MEI I MAN SLHYMANOV

NADR AIl
Elmi redaktor -Prvin DARABAD
Tarix elmlri doktoru, professor
Sleymanov Mehman. NADR AH.
Kitab Asiyann sonuncu byk fatehi saylan Nadir ahn hyat v
hrbi faliyytn hsr edilmidir. Mllif trfindn Nadir ahn
uaqlq illri, onun srkrd kimi formalad mrkkb hrbi-siyasi
rait, onu hakimiyyt aparan dy yolu, byk bir imperiyann
yaradlmas n tarix smayan fatehliyi v nhayt facili hyat
geni kild aradrlmdr.
ATAM SRAC V MM LY DDN
SLEYMANOVLARIN ZZ XATR SN
GR
Azrbaycann da orta srlr tarixind znmxsus yeri olan Nadir
ah farn hyatnn v faliyytinin aradrlmas uzun mddtdir ki,
dnya tarixilrinin diqqt mrkzinddir. Bu da tsadfi deyil. nki
Nadir ah dnya hrb tarixinin yetidirdiyi nadir istedadl srkrd-
lrdn v fatehlrdn biridir.Haql olaraq onu Asiyann sonuncu b-
yk fatehi adlandrrlar.Hrbi texnikann v silahlarn kifayt qdr in-
kiaf etmdiyi bir vaxtda rqin fatehin evril bilmsi Nadir aha
olan diqqt v mara xeyli aktualladrmdr.
Hr eydn vvl Nadir ahn hyat yolu ox byk maraq dour-
maqdadr. Mlumdur ki, Nadir ah Sfvi dvltinin ucqarlarnda, z
yurdundan srgn edilmi bir far trknn ailsind doulmudu.
Nadir ah saray znginliklrindn xbri olmayan, gndlik zhmti
il dolann tmin edn sad bir aild gz asa da, malik olduu
fiziki keyfiyytlri v dygnlik istedad il uzaq yalt kndindn
byk imperiyann ahlna qdr zngin bir yol kemidi. Baqala-
rna qismt olmayan bu yolun nec qt edilmsi zlynd Nadir a-
hn xsiyytin olan mara hmi tdqiqatlarn diqqt mrkzin-
d saxlamdr.
Nadir ah dnya tarixin ilk nvbd fateh kimi daxil olmudur. O,
rqin tk-tk srkrdlrin qismt olan hrbi uurlar ld ed bil-
midi. Bu istiqamtd Nadir ahn z faliyytini nec tnzimlmsi
v onun smrliliyin nail olmas son drc hmiyytli bir ms-
ldir. nki ilk nvbd tkilatlq ilrinin n yksk sviyyd
qurulmas, lknin imkanlarnn hrbi yrlrin aparlmasna sfrbr
edilmsi zaman n lverili yollarn taplmasna nail olunmas Nadir
ahn hrbi uurlarna yol aa bilrdi.Nadir ahn hyatnn geni yr-
nilmsi onun bu srkrdlik keyfiyytlrinin, baqalarndan frqli olan
hrbi xsusiyytlrinin z xarlmasna kmk ed bilr.
Nadir ahn daim yeniln, dyin v bununla brabr hmi
dygnliyini saxlayan hrbi qvvlr tkil ed bilmsi n atd
addmlar metodoloji baxmdan ondan sonrak dvrlrd d aktual
olaraq qalmaqdadr. Bu mslnin humanitar aspektlrinin aradrl-
mas, mnvi-psixoloji mqamlarn qounlarn tchizat msllri il
ballnn z xarlmas, hr bir dynn daxili potensialnn
btnlkl realladrlmas incliklrinin tdqiqi bir trfdn Nadir
ahn srkrdlik istedadnn xarakterik chtlrini anlamaa, bir trf-
dn d Nadir ah mirasnn bu gnmz n faydalln dqiql-
dirmy imkan ver bilr.
Nadir ahn btnlkd xsiyyti hmi maraq douran mvzu-
lardan biri olmudur. Xsusil, onun srkrdlik faliyyti il ahl
nec uzladrmas, bu sahlrin hansnda daha ox uurlara nail olma-
s, Nadir ahn ailsin olan mnasibti, onun cmiyyt, qadna, din
olan mnasibti, bu insann xarakterinin srtliyi v s. msllr mx-
tlif fikirlrin v mnasibtlrin dvriyyy glmsin sbb olmu-
dur. Nadir ah haqqnda olan hr bir tdqiqat bu msllrin daha
geni aydnladrlmasna v onun portretinin tamamlanmasna yeni
cizgilr lav ed bilr.
Nadir ahn hyat yolunun yrnilmsi Azrbaycann v Azrbay-
can xalqnn tarixinin mvafiq mrhlsinin daha trafl yrnilmsi
baxmndan da hmiyytlidir. nki Nadir ahn dvrnd Azrbay-
can razisind son drc ciddi v dinamik hadislr ba verirdi. Hr
df tdqiqata yeni faktlarn clb edilmsi bu mslni daha hatli
tsvvr etmy kmk edir.
Nadir ah Azrbaycan trk soyu olan far soyunun yetirmsi idi.
Nadir ahn formalamasnda trk mitinin v nnlrinin tsiri d
az deyildi. Bu baxmdan Nadir ahn hyatnn v mhitinin yrnil-
msi Azrbaycan etnoslarnn tarixinin, onlarn Yaxn rqin tarixind
oynad rolun yrnilmsi baxmndan da hmiyytlidir.
mumiyytl, Nadir ah o xsiyytlrdndir ki, onun hyatnn
hr bir annn yrnilmsi maraqla qarlanr. Bu istiqamtd artq bir
sra ilr d grlmdr. Hl XVIII srin ortalarndan etibarn bir
ox rq v qrb mnblrind Nadir ah haqqnda qiymtli mlu-
matlar z ksini tapmdr. Hmin mlumatlarn ks olunduu mnb-
lrin hr biri Nadir ah tarixinin yrnilmsi n byk hmiyyt
ksb edir. Xsusil, Mirz Mehdi Astrabadinin Tarix-e Cahanqoa-
ye Naderi v Mhmmd Kazm Mrvinin Alm Ara-ye Naderi
srlri Nadir ah tarixinin yrnilmsi n fundamental mnblr-
dir. Nadir ah haqqnda yazlan mnblrin v tarixi dbiyyatn tarix-
naslq baxmndan mfssl aradrmasn aparmadan onlarn bir
sra xarakterik xsusiyytlrini qeyd etmk mmkndr.
vvla, Nadir ahn dvrn v ya onun lmndn sonrak ilk
illr aid olan mnblrin Nadir ahn, onun yaxnlarnn nzarti v
Nadir ahn nfuzunun tsiri altnda yazldn nzr almaq lazmdr.
El adlar kiln mnblr d sanball mnblr olmaqla yana, on-
larda daha ox Nadir ahn qhrmanlq tarixinin qlm alndn
grmk el d tin deyil. Ona gr d tarixi gerkliyin tam mnz-
rsinin yaradlmas baxmndan mxtlif mnblrin qarlql tutudu-
rulmasna v yrnilmsin ehtiyac vardr.
Nadir ah dvrndn uzaqladqca meydana gln mnblrd
reallqlarla uzlamayan faktlarn v hadislrin tsviri il d rastla-
maq mmkndr. Bu da yqin ki, Nadir ahn xsiyytin olan ma-
raqdan domudur. nki bu byk srkrd v fatehin mllri dil-
dn-dil kerk xalqlar arasnda dolam v sonradan xalqn txy-
yl il znginlrk yazl mnblrd d zn yer tapmdr. Ona
gr d htta mnblr istinadn sylniln bir sra faktlar fsanvi
mzmun ksb etmidir.
Nadir ah haqqnda mvcud olan tdqiqatlar arasnda qrb v sovet
mlliflrin aid olan aradrmalar z fundamentall, akademikliyi
v hatliliyi etibaril frqlnirlr. Lakin bu aradrmalar n d
mumi olan bir atmazl diqqtdn qarmaq olmaz. Bu da ondan
ibartdir ki, qrb v sovet mlliflrinin hams n Nadir ah yad bir
xalqn, yad bir lknin yad bir nmayndsidir. Bzi srlrd Nadir
ahn dahiliyi etiraf edils bel, ona qar birtrfli v qeyri-smimi bir
mnasibt zn gstrmkddir. Hmin srlrd Nadir ahn qazan-
d cahanmul qlblrdn, onun dnya hrb tarixin gtirdiyi ye-
niliklrdn frqli olaraq rastlad v dar olduu tinliklrin qaba-
rqladrlmasna bir meyl vardr. Bu da szsz ki, onun xsiyyti
haqqnda qeyri-kamil tsvvrn formalamasna yol ar.
Azrbaycan tarixnaslnda da Nadir ahn tarixinin yrnilmsi
baxmndan myyn chdlr gstrilmidir. O cmldn d masir
dvrd bu istiqamtd bzi aradrmalar iq z grmdr. Bunlar
tqdirlayiq hal olsa bel, szsz ki, Nadir ah tarixinin yrnilmsi
baxmndan hl kifayt deyildir. Tqdim olunan hazrk sri bu isti-
qamtd nvbti bir chd kimi qiymtlndirmk olar. Bu srin hazr-
lanmasnda qrb, sovet v Azrbaycan mnblri v tarixi dbiyyat
il yana, fars dilli tarixi dbiyyatdan v ilkin mnblrdn geni
istifad edilmidir.
He bhsiz ki, Nadir ahn hyat, faliyyti v xsusil dnya
hrb tarixin gtirdiyi yeni mzmun bir kitaba sacaq mvzu deyildir
v glckd d bu istiqamtd aparlan aradrmalar Nadir ah tarix-
naslna yeni thf olacaqdr.
I F SL
NADR AHIN UAQLIQ V G NCLK H YATI
1. Nadirin doulduu mhit.
Asiyann son srkrdsi kimi dnya tarixind zn ad xarm
Nadir ahn doum gn il bal tarixi dbiyyatda mxtlif mlu-
matlarla rastlamaq mmkndr. Bu daha ox istr Nadir zamannda,
istrs d ondan sonra yazlm mnblrd fikir yekdilliyinin olma-
mas il baldr (1).Bzi mlliflr Nadirin doum tarixini 1688-ci
ilin oktyabrndan (2), bzilri hmin ilin oktyabr aynn 22-dn (3),
bir baqalar is 1688-ci ilin noyabr aynn 22-dn gtrrlr (4).
A.Bakxanov is Nadirin 1689-cu ild doulduunu qeyd edir (5).
Mnblrd Nadirin hicri qmri tarixi il 1100-c il mhrrm aynn
sonunda doulmas bildirilir.
Nadir Xorasan vilaytinin imalnda yerln Drgz mntqsinin
Dstgird kndind dnyaya gz amd. Atas mamqulu ona z atas
Nadirqulunun adn qoymudu. Yni, Nadir z babasnn adn da-
yrd.
Nadirqulunun adnn ikinci hisssi olan qulu klmsi trk sz
olmaqla bir sra szlrin sonuna artrlaraq hmin adlarn dini mzmu-
nunu daha da gclndirirdi. Nadirin atasnn ad olan mamqulu -
mamn qulu mnasn verirdi. Nadirin olunun ad olan "Rzaqulu" -
mam Rzann qulu mnasn znd ks etdirirdi. Nadirqulu is ox
gman ki, Allahn nadir qulu, nadir bndsi mnasnda nzrd tutu-
lurdu. Mvcud olan bzi mlumatlardan is bel mlum olur ki, bu ad
Nadir onun fiziki keyfiyytlrin gr verilmidi. Deyiln gr,
Nadir anadan olanda kifayt qdr salam, evik v daim hrktd
olan bir uaq kimi dnyaya glmidi. Ona gr d valideynlri onu
nadir taplan, bnzrsiz bir uaq, yni Nadirqulu adlandrmdlar.
Nadirqulu Azrbaycan trklrinin far boyunun Qrxl oyman-
dan idi. far boyunun Azrbaycan trklrin aidliyi bu gnk tarixi
dbiyyatda bh dourmasa da bu msl Nadir haqqnda yazlm
mnblrin v tarixi aradrma mlliflrinin diqqt mrkzind
dayanan aktual msllrdn biri olmudur. Bzi mlliflrin far
boyunun Azrbaycan arealndan qoparlaraq Xorasan vilaytinin ima-
lnda peyda olmas, Nadirin etnik mnsubiyytini istdiyi kimi yoz-
maa almas, tarix mnblrd obyektiv faktlara istinad etmyn
sthi bilgilr saslanmas qeyri-elmi nticlrin ortaya xmasna
zmin yaratmdr.
Mvcud dbiyyatda farlarn rann qrbind mskunlam trk-
ariya irqin mnsubluu haqqnda fikirlr vardr (6). Bu fikirlrin
mlliflrinin iddiasna gr farlar vvlc Azrbaycan razisind
yaam, sonra is btn rana yaylmdlar. Hmin mlliflrin
yazlarnda Xzr dnizinin qrbind, Qafqaz v Azrbaycanda, ra-
nn indiki razisinin imal-qrbind mskunlam trklrin cdad-
larnn hind-Avropa irqindn trmsi haqqnda fikirlr d tsadf
etmk mmkndr (7).
Tarixi aradrmalardan birind far boyunun ahsevn boyundan
trmsi v Kerman vilaytind yerlmsi qeyd olunur (8). Mlum-
dur ki, ahsevn boyu da trk boyudur v farlarn bu boydan yaran-
mas haqqnda ciddi faktlar ortaya qoyulmur. farlarn Kerman tra-
fnda yaamasna glinc is tarixi dbiyyatda bu faktn Sfvi dvr
il ball v farlarn Kerman trafna da ah smayl trfindn
krlmsi tsdiqlnir (9). O da bildirilir ki, Kerman trafnda hazr-
da da farlar yaamaqda davam edirlr. Ancaq onlarn oxu fars ha-
lisi il assimliyasiya olunmu v ox az bir hisssi hazrda ana dilind
dana bilir.
Nadir ah haqqnda iri hcmli tdqiqat srinin mllifi olan
buturab Srdadvr z kitabnda far boyunun ilkin olaraq Qafqaz-
da v Azrbaycanda mskunladqlarn tsdiq edir v sonra da bu
boyun srf ran boyu olduunu iddia edir (10). Mllif lav edir ki,
bu boyun yalnz dili Azrbaycan dilidir. Qalan btn xsusiyytlri il
is bu boyun zvlri ranla baldr.
Baqa bir ran tdqiqats lirza far Cm d far boyunu
tamamil ranla balamaa alaraq onun trklr mumiyytl he
bir aidliyi olmadn irli srr. Onun iddiasna gr farlar qdim
rann qdim tayfalarndan olmaqla part irqin mnsubdurlar. Mllif
lav edir ki, yalnz monqol hcumlar balayarkn onlar Trks-
tandan hrkt edib Qrbi Azrbaycana k etmilr (11).
Maraqldr ki, ad kiln mllif srini Nadir ahn dilindn
sylmidir. Bununla da o, Nadir ah bir nv z dilindn trk boyuna
mnsub olmadn etiraf etmy mcbur etmidir. Guya ki, Nadir
ahn mnisinin ( Nadir ahn salnamisi Mirz Mehdi xan Astra-
badi nzrd tutulur - M.S.) apard tdqiqatlara sasn, myyn
edilmidir ki, farlarn cdadlarnn dili fars dili olmudur. Onun
fikrinc, sonralar farlar mxtlif mntqlr mhacirt etmli
olduqlarndan yerli halinin dili onlarn dili il qarm v buna gr
d onlar yeni dillri - fars, Azrbaycan, krd, Xorasan v baqa dillri
mnimsmk zruriyytind qalmdlar. Bu fikirlrinin nticsi kimi
mllif sonda bir daha xatrladr ki, farlarn ana dili dri dillrin
mnsub olan fars-phlvi dilidir (12).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ah haqqnda tdqiqatlar aparm
iranl v xarici mlliflrin srlrind bu fikir z tsdiqini
tapmamdr. Bununla bel, lirza far Azrbaycanda, Xorasanda,
irazda v baqa yerlrd yaayan farlarn eyni qandan olduunu,
eyni kkdn inkiaf etdiyini, bu boya mnsub olan insanlarn csur-
luunu, igidliyini, qorxmazln vurulayr, Xorasann bir ox srkr-
dlrinin, adl-sanl adamlarnn bu boydan xdn, farlarn tca-
vzkarlara qar amansz olduunu, z dygnliyi il monqollar da
diz kdrdyn qeyd edir. Mllif farlara aid olan xarakterik bir
xsusiyyti d oxucularn diqqtin atdrr. Bu da farlarn tez
qzmas, hirslnmsi v sonradan da ox tez peimanlq kmsi
il baldr. Onun szlrin gr, bu cht farlarn zif nqtlrindn
biridir.
Tdqiqatlardan far boyunun hl qdim vaxtlardan Xorasan
vilayti il balln irli srnlr vardr (13). Amma bu tdqiqatlar
farlarn cdadlarnn fars dilli olmasn iddia etmirlr. Hmin tdqi-
qatlar far boyunu Xorasann imalnda yerlmi byk ran boyu
adlandrmaqla bu boya mnsub olanlarn mbarizliyini, dygn-
liyini vsf edir v onlarn monqol hcumlarnn balamas il z yurd-
larndan k etmsini v Azrbaycanda yerlmlrini qeyd edirlr.
Tarixi dbiyyatda far boyunun trkmn tayfalarndan olmasn
iddia ednlr d vardr. He bhsiz ki, bu fikir Nadir ahn xsi
salnamisi olan Mirz Mehdi xan Astrabadinin Tarix-e Cahanqoa-
ye Naderi srind farlar trkmn tayfalar il balamas fikrindn
irli glir. Mirz Mehdi Astrabadi yazr ki, far boyu trkmn tayfa-
larndandr. Bu boyun qdim mskni Trkstan olmudur. Monqollar
Trkstan ial ednd farlar da oradan k edib Azrbaycan
zlrin mskn semidilr (14).
Nadir ahn xsi salnamisi olmu, onun haqqnda mtbr v
mkmml sr yazm M.M.Astrabadinin bu qeydlri onun srin
mracit etmi mlliflrin oxu trfindn etibarl fikir kimi qbul
edilmidir. Ona gr mlliflrin oxu Nadir ahn mnsub olduu
boyun trkmn tayfalarndan olmas fikrini tkrar etmilr. A.Bakxa-
nov da farlarn trkmn boyu olmasnn v onlarn monqol hcum-
larnn balamasndan sonra Trkstandan Azrbaycana z tutmalarn
qeyd etmidir (15).
L.Lokkart da bu fikri tsdiq edir. Onun yazdqlarna gr, farlar
Mrkzi Asiyadan monqol hcumlar nticsind sxdrlaraq Azr-
baycana km v sonra da buradan rann btn razisin spln-
midir. Lokkartn istinad etdiyi fikr gr, farlarn Mrkzi Asiyadan
Azrbaycana doru hrkt etmsi XIII srd ba vermidir (16).
Bu mvqe qbul edilrs, onda irli srln fikir trk boylarnn, o
cmldn d farlarn imal-qrbi Asiyada daha qdim tarix malik
olmas fikri il st-st dmr.
Hmin fikirlr mvcud olan tarixi dbiyyatda bu v ya digr for-
mada tkrar olunur. Hmin fikirlrin mzmunu bundan ibartdir ki, f-
ar boyu trkmn boyudur, bu boy XII-XIII srlrd Mrkzi Asiya-
dan hrkt edrk Azrbaycanda v rqi Anadoluda mskunlab v
XVI srdn etibarn rann mxtlif razilrin splnib v ya
krlblr (17).
Amma bununla yana bir sra mlliflr far boyunun srf trk
boyu olmas, bu boyun trk-Azrbaycan dilind danmas, Sfvi
dvltini tkil edn trk tayfalarndan biri olmas v daha qdim
dvrlrdn mhz Azrbaycan arealnda formalamas fikrini qbul
edirlr (18).
Sid Nfisi apard tdqiqatlarda far boyunun trkmn tayfalar
il laqlndirilmsini v onlarn Trkstanda yaamas fikrini qbul
etmir. O btnlkd bzi trk tayfalarnn trk-monqol silli olmas,
onlarn hm trklrl, hm d monqollarla laqlndirilmsi barsind
deyilnlrl barmr. Bir sra tdqiqatlar kimi o da trklrin mon-
qollarla laqlndirilmmsin trfdar xr. Sid Nfisi trk tayfa-
larnn rana glmsinin monqol tayfalarnn hcumlarnn balamas
vaxtna tsadf etmsini d qbul etmir v bildirir ki, trk tayfalar
indiki ran razisind monqollardan 9 yz il vvl meydana xmlar.
Mllif bildirir ki, miladi tarixi il V srin vvlind indiki ran razisi
iki istiqamtdn iki irqin axn il qarlad. Bu axn hm imali-
rqdn, hm d imali-qrbdn ba verdi. imal-qrbdn gln tay-
falar iranllar xzrlr adlandrrdlar v onlar da trk tayfalar idilr.
S.Nfisinin fikrinc, o zamanlar trklr Xzrin trfind yaayr-
dlar v mxtlif tayfalara blnmdlr: xrlx, qz, xrxiz (qrz),
baqrd, qazax, qaraqalpaq, slcuq, trkmn, kalmk v s. trk tayfa-
lar imal-rqd, qarapapaq, qoymaq, becnk, salur, bayandur, far,
beqdeli, bayat, xzr v s. tayfalar is imal-qrbd yaayrdlar (20).
S.Nfisi onu da yazr ki, ingiz xann fsanvi dy catlrin-
dn sonra oxlar, o cmldn d trk tayfalar soykklrini monqol-
larla balamaa alrdlar. Htta Teymurlng d zbk trk olma-
sna baxmayaraq daha ox nfuz qazanmaq n nslini monqollarla
balamaq istyirdi. Mllifin qnati beldir ki, miladn 5-ci srindn
farlar Cnubi Qafqazda mskunlamdlar. VIII srd is onlar
Cnubi Qafqazdan mhacirt edrk ama trf yollanmdlar.
Onlarn bu miqrasiyasnn monqollarn hcumu il he bir laqsi
yoxdur. farlar qrb trklri n xas olan trk dilind danrdlar
v onlarn dili rq trklrinin dilindn xeyli frqlnirdi. S.Nfisi qeyd
edir ki, trk tayfalarndan zbklr v trkmnlr trklrl monqol-
larn arasnda yerlirlr v ola bilsin ki, bu iki tayfann qar kimi
formalamlar. Amma digr trk tayfalarnn monqollarla he bir
laqsi yoxdur. Trk tayfalarnn dilin glinc is o lav edir ki, rq
trklri olan zbklr v trklr bir-birin yaxndrlar. Bu yaxnlq iki
byk dsty blnm qrb trklri arasnda da mvcuddur. Hmin
dstlrdn biri Qafqaz v ran trklridir. Ikincisi is osmanl
trklridir. Yni, Azrbaycan trkcsi il osmanl trkcsi arasnda
bel bir yaxnlq mvcuddur. Bununla, mllif bir daha bel bir qna-
t glir ki, farlar qrb trklrindndir v onlar zbk v trkmn-
lrdn frqlnirlr. Tdqiqat Nadir ahn mnsub olduu oyman
Qrxl adndak l kilisini d qrb trklrin aid olan kili
kimi xarakteriz edir. O qeyd edir ki, rq trklrind bel bir kili
yaylmaybdr. Amma qrb trklrin aid olan trklrin soyadlarnn
sonunda l kilisi il rastlamaq mmkndr (21).
Ksrvi d farlar qdim trk boylarndan sayr. Onun fikrinc,
farlar slcuqlar dvrnd rana glmi v lazmi kild mskun-
lam v lk hyatnda z mvqelrini tutmudular. Mllifin qeyd
etdiyi fakta sasn, VI srin vvlind (hicri) farlar artq Xuzistana
da yaylmd v ml adl far slcuqlar dvrnd 20 il Xuzistanda
hakimlik etmidi. Ksrvi farlarn mbarizliyin iar edrk bildirir
ki, onlar mskunladqlar mntqnin hakimin evrilirdilr. Onlarn
mhz bu chtlri sfvilrin diqqtini clb etmi v Sfvi dvltini
quran trk tayfalarndan birin evrilmidilr (22).
Fzlullah Ridddin is yazrd ki, farlar llr splnmi trk
tayfalarndan biridir. Onun dediyin gr, boyun yaradcs olan far
bir trk bas v srkrdsi idi. O, fsanvi babas olan Ouzun
ordusunun sol cinahnda vuruurdu v qhrmanl il trklr
arasnda ad xarmd (23).
farlar boyunun ulu cdad olan far haqqnda tarixi dbiy-
yatda maraql fikirlr mvcuddur. Bzi tdqiqatlar farlarn ulu
cdadlarnn tarixinin xeyli qdim olduunu qeyd edir v onlarn Nuh
peymbrin, htta shaq leyhsslamn nsli il bal olduunu
sylyirlr. Bir fikr gr, trklr z balancn shaq leyhssla-
mn olu Eysin nc olu Bqali xandan gtrrlr. Baqa bir fikir
is farlarn v o cmldn d trklrin balanc Nuh peymbrin
vladlarndan gtrlmlidir. Guya Nuhun tufanndan sonra onun
olunun hr biri mxtlif istiqamt yollanaraq orann abadlad-
rlmas il mul olmudur. Nuh peymbrin birinci olu olan Sam
bu gnk ran razisind v onun trafnda, ikinci olu Ham Hindistan
razisind v nhayt, nc oluYaft is Trkstan istiqamtind
abadlama ilrini boyunlarna gtrmdlr. Onun olu Trk adlan-
drlm v Ouz xan da Trkn nslindndir. Ouz xann Trkn 6-c
olu olmas gman edilir. far is Ouz xann Yulduz xandan olan
nvsi saylr (24).
Deyiln gr, farn nsli artb bym, geni razilri br-
m v bu nsil z d sonradan qollara, oymaqlara blnmd. Ha-
zrda bu boyun - Qrxl, Papal, Clayir, Kosa hmdli, Gndzl,
nanl, rli, mirli, apl, Babaxanl, Qarabal, Baavnli, V-
tnli, Znqanl v s. oymaqlar v qollar mlumdur. Boyun ad is
mxtlif vaxtlarda mxtlif cr sslnmidir. Mvcud olan mlu-
matlara gr, far sz slind uar szndndir v srtl uan
mnasn verir. Sonradan bu sz ovar, or v pr kimi d
sslnmidir. Nadir ahn anadan olduu vaxt far trk boyunun qol-
lar v oymaqlar Azrbaycan, Xorasan, Fars, Xuzistan v s. razilrd
mskunlamd. Hmin vaxtlarda farlar yayld razilrd mxt-
lif etniklrin tsirlrin mruz qalmasna baxmayaraq, Azrbaycan
trkcsind danmaqla yana milli-etnik xsusiyytlrini d qoruyub
saxlaya bilmidilr. Bunu tdqiqatlar da tsdiq edirlr. .Sr-
dadvrin qnatin gr, farlar ran tarixin v mdniyytin
maraq gstrslr d, xsusi milli etnik nnlrin v yaay trzinin
mhkmliyi onlarn znmxsusluunu qorumaa imkan vermidi
(25).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, farlar dygnliyi v mbarizliyi
il seilirdilr v onlarn bu keyfiyytlri trafdaklarn da nzrindn
qamrd. Mhz bu keyfiyytlrinin nzr alnd n idi ki, Sfvi
xandan farlar da z trafna clb ed bilmidi. Sfvilr rdbild
mbarizy balayanda farlar da onlara qoulmu v bu dvltin
sasn tkil edn yeddi trk boyundan birin evrilmidilr. Hmin
boylara farlardan baqa aml, Qacar, Baharl, Zlqdr, Tkli v
Ustacl boylar da daxil idi. Sfvilr slalsinin sasn qoyan ah
smayl dvltin srhdlrinin qorunmasnda, dvlt qar
istiqamtlnmi xarici tcavzn qarsnn alnmasnda far boyunun
imkanlarndan daha smrli faydalanmaa alrd. far dy-
lri ah smayln ordusunun trkibind aparlan mhariblrd
fallqla itirak edirdilr v onlarn arasndan oxlu sayda srkrdlr
d yetimidi. far qounlar adtn n thlkli mvqelr gnd-
rilirdi ki, orada dmnlr layiqinc mqavimt gstrilsin. ah
smayl dvrnd slavyanlarn cnuba doru irlilmlri qrb trkl-
rinin sxdrlmas il mayit olunurdu. Bu is rq-qrb yollarna
myyn thlk yaradrd. ah smayl bu thlknin aradan qaldrl-
mas n rq-qrb yolu boyunca farlar mskunladrma qrara
ald. Ancaq erkn dnyadan kmsi ona bu plan realladrmaa
imkan vermdi (26).
Mlliflrin v tdqiqatlarn bir hisssi farlarn z doma
vtnlrindn Xorasana krlmsini d ah smayln ad il bala-
yrlar. Sfvilr hakimiyyti illrind lknin imal-rq srhdlri
zbklrin v Trkstan dstlrinin aramsz hcumlarna mruz
qalrd. Bu da yerli halinin talanmas, qrlmas v yaay mntq-
lrinin viran edilmsi il mayit olunurdu. Hmin dadc hcum-
larn qarsnn alnmas n Sfvi hkmdarlar far srkrdlrinin
rhbrliyi altnda Xorasan vilaytin qoun dstlri gndrdilr.
Xorasana ilk gndriln dstlr arasnda hmd Soltan farn v
ahrux by farn rhbrliyi altnda olan dstlrin gstrdiyi cat
tarixi dbiyyatda da zn yer tapmdr. farlar srhd xtti bo-
yunca yerldirmkl ah smayl srhd xtti boyunca canl mqa-
vimt divar yaratma qrara ald. Amma ah smayl bu plann da
btnlkl hyata keirmy imkan tapmad.
Nadir ahn salnamisi M.M.Astrabadi d farlarn Xorasan
vilaytin krlmsinin ah smayln vaxtnda baladn xbr
verir (27).
far tayfalarnn bu blg il ballnn hl ah smayldan
vvl d olmas haqqnda mlumatlar mvcuddur. Nadir ah haqqnda
byk tdqiqatn mllifi olan xorasanl Mhmmd Hseyn Qodusi
yazr ki, hl slcuqlar dvrnd farlar z igidliklri il trafa ss
salmdlar. Onlarn bu keyfiyyti htta zbklrin, trkmnlrin v
tatarlarn cannda bir vahim yaratmd. Onlar z uaqlarn ox
zaman far gldi dey qorxutmaa alrmlar. Monqol yrlri
dvrnd ingiz xann byk olu Xarzmin v tkin hakimi tyin
edilmidi. Onun hakimiyyti Xorasanda da dantlara v talanlara yol
amd. Mllifin yazdqlarna gr, mhz farlarn igidliyi ntic-
sind monqollar Xorasandan qrb doru sxdrmaq v orada yerli
hkumt qurmaq mmkn olmudu (28).
zbk v trkmn dstlrinin Xorasann imalna hcumlarnn
qarsnn etibarl kild alnmas mslsi Sfvilr dvrnd uzun
mddt aktual olaraq qalmd. ah smayldan sonra taxta xan ah
Thmasib d bu mslnin hlli zrind dnmli olmudu. Ancaq
ahl dvrnd o bu mslnin hllin nail ola bilmdi. ah Thma-
sibdn sonra II ah smayl v ah Sultan Mhmmd Xudabnd d
dvltin imal-rq srhdinin zbk v trkmn yrlrindn qorun-
mas zrurti il zbz qalmd. Bununla bel, onlarn hakimiyyti
dvrnd d imal-rq srhdlrinin qorunmas mslsi z hllini
tapmad. Nhayt, ah Abbas dvrnd imal-rq srhdlrinin
thlksizliyinin tmin edilmsi sahsind daha smrli addmlar
atld.
Mlumdur ki, hakimiyyt glndn sonra ah Abbas fars element-
lrinin mvqeyini daha da gclndirdi. Bununla bel, ah Abbas
farlarn dygnliyini v mbarizliyini layiqinc qiymtlndirdi v
onlarn bu bacarndan bhrlnmy ald. Dvltin imal-rq
srhdlrinin mhkmlndirilmsi iind d ah Abbas daha ox
farlara bel balama stn sayd. Onun hakimiyyti dvrnd
zbk Abdulla xann v bdl Mmn xann Mhd v Niapura
viran edici yrlrinin qarsnn alnmas n ah Abbas trfindn
hmin blgy Mustafa xan Kngrlinin rhbrliyi altnda far v
krd tayfalar gndrildi. Nticd, zbklr zilrk blgdn qovul-
dular. Bundan sonra ah Abbas srhdd yerln Qoan, Bocnurd,
Drgz, Kelat v Srxsin qorunmasn farlara hval etdi. Bununla
laqdar ah Abbas Sfvi dvltinin imal-qrb rayonlarndan 15
min far Xorasan vilaytin krd v orada yerldirdi (29).
Kelat-Drgz blgsin krln farlar burada yeni bir mhit
formaladrmaa baladlar. farlar bu blgd mskunladlar, z
hyatlarn qurdular v eyni zamanda srhd xttind canl sipr rolu-
nu z zrin gtrdlr. ah Abbas krmsindn sonra farlar
blgnin idariliyini z zrin gtrmkl bir baa mrkzi haki-
miyyt tabe idilr. Ancaq vaxt tdkc, mrkzi hakimiyyt zifl-
dikc v mrkzi hakimiyytd tmsil olunanlar farlardan daha ox
ehtiyatlandqlar n Xorasan farlarnn idariliyi d Mhd
bylrbyliyinin tabeliyin verildi. He bhsiz ki, mrkzi hakimiy-
ytin mhkm olduu vaxtlarda farlara daha ciddi himaynin gst-
rilmsi, elc d mrkzi hakimiyytin ziflmsi blgd formalaan
mhit d z tsirini gstrirdi. Canl srhd mhafizsi rolunu oyna-
maqla farlar kifayt qdr mrkkb olan blgd yerlmidilr.
Mtmadi olaraq davam edn zbk v trkmn yrlrinin qars-
nn alnmas v bununla da blgd daha dinc v qurucu mhitin yara-
dlmasn rtlndir bilrdi. Ancaq mrkzi hakimiyytdn dstk
duyulmad dvrlrd buna nail olmaq el d asan olmurdu.
Nadir ahn doulub bydy bivrd-Drgz blgsinin
farlar da ora ah Abbasn vaxtnda krlmd. ah Abbasn
lmndn sonra hrc-mrcliyin genilnmsi Xorasan vilaytind
zn gstrdi. Drgz trafnda mskunlam olan trk tayfalar
mvcud vziyyt mnasibtd iki dsty blndlr. Birinci dsty
hmdli, Papal, mirli v digr Qacar oymaqlar daxil idilr. Onlar
bildirirdilr ki, bir halda ki, mrkzi hakimiyyt ziflyib v blgnin
mhafizsin smrli kmk gstr bilmir, onda Xiv xanl il
daha yaxn laqlr qurmaq lazmdr. kinci dstd is far oymaq-
lar birlirdilr. Onlar he bir halda zbk v trkmnlrl yaxnla-
ma qbul etmirdilr v Qacar oymaqlarnn mvqeyin mxaliftd
dayanrdlar. Bu mvqe mxtlifliyi hmin iki dst arasnda mnasi-
btlrin mrkkblmsin, bzi hallarda is daha da kskinl-
msin gtirib xard. Ziddiyytlrin davam etmsi farlarn iqtisadi
durumunun aa dmsin d tsir edirdi. sas muliyyt sah-
lrindn olan qoyunuluq bhran vziyytin dd. Azuq ehtiyac
farlar mcbur etdi ki, knd tsrrfatna da mracit edilsin. Eyni
zamanda hmin vaxtlarda toxuculuq v tikm ilri genilndi. Xsu-
sil, dridn geyim yalarnn tikilmsi ii rvnq tapd. hali toxu-
duu yalar Mhd v Niapur bazarlarna xarr v ailsi n
rk pulu qazanrdlar (30). Bu, Nadirqulunun doulduu mnt-
qnin iqtisadi mhitini formaladran xarakterik chtlr idi.
Mrkzi hakimiyytin ziflmsi, daim xarici yr thlksinin
mvcudluu, iqtisadi prakndlik, trk etnosunun oxluu v eyni
zamanda fars v krd etnosunun varl, zbk, trkmn v fqan
etnosunun yaxnl v onlarla mxtlif sviyyli laqlr Nadirin
doulduu mhitin ab-havasna znmxsus mzmun verirdi. M-
hd kimi bir dini mrkzin yaxnl da he bhsiz blgnin dini-
mnvi atmosferasnn mzmununda z ksini taprd.
Nadirqulu trk miti mhitind formalard. Azrbaycan trk-
csi onun ana dili idi. Nadir ah bu dild tmiz danrd, htta sonralar
hrbi yrlri zaman srkrdlri il Azrbaycan trkcsind nsiy-
ytd olmas, Nadir aha Azrbaycan trkcsind nzm srlrinin
hsr edilmsi haqqnda mnblrd oxlu sayda faktlar vardr. Nadir
ah hakimiyyt glndn sonra blgdki trk mhitinin mhkmln-
dirilmsi n tdbirlr grld v gstri verildi ki, iki min far
Urmiydn bivrd krlsn (31).
Nadir ah haqqnda mtbr mnblrdn biri olan Mhmmd
Kazm Mrvinin Alm-Ara-ye Naderi srind is daha byk
rqmlr gstrilmidir. Mnbd tsbit olunmu mlumata gr,
Nadir ahn mri il Urmiydn 4500 far ailsi Xorasan vilaytin
krlrk bivrd v Drgzd yerldirildi. Nadir ah eyni
zamanda blgdki krdlrin v qacarlarn da sayn artrd. Qaraba
v Gncd yaayan qacarlarn bir hisssini d Astrabada krd v
bununla da dvltin imal-rqind trk tayfalarnn tsir hatsi xeyli
genilndi (32).
Nadir ahn cdadlarn tkil edn v Qrbi Azrbaycandan k-
rln farlarn mskunlad Drgz v onun traf kifayt qdr
lverili bir razid qrarlamd. Drgz trafnda geni v mhsul-
dar sahlr var idi. Bu blg imaldan Trkmnistanla, cnubdan
Mhd v Qoan hrlri il, rqdn Srxs, qrbdn d yen Tr-
kstan v Bocnurd hri il hat olunurdu. Drgzin trafnda
yerln Kelat, Ltfabad, apulu, Bocnurd v digr mntqlrd d
oxlu far v digr trk tayfalar mskunlamdlar. Drgzin trafn-
dak Drgz l mhsuldarl il seilirdi v burada byrtkn,
zerek v qaraat kollar yaylmd. Drgz hm d bu kollarn mh-
sullar il mhur idi. Qoan dalarnn imalndan qaynaq alan Dn-
gr ay Drgzdn v onun yaxnlndak mntqlrdn keirdi.
Blgd bir sra digr aylar da vardr v onlar hams birlikd bl-
gnin iqliminin v yaay mhitinin sas elementlri idi (33).
Nadir ahn mnsub olduu Qrxl oyma q aylarnda Drgzd,
Allah-kbr dalarnn imalnda, yayda is Kbkan mntqsi
trafnda hyat srrd.Bu blgd farlarn mskunlad mnt-
qlrdn biri d Kelatdr. Hmin mntq tbii-corafi raiti, lverili
mdafi imkanlar il Nadir ahn da diqqtini clb edirdi. Mntq
yumurta formasnda olub hr trfdn srt dalarla hat olunmudu.
Bu da sralar hndr v srt mhafiz divarlarn xatr-ladrd v ona
gr d az sayl qoun dstlri il bu mntqni etibar-l kild v
uzun mddt qorumaq mmkn idi. Sonralar Nadir bu mntqni
mhkmlndirrk z xzinsini d orada yerldirmyi
planladrmd. Nadir bu mntqnin abadladrlmas il d mul
olurdu v ona gr d hazrda bu mntq daha ox Kelati Nadiri
ad il mhurdur. Mntqnin imalnda tk shras, rqind
Srxs, cnubunda Mhd v qrbind is Drgz yerlir. Kelat
sz z d trk szdr v snacaq, anbar, yurd mnasn verir.
Kelat mntqsi Hezar Mscid da il hat olunmudur. Bu da
lpaq dadr. Mntqy da sralarnn arasndan iki giri yolu
vardr. Hmin yollar da o qdr dardr ki, orada dayanan az sayl
mhafizilr byk sayl qounlarn qarsn ks bilrdi. Hr ey-
dn vvl yerli imkanlar rzaq qtln da aradan qaldrmaa zmin
yaradrd. Bir szl Kelat, Nadirin uaqlnn v gncliyinin kediyi
mntqlrdn biri idi v bu mntqnin tbii-mdafi imkanlarn da
hmi mahid edirdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, rann hazrk imal-rq srhdi XIX
srin sonlarna yaxn formalamaa balamd. 1879-cu ild Axalda
Rusiya il ran arasnda imzalanm slh mqavilsi il indiki srhd
xtti myyn edilmidir. Ancaq ar hrbilri Nadir ahn uaqlnn
v gncliyinin kediyi Kelatn tbii-corafi raitinin lverililiyini
grrk oran da Rusiya srhdlri daxilin qatmaa chd gstr-
midilr. Bunun vzind ar Rusiyas indiki Azrbaycan Respubli-
kasnn Muan llrinin byk bir hisssinin rana verilmsini tklif
etmidi. Bu msl htta ngiltr parlamentind d mzakiry sbb
olmu v ngiltr Kelatn ar Rusiyas trkibin verilmsin qar
xmd (34).
farlarn mskunlad razid becriln zm v yemi trafda
ad xarmd. Deyiln gr, Nadir ah btn mr boyu yax atn
v yax yemiin vurunu olmudu. Ola bilsin ki, onda yemi olan
hvs d mhz farlarn mskunlad razilrd yetidiriln yemi-
lrin dad il bal olmudu.
Sylnilnlr Nadirqulu n yerli mhitin formalamasnn sas
elementlri idi. Eyni zamanda Nadir zmansinin vlad kimi ran
mhitinin rivsind boy atrd. Dvrn ictimai-siyasi ab-havas,
kskinliklri v ziddiyytlri , btn cmiyytin yaamal olduqlar da
Nadirin formalamasna, hyatda z mvqeyini nec tapmasna tsir
gstrirdi.
2. Nadir ahn uaqlq v gnclik illri
Nadirin valideynlri ox sad hyat srr v gndlik ilri il z
ailsini dolandrrdlar. Onlar mnsub olduqlar boyun digr zv-
lrindn hr hans bir xsusi keyfiyyti il frqlnmirdilr. Nadirin
dnyaya glii d slind, bir ailnin sevincindn baqa bir ey deyil-
di. Sad bir aild doulmu adi bir uan glckd byk bir dvl-
tin hkmdar olacan kims gman etmirdi. Ona gr Nadir ahn
uaql tarixilrin d diqqtini szsz ki, clb etmirdi. Bunun
nticsidir ki, tarixi mnblrd Nadir ahn uaql haqqnda ox az
mlumatlara rast glmk olar. Szsz ki, bu mlumatlar da sonralar ya
el Nadir ahn znn danqlarndan, ya da onu tanyanlarn xatir-
lrindn toplanmd. Nadir ahn uaqlq v gnclik illri il bal
toplanb mnblr salnm faktlarn v hadislrin bir oxu rvayt
xarakteri dayr. Mvcud olan mnblrin tutudurulmas v ya bir
ox sylnilnlr adi mntiqi yanama da bunu sbut edir. Bel
rvaytlr istr rq, istrs d qrb mnblrind rast glmk mm-
kndr. Ancaq burada bir mqama diqqt yetirilmlidir ki, rq
mnblrind rvayt xarakterli mlumatlarda Nadir aha qar rbt
v daha isti mnasibt, qrb mnblrind is bunun ksi hiss olunur.
He bhsiz ki, bel mlumatlara istinad edilmsi Nadir ahn
uaqlq v gnclik illrinin, onun bir cngavr kimi n mhm dvr-
nn real mnzrsini yaratmaa tam imkan vermir. Bununla bel, yeri
gldikc hmin mlumatlarn da tdqiqata clb edilmsi Nadir ahn
uaql v cavanl haqqnda formalaan tfkkrn baa dlmsi
baxmndan maraqldr.
Tarix-e Chanqoa-ye Naderi v Alm Ara-ye Naderi srl-
rind d Nadir ahn uaqlq v gnclik illri haqqnda ox ksad
mlumat vardr. Qrb mnblri d bu baxmdan znginliyi il frq-
lnmir.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah 1688-ci ilin payznda
dnyaya glmidi. Onun anadan olmas kri hyat trzi yaayan
ailsinin Allah-kbr dann yaylaqlarndan geri qaytmas vaxtna
tsadf edir. bivrdin qlaq dznliyin z tutan ail Mhm-
mdabad adl mntqd adr qurub geclmli olur. Burada da
Nadirqulu dnyaya gz ar (35).
Alm Ara-ye Naderi-nin mllifi yazr ki, Nadir kifayt qdr
salam v cssli doulmudu. Ona iki day tutulmudu v onlarn
iksinin sd il bslnirdi. Bir yana atanda yal kimi grnrd.
On yana atanda o, at apr, ir v plng ovuna gedirdi. Uaqlarla
v hmyadlar il oynad oyunlarda zn padah adlandrr,
uaqlar arasnda is saray vziflrini bldrrd. Nadir uaqlar
arasnda dava aparman plann qurur v sonra da onun hyata
keirilmsini tkil edirdi. Uaqlardan kims oyunu udanda Nadir z
papan v ya hr hans bir yasn mkafat kimi ona balayrd.
Dflrl ynindkilri uaqlara payladndan ev lpaq qaytmd.
Valideynlrinin danlandan sonra evdn xar, ailnin mal-qarasnn
saxland yerlrd vaxt keirrdi. O vaxt Nadir ailnin yegan vlad
idi. Ona gr atas onu geri qaytarar v hyat yoldana da taprard
ki, Nadirin istklrin ml etsin (36).
ahidlrin tsvirindn aydn olur ki, Nadir dorudan da cssli v
salam bdnli olmudu. Bel salam, fiziki keyfiyytlr onda uaq-
lqdan var idi v ona mxsus olan dygnliyin v mbarizliyin
formalamasnda da uaqlq illrindn meyl gstrdiyi fiziki hrkt-
lrin, at apman v ov vrdilrinin z rolu var idi.
Nadir ahn masiri olmu v onun hakimiyyti dvrnd rana
sfr etmi holland taciri Con Hanvey yazrd ki, Nadir oban kimi
byyrd. 13 yanda atasn itirndn sonra ailnin dolandrlma-
snn myyn tinliklri Nadirin zrin dd. O, llrd odun
dorayb yk heyvanlar vasitsil bazara dayr v orada satrd (37).
Persi Sayks da Nadirin uaqlq vaxt qoyunuluqla mul olmasn,
yk heyvanlar vasitsil odun dayaraq bazarda satmasn tsdiq edir
(38). Bir sra digr mlliflrin srlrind d buna oxar fikirlrl
rastlamaq mmkndr. Bu onu gstrir ki, Nadir hl uaqlq yala-
rndan zhmt qatlm v zhmt iind bymd. Maldarlqla
mul olmaq is Nadirdn eviklik, cldlik, at apmaq bacar tlb
edirdi. Odunun hazrlanb bazara danmas da he bhsiz ki, Nadi-
rin fiziki keyfiyytlrinin formalamasna z tsirini gstrirdi. Ovu-
lua meyl gstrmsi is ona ilkin dy vrdilrini alayrd.
Nadirin hl gnc yalarnda yax svari olmas da tarixdn mlum-
dur. bh yoxdur ki, bu keyfiyyt d Nadir hl uaqlq v yeniyet-
m illrind yiylnmy balamd.
Alm Ara-ye Naderi srin gr is Nadirin atas el d kasb
deyildi. Onun yzlrl qoyunu, onlarla at var idi. Bununla bel, bu
srd d Nadirin yeniyetm v gnclik illrind mahir svari v ovu
olmasndan danlr ki, bunlar da onun dy kimi yetimsinin
zmini idi. srd rvayt bnzr bel bir mqam vurulanr ki,
Nadirin gnnn oxu at apmaqla, ov ovlamaqla v gll atmaqla
keirdi. Yay gnlrinin birind Nadir l eyi ovuna xr. sti hava-
da rastlad l eyini o qdr qovur ki, atnn bar atlayr v
lr. Onda Nadir, atnn yhrini v yynini belin alb geri z tutur.
Yolda ikn rastlad bir adam ona Nadir-i dvran (zmannin
Nadiri) dey mracit edir v onu Allah unutmaqda qnayr. Bu xs
Nadir bir cam su verir v z yd-nsihtlrini d onun diqqtin
atdrr. Ona tkid edir ki, Allahn yadndan xarmasn, yoxsa ruzi-
gar onu yaddan xarar. Sonra lav edir ki, hmi mrd ol, namusu
qoru, alimlr, mhndislr, yazlara hrmt el, onlara ehtiramla
yana, onlar nfuzdan salma, padahlara v byklr qar ltf gs-
tr, yollandn vilaytlrd insanlara ziyan gtirm, dostun qdrini
bil, mrur v laqeyd olma, varllarn da, yoxsullarn da dadna at,
mzlumlarn haqqn zalmlarda qoyma, mrdmazar olma v s. Bu
yd-nsihtlr kitabda mfssl kild tsvir edilmidir Nadir
cavabnda deyilnlri qbul etdiyini sylyir. Bundan sonda hmin
xs yox olur. Nadir yoluna xeyli davam edir v bir mddtdn sonra
uzaqdan hanssa evlrin qaraldn grb sevinir. Dinclmk n
qapsn dydy evd onu bir qar qarlayr. Qar da ona sahib-
qran-i dvran dey mracit edir. Nadir bildirnd ki, o, qrib uaq-
dr, ona bel mracit etmy ehtiyac yoxdur, qar bildirir ki, el indi-
c yuxuda Hzrt lyas grb. O da deyib ki, zmannin Nadirinin
istiqbalna gedirm v bir azdan o snin d qapn aacaqdr (39).
ldn dm v yorulmu Nadir qardan rk v su xahi edir.
Qar is olan-qalan bir keisini ksib Nadir yemk hazrlayr. Sonra
qar onu ovdan geri qaydan olunun atna mindirib yola salr. Nadir
d hrkt etmmidn qabaq sz verir ki, mr macal vers qarnn
borcundan xacaqdr.
Alm Ara-ye Naderi mllifinin yazdna gr, Nadir yaad
yer atanda 10-12 trkmn atlsnn evlr hcum etmsinin, evlri
qart etmsinin v oxlu mal-dvlt toplamasnn ahidi oldu. Bunun-
la kifaytlnmyn trkmnlr htta Nadiri d sir gtrmk istyirlr.
Nadir trkmn atllar il dy girir v el ilk chdd onlardan 4-n
ldrr, ikisini oxla vurub atdan yer salr, qalanlar is qab can-
larn qurtarrlar. Nadir sirlri azad edib onlarn talan etdiyi mal-
dvlti geri qaytarr. Mnbd o da gstrilir ki, guya Nadir trkmn-
lrdn geri ald mal-qaradan 500- qdr qoyun v 10-12 ba at
ayrb ona hrmt etmi qarya balayr (40).
Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki, atas mamqulu gnc Nadirin
bir mddt yoxa xmasndan xeyli narahatlq keirir v htta bel
gman edir ki, olu trkmnlr trfindn sir gtrlb. Trk-
mnlrin onlarn yaad mntqy yr etmsi xbrini eitmsi
Nadirin sir dmsi gmann daha da artrr. Nadirin trkmnlri
sir gtrmsi xbrini eidnd is mamqulu gzlrin inanmr v
ox sevinir.
Nadirin ld, biyabanda rast gldiyi insanlar v bu insanlardan
eitdiklri Alm Ara-ye Naderi mllifinin txyyl olsa bel,
Nadirin erkn yalarnda trkmn v zbk atllar il dy girm-
sini istisna etmk olmaz. Vaxtar z yaxnlarnn, yerlilrinin viran-
edici yrlr mruz qalmasna Nadir d szsz ki, bigan deyildi v
yeri ddkc onlardan mdafi olunmaa alrd. Trkmn v
zbk yrlrindn mdafi olunmaq Nadirin bir dy kimi mli
tcrbsini xeyli artrrd.
Nadirin dygnliyi v evikliyi yerlilrinin gzlri qarsnda ba
verirdi. Bu bard trafa shbtlr d yaylrd. Trkmn v zbk
talanlarndan cana glmi bivrd hakimi Babali by Nadiri yanna
xidmt dvt edir. Nadir bununla razlar. Xidmt qbul olunan
kimi ona tfngiaas vzifsi taprlr. Bu hm d ondan xbr verir
ki, Nadir bivrd hakiminin yannda xidmt qbul olunanda artq
tfngdn istifad etmk vrdilrin d yiylnmidi.
Babali byin yannda xidmt balamaq Nadirin dy hya-
tnn yeni bir shifsi idi. Qeyd etmk lazmdr ki, bzi mlliflr
Nadirin Babali by trfindn xidmt dvt edildiyini bildirirlrs
(41), digrlri Nadirin cavanlnda zn hyat qurmaq, daha ciddi
ilrl mul olmaq istyi il, bzilri is htta Nadirin yol ksmk,
karvan vurmaq ilrindn uzaqlamaq istyi il Babalinin yannda
xidmt yollandn bildirirlr (42).
Nadirin cavanlnda yol ksmsini v karvan soymasn
qabardanlar daha ox qrb mnblri v tarixilridir. Nadir haqqnda
yazlm rq mnblrind v ciddi tarixi aradrmalarda bu msl
z tsdiqini tapmr. Btnlkd, qrb mnblrind Nadirin cavanlq
dvr, onun Babali byin yannda xidmt balamas haqqnda
qarq fikirlr vardr. Alm Ara-ye Naderi srind olan mlumata
gr, Babali by Nadirl brabr onun atas mamquluya da yannda
i tklif etmidi (43). Yni, Nadir, Babalinin yannda xidmt bala-
yanda atas hl sa idi. Amma bzi qrb mnblrin v tarixi
aradrmalara gr bu zaman Nadirin ninki atas, htta anas da vfat
etmidi. Holland taciri C.Hanvey Nadir ah haqqnda yazd kitabn-
da qeyd edir ki, Nadir, Babalinin yannda xidmt girmmidn
vvl, 1704-c ild blgy hcum kn zbklrin tcavzn
mruz qalm, anas v qarda brahiml birlikd zbklr trfindn
sir gtrlmd. Bildirilir ki, Nadir bu zaman artq atasn itirmidi.
Nadir qarda v anas il birlikd 4 il zbk sirliyind qalr. Bu
mddt rzind Nadirin anas qrbtd vfat edir v yalnz bundan
sonra Nadir qarda il birlikd sirlikdn qar (44). Nadirin Babali
yannda xidmt balamas da bundan sonrak dvr tsadf edir.
Buradan bel xr ki, Nadir Babalinin yannda xidmt balayanda
n az 20 yanda idi. Baqa szl, Nadir artq yetimi bir dy
olmal idi.
lirza far Cmin yazdna gr, Nadir 18 yanda olanda
zbk sirliyindn qamd (45). buturab Srdadvr is bu hadis-
nin Nadirin 21 yanda olanda ba vermsini iddia edir (46). .Sr-
dadvr hr hans bir mnby istinad etmdn Nadirin sirlikdn
qamas il bal rvayt bnzr bir hadisni tsvir edir. Onun szl-
rin gr, Nadir qarda il sirlikdn qaarkn Xorasana trf deyil,
baqa istiqamt z tutdu. nki o min idi ki, zbklr onlar mhz
Xorasan istiqamtind axtarmaa alacaqlar. Bir gndn sonra is
onlar geri dnb Xorasana doru z tutdular.
Ehtimal edilir ki, Nadirin qarda v anas il birlikd sir dmsi
mslsi Con Hanvey trfindn dvryyy gtirilmidir. rq
mnblrind, o cmldn d Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v
Alm Ara-ye Naderi v digr mnblrd d bu bard hr hans bir
mlumata rast glmk mmkn deyildir. C.Hanveyin bu mlumat bir
sra qrb v rq tarixilri trfindn d tkrarlanmdr. Bu faktn
doruluu il razlamayan tdqiqatlar da vardr. Msln, tarixilr
arasnda Nadirin anasnn uzun mddt sa olmasn, htta onun
Nadirin ahl dvrn grmsini iddia ednlr d vardr (47). (Nadir
ah nslinin davamlarndan saylan Qulam Rza far Nadiri d
shbtlrind Nadirin anasnn sirlikd olmasnn bhli olduunu,
onun sonralar vfat etmsi v Mhdd dfn edilmsi barsind
mlumatlarn mvcudluunu bildirirdi-M.S.).
Alm Ara-ye Naderi srind Nadirin ymutlara sir dmsi
bard mlumat vardr. Amma hmin mnby gr, bu hadis Nadi-
rin Babalinin yannda xidmt balamasndan bir xeyli sonra ba
vermidi. Babalinin xidmtind olarkn Nadir misi Baburun xst-
likdn vfat etmsi xbrini eidir. O, dfn yollanr. Bir ne gnlk
yasdan sonra Nadir Qalui kndindn geriy z tutur. Gndz yol
yoldalar il birlikd bir bulan banda istiraht dayanrlar v
orada Nadiri yuxu aparr. Bu vaxt yr xm 70 nfrlik bir dst
onlar yaxalayr v hl yuxuda ikn Nadirin qollarn balayrlar.
Nadirin yanndaklardan biri oradan qaa bilir v ba vernlri Baba-
liy atdrr. O da vaxt itirmdn 500 nfrlik bir dst il Nadiri
azad etmy yola dr. Amma Nadiri sir gtrnlr yeti bilm-
yib geri qaydr. Ymut atllar Dryaqap adl bir mntqd gecl-
my qalarkn ham yatandan sonra Nadir ayaqlarn v qollarn ab
qamaa nail olur. Nadir eyni zamanda ymut svarilri il dy
girir, onlarn bir oxunu mhv edir Nadirin geri qaytmas xbri
Babalinin byk sevincin sbb olur v bu hadisni byk
adyanalqla qeyd edir. Mnbd olan mlumata gr, bu hadisdn
sonra Babali Nadirin dul qalm anas il nikah ksdirir v Nadirin
anasndan Babalinin Ftli v Ltfli adl iki olu olur (48).
Bu sylnilnlr d Nadirin anasnn sirlikd vfat etmdiyini v
uzun mddt yaadn gstrir. Nadir Babalinin xidmtind olarkn
azsayl qvvlrl dflrl zbk v trkmn yrlrinin qarsn
alm v bu zaman igidlik gstrmkl brabr z yerlilrini d talan
v qrnlardan xilas etmidi. Mhz bu keyfiyytlrin gr, Babali
qsa mddtdn sonra onu eikaas vzifsin tyin etdi.
Nadir Babalinin xidmtind olduu vaxt zbk v trkmn tayfa-
lar dflrl bivrd yr etdilr. Babali qounlarn komandan-
ln Nadir taprdndan hmin talan yrlrin qarsnn
alnmasnda ona byk midlr balayrd. Nadir d hr df bel
yrlrin qarsn mhartl alrd, tabeliyind olan dylri bu
mbarizy bacarqla sfrbr edir, talanlar geri qaytmaa mcbur
edirdi.
Babalinin xidmtind olduu vaxt Nadir onun n xsusi bir
hmiyyt ksb edn mslnin hllin nail olmudu. Bu da silahl
dstnin hrbi tchizatnn Babalinin maddi imkanlar hesabna
dnmsi mslsi idi. Eyni zamanda Babali bivrd cavanlarnn
Nadirin rhbrliyi altnda olan silahl dstd birlmsin v dmn-
lr qar onlarla birg mbariz aparmasna himayilik gstrirdi
(49).
Trkmn v zbk yrlrinin qarsn almaq slind Xorasanda
mskunlam btn farlar narahat edn msl idi. Sfvilr dvl-
tinin squta yaxnlad v htta dvltin paytaxtnn qorunmas n
lazmi qdr qvv atmad halda, Xorasann mhafizsi el yerli
halinin z zrin dmli idi. Nadir d bu ilrd itirak edirdi v
mhafiz taprqlarnn icrasna clb edilmsi onun dy keyfiy-
ytlrinin realladrlmasna meydan ard.
Alm Ara-ye Naderi srind ymutlarn 8 minlik dstsinin
bivrd v Drgz hcumu v bu hcumun qarsnn alnmas
haqqnda mlumat vardr. Amma Nadirin bu dyd Babalinin ds-
tsin rhbrlik etmsi haqqnda mlumat yoxdur. Babalinin qoun
dstsinin rhbri kimi ox gman ki, bu dyn arln da o z
zrin gtrmd. Ymutlarn 8 minlik dstsi mlub edilndn
sonra Babali bu xbri mktub vasitsil ah Sultan Hseyn d
xbr vermk qrarna gldi. Mktubun aha atdrlmas is Nadir
taprld (50).
Gtirdiyi mktubla sfahana yetin Nadir nsiyyt v danq trzi
il saray yanlarnn qlbin yol tapr. Onun glii v davran aha
da atdrlr. Saray trfindn Nadir yz tmn mkafat verilir v
gtirdiyi mktuba da cavab yazlr (51).
Alm Ara-ye Naderinin mllifi Nadirin sfahanda rastlad bir
mqamla bal rvayt xarakteri bir msly toxunmudur. Mllif
gr, Nadir bir gn sfahann klrini gzmy xr v bir meyda-
nn knarnda bir rmmalla rastlar. Nadir ona yaxnlab taleyi il
bal rml atmasn xahi edir. Rmmal raz olur, amma rmlini bir
ne df tkrar edir. Nhaytd onun qarsnda ba yib padah
olacan sylyir. Nadir is bu xbri tccbl qarlayr v ondan
aralanr. srd o da qeyd olunur ki, Nadir sfahan fqanlardan geri
aldqdan sonra hmin rmmal tapmaq istyir. Bildirirlr ki, rmmal
lb. Amma onun bir qz qalb. Nadir ona min tmn pul verir v
sfahan trafndak kndlrdn birini ona balayr (52).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir sfahan saraynda hdiyy
verilmsi v ald cavab vaxtnda Babaliy atdrmas bu xsin
Nadir olan nvaziinin artmasna sbb oldu. ngilis taciri Con Han-
vey v fransz hkimi Bazen gr is sfahan sfrindn sonra
Babali il Nadir arasnda ziddiyyt yarand. Bu mlliflr htta Baba-
linin Nadir trfindn ldrldyn d yazrlar. C.Hanvey onu da
lav edir ki, Nadir Babalinin qzn istyirmi v atasnn razln
ala bilmdiyi n Nadirl Babali arasnda ixtilaf yaranbm (53).
Amma el qrb tarixilrindn olan L.Lokkart bu faktlarn doru-
luunu qbul etmir (54). nki, Babali il Nadir arasnda yax
mnasibtlr qurulmudu. Alm Ara-ye Naderid deyildiyi kimi,
Babali Nadirin dul qalm anasna evlndiyi kimi, qzn da Nadir
r vermidi (55).
Persi Sayks ran tarixi srind Nadirl Babali arasnda yax
mnasibtlr olmas haqqnda bir fakt da aqlayr. Onun szlrin
gr, Mlik Mahmud Sistani Xorasan tutandan sonra (bu bard
aada danlacaq-M.S.) onun mmurlarndan birinin yolu Babali-
nin evin dr. Bu zaman Babali evd yox imi. Hmin mmur
onun ailsi il pis rftar edir. Nadir bundan xbr tutan kimi Baba-
linin ailsinin himaysin qalxr v hmin mmuru ldrr. Babali
geri qaytdqdan sonra ba vern hadisy gr tssf edir. Nadir z
d anlayr ki, vilaytin yeni hakiminin mmurunu ldrmk ciddi
fsadlar trd bilr v ona gr o, Baballiy tklif edir ki, xsn
Mhd yollansn v vilayt hakimin bildirsin ki, Nadir z aasna
sdaqt gstrrk mmuru ldrmdr. Babali bel d edir v
mllifin yazdna gr, vilayt hakimi ninki Babalinin
zrxahln qbul edir, htta ona sdaqt nmayi etdirn Nadir xlt
d gndrir(56).
Alm Ara-ye Naderi kitabnda guya Nadirin mir Teymurun
xzinsini tapmas haqqnda da bir rvayt vardr. Mnbd bildirilir
ki, Babali by slind znn btn ilrini Nadir taprmd.
Gnlrin birind Nadir Babali bydn Kelata getmk haqqnda
taprq alr. Nadir oraya yola dr v gec ikn da tyind, bir yer-
d iq parldadnn ahidi olur. Hmin istiqamt irlilynd qar-
dak maarada oxlu miqdarda qiymtli dalarn v yalarn
toplandn grr. Divar yazlarndan aydn olur ki, bu xzin 36 il
padahlq etmi mir Teymura mxsusdur. Nadir bivrd geri qay-
danda bu xbri he kim amr. Yalnz fqanlar sfahan tutandan,
lkd hrc-mrclik geni miqyas alandan sonra Nadir mir Teymurun
xzinsindn bhrlnmk qrarna glir (57).
Tarixi dbiyyatda Babali byin lmndn sonra (1723-c ild)
onun vzifsinin v srvtinin Nadir qald, Nadirin is bzi tayfa
daxili nnlr gr bu srvtin sahibi ola bilmdiyi bard mlumat-
lar vardr (58).
Alm Ara-ye Naderi srind is bir qdr frqli mlumatla rast-
lamaq mmkndr. Bu mlumata gr, vvla Babali by Herat
istiqamtind fqanlarla dyd hlak oldu. Hmin dvrd Heratda
bdali fqan tayfasnn qiyam qaldrmas v Herat tutaraq mrkzi
hkumtdn ayrlmas mlumdur. Babali by d bu dylrd iti-
rak ed bilrdi. Onun lmndn sonra bivrdin hakimliyini yerli
hali onun tmiz v all bir adam kimi tand qarda Qurbanli
by hval etdi. slind is, btn ilr yen Nadirin boynuna d-
md. Qurbanli by d n i grrdis hmi onunla mslht-
lrdi. nki Qurbanli by d Nadiri bacarql v csur bir insan
kimi tanyrd v onun bu keyfiyytlrindn faydalanrd.
Qurbanli byin bivrd hakimliyi vaxtnda Nsa v Drun
yaay mntqlrinin halisi onun yanna glrk Tk trkmn
tayfasnn onlara rahatlq vermmsindn ikayt etdi. Adamlarn
syldiyin gr, trkmn tayfas artq bir ne il idi ki, onlarn
qonuluunda yurd salmd. Son illrin hrc-mrclik dvrnd onlar
da yerli halinin zrin hcum kib oxlu sakin sir gtrm v
onlarn var-yoxunu talan etmidilr. hali dflrl Nsa byklrin
mracit etslr d bir faydas olmamd. Bel olanda Nsa camaat
far tayfasnn byklrindn kmk dildilr. Bu tayfann yanlar
nec kmk gstrmk bard toplant tkil etdilr, mslhtldilr.
Amma bir qrar qbul ed bilmdilr. Bel olanda Qurbanli by
Nadirin yanna getmyi mslht grd. ikayt glnlr Nadirdn
tkidl xahi etdilr ki, onlara kmk gstrsin. Nadir ar vziyyt
dm insanlara kmk etmk qrarna gldi v farlar arasndan
500 nfrlik bir dst toplad. Onlar silahlandraraq Tk trkmn-
lrin drs vermy yolland. z ata yurdu olan Drgz v apua
daxil olanda ilkin olaraq atasnn qbri zrin yolland v onun
ruhuna dua oxudu. Bundan sonra Nsaya doru yolunu davam etdirdi.
Tk trkmnlrinin yurd sald raziy 4 frsng qalm Nadir qar-
ya kfiyyatlar gndrdi ki, trkmnlr haqqnda mlumat gtirsin.
Kfiyyata gndrilnlr trkmnlrin say v ilri bard mahid
apararaq lazmi mlumatlar Nadir atdrdlar. ld edilmi mlu-
matdan aydn oldu ki, trkmnlr 500 aildn ibartdirlr v shrada
qurduqlar adrlarda mskunlablar. Bu mlumat alandan sonra
Nadir trkmnlrin zrin qfil hcum tkil etdi, oradaklar qrb-
atd, sa qalanlar is sir gtrd (59).
Nadirin bu hcumundan xbr tutan Tk trkmnlri 1000 nfr
toplayb qisas almaq n yola ddlr. Nadir onlarn hcumunun
qarsn almaq n tdbir iltdi, tabeliyind olan dstni yenidn
qrupladrd v mvafiq plan hazrlad. 150 nfri Klbli xann tabe-
liyin verdi, z is 350 nfrlik bir dst il trkmnlrin hcum
marrutunun stn ksdirdi v onlarn gzn amaa imkan verm-
di. Bir saat kn dyd trkmnlrin bir hisssi qrld, bir hisssi
is Nadir trfindn sir gtrld. Nvbti uurlu qlb il Nadir
Drgz dnd. Nadir trkmnlrin Nsadan gtrdy sirlri azad
etdi v bir ne trkmn sirini d onlara verdi ki, Nsadan baqa
yerlrd olan sirlri onlarla dyidirsinlr.
Ceyms Frezer z kitabnda bu hadisy oxar olan baqa bir
hadisni d tsvir edib. Onun tsvir etdiyi hadis trkmnlrin Xora-
san vilaytin hcumu v bu hcumun qarsnn alnmasnda Nadirin
gstrdiyi cat bardir. Mllif gr, tsvir olunan hcum zaman
Nadir Xorasan valisinin yannda idi. Valinin yannda keiriln msl-
htlm zaman Nadir trkmnlr qar dy girmyi qrara ald.
vvla, bu faktn doruluu bhlidir. Nadir yalnz Mlik Mhm-
md Xorasan hakimi olanda onun yannda qsa mddtli xidmtd
olub. Ancaq Nadir onunla bel bir i birliyi yaratmamd. ox gman
ki, bu shbt el Alm Ara-ye Naderid tsvir edildiyi kimi bi-
vrdd, Qurbanli byin yannda ba vernlrdn gedir. C.Frezer
gr, vali trkmn hcumunun qarsnn alnmasnn zruriliyindn
dand. Amma onun trafndaklar bu dy qatlman mnasz
olduunu saslandrmaa aldlar. Nadir bu toplantda olsa da
danmad. Yalnz ona sz verilnd dedi ki, bu hcum thlkli
hcumdur, dmn yaxndadr. Ona gr shbt vaxt deyil, qoun
toplayb dy girmk lazmdr. Nadir mvcud olan qvvni dy
clb etmkl brabr, yeni qvvlrin toplanmasnn zruriliyini d
bildirdi. Bundan sonra Nadir mvcud olan dstnin rhbri tyin edil-
di. O, trkmnlrin topland yer glib onlar mahid etdi v sonra
da hcum taktikasn myynldirdi (60).
Nadirin trkmnlr zrindki qlbsi onun nfuzunu hm
Qurbanli byin yannda, hm d yerli camaat arasnda xeyli artrd.
Bundan sonra bivrdin idar edilmsind Qurbanli by Nadir daha
ox etibar etmy balad. Bir mddt sonra Qurbanli by ciddi
xstliy tutuldu. Onun bu xstliyi uzun srmdi v tezlikl dnya-
sn dyidi.
Qurbanli bydn sonra bivrd hakiminin kimin olmas mslsi
ortaya xd. Baxmayaraq ki, yaltin btn ilrini Nadir aparrd,
onun Babali v Qurbanli by qan qohumluunun olmamas yerli
yanlar sual qarsnda qoydu. Alm Ara-ye Naderiy gr, bu
sualn cavabnn taplmas n yerli yanlar mktubla ah Sultan
Hseyn mracit etdilr. Bundan sonra Sfvi saray trfindn
Hsnli by adl birisi bivrd hakim gndrildi. Hsnli by is
bivrd glndn sonra burada hakimlik etmyin tin olduunu
grb Mazandarana yolland (61).
Burada qeyd olunur ki, yerli yanlar mktubla Sultan Hseyn
mracit etdilr. Bu doru ola bilmz. nki htta Babali by vfat
ednd sfahan artq fqanlar trfindn tutulmudu v Sfvi xanda-
nnn hakimiyytin son qoyulmudu. fqan Mahmuda is bel bir
mracit gndril bilmzdi. ox gman ki, yerli yanlar Xorasan
hakimin mracit etmidilr. Xorasan hakimi is hmin vaxt Mlik
Mahmud Sistani idi.
Mnblr v tarixi dbiyyat Nadirin Mhd gedib Mlik
Mahmuda qoulmasndan da xbr verirlr (62). Tarix-e Chanqoa-
ye Naderi d Nadirin Mlik Mahmudla olan grnd ona sdaqtli
olacan izhar etdiyi bildirilir (63). Alm Ara-ye Naderid buna
oxar hadis baqa cr tsvir olunur. Bu srdki mlumatdan bel
mlum olur ki, Hsnli by bivrd hakimliyindn imtina edndn
sonra bu vzifni tutmaq n yerli yanlar arasnda ciddi mzakir
baland. Ola bilsin ki, Nadir d bivrd hakimi olmaq istyini knara
qoymamd. nki Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki, Nadir onlarla
bacarmad. Bel olanda yaltin bir ne srkrdsi Mhd Mlik
Mahmudun yanna yollandlar ki, bivrd hakim tyin edilsin v
bununla da yanlar arasndak didimlr son qoyulsun. Nadir hmin
srkrdlrl Mhd getmdi. Mlik Mahmud Mhd glnlri
yax qarlad. Onlardan Aur xan, mamqulu by, Qlncli by
Nadirdn Mlik Mahmuda ikayt etdilr v bildirdilr ki, bivrdd
btn narahatln gnahkar mhz Nadirdir. Btn fsadlar ondan
tryir v z d Xorasan hakimin tabe olmaq istmir. Bylr tklif
etdilr ki, bivrdd sakitlik n vilayt yanlarndan bir nfr ora
hakim tyin edilsin. Bu hakim vzifsinin icrasna balayandan sonra
Nadir tutulub Mhd gndrilsin (64).
Mlik Mahmud yannda xidmtd olan qoruba Mhmmd
min byi bivrd hakimi tyin etdi. cati v dygnliyi haq-
qnda ox eitdiyi Nadir is xlt gndrdi. Eyni zamanda onu
bivrdin eikaas vzifsin tyin etdi. Yni, slind Nadir z
vvlki nfuzunu saxlam oldu v bivrdin hakimlrindn biri kimi
qald. Bu vzifd olmaq bivrd miqyasnda grlmli olan ilrin
tkilatlnn onun zrin dmsini tlb edirdi. Mlik Mahmud
ona xbr gndrdi ki, snin sdaqtin v igzarln biz aydn olsa
onda daha yksk qiymtini alacaqsan. Bununla brabr, Mlik
Mahmud onun yanna glmi bivrd yanlarna bildirdi ki, Nadir
xatircm olandan sonra onu tutub qtl yetirckdir. Bununla, Mlik
Mahmud Nadirdn naraz olan yanlar bir qdr sakitldirdi.
Nadir bivrd hakim tyin edildiyini eidnd trafndaklarla
brabr onu qarlamaa xd. Yeni hakim olan Mhmmd min
xan Nadirin ona bel ehtiram gstrmsindn raz qald v onlar
birlikd bivrd daxil oldular. Yeni hakim Nadir xlt tqdim etdi,
Nadir is ona z sdaqtini nmayi etdirdi (65).
Nadirdn Xorasan hakiminin yanna ikayt getmi mamqulu by
v Qlncli by ona qar dmn mnasibtd qalmaqda davam
edirdilr. Grnr, Nadirin yannda istdiklrin nail ola bilmyn bu
iki by onun paxlln kirmi v Nadiri gzdn salmaq n bi-
vrd hakimin d z szlrini atdrrmlar. nki mhz eitdiyi dedi-
qodulardan sonra Mhmmd min by bir df Nadiri czalandrd.
Nadiri yer uzadaraq onu yaxca ktkldilr. Nadir d czalan-
drlmasndan xeyli qzblndi v bir ne gndn sonra doma kndi
olan Drgz qaytd. O bir mddt hmin kndd yaamal oldu (66).
Mhmmd min by sonradan hrktindn peman oldu. Bu
pemanln nticsi kimi Nadir bir dst xlt v bir ba at hdiyy
gndrdi v ondan xahi etdi ki, geri qaytsn. Nadir bu xahidn sonra
yenidn bivrd gldi. Mhmmd min by onu yax qarlad v
sonralar grdy btn ilr barsind onunla mslhtlmy
balad. Bu vziyyt mamqulu byi v Qlnc byi yen narahat
etmy balad. Onlar Nadirdn ehtiyatlandqlar n paxllq v
dedi-qodular davam etdirirdilr. Nadiri bivrddn uzaqladrmaq
n onlar bir daha Xorasan hakiminin yannda oldular v Mlik
Mahmuda yenidn Nadirdn ikayt etdilr. Mlik Mahmud da
yenidn onlara sz verdi ki, Nadiri yanna arb czalandracaqdr.
Alm Ara-ye Naderid Nadirin bivrdd olduu vaxt itirak
etdiyi daha iki dy haqqnda mlumat vardr. Bu dylr mhlli
xarakterli olsa da Nadirin taktiki tfkkrnn, dyn tkili v
idar edilmsi mhartinin formalamas v inkiaf baxmndan h-
miyyt ksb edir. lk dyn harada ba verdiyini dqiqldirmk
tindir. Amma szsz ki, bu dy bivrd trafnda yerln qala-
lardan birind ba vermidi. Mnbdn aydn olur ki, bu dy razid
balad. Bir qdr sonra qar trfin rhbri Aur xan Nadirin
mharti qarsnda aciz qalb qalaya snmaqla cann xilas ed bildi.
O gman edirdi ki, qala daxilind salamat qala bilckdir. Nadir is
qala divarlar trafna su buraxmaqla hcumunu davam etdirdi. Bir
azdan qala daxilindki evlr v tikililr su iind qaldlar. Qala divar-
lar is suya davam gtirmyib dald. Bel olanda Aur xan arsiz
qalb mqavimti dayandrd v barq n Nadirin yanna adam
gndrdi. Nadir bu bar qbul edib dy dayandrd v bivrd
dnd. Aur xan barqdan sonra qiymtli hdiyylrl onun yanna
gldi v glckd onunla mkdalq edcyin sz verdi (67).
kinci dy is bivrd yaxnlndak Bavaci adlanan qala
trafndak dy idi. Bu qalann sahibi Allahverdi by Babal adl
birisi idi. Grnr, Allahverdi by zn ox srbst aparr v bi-
vrd hakiminin hakimliyini tanmaq istmirdi. Nadir ona mktub
gndrdi v bildirdi ki, trafn btn asaqqallar v srkrdlri trif
gtirrk bivrd hakimin z ehtiramlarn bildiriblr. Nadir ondan
da tlb edirdi ki, bivrd hakimin qar olmadn bildirsin. ks
tqdird silahla qarlaa bilr. Allahverdi by Nadirdn gtiriln
mktubu crd v ona xbr gndrdi ki, lindn glni etsin (68).
Nadir Allahverdi by qar dy yolland. Bu dy qaladan
knarda ba verdi v btn gn davam etdi. Grnr, Allahverdi
byin dstsi d kifayt qdr gcl imi v ona gr d gn rzind
Nadir mqavimt gstr bilibmi. Hava qaralana yaxn dy
dayandrld. Allahverdi by dstsi il qalaya geri kildi v oradan
Nadir v dstsinin zvlrin yemk gndrdi. Bu, Nadiri mtssir
etdi. Shri gn Nadir onun yanna barq n adam gndrdi v ona
xbr atdrd ki, dvtini qbul edib grn gls onu z qarda
kimi qarlayacaq. Allahverdi by bu tklifi v dvti qbul etdi v
trafndaklarla birlikd Nadirin yanna yolland. Qonaqlqdan sonra
Allahverdi by Nadirin adrnn qonuluundak adrda yer verildi.
Amma Allahverdi by istiraht n z adrna gedndn sonra
Allahverdi byin yaxnlar ondan Nadir ikayt etdilr, ona haql-
haqsz mlumatlar atdrdlar. Qala adamlar da Allahverdi bydn
ikayt etdilr. Nadir bu deyilnlr inand v z adamlarna Allah-
verdi byi ldrmyi taprd. Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki,
Allahverdi by ldrlndn sonra onun qalas v var-dvlti Nadirin
lin kedi. Bu var-dvlti Nadir bivrd apard. Nadirin bu dy-
dki cati is traf mntqlr yayld v oxlar knll kild
onun yannda xidmt etmy hazr olduqlarn bildirdilr (69).
Hr kiik dy, hr kiik qlb Nadirin istedadn nmayi
etdirmkl brabr, hm d ona olan inam artrrd. Ona gr d
gn-gndn onun dstsin qoulanlarn say da artrd. Bu insanlar
arasnda sonralar Nadirin n bacarql v inanlm srkrdlri olan
Thmasibqulu xan Clayir, Mhmmd by v Trxan by d var idi.
Nadir trafna toplaan dstsi il ilk nvbd bu v ya digr yaay
mntqlrin hcum edn qvvlrin qarsn alr, yaay mntq-
lrini viran olmaqdan qoruyurdu. traf yaay mntqlrinin halisi
talan basqnlara mruz qalan kimi kmk n Nadirin yanna
glirdilr. Nadir d dstsi il talan yrlrin qarsn almaqla,
basqn ednlrin var-yoxunu da llrindn alr v onlardan l keir-
diyi vsait hesabna dstsinin tchizatn yaxladrrd. Nadirin
mhlli dylri onun dnyagrnn formalamasna da z tsirini
gstrirdi. Aramsz zbk v trkmn yrlrinin v bu yrlrin
blgy gtirdiyi blalarn ahidi kimi Nadir yad qvvlrin tcav-
zn qbul etmirdi. Nadirin Mlik Mahmuda mnasibti d bu
mvqe zrind qurulmudu. Sfvi dvlti daxilindki hrc-mrc-
likdn istifad edrk Xorasan l keirn Mlik Mahmud bir ox
yerli xanlarn v yanlarn qtiyytsizliyindn mhartl istifad edir-
di. Hmin xanlar z vziflrini saxlamaq n oxlu hdiyylrl
onun yanna glirdilr ki, bu hdiyylr d xalqn var-yoxu hesabna
toplanrd.
Mlik Mahmud Xorasan vilayti kimi byk bir vilayti nzart
altnda saxlamaq n Nadir kimi istedadl adamlarn imkanlarndan
istifad etmy alrd. Buna gr d Nadir haqqnda sylniln ifti-
ralara el d diqqt yetirmirdi. El bununla bal idi ki, o, Nadiri z
dstsin dvt etdi. Nadir d z dstsi il onun dvtini qbul etdi.
Ancaq onlarn ittifaq uzun srmdi. Bir trfdn mamqulu xanla
Qlnc xan kimilrinin iftiralarnn sngimmsi, Nadirin gn-gndn
gclnmsi, qoun daxilindki nfuzunun artmas Mlik Mahmudu
qorxuya salrdsa, digr trfdn d Mlik Mahmudun znn yart-
maz hakimiyyti Nadirin ona qar barmazln gclndirirdi.
Tarix-e cahanqoa-ye Naderid gstrilir ki, Nadir Mlik Mahmu-
dun xidmtin girs d mqsdi onu ldrmk idi (70). Bzi mnb-
lr is gstrirlr ki, artq Mlik Mahmud da Nadiri aradan gtrmk
qrarna glmidi (71). Tarixi dbiyyatda olan mlumata sasn bel
bir qnat glmk mmkndr ki, qarlarna qoyduqlar niyyt
atmaq n ilk mli addm atan Nadir oldu. z plann hyata
keirmk n Nadir hmi ona iftiralar yadran mamqulu xan v
Qlnc xanla da mnasibtlrini yaxladra bilmidi. Qrara alnmd
ki, nnvi idman yarnda Nadir, Mlik Mahmudun atnn cilovunu
l keirsin v onu saxlasn. Bu, far v clayir dylri n bir
iar olmal idi ki, Mlik Mahmudun v onun adamlarnn stn
atlsnlar v onlar qrsnlar. Amma ndns bu plan ba tutmad.
Mlik Mahmud bu sui-qsddn xbr tutmasa da, Nadir, mamqulu
xanla Qlnc xann ona xbr atdracandan ehtiyat edirdi. Ona gr
d Nadir onlar aradan gtrmk qrarna gldi. Nadir bu iki nfri
Mhd yaxnlndak Yamxana adl yer ova dvt etdi. Ov zaman
onlarn hr birini ayr-ayrlqda yaxalayb qtl yetirdi (72). Bundan
sonra Nadir bivrd qaytd (73).
Bu dvr Nadirin hyatnn mhm dvrlrindn v yrnilmsi
baxmndan kifayt qdr qarq qalan shiflrindn biridir. Tdqi-
qatlarn bir oxu onu bu dvrd yol ksmkl, talanlqla mul
olmaqda gnahlandrrlar L.Lokkart tri d olsa bu msly toxun-
mudur. Amma onu da lav edir ki, Mirz Mehdixan, Nadirin yol
ksmkl mul olmas haqqnda he n demmidir (74). Mhm-
md Kazm Mrvinin srind d bu bard hr hans bir mlumata
rast glinmir. Lokkart bu mlumat Bazen v bdlkrim Kmiriy
istinadn vermidir. Mhz bu mlumatlar da mxtlif mlliflr
trfindn tkrar olunmudur.
str bivrdd olanda, istrs d Mhdd olanda Nadirin traf-
na kifayt qdr byk dst toplanmd. Yuxarda deyildiyi kimi,
bzi dst rhbrlri z dstsi il Nadirin dstsin qatlrdlar. Nadi-
rin rhbrlik istedad onun xsi dy keyfiyytlri il birlrk ona
qoulanlar n nmuny evrilirdi. Qaldsa Nadirin yol ksmkl
mul olmas mslsin, onun haqqnda yazlm iki byk v
mtbr mnbd bu haqda bir mlumatn olmamas hmin faktlarn
doruluunu da myyn bh altna qoyur. Qeyd edildiyi kimi,
Nadir blgy talan yrlr keirnlrin qarsn almaqla onlarn
talan etdiyi mal-dvltin l keirilmsindn imtina etmirdi. Hrbi
gc artdqca Nadir trafnda yaayan xanlarn Mlik Mahmuda tabe
olmasn istmirdi. Bu tlbl raz olmayanlara qar Nadir yrlr
keirir v onlar zmkl brabr, var-dvltlrini llrindn alr,
adamlarn sir edirdi. Nadirin iddial bir xs olduunu da inkar
etmk olmaz. Yaad razid sz-nfuz sahibi olan Nadir z dy-
gnliyi v trafna toplanm hrbi qvvnin kmyi il bu nfuzun
hat dairsini d genilndirmy alrd. Bu istiqamtd yerli xan-
lar zmkl l keirdiyi var-dvlti d trafndak qounlarn tchi-
zin istiqamtlndirirdi. Buna gr qoun zvlri d iddial xanlarn
zilmsin maraq gstrirdi. Tarixdn d mlumdur ki, Nadir dy-
lrinin lazm kild tmin edilmsin ciddi qay gstrirdi. Onun
bzi yrlri v yerli xanlara qar siyasti bzilrin yol ksmk
kimi grn bilrdi. ox gman ki, tarixi dbiyyatda onun yol
ksmsi haqqnda fikirlr mhz buradan qaynaq ala bilrdi.
Mhddn geri qaytdqdan sonra Nadirin bivrdd v Kelatda
mhkmlnmsi tbii idi. Kelat z tbii-corafi xsusiyytlri etiba-
ril mdafi olunmaq n mnasib bir razi idi. Yaranm vziyyt
d Nadirdn bel bir etibarl yer snmasn tlb edirdi. nki M-
lik Mahmudun Nadirin mhvi n ciddi tdbirlr l ataca aydn
idi. Digr trfdn d traf xanlar Nadir qar hr an cza tdbirlrin
l ata bilrdilr. Kelatda is Nadir az qvv il daha yax mdafi
oluna bilrdi.
Amma Nadirin Kelata dnmsi v orada mhkmlnmsi bard
tarixi dbiyyatda rvayt xarakterli mlumatlar da zn yer tapm-
dr. rq mnblri trfindn tsdiqlnmyn bu rvaytlr Nadirin
nfuzuna klg salmaq chdindn baqa bir ey deyildir. Hmin
rvaytlr Ceyms Hanvey trfindn dvriyyy gtirilmi v bir sra
digr tarixilr trfindn d tkrarlanmdr. Hmin rvayt bundan
ibartdir ki, guya Nadir Kelat hakimi olan misini ldrndn sonra
ora yiyln bilmidi (75).
vvla, Nadirin atasnn kasb bir insan olduu halda, misinin
kifayt qdr imkanl olmas v Kelatda hakimlik etmsi C.Hanveyin
z trfindn d bh il qarlanr. Lakin o bunu da saslandrmaa
alr ki, inqilablar dvrnd qardalardan birinin varl olmas, o biri-
nin is kasb olmas tbii idir. Con Hanvey gr Nadir Mhddn
xdqdan sonra misinin yanna gldi, bana glnlr v padahdan
narazlqlar haqqnda ona ikayt etdi. misi onun planlarndan xbr
tutanda aralarnda narazlq yarand v Nadir oradan uzaqlamaq
mcburiyytind qald. Dinc yolla mqsdin nail ola bilmycyini
grnd Nadir gl misini stlyib Kelata sahib xmaq istdi.
Guya bundan sonra Nadir trafna qvvlr toplad, dalara kilib yol
ksmkl mul oldu. Bir ne karvan taladqdan sonra Nadir 700-
800 nfrlik bir dstni saxlamaq imkan ld etdi. C.Hanvey yazr ki,
ah Sultan Hseynin varisi saylan Thmasib Mirz imalda ba
girlyrkn onun srkrdlrindn biri - Sdrddin by trtdiyi bir
mlin czasndan qorxaraq tabeliyind olan 1500 nfrlik dst il
Nadir qouldu. Bu da Nadirin dstsinin 2-3 min nfr atmasna
imkan verdi. Qvvlrinin artmasn eidnd misi Nadirdn
qorxmaa balad. Mlumdur ki, Nadirin iki misi olmudu. Onun
Babur adl misi xstlikdn vfat etmidi. Onda demli, Kelat hakimi
onun Bekta adl misi olmal idi. misi nigaranln aradan
qaldrmaq n Nadir mktub gndrdi, ona yol ksmkdn l
kmyi v Thmasib Mirznin xidmtin girmyi tvsiy etdi. Yni.
bununla o, guya glcyi n d grkli bir i grm olard. Nadir
d yazlana gr bu tklifi qbul etdi v misindn xahi etdi ki, fv
olunmas n padaha mracit etsin. misi buna raz oldu v
Thmasib Mirzdn xahi etdi ki, Nadiri balasn. Thmasib Mirz
d baxmayaraq ki, Nadiri balanmaz gnahkarlardan biri hesab
edirmi, kmyin ehtiyac duyduu n onu balad. fv frman
imzalad v Kelata gndrdi.
C.Hanvey daha sonra yazr ki, misi fv frmann ld etdikdn
sonra onu qarda oluna gndrdi. Nadir d fv frmann alb
Sfiddin byl birlikd Kelata yola dd. Hmin sfrd onu 100
atl mayit edirdi. misi fikirldi ki, Nadir etdiyi bu yaxlqdan
sonra onlarn arasndak narazlqlar aradan qalxm olar. Buna gr
Nadiri yax qarlad. Guya Nadir is vvlki incikliyi yaddan
xarmaybm. Onun vvlc verdiyi gstri sasn Kelatda olduu
ikinci gn arxasnca daha 500 atl gldi. Bundan sonra Nadir misini
otanda qtl yetirdi v trafndak qvv il Kelat tutdu.
Bir daha qeyd edilmlidir ki, rvaytin hqiqt uyun olmasna
el C.Hanveyin yazdqlar bh dourur. O bildirir ki, Nadirin
misinin yanna birinci glii il sonrak glii arasnda be il vaxt var
idi. z d mllif onu da lav edir ki, hmin vaxt ah Thmasib
hl imalda ba girlyirdi. gr Thmasib hl imalda idis, onda
demli Mhd hakimi hl Mlik Mahmud olmal idi. Amma
mlumdur ki, 1726-c ilin sonunda Mlik Mahmud Mhddn
qovulmudu. Onun Mhddki hakimliyi cmi il srmd. Nadir
Mhddn, Mlik Mahmuddan ayrld vaxtdan 2-3 il sonra artq
Thmasibl birlmi v Mlik Mahmudu da Mhddn qovmudu.
Ona gr Mhdi trk etmsindn 5 il sonra misinin kmyi il fv
olunmas hqiqt uyun deyildir. Digr trfdn C. Hanveyin z
yazr ki, Thmasib imalda frari hyat srrd, htta fqanlarn
nzarti altnda olmayan vilaytlrd bel asayii yarada bilmirdi v
slind o, Mazandaranda itib-batmd (76). Buradan da bel bir sual
dour ki, Xorasan hakimi Mlik Mahmud olduu halda misi Nadirin
balanmas il bal n n vilaytin real hakimi olan Mlik
Mahmuda deyil, vilayt zrind n primitiv nzarti olmayan v
Mazandaranda itib-batan Thmasib mracit etdi.
N.Larudiy gr is misi Nadiri qtl yetirmk istyirdi v bunun
n yollar arayrd. misi Nadiri qonaq arb ldrmk istynd
Nadir bundan xbr tutub onun zn ldrd (77).
Baqa bir tarixi dbiyyatda is vurulanr ki, Nadir dmnlrinin
srkrdsi olan misini ldrd, Kelata sahib xd, bundan sonra
Thmasib Mirzy itat etmkdn boyun qard v z mstqil
faliyyt gstrmy balad (78). Yuxarda sylnilnlr nzr
alnarsa bu mlumatn rhin daha bir ehtiyac qalmr.
Nadirin Mlik Mahmudun trfdarlarndan iki nfri ldrrk
Mhddn uzaqlamas Mlik Mahmudu ox qzblndirdi v onun
qtli n tdbirlr tkmy balad. Bununla bal Mlik Mahmud
Qoanda mskunlam emgzk krdlrin xbr gndrdi v
onlar mkdala dvt etdi. Grnr, Mlik Mahmud ilk nvbd
yerli qvvlrdn istifad etmkl Nadir drs vermk istyirmi.
Amma Nadirin dstsind krdlr v ola bilsin ki, Qoan krdlri d
var idi. Bu insanlar Nadirin gcn, dygnliyin v onunla
ziddiyyt girmyin mnaszlna yax bld idilr. Ona gr d
Qoan krdlri Mlik Mahmudla mkdalq etmycklrini bildir-
dilr. Onda Mlik Mahmud Nadirl lbir olan emgzk krdlrini
d czalandrmaq qrarna gldi v ona itat etmyn bu insanlar itat
altna gtirmk n 6 minlik bir dst il Qoana doru irlildi.
Krdlr Mlik Mahmudun hcumunun qarsn ala bilmycklri
n onun yanna adam gndrdilr, balanmalarn xahi etdilr.
Mlik Mahmud bu xahii qbul etmdi v htta onun yanna glmi
elini czalandrma mr etdi. arsiz qalan krdlr Qoandan qab
traf mntqlr pnah apardlar. Amma bunu btn sakinlr ed
bilmdilr. Ona gr d Mlik Mahmud Qoana girnd lin
kenlrin hamsn qlncdan keirdi (79).
Mlik Mahmud bununla kifaytlnmdi v Qoann 12
kilometrliyind krd boylarnn Zidanlu qolunun yaad mntqni
mhasiry ald. Mlik Mahmudun Qoana qoun kmsi xbrini
eidnd Nadir d ona drs vermk qrarna gldi v yr mr verdi.
Onun ilk addm Mlik Mahmudu top atlrinin gcndn mhrum
etmk oldu. Tarixi dbiyyatda olan mlumata gr, Nadir Qoanda
olanda ona mxsus olan toplar hl bu mntqy atmamd. Nadir
Mlik Mahmudun Mhdl Qoan arasnda olan topular dstsin
hcum etdi v tinlik kmdn onlar l keirdi. Deyiln gr,
Nadir, Mlik Mahmudun topular arasnda bir fransz mtxssisl
rastlad. Bu mtxssis Mlik Mahmud topularnn tlimats idi.
Nadir ona mkdalq tklifi etdi. Amma fransz tlimat bununla
razlamad. Nadir l keirdiyi toplar Kbkan mntqsin gndrdi
(80).
Toplar l keirildikdn sonra Nadir, Mlik Mahmudun Zidanlu
krdlrinin mskunlad qala trafndak sas qvvlrin hcum
etdi. Bu hcumun tfrratlar bard geni mlumat yoxdur. Amma
ox gman ki, 6 minlik bir qoun dstsin stn glmk n Nadir
hcum plann trafl gtr-qoy etdi, dmnin zif chtlrini
myynldirdi, hcumun srtl hyata keirilmsi v smrliliyi
n lazmi tdbirlr hyata keirdi. Bundan baqa qala halisi d
Nadir kmk gstrdi. Bu is slind Mlik Mahmudun qoununu iki
qvv arasnda qoydu. Nadir bu imkandan bacarqla istifad etdi.
Nticd, Mlik Mahmudun sas qvvlrin gcl zrb vuruldu.
Mvcud olan mlumata gr, hmin gnn gecsi qala daxilindki
hali Mlik Mahmudun qoununa hcum etdi v ona xeyli xsart
yetirdi. Mlik Mahmudun toplardan mhrum olmas onun Nadir
qarsndak mqavimtini xeyli zifltdi. Mlik Mahmud niyytin
nail ola bilmdi v uursuzlua dar olaraq geri kildi.
Lokkart da bu dy bard qsaca olaraq mlumat vermidir.
Onun fikrinc, toplara malik olmad n Nadir, Mlik Mahmudun
tqibini davam etdirmdi v Mhdi mhasir etmkdn vaz kedi.
Mllif onu da lav edir ki, Nadir geri qaydaraq bivrdl Drgz
trafnda yerln v ona rbt bslmyn qalalar l keirmkl
mul oldu (81).
Tarixi dbiyyatda bu qalalardan bzilri haqqnda mlumatlar
mvcuddur. Onlardan biri bivrd msaf etibaril yaxn olan Yen-
gi qalas idi. Nadir istr bu qalann, istrs d digr qalalarn
hakimlrinin v sakinlrinin Mlik Mahmuda qar mbarizd ittifaq-
da olmasn istyirdi. Buna raz olmayanlar is o z qlncnn gc
il dmnlri il mkdalqdan kindirmy mcbur edirdi. Bu
qalalar trafndak mxtlif dylrd mxtlif vziyytl zlmsi
is onun dy tcrbsini znginldirirdi.
Yengi qalasnn l keirilmsi n Nadir yeni bir taktika
iltmk qrarna gldi. Qalann divarlarn asanlqla df etmyin
mmkn olmayacan grdkd, Nadir onun trafnda istehkamlar
yaratma qrara ald. Eyni zamanda yaxnlqda axan ayn suyu da
divarlarn dibin istiqamtlndirildi. Nticd qala divarlarnn bzi
yerlrind dant yarand. Lakin bunun el bir smrsi olmad. Onda
Nadir mumi hcuma mr verdi v bir ne gnlk mhasirdn sonra
Yengi qalas l keirildi (82).
Baudad qalasnn alnmas zaman da Nadir istehkam
tdbirlrin l atmal oldu. Tdqiqatlarn fikrinc, Nadir bu qalan
almaqla far boyunun Gndzl qoluna mnsub olanlar z trfin
kmk istyirdi. Qolun rhbri olan Barat by Gndzlnn Nadir
olan anlalmaz mnasibti nticsind, Nadir gndzllrin
himaysindn mhrum olmudu. Amma Barat by d mdafi n
lazmi tdbirlr grmd. Ona gr d qalann l keirilmsi n
Nadir xeyli vaxt itirmli oldu. Nadir bu qalann divarlar trafnda
istehkamlar yaratd, qala divarlarnn zln oyub ora bart qoymaq-
la divarlarn myyn hisssini datd. Lakin gstriln chdlr bir
ntic vermdi v qalann mhasirsi uzand. Bel olanda Nadir
burada da yaxndan axan ayn suyunu qala divarlarnn dibin istiqa-
mtlndirdi. Bu tdbirin nticsind su qala daxilin nfuz etdi v qala
daxilindkilr yaranm tin vziyytd Nadir tslim olma qrara
aldlar (83).
Nadir Baudad qalasn mhasir etdiyi vaxt Zand adl qalann
rhbri d kimsy tabe olmaq istmdiyi v mstqil qalmaq istyi
bard xbrlr yayrd. Bu xbr Nadir d atd v o, yaxn silah-
dalarndan olan Thmasibqulu xan Clayirin rhbrliyi altnda
Zand bir dst gndrdi. Qalann rhbri Qara xan, Thmasibqulu
xan Clayirin rhbrliyi altnda silahl dstnin yaxnlamasn eidn-
d Mrv zbklrindn kmk istdi. zbklr d bu kmyi gstr-
dilr. Onlarn silahl dstsinin yetimsi Thmasibqulu xan Clayirin
vziyytini pisldirdi. O, Nadirin yanna adam gndrib ondan lav
kmk istdi. Nadir bu bard xbr alan kimi z dstsi il birlikd
Zand yolland v vvlc zbklrl dy giridi. Bu dstlr
arasnda dy qzanda Qara xan qaladan xb dstsi il zbklr
dstk verdi. Nadir slind iki dstnin zrbsi altna dd. Bel bir
vziyytd onun nmayi etdirdiyi zmkarlq v dygnlik
trafndaklar da gcl dmnl mbarizy sfrbr etdi. Sediyi
dzgn taktika il bir ne saat srn dy Nadirin qlbsi il baa
atd. zbklr oxlu itki verrk geri qamaa mcbur oldular.
Onlarn nmayndlri Nadirl laq yaradb sir dm zbklrin
geri qaytarlmasn xahi etdilr. Nadir bu xahii yer salmad v
zbk sirlrini geri qaytard. Onlarn geri kilmsindn sonra is
Zand qalasn almaq el d uzun srmdi. Nadir orann sakinlrinin
oxunu bivrd llrin krd ki, qalada bir daha ona qar gcl
mxalift yaranmasn (84).
Alm Ara-ye Naderi srind Nadirl Mlik Mahmud arasnda
ba vermi dylr haqqnda da mlumatlar vardr. Mnby gr bu
dylrdn biri Mlik Mahmudun zn hakim elan etmsi
rfsind ba vermidi. Mlik Mahmudun zn qdim padahlar
nslindn elan etmsi, z adna sikk vurmas v xtb oxutdurmaa
hazrlamas v bundan sonra bivrd v Drgz gedrk ona tabe
olmaq istmynlr drs vermy hazrlamas bard xbrlr
Nadiri qabaqlayc addmlar atmaa svq etdi. Onun gstriin sa-
sn 1200 nfrlik bir dst tkil edildi v bu dst Nadirin rhbrliyi
altnda Mhd doru z tutdu. Siyahab ay hvzsin atanda
Nadir dstni iki yer bld. 400 nfrlik birinci dstni Nadir hr
istiqamtlndirdi. 800 nfrlik ikinci dst is Mhdin yarm
frsngliyind mvqe tutdu. Mlik Mahmud, Nadirin qoun kmsi
xbrini eidnd be min nfrlik dstnin dy mvqeyin xarl-
masna mr verdi. Nadirin dy mharti haqqnda ox eidn Mlik
Mahmud mtlq say stnlyn yaratmaqla ona ldrc zrb
vurmaq niyytind idi. Amma onun say stnlyn malik olmas
Nadiri he d qorxutmad v ox byk srtl Mlik Mahmudun
qoununun cinahlarndan birin zrb vurub z mvqeyin kildi.
Mlik Mahmud daha evik hrkt n 1200 nfrlik bir dst
yaratd v onu Nadirl dy atd. Bu zrb qvvsinin qarsn
almaq n Nadir d dstsini iki yer bld. Hr iki qrup hcuma
keib Mlik Mahmud qvvlrinin cinahlarn tutdu. Az qala mhasir
vziyytin dn Mlik Mahmudun qvvsin gcl zrb vuruldu
v dy tbbs Nadirin lin kedi. Bel olanda Mlik Mahmu-
dun qvvlri qamaqla canlarn qurtarmaa aldlar. Mhmmd
Kazm Mrvi xbr verir ki, Nadir drs vermk istyn Mlik
Mahmudun dstsi el bir vziyyt dd ki, dy meydan bu
dstnin zvlrinin meyitlri, onlarn ksilib yer dm qollar v
balar il rtlmd. Sa qalanlar is tlk srs kimi qab da-
ldlar. Mlik Mahmud da cann qamaqla qurtara bildi. Qalib gln
Nadir dstsi is Xac Rbi yaxnlnda geclyib shr bivrd
qaytd (85).
Alm Ara-ye Naderi srind apard mhlli dylr zaman
Nadirin geni humanistlik nmayi etdirmsi d tsvir olunur. Yuxa-
rda qeyd olunduu kimi, bu dylrdn birind Nadir onunla mk-
dalqdan z dndrmi Aur xana gcl zrb vurduqdan sonra onu
balam v htta bzi yrlr rhbrlik etmyi d ona taprmd.
Amma Aur xan yenidn itatsizlik yolu tutaraq Nadirdn z dndrdi
v ona qar mvqe tutdu. Htta emgzk elinin rhbrlrindn olan
Cfr by adln da z trfin kib birlikd faliyyt baladlar.
Nadir is ona qar sdaqtsizlik nmayi etdirnlr ox srt
mnasibt gstrrdi v vziyytin dzldilmsi n tcili tdbirlr
grmy alard. Ona gr d Nadir xsusi bir qoun dstsi hazr-
layb Aur xan Papalnn snd qalaya gndrdi. Bir df Nadirin
ny qadir olduunu grn Aur xan bu df d onun qvvlri
qarsnda duru gtir bilmdi v qalaya snmal oldu. Aur xann
mttfiqi olan Cfr by is mlindn peman oldu v Nadir xbr
gndrdi ki, gr gnahn balasa mqavimti dayandrb qaladan
xar v z yurduna qaydar. Nadir onun zrxahln qbul etdi v
ona z yurduna qaytmaq n ans verdi. Tklndikdn sonra Aur
xan da mqavimti ox davam etdirmdi v yenidn Nadir itat
edcyini bildirdi. Qalann mhasirsind itirak edn qarda bra-
himin xahii il Nadir bu df d Aur xann gnahlarndan kedi v
onu azad buraxd. Aur xan yenidn Nadirin dstsin qbul olundu
v bivrd yola salnd (86).
Aur xann snd qalan mhasir etdiyi vaxt Nadir xbr
atdrdlar ki, li elinin trkm camaat da ona qar itatsizlik yolu-
nu seibdir. Grnr, Aur xann qalasnn l keirilmsinin bir ne
gn sr bilcyini anladndan Nadir oradak qvvlri qarda bra-
himin rhbrliyi altna verib z baqa bir dst il li eli camaatnn
yaad mntqy z tutdu. Nadir el bir srtl bu mntqnin
zrini ald ki, yerli camaatn zn toparlamaa bel imkan olmad.
Nadirin dstsi Alm Ara-ye Naderi srinin mllifinin yazdna
gr, itatsizlik yolu tutmu camaatn 1000-2000 nfrini qtl
yetirdi, 2-3 min nfri sir gtrd v onlarn oxlu mal-qaras far
dy-lrinin lin kedi. farlar bu camaatn yaad qalaya
daxil olan-da sakinlrin ah-fqan sslri il qarladlar v onlar z
nmayn-dlrini Nadirin yanna gndrib balanmalarn xahi
etdilr. Nadir d bu xahii qbul etdi. Ora yeni hakim tyin edildi.
Camaat itatsizliy thrik edn bir ne adam is oradan
uzaqladrld v bivr-d gndrildi (87).
Nadir xan, Aur xana qar dyd olarkn Xarzm hakimi ir-
qazi xann nmayndlri onun yanna gldilr. Ona xbr atdrld
ki, Xarzm tacirlri Mhddn ticart edib geri qaydanda ehehe
adl mntqd onlardan bac tlb ediblr v hmin bac verilmynd
ticart karvan talan edilib. Elilr hmin mallarn geri qaytarlmasn
Nadirdn xahi etdilr. Dyd olduu n Nadir onlar bivrd
gndrdi v bir ne gn orada gzlmlrini xahi etdi. Sonradan
Nadir ninki Xarzm tacirlrinin alnm mallarn geri qaytard, eyni
zamanda z d onlara bahal hdiyylr verdi. Bu faktn z Nadiri
yol ksmkl, karvan vurmaqla mul olduunu iddia edn bzi
tarixilrin v tdqiqatlarn qnatlrinin gtr-qoy edilmsi, habel
Nadirin xsiyytinin dyrlndirilmsi n sas ola bilr.
Nadirin yanna eyni zamanda Mrv vilaytinin qzlba halisinin
nmayndlri gldilr. Onlar da Nadirdn kmk istdilr. Mrv
qzlbalar vilaytd yaayan tatarlarn onlar incitmsindn ikayt
etdilr. Qzlbalarn szn gr, tatarlar Mlik Mahmud trfindn
mdafi olunurdu. Mehdi by adl birisinin vilayt nayibi tyin edil-
msindn sonra qzlbalarn vziyyti xeyli arlamd. Vilaytd
hrc-mrclik, qanunsuzluq, soyunuluq hallar ba alb gedirdi. Bu
tinliklrl qarlaan insanlarn x yolu n bir mid yeri d yox
idi. Tatarlar arasnda bir sra yanlar v xanlar da zlrini qzlba-
larn dost kimi elan etslr d, slind onlara he bir yardm atmrd.
Qzlbalarn rhbrlrindn olan Polad by mvcud olan tinliklr
son qoymaq v halinin gzrann ynglldirmk n tatar v
qzlba srkrdlrini qonaq arb onlar bardrmaa chd gstr-
di. Amma qonaqlq zaman tatarlar daha bir xyant yol verdilr,
silaha l atb qzlba srkrdlrindn v yanlarndan 22 nfri qtl
yetirdilr (88).
Bu hadisdn sonra tatarlar Mrv qalasn trk edib Trkmn qala-
snda mskunladlar. Qzlbalarn yaad Mrv qalas onlar trfin-
dn aramsz hcumlara mruz qalrd. Bununla Mrv qzlbalarnn
vziyyti xeyli tinldi. hrd yaylm yoluxucu xstliklr is
onlarn tinliklrini daha da artrd. Tatarlardan baqa ymut v
trkmn tayfalar da mtmadi olaraq Mrv soyunu hcumlar
edirdilr. Bel olanda Mrv qzlbalar x yolu axtarmaa bala-
dlar. Onlar vvlc Xorasan krdlrindn kmk almaq niyytin
ddlr. Bir ne nmaynd is kmk almaq n tk gnd-
rildi. Mhz orada qzlba nmayndlrin mslht bilindi ki, Nadi-
rin yanna yollansnlar v ondan kmk istsinlr. Onlar bel d
etdilr. Qzlba nmayndlri bivrdd Nadir trfindn mehri-
banlqla qarland v bir ne gn orada qonaq qaldlar. Qzlba
nmayndlri Nadirdn xahi etdilr ki, onlar htta suyu da onlarn
zn balam olan tatarlarn zlmndn xilas etsin.
Nadir is hl d bivrd trafndak mntqlrin z itati altna
gtirilmsi il mul olduu n qzlbalara krdlrin asaqqal
olan ahverdi xana mracit etmyi mslht bildi. Nadir min idi ki,
krdlr bu mracit msbt cavab vercklr. Onlar Mrv silahl
dst gndrcyi halda Nadir d znn dstlrindn birini onlara
qoa bilrdi. Nadirin qzlbalara birbaa kmk gstrmk imkannn
olmamas cavab qzlbalar raz salmasa da onun mslhtin qulaq
asdlar v ahverdi xann grn yollandlar. ahverdi xan da Mrv
qzlbalarna birbaa kmkdn imtina etdi v nmayndlr msl-
ht grd ki, bu kmyi Xorasan hakimi Mlik Mahmuddan istsinlr.
Onun fikrinc, Mlik Mahmud Xorasan vilaytinin hakimliyin iddia
edirs xorasanllarn qaysn da kmli v vilayt halisinin
tinliklrinin hllin almal idi. Bununla bel, ahverdi xan onu da
lav etdi ki, z d mmkn kmyi gstrmy alacaqdr (89).
Szsz ki, bu cavab da qzlba nmayndlrini raz salmad. Bu-
nunla bel, onlar Mlik Mahmuda da mracit etmkdn imtina
etmdilr v bu mqsdl Mhd yollandlar. Hmin gnlrd Mrv
tatarlarnn byklrindn saylan sgr by adl birisi d Mhd
yollanb Mlik Mahmudla grd v ona oxlu qiymtli hdiyylr
balad. Ona gr d qzlbalar Mlik Mahmuddan midind oldu-
u cavab ala bilmdilr. Onda qzlbalar yenidn yegan x yolu-
nu Nadir mracit etmkd grdlr. Yenidn onun yanna yollan-
maa hazrlaanda Nadirin elisi z onlarn yanna gldi v bildirdi
ki, n yaxn zamanlarda Nadir onlara kmk gstrckdir. Bu xbr
baxmayaraq, qzlba nmayndlri Nadirin yanna getmk fikrindn
dnmdilr. Onlar Nadirl grdlr v min oldular ki, yaxn vaxt-
larda kmk ala bilcklr. Alm Ara-ye Naderinin verdiyi
mlumata gr, bu grdn iki ay sonra Nadir dstsi il Mrv
doru hrkt balad. Hmin mlumatdan grnr ki, tatarlar
Nadirin dstsin ciddi hmiyyt vermir v onlar arxl farlar
adlandrr-dlar. bh etmirdilr ki, 500 nfrlik dstlri il Nadirin
5 minlik dstsini mhv edcklr.
Nadir vvlc iki gn Polad xan Qacarn qona oldu v iki gnlk
istirahtdn sonra dstsi il Trkmnqalaya doru hrkt balad.
Bnd-e Canli ay v Hsnqala yaxnlna atanda tatarlarn 10 min
nfrlik piyada qounla onu gzldiklrinin ahidi oldu. Trflr
arasnda balanan qzn dyd farlar drhal stnly l ala
bildilr. Tatarlar gstrdiklri btn chd v malik olduqlar say
stnlyn baxmayaraq Nadirin v onun cngavrlrinin tzyiqin
duru gtir bilmdilr v geri kilmk mcburiyytind qaldlar.
farlar dyn el ilk gnnd Trkmnqalan l keirdilr, qala-
nn var-yoxuna sahib xdlar, orada yaayan tatarlar sir etdilr. Am-
ma sonra arvad v uaqlar azad etdilr. Mntqd asayiin sabit
qalmas namin Nadir tatar yanlarnn bir oxunu bivrd krd,
Polad byi is Mrv hakimi elan etdi. Sonra da Mrv cavanlarndan
min nfr qdri z dstsin qatb geri qaytd (90).
Mrv z adamn tyin edndn sonra bivrddn Xbuana q-
dr olan razi Nadirin nzarti altna dd. Bu razid nzarti tmin
edndn sonra Nadir krdlr yaayan razini d z nzarti altna
gtirmyi v tsir sahsini genilndirmyi qrarladrd. Bunun n
yenidn dstsin toplanmaq mri verdi v krdlrin zrin hcuma
kedi. Krd asaqqallarndan olan ahverdi xan Nadirin qoun
kmsi xbrini eidnd trafdak krd bylrin xbr gndrdi ki,
z dstlri il Xbuan qalasna toplasnlar. ahverdi xan onu da
bildirdi ki, Nadirin dstsi ox bykdr v farlardan baqa hmin
dstnin trkibind Srxsdn, Mrvdn, ahicandan olan v habel
krdlrdn toplanan dstlr var. Bu xbrdn sonra krdlr Nadir
mqavimt gstrmk v ona itati qbul etmmk n Xbuan
qalasna 30 minlik dst topladlar. Nadirin tabeliyind olan dstnin
is 10-12 min nfr miqdarnda olduu gstrilir. Krd bylri
vvlc Nadir xbr gndrib ondan qounla Xbuana glmsinin
sbbini sorudular. Nadir is aqca bildirdi ki, krdlr yaayan
razilri d z nzarti altnda grmk istyir. Krdlr is bu tlbl
razlamadqlarndan trflr arasnda qanl v grgin bir dy ba
verdi. Nadirin hm srkrd, hm d dy bacar bu df d
zn gstrdi. Onun dy mhartl idar etmk bacar son
nticd qlby zmin yaratd.
Krd ahverdi by dyn balancnda minlik dstsi il sol
cinahdan Nadirin dstsinin sa cinahna hcum etdi. Nadirin bu
cinahdak qvvlrin Thmasib xan Clayir rhbrlik edirdi. Onun
btn chdlrin baxmayaraq krdlrin gcl tzyiqlrinin qarsn
saxlamaq mmkn olmad v Clayir dylri geri kilmy
mcbur oldular. Dy meydannda ba vernlri diqqt altnda
saxlayan Nadir hmin cinahda vziyytin mrkkbldiyini grb
yz nfrlik sem dstsi il zn ora yetirdi. Nadirin qulaq batrc
nr il dy atlmas il orada cryan edn hadislr bir
dyiiklik gtirildi. Nadir burada znn cavanlq dvrnn n yax
dylrindn birini keirdi. Nadir ani bir vaxt rzind dmn qv-
vlri arasna vlvl sald, qlnc v tbrzini il oxlarn hyatdan
mhrum etdi. Fiziki gc, zmkarl, silah iltmk bacar birl-
rk dmni gz amaa imkan vermdi. Alm Ara-ye Naderinin
mllifi bu dy tsvir etmkl onu da lav edir ki, gr frasiyab
v sfndiyar bu shnni izlsydilr Nadirin catini sra edib
qulaqlarndan asardlar (91).
Thmasib xan Clayir Nadirin bu catini grb daha da ruhland
v trafndaklar da ilhamlandraraq dstsi il krd dstlri zrin
hcumu gclndirdilr. lk chddki uursuzluun xcaltinin vzini
xmaq istyi onlara lav gc verdi v krd silahllar onlarn zm-
karlnn qarsn saxlaya bilmdilr. Krdlr Nadirin dstsindn
ar zrb aldlar v geri kilib Xbuan qalasna sndlar. Amma
anladlar ki, mhasir olunmu qalada uzun mddt davam gtir
bilmycklr. Ona gr d krd bylri Nadirdn xahi etdilr ki,
qoununu bivrd ksin. Bundan sonra krd bylri onun yanna
glib rtlrini yrnsinlr. Nadir bu xahil razlad v qoununu
geri kdi. Bununla da krdlr yaayan razilr d Nadirin nzarti
altna dd.
Alm Ara-ye Naderi srind Nadirin baqa bir ne uuru
haqqnda da mlumatlar vardr. Msln, Bayiri v Grayl camaat
da Nadirl dy girdilr, amma nticd ona itat etmy raz
olduqlarn bildirdilr. Srxs istiqamtind yerln bir sra mnt-
qlri d Nadir z nzarti altna sald v hmin mntqlrdn byk
miqdarda qnimt gtirdi.
Nadirin sonrak hyat Thmasib ahla olan ittifaq il baldr. B-
yk Sfvilr xandannn son ahlarndan olan II Thmasibl birl-
n qdr Nadir kifayt qdr zngin dy yolu kedi. ah Th-
masibi onunla birlmy svq edn d mhz Nadirin zngin dy
tcrbsin v cat malik olmas idi.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1. bani Rza. Mxtsr tarix-e ran dr doureha-ye fariyy
v Zendiyye. Tehran, 1378, s.29
2. Mqtdir Qulam Hseyn. Hrbha-ye bozorg-e Nader ah.
Tehran, 1383,s.14
3. Tahirzad dalt. Nadir ah.
www. tehsil.20m. com/maq ala/maq 5-1/htm;
www.geocities.com/book433/nadershah.htm ;
4. Pnahi Mhmmd hmd. Nader ah. Tehran, 1382, s.7;
.HoKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.25
5. EaKHxaHOB A. rro^HCTaHH HpaM. E., 1991, c.137
6. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.202-
203
7. Yen orada, s.201
8. http//www.destinationiran.com/carpet_makinq.htm
9. http//cgi.ebay.com/original-Afshar-tribal-rug-persian-66-X49-
woqaitemz741560252qqcmdzviemitem
10. Srdadvr buturab. Tarix-e nezami v siyasi-ye douran-e
Nader ah far. I cild, Tehran, 1378, s.466-467
11. lirza far Cem. ir-i ba mir. Tehran, 1383, s.24
12. Yen orada, s.31
13. Larudi Nurulla. Nader ah pesr-e mir. Tehran, 1383, s.30;
Ncmi Naser. Nader ah.Oqab-e Kelat. Tehran, 1382, s.21
14. Astrabadi Mirz Mehdi xan. Tarix-e chanqoa-ye Nader-i.
Tehran, 1368, s.36
15. EaKuxaHOB A., c.137
16. HoKKapT H., c.23
17. www.ozturkler.com/dataengilish/0003/00030222.htm
www.rugreview.com/112b.htm;
www/blinkbits.com/en_wikifeeds/oghuz_turks;
18. Tehran Mhmmd fi. Tarix-e Nader ah. Nadername.
Tehran, 1349, s.261
19. Yen orada
20. Nfisi Sid. Tarix-e ectimai v siyasi-ye ran dr doure-ye
moaser.C.I, Tehran, 1376, s.13-14
21. Nfisi ... s.14-15; bani Rza. Tarix-e thvvolat-e siyasi v
ectimai-ye ran dr doureha-ye fariyye v Zendiyye.
Tehran, 1378, s.6
22. bani Rza. Mxtsr tarix-e ran ... x.27;
23. bani Rza. Tarix-e ectimai-ye ran dr rse-ye fariyye.
Tehran, 1373, c.42
24. dibra Mirz Rsid. Tarix-e far. Tehran, 1346, s.9;
Qodusi Mhmmd Hseyn. Nadername. Xorasan, 1339,
s.25-26
25. Qodusi ... s.22; Srdadvr . ... s.468
26. bani R. Mxtsr tarix-e ran .... s.27
27. Tarix-e Chanqoa-ye Naderi ... s.36
28. Qodusi ... s.18
29. Yen orada, s.20
30. Yen orada, s.22-23
31. dibra M. ... s.83
32. Mrvi, Mhmmd Kazm. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran,
1358, s.4-5
33. Qodusi ... s.15-16
34. Yen orada, s.34
35. Persi Sayks. Tarix-e ran. C.II, Tehran, 1381, s.352
36. Alm Ara-ye Naderi, c.I, s.7
37. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1381, s.7-8
38. Persi Sayks, ... s.356
39. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.8-9
40. Yen orada, s.9-10
41. Yen orada, s.11; Pnahi... s.20
42. bani R. Mxtsr tarix-e ran ... s.34; Ncmi Naser, ... s.22;
Hanvey C., ..s.9
43. Alm Ara-ye Naderi, c., ... s.10-11
44. Hanvey C., ... s.9
45. lirza far Cem. ... s.33
46. Srdadvr ., ...s.476
47. bani R. Mxtsr tarix-e ran ... s.33
48. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.13-14
49. Naser Ncmi, ... s.22-23
50. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.11
51. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.11; Hanvey C. ,...s.9
52. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.12
53. Hanvey C., ...s.9; Ncmi N., ... s.23
54.HoKKapT H., c.243
55.Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.14
56. Sayks P., ...s.357
57. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.16-17
58. Pnahi M., ...s.31; ^OKKapT H., c.243
59. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.35
60.Frezer Ceymz. Tarix-e Hader ah far v moxtsri z tarix-e
slatin-e moqol dr hend. Tehran, 1363, s.54-55
61. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.36
62. Mvrixdvl Sephr. Rvztssfa. Bax: ran dr zman-e
Nader ah. Tehran, 1362, s.144; Mqtdir ...s. 15; Pnahi ...
s.32
63. Tarix-e chanqoa-ye Naderi ... s.44
64. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.41-42
65. Yen orada, s.42
66.Yen orada
67. Yen orada, s.43
68. Yen orada
69.Yen orada, s.44
70.Tarix-e chanqoa-ye Naderi ... s.44
71.Kmiri bdkrim. Bya-ne vaqe. Lahor, 1970, s.8
72. ^OKKapT H., ... c.244; Qodusi ... s.66; Larudi ... s.34
73.Qodusi ...s.66
74. ^OKKapT H., ... c.244
75.Hanvey C. Hocum-e fqan v zval-e doult-e Sfvi. Tehran,
1362, s.290-295; Yen onun. Zendegi-ye Nader ah ... s.15-20
76. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.292
77. Larudi ... s.32
78.Ncmi N. ...s.30
79.Qodusi ... s.67
80.Srdadvr ... s.489
81. HoKKapT H., . c.29
82. Larudi ... s.36
83.Srdadvr ... s.490
84.Qodusi .. s.69-70
85.Alm Ara-ye Naderi , c.I, .. s.45-46
86.Yen orada, s.53-54
87.Yen orada, s.54
88.Yen orada, s.53-55
89.Yen orada, s.57-58
90.Yen orada, s.59-60
91.Yen orada, s.61
II F SL
NADR AHIN G NCLY DVRND S F VL R
DVL TNN V ZYY T
1. Sfvilr dvltinin daxili vziyyti
Nadir ahn gncliyinin tsadf etdiyi XVIII srin vvllrind
byk Sfvilr dvlti drin bhran irisind idi. slind, bu bhran
xeyli vvl balam v Nadir farn gncliyi dvrnd onun squtu
dnmz xarakter almd. Dvltin gcnn artrlmas n ciddi
siyasi islahatlar aparan v hakimiyytin mhkmlndirilmsi n
saray hatsinin etnik trkibinin dyidirilmsin d l atan ah Ab-
basdan sonra dvrn v zamann tlblrin uyun islahatlarn apa-
rlmamas, saray daxilind adi v gndlik ylnclrin bir ox hallar-
da dvlt ilrini stlmsi, nnvi idarilik sulundan l kil-
mmsi bu squta zmin yaratmd. Ulu cdadlarndan miras qalm
Sfvi dvltinin varlnn qorunmas n ciddi addmlar atmayan
ah Sfinin, II ah Abbasn, ah Sleymann erkn yalarnda dnya-
larn dyimlri d Sfvi dvltinin zln zrb endirdi. Tarix-
ilr bu ahlarn dnyasn erkn dyimsind yngl hyat keirm-
lrini, ey-irt quranmalarn da istisna etmirdilr. ah Sultan
Hseynin v onun atas ah Sleymann hakimiyyti illrind is
Sfvilr xandannn yalnz kzrtisi qalmd.
ah Sleymann dvrnd zn qabarq kild nmayi etdirn
yartmaz idarilik sulu ah Sultan Hseynin zamannda z davamn
he d itirmdi. Bu, slind mhv olmaqda olan bir saray mhitinin
yararszlnn niansi idi. Htta shhtinin qorunmas n hkim
mslhtlrini d qulaq ardna vuran v saray yanlarnn lind sir
evriln ah Sleymann ahl da formal bir xarakter almd. 47
yanda shhtinin ciddi problemlri il qarlaan ah Sleyman onu
bryn mhitd el bir qtiyytsiz xs evrilmidi ki, lm rf-
sind olarkn varisinin kim olmasna da qrar ver bilmirdi. Bel bir
qrarn qbul edilmsini d o, saray yanlarna hval etdi. Saray
yanlar is bel bir qrarn qbul edilmsind dvltilik maraqlarn
deyil, xsi mnafelrini stn tutdular.
Mvcud olan mlumatlara gr, vfat rfsind ah Sleyman
saray yanlarn bana toplayb taxt-taca varis seilmsi il bal
onlara z vsiyytini atdrd. Bu vsiyyt ondan ibart idi ki, gr sa-
ray yanlar dvltiliyi mhkmlndirmk istyirlrs olu Abbas
Mirzni ah etsinlr. Yox, gr ey-irti, istirahti, mmlktin bal-
bana buraxlmasn istyirlrs onda Sultan Hseyni ah sesinlr
(1).
ah Sleymann bu vladlarnn hr ikisi hrmxana trbiysi
grm, xaclr v xidmtilr hatsind bymdlr. Bununla
bel, Abbas Mirz daha ciddi xarakter malik idi, fiziki mllr,
hrbi xarakterli oyun v muliyytlr byk meyl gstrirdi. Bu da
onun xarakterinin formalamasna myyn tsir gstrirdi. Sultan
Hseyn is sarayn i v kbar hyatnn trbiysini almaqla yumaq
xasiyytli, kifayt qdr mlayim v dvlt idariliyi n zruri
olan qtiyytdn uzaq bir xs kimi formalamd. Tdqiqatlarn v
mahidilrin fikrinc, Sultan Hseyn nisbtn Abbas Mirzd
ahlq keyfiyytlri daha ox idi (2).
Saray yanlar da bunu bilirdilr. Abbas Mirznin taxta xmas il
z mvqelrini itir bilcklrindn qorxduqlar n onlar Sultan
Hseynin ahlna trfdar xdlar v z mqsdlrin d nail oldu-
lar. 1694-c ild taxta xanda ah Sultan Hseynin 26 ya var idi.
Taxta xan kimi onun adna sikk vuruldu, mscidlrd xtb oxun-
du, vilaytlr frmanlar gndrildi ki, yerlrd ona dualar edilsin (3).
Tarixi dbiyyatda olan mlumata gr, ah Sultan Hseynin taxta
xmas 1694-c il avqustun 6-da Sadtabad qsri yaxnlndak
Aynaxanada ba verdi. ahidlrin syldiklrin gr, ah Sultan
Hseynin tacqoyma mrasimi sfahanda byk tntn il keirildi,
ah meydan, bazarlar v meydanlar shr kimi il-raqlarla iq-
landrld, klr fil, ir, plng v digr vhi heyvanlar xarld.
hali yeni ahn hakimiyytini byk midlrl qarladlar (4).
Deyiln gr, ah Sultan Hseynin tacqoyma mrasimind sufilr
ona yaxnlamal v ahn belin qlnc balamal idilr. ah buna ica-
z vermdi. Bu ii atas trfindn hmin vaxtlarda eyxlislam vzi-
fsin tyin edilmi v dvrn tannm mcthidi olan Mhmmd
Bar Mclisiy taprd. Sonra da ah ondan n istyi olmasn soru-
du. Mhmmd Bar ondan xahi etdi ki, rab iilmsini, triqtlr
arasndak kimlri, hminin gyrin oyununu (qubazl) qada-
an etsin. ah ona sz verdi v drhal bu bard frman imzalad.
rab iilmsini qadaan edn frmanda meyxanalarn dadlmas,
mey kuzlrinin, ah saraynn anbarlarnda saxlanlan 6 min iraz v
grc rab qablarnn sndrlmas haqqnda tlb var idi. Bu frma-
nn icras il bal shri gn hrd iki nfr rab in saxlanaraq
ah meydannda ciddi czalandrldlar (5).
Sylnilnlr ah Sultan Hseynin xarakterinin bzi mlayim ciz-
gilrini tsvvr etmy imkan verir. Mahidilrin v ahidlrin
yazlarnda ah Sultan Hseynin xarakterinin digr cizgilri il d
rastlamaq mmkndr. Msln, ah Sultan Hseynin sakit olmas,
alqan olmas, phrizkar v dindar olmas, namaz qlmaa meylliyi,
mlayim xlaql v slhprvr olmas, dindarlna gr onun Molla
Hseyn adlandrlmas haqqnda mlumatlar mvcuddur (6).
ah Sultan Hseynin masiri olan kei Tadeu Krosenski onun
haqqnda bel yazrd: O vaxta qdr randa sltnt sahibi olan n
insani, n mehriban v eyni zamanda n sst ah idi. Onun qara bxtli
olmasnn gstricisi o idi ki, hddn artq yaxlq v mehribanlq
padah n lazm olan hu v fzilti zifliy evirir. Bu is onun
sevilmsindn daha ox thqir olunmasna sbb olur (7).
Grndy kimi, ah Sultan Hseyn xlaqa yad mllr zidd olsa
da mlayimliyi, quruculuq ilrin meylliliyi il frqlns d daha ox
xaclr trfindn formaladrlan bir mhitin yetirmsi idi. Srt
tlblri il rtlnn dvlt idariliyinin tcrbsin v qtiyytin
malik olmad n is onun mlayimliyi xsi facisi il brabr
dvlt bhrannn drinlmsin, Sfvilr dvltinin squtuna yol
ad. Mahidilrin qnatinc, ah Sultan Hseynin mlayimliyin-
dn, gnahkarlar czasna atdrmamasndan daha ox el gnahkar-
lar zlri faydalanrdlar. Onlar z mllrini davam etdirirdilr, doru
insanlar is z midlrind yanldqlarnn ahidi olurdular (8).
Bu qtiyytsizliyin nticsi idi ki, ah Sultan Hseyn taxta
oturarkn verdiyi vdlrinin d hyata keirilmsin nail ola bilmdi.
Ey-irt v yngl hyata yrmi olan saray yanlar ilk nvbd
ahn rab iilmsini yasaq edn frmannn lvin nail oldular. ah
Sultan Hseyn verdiyi frmann icrasnda onun trafndaklardan xeyli
gcsz olduunu nmayi etdirdi v bu gcszlyn aradan qald-
rlmas istiqamtind d lazm addm atmad. Harnlam saray yan-
lar is mqsdlrin atmaq, vvlki yngl ylnc nnlrini brpa
etmk n planlar qurmaa baladlar. Bunun n onlar ahn
hrmtini saxlad misi arvad Mrym byimdn istifad etdilr.
Saray yanlar Mrym byimin d raba meylli olduunu bilirdilr.
Onlarn qurduu plana sasn, Mrym byim zn xstliy vurdu
v xbr yayld ki, onun xstliyinin lacn hkimlr azacq rab
imkd grrlr. ah Sultan Hseyn ox sevdiyi Mrym byimin
xatirin rab taplmasn v onun saraya gtirilmsin icaz verdi. Bu
xbri eidn kimi saray yanlar rab axtarmaa baladlar. nki
ah frmanndan sonra lkd olan rab ehtiyatlar mhv edilmidi.
Uzun axtardan sonra saray yanlar sfahanda olan Pola sfirindn
rab tapa bildilr. Sarayda Mrym byim rab imkdn imtina
etdi v dedi ki, ah qarsnda bel hrmtsizlik ed bilmz. Onu da
bildirdi ki, gr ilkin olaraq ah z rab dadmasa bu addm ata
bilmz. ah rab imyin haram olduunu sas gtirnd Mrym
byim syldi ki, sndn qabaqk ahlar da rab iirdilr. Onlar z
yorunluqlarn rabla xrdlar v dvlt ilrini yax aparmaq
n d rab iirdilr. O, ah Sultan Hseyn mracit edib sorudu
ki, rab imdiyin halda dvlt ilrinin yorunluunu nec aradan
qaldra bilirsn? Bundan sonra ah, Mrym byimin xahii qarsn-
da uzun mddt mqavimt gstr bilmdi. Ona uzadlan rab
piyalsini bana kdi v bununla da raba baland (9).
Saray yanlarnn istdiyi d el bu idi. rab iilmsin rvac ver-
mkl ah Sultan Hseyn onun trafn brm olan mhit qarsnda
nvbti gzt getdi. z d yenidn raba quranan ah vaxtnn
bir hisssini meyxanada, bir hisssini d hrmxanada keirirdi. Htta
frman da vermidi ki, yeni-yeni xanmlar taplsn v onun hrm-
xanasna gtirilsin. Portuqaliyann sfahandak sfiri z xatirlrind
yazrd ki, ah ova gedrkn hrmxanas da onu mayit edirdi.
Onun hrmxanasnda 500-dn artq xanm var idi. ahn v hrmxa-
nasnn hr klri il hrkti zaman kimsnin onlara baxmaa
haqq yox idi (10).
ahn hrmxanasnda bu qdr qadnn olub-olmadn tsdiql-
mk tin olsa da hr halda hrmxanaya ballq ah Sultan Hsey-
nin gcl meyllrindn biri idi. V bu ballq onun dvlt ilrin
hsr etmli olduu vaxt hesabna hyata keirilirdi.
Bununla, ah Sultan Hseyn Sfvi saraynda qeyri-ciddi
davrann saray normasna evrilmsini tsdiq edir v eyni zamanda
saray yanlarnn da hyat trzinin yngl davran zrind qurul-
masna, bu hyat trzinin nzartdn xmasna zmin yaradrd. Odur
ki, sarayda salam dnc deyil, xurafat, tvkkl, mvhumat v
intriqa ab-havas mvcud idi. Bu da saray tfkkrnn ktlmsin,
sarayla xalq arasnda uurumun genilnmsin, hlli aktuallq tlb
edn msllr qar biganliyin v laqeydliyin gclnmsin yol
ard.
ah Sultan Hseynin hdsiz dindarl, olacaa etiqad, n adi t-
bbskarla bel laqeyd mnasibti dvlt idariliyinin mumi
mzmununu myynldirirdi. Fallq gstrmyi xolamayan bir
insan kimi onun nzrind hyatda ba vernlr qzav-qdrin
nticsi idi v bu qzav-qdrin gediin mdaxil edilmsi mnasz
idi. Tarixi dbiyyatda ahn bu keyfiyyti il bal nmunlr ox
rast glmk olar. Bu faktlara tnqidi yanalmal olsa bel, Sfvilr
dvltinin bhrannn gn-gndn drinlmsi sylnilnlrin he
d hqiqtdn uzaq olmadn nmayi etdirir. ahidlrin hadtin
gr, 1706-c il yanvarn 12-d ah z yanlar il birlikd am yem-
yin toplabm. Bu zaman qsrin hndr stunlarndan birini od
tutur. Kims onun sndrlmsin chd etmdiyi n qsa vaxtdan
sonra yann daha geni razini hat edir. ah Sultan Hseyn he
kim icaz vermir ki, yannn sndrlmsin alsn. Onun fikrin-
c, gr yaradann iradsi btn sarayn yanmasna istiqamtlnibs,
buna qar xman mnas yox idi (11).
Tdqiqatlar bu faktlar ah Sultan Hseynin qtiyytsizliyinin,
malik olduu yumaqlnn dvlt idariliyinin tlblri il uzla-
mamasnn nmayii kimi n kirlr. Onun htta qularn lmn-
dn tsirlnmsi v arsiz bir hala dmsi haqqnda da mlumatlar
mvcuddur. Bu bard T.Krosenskiy istinadn L.Lokkart mlumat
verir. Onun szlrin gr, ah Sultan Hseyn adti zr hovuzda
zn rdklr trf bir ne ox atb onlar umaa mcbur edir v
sonra da bu mnzrni seyr edirdi. Bir df d bel bir i grnd bir
ne quu yaralayr. ah bundan xeyli mtssir olur v Azrbaycan
trkcsind qanl oldum deyib mlindn tssflndiyini bildirir
(12).
Qularla bal yuxarda sylniln hadisnin tsvirinin ardnca
Lokkart, ah Sultan Hseynin idarilik qabiliyytinin baqa bir zif
chtin d toxunur. O da tsdiq edir ki, ah Sultan Hseyn dvlt
idariliyi ilrin el d meylli deyildi v bu i slind saray yan-
larnn lind idi. rli srln hr tklif qar ah Sultan Hseyn
yaxdr dey Azrbaycan trkcsind cavab verrmi. Ona gr
ah Sultan Hseyn yaxdr lqbi d veriblrmi (13).
ah Sultan Hseynin Azrbaycan trkcsini yax bilmsi v mi-
t nsiyytini daha ox bu dil zrind qurmas haqqnda digr sr-
lrd d xeyli mlumatlar mvcuddur. Bu adt btnlkd Sfvi
xandannn mhm xarakterik xsusiyytlrindn biri idi. Amma
dvltilik sahsindki tcrbsizlik v laqeydlik Sfvi hakimiyy-
tinin squtunu yaxnladrrd.
Sfvilr dvltinin squtunu rtlndirn amillrdn biri he b-
hsiz ki, dvltin siyastinin dzgn qurulmamas, bu siyasti forma-
ladrb hyata keir bilck mvafiq dvlt aparatnn olmamas idi.
ahn trafn brm olan dvlt qulluqularnn, saray yanlar
tbqsinin tsadfi adamlardan ibart olmas bu ii daha da tin-
ldirirdi. ah trfindn rhbrlik ediln bu aparat dvltin istiqrarn
ninki tmin etmdi, iqtisadiyyatn inkiafna zmin yaratmad, he
lknin vahid mrkzdn sabit kild idar olunmasn bel tmin
ed bilmdi. Htta dvltin mvcudluu n yaranm thlk bel
lazmi sviyyd qiymtlndiril bilmdi. Bu da hrc-mrcliy,
dvltd paralanmalarn balanmasna, qiyamlarn vst tapmasna
yol ad.
ah saraynda ba nazir v ya etmadddvl vzifsi var idi. Qsa
mddt rzind bu vzify bir ne xs tyin edildi. Onlarn arasn-
da ahqulu xann, Mhmmd amlnn, Mirz Tahir Qzvininin,
Ftli xan Dastannn, Mhmmdqulu xann adlarn kmk olar
(14). Amma bu xslr ya bacarqszl il harnlam olan saray
yanlar dstsini tamamlayrdlar, ya da dvltiliyin mhkmln-
dirilmsi istiqamtind gstrdiklri chdlr gr saray yanlarnn
intriqalarnn qurban olurdular. ah trfindn lazmi dstk ala bil-
mdiklri n is etimadddvl vzifsin tyin edilnlr sarayn
formal bir lavsin evrilirdilr.
ah Sultan Hseyn saraynda aparc mvqelrdn birini mollaba
tuturdu. Nfuzu etibaril mollaba etimadddvl sviyysin bra-
br tutulurdu. Mollaba Sfvilr hakimiyytinin dini saslarnn
mhkmlndirilmsin almal idi v onun byk slahiyytlri var
idi. O, dvlt ilrin mdaxil etmkdn d kinmirdi. Mollabann
ah zrind d kifayt qdr tsiri var idi v mvqeyi etibaril ahn
qbul etdiyi qrarlara da mdaxil ed bilirdi. Mollaba lkdki dini
ilr rhbrliyi altnda olan eyxlislam v sdrlmmalik vasitsil
nzart etmy alrd. Bu xslr dinin yaylmas v gclndirilmsi
ad altnda bzn ifrat vasitlr l atr, xsusil srhd blgd ms-
kunlam snnilr tinliklr yaradrdlar. Snnilr qar olan eti-
madszlq v tzyiqlr is son nticd onlarn mrkzi dvlt qar
narazlqlarnn artmas il mayit olunurdu.
Mollaba Molla Mhmmdin lmndn sonra onun yerini
nvsi Molla Mhmmd Hsn tutdu. Mvcud olan mlumata gr,
saray mhitind trbiylnmi bu xs lazmi dini savada malik
deyildi. O trafna toplad adamlarla daha ox srvt qazanmaq
haqqnda dnr v zn aid olan-olmayan ilr mdaxil edirdi
(15).
ah Sultan Hseyn saraynda sz sahibi olan xslr arasnda
hkimba il mnccimin d z yeri var idi. Onlarn ahn ilrin
mdaxil etmk, ah bu v ya digr mllrdn kindirmk ixtiyar-
lar var idi. zldn sstly v qeyri-evikliyi il tannan ah Hsey-
nin n adi mit tbbslri bel bu iki xs trfindn mtlq gtr-
qoy edilir, ahn l atd iin xeyirli olub-olmayaca bard vvldn
fikir sylnilirdi. Dvltin idariliyi il laqdar qrarlarn qbul
edilmsind d mnccimba fal rol oynayr, atd rmllrl ahn
qbul etmk istdiyi qrarlar haqqnda ulduzlarn mnasibtini my-
ynldirir, bundan sonra qrar qbul edilmsi n aha ya razlq
verilir, ya da o bu qrardan kindirilirdi. ah bu insanlarn fikrin
mti idi. Ona gr d lkdki siyastin formaladrlmas v icras
mnccimlrin v digrlrinin mnasibtindn v mvqeyindn
birbaa asl idi.
Siphsalar v ya qounlarn ba komandannn da saray yanlarnn
srasnda v dvlt aparatnda z yeri var idi. ah smayldan v ah
Abbasdan irs qalm byk Sfvilr dvltinin hrbi thlksizliyinin
tmin edilmsi siphsalarn zrin drd. Byk sayda qounlarn
formaladrlmas, mhariblrin idar edilmsi mvafiq tcrbni
tlb ets d, ox zaman bu vzify saraya sdaqti v ya ah sara-
yna loyall il seiln xslr tyin edilirdilr. Htta bellrinin d
faliyyti ksr vaxtlarda ahn tvkkl mvqeyi, mnccimin
glcy proqnozlar il istiqamtlndirilirdi.
Yuxarda adlar kiln xslr v mstqil komandanlar hesab
olunan qoruba (svari komandan), qullaraas (qulamlarn aas),
tfngiba v topuba saray urasn tkil edirdilr. Myyn hal-
larda ah onlarn toplantsn arr v onlarn mslhtlrin qulaq
asrd. Saray intriqalar iind byyn, xalq v lk taleyindn ox-
ox uzaq dn insanlarn mzakirsin xarlan msllr ox vaxt
da el bu insanlarn xsi maraq dairsindn, ya da cari ilrdn uzaq
dmrd.
Tarixilr v tdqiqatlar Sfvi xandannn squta uramasnda
saray xaclrinin d xsusi rola malik olduqlarn tsdiq edirlr.
Xaclr tbqsin aid olan insanlar ahn xsi hyatna ballqla-
rndan mhartl istifad edrk onu z tsir dairsind saxlamaa
alrdlar. ah Abbas hakimiyyti dvrn qdr saray xaclri
sasn qeyri-mslmanlardan toplanr, mslmanladrlr v xac
vziyytin salnrdlar. Ail qaylarndan uzaq olmalar v yad
torpaqlardan olmas etibaril xaclr ah xzinsinin, srvtlrinin
qorunmasna da msuliyyt dayrdlar. Onlarn da bu vzifni
layiqinc icra etmkdn baqa seimlri yox idi. Bir szl, ah Abbas
hakimiyytinin sonuna qdr xaclr daha ox ahlarn yataq taxt-
larnn qoruqular kimi tannrdlar. Ancaq ksb etdiklri mqam
baxmndan ah Sultan Hseyn dvrnd xacsaraylar ahn yataq
taxtnn qoruqusundan, ahn taxt-tacnn qoruqusuna evrilmidilr
(16).
Xacsaraylarn vaxtil hali arasnda at minmk ixtiyar yox idi.
Onlar cmiyytin n alt tbqsinin nmayndlri kimi yalnz qatr
v uzunqulaq zrind hrkt ed bilrdilr. Bununla onlar saray
yanlarndan seilir v trafdaklarn da gl obyektin evrilirdilr.
ah Sultan Hseyn vaxtnda xacsaraylar saray mhitind zlrinin n
yksk mqamna atdlar. Hmin dvrd onlar artq camaatn qnaq
v msxr obyekti olan insanlar deyildilr. Onlar ah siyastin ciddi
tsir ed biln, camaat arasna bahal v da-qal libaslarla xan
nfuzlu yanlara evrilmidilr. Xacsaraylar z tsir imkanlarndan
istifad edrk ah frman il xoruz dydrlmsinin qadaan
edilmsin d nail olmudular. Deyiln gr, xoruz dy xacsa-
raylarn stin toxunur v onlarn z kiisizliyini qabarq kild hiss
etmlrin sbb olurmu (17).
ah Sultan Hseynin uzun mddt xst yatan atas ah Sleyman
onun xsin gstriln xidmti dvlt gstriln xidmt kimi
qiymtlndirirdi. Yataq taxtnn xidmtilri kimi xaclrin ona etdik-
lri qulluun vzind ah Sleyman onlarn hr szn ml edrdi.
Bununla xacsaraylar el bir mvqe ld etdilr ki, n byk ilr
mhz onlarn vasitsil hyata keirilirdi, n byk vziflr onlarn
mslhti v xahii il myynldirilirdi. Ona gr n nfuzlu
xslr bel z mqsdlrin atmaq yolunda aha vasitilik n
xaclr mracit edirdilr. n nfuzlu adamlar haqqnda bu v ya
digr mlumatlar da aha ox vaxt xaclr trfindn atdrlrd.
Xaclrin bu mlumatlarnn aha nec atdrlmasndan is ox vaxt
hmin xsin taleyi hll olunurdu.
Bel bir ab-hava ah Sultan Hseyn saraynda da qalmaqda idi.
fqanlarn sfahana yr rfsind sarayn bir ox nfuzlu vzi-
flilrinin z vziflrindn uzaqladrlmasnda v ya yeni vziflr
tyin edilmsind xaclrin byk rolu var idi. Bu da szsz ki, saray
daxilindki hrc-mrcliyi artrr, dvltin imkanlarnn ehtimal ediln
thlklr qar sfrbr edilmsin mane olurdu.
Xacsaraylar saray daxilind hrc-mrclik yaratmaqla, sarayn
idarilik imkanlarn ktldirmkl brabr, z aralarnda da intriqa
v kimlr rvac vermidilr. ah Sultan Hseyn dvrnd a
drili xaclrl qara drili xaclr z aralarnda didiirdilr. Onlarn
paralanmas, z tsir dairlrinin genilndirilmsi urunda mbariz
aparmalar v bu mbarizy saray yanlarn clb etmy almalar
btnlkd, saray daxilindki mhiti daha da mrkkbldirir, bh-
randa olan sarayn squtunu daha da yaxnladrrd (18).
Bel bir xst mhitin siri olan ah Sultan saraynn btn sahlr
zr izldiyi siyast d natamam v yarmq, yartmaz v sbatsz idi.
Bu zn iqtisadi sahd d gstrirdi. lknin abadladrlmas qey-
din qalmayan saray siyasti tsrrfat sahsind tnzzl uramd.
Mnasib iqtisadi raitdn, blglraras laqlrin gclndirilmsin-
dn, suvarma sistemlrinin genilndirilmsindn v yerli yanlarn n
adi yardmlarndan mhrum olan tsrrfat adamlarnn zhmti d
smrsiz qalr v lknin tlbatn dmy kifayt etmirdi. Xsu-
sil, knd tsrrfatnda kiik v orta tsrrfat vahidlrinin bhrana
dmsi v squta uramas (19) lknin iqtisadi hyatna ciddi zrb
vururdu. qtisadiyyatn bhran is hrlrdki ticartin vziyytinin
pislmsin yol ard.
Saray daxilindki hrc-mrcliyin yaltlr sirayt etmsi tsr-
rfatlq sahsind ciddi ilrin aparlmasn tinldirirdi. qtisa-
diyyatn dirldilmsi n mqsdynl siyastin olmad kimi, bu
sahd tbbs gstrmy alanlarn qanunsuzluq v zba-
nalqlarla zlmsi gstriln chdlrin d nticsini he endirirdi.
qtisadi durunluq, kndlilrin yoxsullamas dvltin glirlrinin
d aa dmsin sbb olurdu. Bununla bel, dvlt aparatnn
xrclri azalmrd. ksin, pul-mt mnasibtlrinin genilnmsi
bu xrclri daha da artrrd. Mvcud olan bhran eyni zamanda lk-
nin xarici ticart dvriyysini aa salrd (20).
Getdikc daha da in, brokratlaan v harnlaan saray aparat-
nn artan xrclrinin dnmsini mvcud iqtisadi durum tmin ed bil-
mirdi. Hmin xrclrin zorla toplanmas is tsrrfat adamlarna
lav dzlmz tinliklr yaradrd. Saray yanlar xrclrin dnm-
sinin n asan yolunu vergilrin artrlmasnda grrdlr. qtisadi
durunluq el bir sviyyy atmd ki, htta tsrrfat adamlarnn
vergilrinin artrlmas da xrclri dmy bs etmirdi. Buna gr
tsrrfat adamlar il brabr, varl v yuxar tbq d artrlm ver-
gilr clb edildi v onlara qar tzyiqlr artd. Bununla, dvltin
mhm dayaqlarndan biri olan imkanl v orta tbq d yoxsul-
lama il zldilr.
Artan xrclrin dnmsi n halidn alnan vergilrin art-
rlmasna alan saray yanlar 1699-cu ild 15 yandan yuxar olan-
larn siyahya alnmas n ah frmannn verilmsin nail oldular.
Bu frmana sasn halinin mlkiyyti v var-dvlti siyahya
alnrd. lk miqyasnda aparlan siyahya alma prosesi il davam
etdi. Onun nticsi he bhsiz ki, siyahya alnanlarn xeyrin deyil-
di. Bu siyahya almadan sonra mlaka v mlkiyyt qoyulan vergi
xeyli artrld. Mvcud olan faktlara gr, 3 il rzind kndlilr v
sntkarlara ttbiq ediln vergilrin hcmi df artrld. Bir
oxlarna artrlm vergilr fsan kimi grnrd. Onlarn dn-
msindn is boyun qarmaq mmkn deyildi. Ona gr d vergi-
lrin dnmsin gc atmayanlar z yurd-yuvalarn trk edib qar-
dlar (21).
XVTTTsrin ilk illrind irvanda olmu missionerlrdn biri yazr-
d ki, kndlilr tamamil var-yoxdan xblar v htta yaadqlar
yerlrdn qab-getmk imkanlarn arayrlar. gr onlarn etibarl
snacaqlar olsayd oxdan bu hrkt l atardlar (22).
Bununla bel, artan vergilrdn yaxalarn qurtarmaq n doma
yerlrini trk edib qaanlar da az deyildi. Bel hallarn qarsnn
alnmas n d saray yanlar xsusi ah frmannn verilmsin nail
oldular. Hmin frmanda bildirilirdi ki, gizlnn xsi kim tapsa v
aha bu bard xbr vers bu gizlnn xsin ba aha, mlak is
xbr vern xs atacaqdr (23).
Rusiya ar T Pyotrun sfiri kimi rana gndriln A.P.Volnski
iqtisadi tnzzln v bhrann nticsi kimi Sfvilr dvltind, o
cmldn d Azrbaycanda yaranm vziyyti bel tsvir edirdi:
Sfvilr dvltinin taxl anbar hesab ediln Azrbaycanda tarlalar
yeddi il rzind kilmmidi v lkd aclq hkm srrd. Dvltin
ar xrclrini vergilr hesabna dycyin mid edn ah hkumti
bu ii qaydaya salmaq mqsdil halini yenidn siyahya ald (1699-
1702). Hmin mddtd halinin tkc z deyil, mlak da siyahya
alnd. tn ilin vergilrini yeni qayda il toplanmas qrara alnd,
bu da myyn edilmi miqdardan df artq idi. Mvcud vergilr
yeni vergi lav edildi: abi-kuran kanaln tikintisind itirak ed
bilmynlrdn alnrd. ahzad ixracat ahzadlrin xrclrini
dmk n alnrd. Baqa dinlr mnsub olanlardan is iki dinar
can vergisi tutulurdu. Bylrbyilr ahn frmanndan istifad edrk
xalq qart etmkd daha da aznlar v toplanan vergilrin bir
hisssini zlri mnimsyirdilr (24).
qtisadiyyatn bhran irisind olmas, dvltin ciddi maliyy
tinliklri il qarlamas lknin qounlarn da mrkkb vziy-
yt salmd. Qounlarn formaladrlmasna, onun mvafiq dy
hazrl sviyysind saxlanlmasna laqeydlik son nticd Sfvilr
dvltinin squtunu rtlndirn amillrdn birin evrildi. Tdqiqat-
larn qnatin gr, ah Sultan Hseyn hakimiyyt glnd qoun-
lar artq byk bhran irisind idi. lkd hrbi qvvlr qar bir
etimadszlq var idi v qounlar lknin thlksizliyinin zamini kimi
z vzifsini hyata keir bilmirdi (25).
lk qounlar da slind, xaclrin v mnccimlrin sz sahibi
olduu saray mhitinin sirin evrilmidi. Lazmi diqqtdn, qay
v tminatdan uzaq olduu n qounlar dvlt leyhin istiqamt-
lndirilmi daxili itialarn qarsn almaqda tinlik kirdi. Saray
daxili intriqa v kimlr is idarilik qabiliyyti olan xslrin
qounlarn rhbrliyin gtirilmsin imkan vermirdi. Saray yanlar
hrbi qvvlrin rhbrliyind olan insanlarn da onlarn iradsinin
tmsilisin evrilmsini istyirdilr. Mhz buna gr d tdqiqat-
larn fikrinc, ah Sultan Hseyn o dvrn n bacarql ba srkrdsi
(siphsalar) olan limrdan xan saray yanlarnn tkidi il vzif-
sindn azad etdi v onun yerin limrdan xann tcrbsiz v baca-
rqsz qardan tyin etdi. Saray yanlar bu mqsdin nail olmaq
n qarda-qardaa qar qoymaqdan bel kinmdilr(26).
Qounlarn zif olmas is mrkzl siyasi v iqtisadi ball
nominal olan vilaytlrd separatizmi v mrkzdn qama meyllrini
daha da gclndirdi. Hakimiyytin gc zrind dayaqland tarixi
raitd qounlarn taleyini laqeydliy v dnlmmi kimlr
qurban vermk, slind dvltin mhvin rvac verilmsi kimi
qiymtlndirilmlidir. ah Sultan Hseynin hakimiyyt glmsinin
ilk illrinin nisbi sakitliyi d ox gman ki, saray hlind qounlarn
grksizliyi il bal kkndn yanl olan tsvvrlr formala-
drmd. Gcl qounlarn mvcudluu v ondan dzgn istifad ist-
niln halda btn daxili problemlrin baxmayaraq Sfvilr dvl-
tinin mrn myyn mddt uzada bilrdi.
qtisadiyyatn tnzzl, qounlarn zifliyi lkd kriminal mhi-
tin gclnmsin d tkan verirdi. ah Sultan Hseyn dvrnd
lknin iqtisadi arteriyasn tkil edn v yaltlri mrkzl bala-
yan karvan yollar qorxu v thlk altnda idi. str daxili, istrs d
xarici tacirlr n bu yollarla hrkt etmk v mal damaq son
drc risqli idi. Mnblrd gstrilir ki, htta TT ah Abbasn dv-
rnd lknin iqtisadi hyatndak rolu nzr alnaraq karvan yollar-
nn thlksizliyi tmin olunmudu. Bu thlksizliyin davaml olmas
v tacirlrin rahatl n karvan mayitilri adl xslr d
mvcud idi (27). Amma ah Sultan Hseyn dvrnd bu insanlar da
onlara taprlan vzifnin mahiyytini yaddan xarmdlar. Onlar
ticart karvanlarn mayit v mhafiz etmli olduqlar halda zlri
soyunuluq v talanlqla mul idilr.
El bir vziyyt yaranmd ki, lkd yol ksmk adi bir hala
evrilmidi. Karvanlar yaay mntqlrinin yaxnlnda gecly
bilmirdilr. Karvanlar bilirdilr ki, bu ox thlklidir, geclr yerli
sakinlr onlarn zrin hcum k bilrlr. Buna gr d onlar
geclri yaay mntqlrindn uzaq olan llrd keirirdilr. Bir
ox hallarda he bu da onlarn kmyin atmrd. Saray trfindn
thlksizlik tdbirlrinin hyata keirilmdiyini grn karvanlar yol
ksnlrl svdlmy girir, karvanlarn vurulmamas xatirin
onlara myyn vsaitlr dmy raz olurdular (28).
qtisadi bhrann drinlmsi v daxili hrc-mrclik eyni zamanda
rvtxorluun iklnmsin yol ard. Bu bla hrmk toru kimi
btn dvlt sistemini bryrk onu iflic vziyyt salmd. Yuxa-
rda qeyd olunduu kimi, mhm vziflr tyinat zaman xaclrin
v saray yanlarnn tsir imkan ox byk idi. Onlar da bu imkan-
larndan istifad edib vziflr tyinat zaman rvt alrdlar. Bu
zaman szsz ki, vziflr tyinatda tcrb, qabiliyyt deyil, mhz
kimin ox rvt vermsi sas gtrlrd. ah Sultan Hseynin
dvrnn masirlrindn olan Yesai Hsn Clalian yazrd ki, ah v
onun vzirlri vzifli xslri tez-tez dyiirdilr. Bir il rzind eyni
hr bir ne hakim tyin edilirdi. Onlarn hr biri d ld etdiyi
vzif n xeyli rvt verir v sonra da yerlrd xalq soyub-
talamaqla mul olurdular (29).
ahidlrin fikrinc, rvtxorluq mhitinin tviq edilmsi bir
trfdn insanlar arasnda savada, tcrby olan mara ldrr v
salam rqabt imkanlarn aradan qaldrrd. oxlar anlayrdlar ki,
mhart malik olman, z msbt keyfiyytlrin gr baqasndan
frqlnmyin he bir hmiyyti yoxdur. nki kimin ox pulu var
idis, dvlt vziflrin d onlar yiylnirdilr.
Digr trfdn rvt verib vzify ken adam vzifsinin hat
etdiyi daird qanunsuzluq mhitini formaladrrd. Bellri vzifd
uzun mddt qalmaq n hans yolla olursa-olsun z maliyy
ehtiyatn artrmaa da alrd (30).
ah Sultan Hseyn dvrnd rvtxorluq az qala dvlt siyasti
sviyysin qaldrlmd v bu sahd mnasib raitin yaradlmas
n htta bzi frmanlarn qbul edilmsin d l atlrd. Bu
mqsdl saray yanlar aha tlqin edirdilr ki, qanunsuzluq ednlr
cza verilmsi bard ah Abbasn qaydalarna dyiiklik edilsin.
Tklif olunurdu ki, birisini trtdiyi ml gr edam etmkdns,
hmin adamn mlak msadir edilsin, birisin ttbiq ediln fiziki
czalar maliyy czalar il vz edilsin (31). Hmin qaydalarn qv-
vy minmsi saray yanlarnn varlanmas n yeni bir mnby
evril bilrdi.
Yalnz rvt almaq haqqnda dnn saray yanlarnn zbana-
lqlar o drcy atmd ki, dvltin asayiini qorumal olduqlar
halda, ourluu v quldurluu tviq edirdilr. Pis mllrin gr
hbs olunan insanlar vzif sahiblri trfindn mcbur edilirdilr ki,
crim dsinlr. Crim dmy imkan olmayan mhbuslar hbs-
dn azad edilirdilr ki, ourluq v quldurluq yolu il tlb olunan
maliyy vsaitini tapb crimlrini dsinlr. ahidlrin d yazdq-
larndan aydn olur ki, qanunsuz mllrin hyata keirilmsi n
insanlarn oxunda qorxu-rk yox idi. Onlar yaxca anlayrdlar ki,
vzif sahiblrin rvt vermkl z canlarn qurtaracaqlar (32).
ahn znn davam etdirdiyi bir sra mrasimlr d rvt-
xorluun, son nticd is qanunsuzluun iklnmsin yol ard.
Masirlrinin yazdna gr, ah Sultan Hseyn qdr sfvi
hkmdarlar hr Novruz bayramnda vilayt hakimlrin xlt ba-
layrdlar. Vilayt hakimlri d vzind aha layiqli bayram hdiy-
ylri gndrmy alrdlar. Deyiln gr, ah Sultan Hseynin
vaxtnda ayda bir df vilayt hakimlrin xlt gndrilirdi. Bunun
vzini vilayt hakimlri d xmal olduqlarndan lazmi maliyy
xrclrini rvtxorluun genilndirilmsi, qanunsuz vergi toplan-
mas hesabna dyirdilr (33).
ah Sultan Hseyn dvrnn masirlrinin fikrinc, dvltin
paralanmasna, iqtisadiyyatn bhrannn drinlmsin sbb olan
ciddi amillrdn biri d pul-maliyy siyastinin mrkzin lindn x-
mas idi. vvllr, pul yalnz mrkzi hakimiyyt trfindn ksilir-
dis, ah Sultan Hseyn dvrnd vilayt hakimlri yerlrd pul ksil-
msin nail oldular. Bu hal bir trfdn mrkzdn asll zifldirdi,
bir trfdn iqtisadi laqlrin qurulmasna ciddi zrb vururdu, bir
trfdn d vilayt daxili qanunsuz pul dvriyysini gclndirirdi.
Vilayt daxilind ksiln pul szsz ki, sasn hmin vilayt daxilind
tdavl vasitsi idi. Digr vilaytlrd is hmin pul yax halda yar
dyrin qbul edilirdi. Pulu ksdirn vilayt hakimi vzifsindn
dyidirilnd hmin pul da qiymtdn drd (34).
Siyasi v iqtisadi sahd drinln anmalar fikir v dncnin,
yaradclq sahlrinin anmas il d mayit olunurdu. Tdqiqat-
larn qnatin gr, ah Sultan Hseyn dvrnd mdni mhit d
ciddi bhran iind idi. dbiyyat, incsnt, arxitektura sahsind bir
boluq mvcud idi. ah saraynda tvkkl olan etiqad, savadsz
mnccimlrin artan tsiri cmiyyt miqyasnda astranomiyann, tibb
elminin v digr elm sahlrinin inkiafn buxovlayrd. Azadfikirlilik
v qabaqcl ictimai fikir n mnasib rait aradan qaldrlrd (35).
Btn bu sylnilnlr v elc d digr amillr Sfvilr dvltini
el bir bhrana sald ki, onun squtu v lknin paralanmas qars-
alnmaz bir proses evrildi. ki srdn ox srn sfvilr hakimiy-
ytinin son nmayndlrindn olan ah Sultan Hseyn bu hakimiy-
yti qorumaq n boynuna dn msuliyyti qiymtlndir bilmdi.
Sritsizliyi, tcrbsizliyi v bir trfdn d laqeydliyi ona htta
yaxnlamaqda olan thlkni myynldirmy bel imkan ver-
mdi. tn hr gn is lkd ba verck partlay yaxnladrd,
separatizm meyllrini daha da gclndirdi.
ah Sultan Hseynin taxta xmasndan sonrak ilk illr sakit
kes d, bu sakitlik slind, nisbi sakitlik idi. ox kemdi ki, lk
daxilini frtnalar brd, mrkzi hakimiyyt qar olan qiyamlar
Sfvilr hakimiyytini lrzy sald.
Dvlt qar ilk ciddi hrkat 1699-cu ild Kermanda ba verdi.
Hmin il Mir Xosrov xann rhbrliyi altnda olan beluc tayfalar qa-
rt v soyunuluq mqsdil Kermana yr etdilr. Beluclarn bzi
dstlri htta Yzd qdr irlildilr v Bndr-Abbas thdid
etmy baladlar. Saray trfindn grln tdbirlr bu yrlrin
qarsn ala bilmdi. ahn mrin sasn grc ahzadsi, sonralar
Qurgin xan v ya TTT ahnvaz adlandrlan XT Georgi bu qartkar
yrlrin qarsn almaa nail oldu (36).
Qurgin xan hl ah Sultan Sleyman dvrnd Kartli padah v
Grcstan valisi idi. Bu xs z mstqilliyin nail olmaq, Grcstan
v Kartlini Sfvilr trkibindn qoparmaq n dvlt qar qiyam
qaldrmd. ah Sleyman bu qiyam yatraraq Qurgin xan hakim-
likdn azad etdi. Dorudur, ah Sleyman 1691-ci ild onu yenidn
Kartli hakimi tyin etdi. Lakin o, ah Sultan Hseynin taxta xmas
rfsind daxili kimlrin qurban olub vzifsini yenidn itirdi.
ah Sultan Hseynin ona yaz gldi, saraya arb ona vzif verdi.
Amma Qurgin xann arzusu yenidn Kartliy qaytmaq v orada
hakimiyyti yenidn l keirmk idi. Ona gr d onun Kermanda
qart v soyunulua balam beluclara qar gndrilmsindn
Qurgin xan el d raz deyildi. ah mclisi bu qrarn qbul edil-
msin tkid ednd Qurgin xan daha etiraz etmdi. O, Kerman haki-
mi tyin edildi v hmin vzify tyin ediln kimi d beluc tayfalar
il dy hazrlamaa balad. 1699-cu ilin noyabrnda Qurgin xan
qarda Leonun rhbrliyi altnda grclrdn tkil edilmi qoun
dstsini beluclara qar gndrdi. Leonun dstsi il beluclar arasnda
ba vern ilk dy grc dstsinin qlbsi il baa atd. Amma
tarixi mlumatlar onu demy sas verir ki, beluclar drhal geri kil-
mdilr v onlar ah qounlarna qar mqavimti davam etdirdilr.
1770-c ilin maynda Qurgin xan z d rhbrlik etdiyi dst il
beluclar zmk n qardana qouldu. Buna gr nvbti dyd
beluclar daha ciddi itkilr mruz qalb geri kilmli oldular.
Bununla bel, onlarn qiyam thlksi qalmaqda davam edirdi. Ona
gr ah Qurgini Kerman hakimi vzifsind saxlad. Qarda Leonu
is saraya arb sfahann divanbyi vzifsin tyin etdi (37).
1704-c ild beluclar yenidn falladlar v onlar Qndhara
hcum etdilr. Bu hcumun qarsnn alnmas da Qurgin xana tap-
rld. O, Qndhar hakimi tyin edildi. Qurgin xan beluclarn nvbti
yrlrinin d qarsn ald v bu id kifayt qdr fallq gstrdi.
Bu xidmtin vzind Qurgin xan Qndhar hakimi vzifsind
saxlanld (38).
Beluclarn talanc yrlrinin qarsnn alnmas dvlt daxilin-
dki grginliyi he d azaltmad. Bir ne ildn sonra qiyamlar btn
lkni hat etdi. 1707-ci ild Car-Balaknd qiyam ba verdi. Bu
qiyamn yatrlmas n saray trfindn Kaxetiya hakimi mamqulu
xann rhbrliyi altnda qoun dstsi gndrildi. ah qounlar bu
qiyam yatra bildi. Amma 1711-ci ild bu mntqd dvlt leyhin
olan qiyam yenidn alovland. 1709-cu ild Tbrizd yeni syan ba
verdi. Hmin ild irvanda da gcl bir syan ba verdi. Sonrak illr-
d is bu syanlarn corafiyas xeyli genilndi v onlarn yatrlmas
ah sarayn tinliklr qarsnda qoydu.
lk daxilind ba vern qiyamlarn n thlklisi is fqan gilzayi
tayfalarnn mrkzi hakimiyyt qar balad syan idi. Bu qiya-
mn vaxtnda yatrlmamas Sfvi ahlarnn taxtdan salnmas il
nticlndi.
2. Gilzayi fqan tayfalarnn Sfvi hakimiyytin qar qiyam
Gilzayi tayfas fqanstanda yarmoturaq halnda yaayan tayfa-
lardan biri idi. Bu tayfa sasn Qndhar trafnda mskunlamd.
Bzi tarixi dbiyyatda gilzayilrin trk tayfas olmas, Xlic v ya
Xlc tayfasndan yaranmas iddia edilir. Gman edilir ki, bu tayfa
sonradan fqanstana dalaraq tdricn yerli dili gtrmy balad
(39).
Gilzayilr kifayt qdr dygn tayfa zvlri idilr. Bu dy-
gnliyin gr onlar fqanlarn digr gcl tayfalarndan olan bdali
tayfasn Qndhar trafndan sxdraraq Herata trf kilmy
mcbur etmidilr. Hmin tayfann sxdrlmasndan sonra Qndhar
v onun traf btnlkl gilzayilrin yaay msknin evrildi.
Qndharn Sfvi dvlti trkibin salnmas Tah Abbasn dv-
rn tsadf edir. Dorudur, bundan qabaq da buna chdlr gstril-
midi. Lakin ah Abbasn hakimiyyti dvrnd bu msl z qti
hllini tapd. Tah Abbasn vfatndan sonra Qdhar zbklrin ia-
l altna dd. Amma az sonra Hindistan hakimi zbklri Qndhar-
dan sxdrd. Bununla bel, onun da Qndhar zrindki nzarti
uzun kmdi. TT ah Abbasn dvrnd Qndhar yenidn Sfvi
dvltinin trkibin qatld. Hindistan hakimlri rastladqlar uur-
suzluqdan sonra yen Qndhar l keirmk niyytindn l
kmmidilr. Htta bir df vrngzibin rhbrliyi altnda olan hind
qounlar Qndhar zrin hcuma kedi. Hind qounlar bu df
uursuzlua dar oldu v ah Sultan Hseynin hakimiyyti dvrn
qdr Qndhar Sfvilr hakimiyytinin trkibind qald (40).
Bununla bel, hind hakimlri yenidn Qndhar geri qaytarmaq
arzularndan l kmmidilr. ox gman ki, onlar ziflmi ah
Sultan Hseyn hakimiyyti dvrnd buna nail ola bilcklrini
gman edirdilr. ah sarayna atan mlumata gr Qndhar halisi
arasnda da hind tbliyin meyl ednlr var idi. Buna sbb d ah
Sultan Hseyn trfindn 1698-ci ild Qndhara hakim tyin edilmi
Abdulla xann byk zbanalqlara yol vermsi, srvtlnmk xatiri-
n halini soyub talamas olmudu. Abdulla xann zbanalqlarndan
dflrl saraya da ikaytlr daxil olmudu. Amma saray yanlar bu
ikaytlrin ahn qulana atmasna imkan vermirdilr. Mhz hmin
illrd hind saray Qndhar halisi il laqy girmy chd gstrdi.
Qndharn myyn tbqlrin el glirdi ki, hind tbliyini qbul
etmk Abdulla xann zoraklqlarndan nicat tapmaq n x yolu-
dur. Hind hakimlri Qndhar silah gcn almaa csart ed bil-
mdiklri n ah Sultan Hseyn sarayna eli gndrdilr v Qn-
dhar ondan istdilr. ah szsz ki, Qndhar Hindistana vermk-
dn imtina etdi. Bununla bel, Hindistann Qndhara olan mara,
Qndhar halisi arasnda is Hindistana qar formalaan meyl ah
Sultan Hseynd bir narahatlq yaratd (41).
1703-c ild beluclar Qndhara hcum etdilr. Bu yr zaman
yerli hali talan v tcavz mruz qald. Qndhar hakiminin gndr-
diyi qoun dstsi bu hcumun qarsn ala bilmdi. Bu xbr sfahan
sarayndak narahatlqlar daha da gclndirdi. hali arasnda yaranan
narazlqlar eyni zamanda Hindistan tbliyin meylliyi artra bilrdi.
Ona gr ah, beluclarla ilk dyd zn yax gstrmi Qurgin
xan Qndhar hakimi tyin edib ona beluclar zrrsizldirmyi tap-
rd. 1704-c ild Qurgin xan Qndhara yola dd, rhbrlik etdiyi
qoun dstsi il o, yenidn beluclara gcl zrb vurub onlar Qnd-
hardan geri qovdu (42).
ah Sultan Hseyn hakimiyytinin zifldiyi bir vaxtda Sfvilr
dvltinin uzaq yalti saylan v mrkz ball daha ox silah
zrind qurulan Qndharda da mrkzdn qama meyllri gclndi.
Xsusn, ah saraynn tyin etdiyi hakimlrin bir sra zbanalqlar
bu meyli daha da srtlndirdi. Qurgin xann qoununun beluclar
Qndhardan qovmas, onun Qndhar hakimi kimi faliyyt bala-
mas da gilzayi tayfasnn Sfvi dvltindn qopmaq meyllrinin
qarsn almad. Tayfann nfuzlu xslrindn olan Mir Veys adl
birisi bu hrkata rhbrlik edirdi. Bzi tarixi dbiyyatda Mir Veys
gilzayi tayfasnn rhbri, bzi tarixi dbiyyatda is Htki xanda-
nnn rhbri kimi gstrilir. Amma hr halda dqiq mlum olan o idi
ki, Mir Veys qiyama balayanda Qndhar hrinin klntri idi (43).
hr klntri olmaqdan lav Mir Veys uzun mddt Hindistanla
ticart aparm v nticd oxlu srvt ld etmidi (44). Bu da onun
tayfas daxilindki mvqeyini daha da gclndirdi. Malik olduu
imkanlarndan mhartl istifad edrk Mir Veys gilzayi tayfasnn
liderliyi sviyysin qalxa bilmidi. Eyni zamanda tayfa zvlrin
qar olan yax mnasibti d onun nfuzunu xeyli artrmd.
Mrkzi hakimiyyt qar narazlq gclnnd d tayfa zvlri mhz
onun trafnda sfrbr olmaa baladlar.
Qndhar hakimi kimi vzifsinin icrasna balayan Qurgin xan
mntqd srt nizam yaratmaq istyirdi. Ola bilsin ki, srt tdbirlrin
hyata keirilmsi gilzayilrin Hindistana meylliliyi haqqnda
mlumatlarn ona da atmasndan irli glirdi. O, Qndhar halisi il
mlub syanlar kimi rftar edirdi v yerli haliy qar ign-
clrdn bel kinmirdi. Onun silahl dstlri knd-knd gzir, ha-
linin var-yoxunu lindn alr, insanlarn namusuna tcavz edirdilr
(45).
str Qurgin xan, istrs d onun qoununun sasn tkil edn
grclr bu vilayt yad olduqlar kimi, haliy mnasibtd d zl-
rini yad kimi aparrdlar. Beluclarn qovulmasndan sonra hali Sfvi
tbliyind qalmaa raz olsa da yeni hakimin dvrnd balanan
qanunsuzluqlar yenidn yerli halinin narahatlna sbb oldu.
Vziyyt o yer atd ki, yerli hali Qurgin xann mllrindn ikayt
etmk n sfahandak ah sarayna nmaynd heyti gndrdi.
Dorudur, bu nmaynd heytinin sfahana glmsi gzlniln nti-
cni vermdi. vzind, ondan ikayt etmlrindn xbr tutan Qur-
gin xan qrara ald ki, Qndhar yanlarna ciddi zrb vursun v ona
qar davam edn narazlqlarn kkn kssin. Qurgin xan
gilzayilrin lideri olan Mir Veysi hbs etdirib sfahana srgn etdirdi.
ah sarayna atdrld ki, Qndharda min-amanln qorunmas v
bu vilaytin Sfvilr hakimiyytindn qopmasnn qarsnn alnmas
n Mir Veys xann uzaqladrlmas v onun sfahanda saxlanlmas
daha yaxdr. ah saraynda da bu qnatl razladlar v Mir Veysi
saraya qbul etdilr. Bu msly toxunan tarixilrin bir oxu bel
bir fikirddir ki, Qurgin xan Mir Veys qar bel yumaqlq gstr-
msi, onu ciddi czalandrmayaraq salamat buraxmas son nhaytd
200 illik Sfvi dvltinin squta uramas il nticlndi.
str mnblr, istrs d tarixilr Mir Veysi kifayt qdr zkal
v bacarql bir xs kimi xarakteriz edirlr. O, sfahana srgn edi-
lnd ah saray kifayt qdr ar gnlr yaayrd. Saray daxilindki
hrc-mrclik v rvtxorluq z yksk sviyysin atmd. Mir
Veys bu vziyytdn mhartl istifad etdi. O hr eydn vvl z-
n aha mti bir tb kimi gstrrk saray daxilind ba vernlrl
yaxndan tan oldu, kiminl hans dild danman mmknlyn
yrndi. Kimlrin Qurgin xandan xou glmdiyini aydnladrd v
onlarn diqqtini Qurgin qar evir bildi. Eyni zamanda Mir Veys,
sarayn rvtxorlua quranm yanlarna oxlu qiymtli hdiyy
balad, onlarla xo mnasibt yaratd. Btn bu hrktlri v
davran il Mir Veys ah saraynn sirindn, sarayn etibarl adam-
na evrildi. Al, pulu v bacar il htta ahn qbuluna srbst
girib-xmaq imkan qazand (46).
Mir Veysin ah sarayndak hrktlri, davran, qrarlar onun
qarsna qoyduu sas mqsd atma xidmt edirdi - nec olursa-
olsun Qndhara qaytmaq, orada qiyam qaldrb hakimiyyti l ke-
irmk. Amma Mir Veys onu da anlayrd ki, bu mqsdin atmaq
el d asan olmayacaqdr v bunun n yalnz Qndhara qaydb
yerli halini sfrbr etmkl kifaytlnmk olmaz. O istyirdi ki,
fqanlarn sfvi dvltin qar hrkatna dini rng versin v bunun-
la, onlarn geni sfrbrliyin nail olunsun.
Ona gr d Mir Veys, ah Sultan Hseyndn icaz alb Mkk
ziyartin yola dd (47). Tarixilr v tdqiqatlar Mir Veysin
Mkk ziyartin getmsini onun sfvi hakimiyytin qar uzaq-
grn siyastinin sas hlqsi kimi dyrlndirirlr. Mhz bu ziyart
onun sfvi leyhin faliyytin ilham verdi, bu faliyytin forma v
mzmununa bir aydnlq gtirdi. Hmin sfri vasitsil Mir Veys
onun btn gstrilrinin fqanlar trfindn kor-koran qbul edil-
msi n bir dini-hquqi baza ld etdi.
Mkk ziyartin getmk niyyti haqqnda mracit ednd Mir
Veys ahn hr hans bir narazl il qarlamad. nki bu, bir
trfdn hr bir mslman n zruri olan dini ziyart kimi qbul
edilirdi. Hm d onun bu niyyti hr hans bir bh dourmurdu.
Onun sfr marrutu da Qndhardan uzaq idi v bu vilaytin ab-ha-
vasna el bir tsir gstr bilmyckdi.
Mir Veys qarsna bel bir plan qoymudu ki, snni-i ixtila-
fndan istifad edrk Mkkdki snni lmalardan i sfvilr
qar mbariznin doruluu bard fitva alsn.
Bu mqsd nail olmaq n Mir Veys Mkk ziyartin d
hazrlql yolland. z il oxlu qiymtli hdiyylr gtrd v onlar
Mkk v Mdin snni lmalar arasnda bldrd. Nticd bir
ox din xadimlrinin diqqtini zn clb ed bildi. Mkkd olarkn
Mdindki lmalarn yanna nmayndlr gndrdi v onlarn
fitvasn almaa ald. Mir Veys nmayndlri snni lmalardan
sual etdilr ki, gr mslmanlar ilrin hakimiyyti altndadrlarsa
v z ayinlrini icra etmk n onlarn tzyiqlri il qarlarlarsa
onlara qar qlnc qaldrmaq olarm? Mir Veys nmayndlri onu da
sorudular ki, gr mslmanlar i aha sdaqt and iiblrs, bu
sdaqti mcburiyyt qarsnda gstrirlrs v ah da boynuna dn
hdliklri yerin yetirmirs, bel aha qar syan qaldrmaq olar, ya
yox? (48)
Mdinnin snni lmalarnn Mir Veys cavabn ox gzlmk
lazm glmdi. Tdqiqatlarn fikrinc, bu, el bir vaxt ba verdi ki,
Sfvi dvlti il Osmanl xilafti arasnda kifayt qdr grgin mna-
sibtlr formalamd. Hmin grgin mnasibtlrin varlna snni-
i qardurmas da z tsirini gstrirdi. Mdin lmalar i
mzhbinin nfuzuna tsir gstrilmsini d sas tutaraq Mir Veys
fitva verdilr ki, o, i hakimiyytin qar dinin himaysi altnda z
mbarizsini apara bilr. Tarixilrin fikrinc, bel bir fitva el bir
xs verilmidi ki, hmi xs ah Sultan Hseynin btn vzir v
yanlarndan all idi (49). Ona gr d Mir Veys z mhartini v
snni lmalarnn ona verdiyi fitvann mli imkanlarn birldirrk
oxlarnn gzlmdiyi halda Qndhar l keir bildi.
Mir Veys fitva qrarn lin alandan sonra yenidn sfahana qa-
ytd. Bu, 1708-ci ilin yaynda oldu. O, istyirdi ki, artq Qndhara
qaytsn, Sfvi dvltin qar fitvann mzmununu aqlasn v
qarsna qoyduu plann icrasna balasn. Amma yen d ah saray-
n bhlndirmk istmir v mnasib vaxtn yeticyini gzlyirdi.
El bu zamanlarda onun lin yax bir bhan dd. Bu, TPyotrun
sfiri kimi ermni srail Orinin amaxya glmsi trafnda yaranm
sz-shbtlr oldu.
srail Orinin rhbrliyi altnda byk bir sfirlik heytinin glmsi
amaxda tccbl qarlanmd. amax xan drhal bu bard
Sfvi sarayna mlumat verdi v bildirdi ki, Moskvann nmayndsi
Roma papasnn v Almaniya imperatorunun mktublar il birlikd
ox byk nmaynd heyti il amaxya glmidir v oradan sfa-
hana yollanr. amax xan saraya onu da atdrd ki, yaylan mlumat-
lara gr Moskvann nmayndsi sln Qarabaldr v onun rus
arnn nmayndsi kimi blgy glmsi he d onun xeyirxah
niyytlrindn xbr vermir (50).
srail Orinin rhbrliyi altnda Rusiyann sfirlik heytinin sfahana
glmsi niyyti ah saraynn da nigaranlna sbb oldu. Xsusil,
onun Sfvi dvltinin trkibin daxil olmu razid doulmas, z-
n qdim ermni arlarnn nslinin nmayndsi elan etmsi, Rusi-
yadan baqa Roma papasnn v Almaniyann himaysin arxa-
lanmas nigaranl daha da artrd. Saraya o xbr d atdrlmd
ki, Rusiya Qafqaza iddialar irli srr v srail Orinin sfirliyinin
vasitsil bu iddiasn hyata keirmk istyir (51).
slind is, srail Ori frldaq bir insan idi. Masirlri d qeyd
edirlr ki, srail Orinin qdim ermni arlar il he bir laqsi yox idi.
Onun rana glmsindn sas mqsdi ranla ticartd xarici dvlt-
lrin sfirlrinin malik olduu gztlrdn istifad edrk zn
srvt toplamaq idi (52). Eyni zamanda, srail Ori Sfvilr dvltin
daxil olan razilrd separatlq faliyytini aparmaq planlarna da
malik idi.
Narahatlq keirmsin baxmayaraq ah Sultan Hseyn saray
srail Orinin sfahana glmsin icaz verdi. Mir Veys d bu vziy-
ytdn istifad edib Qurgin xana qar tbliatn genilndirdi. Ehti-
yatla da olsa o, saray yanlarnn yannda bildirdi ki, Rusiya ar
Grcstan v ermnilr yaayan razilri Sfvilr dvltindn qopa-
rb Rusiyaya birldirmk istyir. Rusiya il ermnilrin oxluq tkil
etdiyi razilr arasnda yerln grclrdn d istifad edil bilmsi
ehtimal Mir Veys trfindn xsusil vurulanrd. Rusiyann Sfvi
dvlti il olan mnasibtlrindn narahatlq yaayan saray xadimlri-
nin diqqtin o da atdrld ki, Qurgin xan da bu msld Rusiyann
trfinddir. nki Qurgin xan hl Grcstanda olarkn separatla
balam v htta sfahanda olarkn bel Grcstana qaytmaq arzu-
sundan l kmmidi. Mir Veysin syldiklrin gr, Qurgin xan
Qndhar hakimi olduu vaxtlarda da Grcstana qaytmaq, oran
Sfvlr dvltindn qoparmaq v hakimiyytini orada brqrar etmk
arzusu il yaayrd. Qurgin xann yaxn qohumlarndan birinin Rusiya
saraynda xidmt etmsi d Qurgin xana qar etimadszlq toxumunun
spilmsi n Mir Veysin lind tutarl bir bhan oldu. Mir Veys
saray yanlarn inandrmaq istyirdi ki, Qurgin xan z qohumu
vasitsil Rusiya saray il laq saxlayr v z faliyytini Rusiya
hakim dairlri il tnzimlyir. Qurgin xann trafnda toplanm
qoun dstsinin sasn grclrdn tkil edilmsi d deyilnlr
sbut kimi irli srlrd.
Mir Veys bu tbliat o qdr ehtiyatla v sritli apard ki, saray
yanlar da Qurgin xandan ehtiyatlanmaa baladlar v onun faliy-
ytini myyn nzart altna almaq qnatin gldilr. Onlar bu
qrara gldilr ki, kimi is Qndhara gndrsinlr ki, onun vasitsil
Qurgin xann faliyytini nzart altnda saxlasnlar. Bu zaman seim
tbii olaraq Mir Veysin zrin dd. O z d el buna alrd v
ona ediln tklifi mmnuniyytl qbul etdi. Saray yanlar gman
edirdilr ki, gr Qurgin xan dvlt qar qiyam qaldrmaq niyytin
ds, ona mxalif olan Mir Veys onun qiyamnn qarsn ala bilr.
Bu mqsdl Mir Veys Qndhara yola salnd. Tarixi dbiyyatn
bzisind Mir Veysin yenidn Qndhara qaytmasnn 1708-ci ild,
bzisind is 1709-cu ild ba verdiyi bildirilir (53).
Qurgin xan Mir Veysin geri qaytmasndan lbtd ki, xolanmad.
Mir Veys buna baxmayaraq alrd ki, Qurgin xanla mnasibtlri
yaxladrsn, aralarnda olan etimadszlq aradan qalxsn. Ona gr
d Mir Veys ox ehtiyatla faliyyt gstrdi. znn Qurgin xana
qar loyal mnasibtd olmasn gstrmkl brabr, gizlind f-
qanlar arasnda i apard, Qurgin xann devrilmsi n zmin
hazrlad. O, fqanlar arasnda apard tbliatnda bildirdi ki, Sfvi
vladlar artq z qvvsini itirmkddir, Qurgin xann haqq yoxdur
ki, Qndharda istdiyini etsin, camaatn namusuna l uzatsn. Mir
Veys gr, sfahanda da artq hrc-mrclik ba alb gedirdi v bana
toplaanlarn diqqtin atdrmaq istyirdi ki, Qndharda yaayan
100 min ail bir nfrin hdsindn glmyi bacarmaldr (54).
Mir Veys eyni zamanda slam lmalarndan Sfvi dvltin v
onun Qndhardak nmayndsin qar mbariz aparmaq haqqn-
dak fitvasn fqanlara, fqanlarn nfuzlu adamlarna nmayi
etdirdi, dini hkmn tlblri il onlar z trafnda daha sx birl-
dirmy nail oldu. Fitvann mvcudluu fqanlarda Qurgin xana qar
mbariz meylini daha da gclndirdi.
El bu arada Qurgin xan Mir Veysin qzna eli gndrdi. Tarixi
dbiyyatda v mnblrd Qurgin xann Mir Veysin qzn almaq
istyi il bal iki fikir mvcuddur. Birinci fikr gr, Mir Veys artq
sfahann nmayndsi kimi Qndhara gldiyi n Qurgin ona qar
ciddi czalar ttbiq ed bilmirdi. O z hirsini fqanlardan xmaq,
fqanlara daha thqiredici zrb vurmaq n Mir Veysin qzna eli
gndrmidi (55).
Amma hadislrin masiri olan Con Hanvey gr, Qurgin xan
fqanlara qar vvlki kskin mvqeyindn danb onlara loyal
mnasibtd olduunu gstrmy alrd. Mir Veysin qzn ist-
mkd mqsdi d fqanlara yaxnln gstrmk, dmnilik hiss-
lrinin qan qohumluuna evrildiyini nmayi etdirmk idi. Msl-
manl qbul etmi xristian silli, z d Qndharda zn hrmt
qazana bilmyn bir xsin nfuzlu fqan yanlarndan birinin qzna
eli dmsini fqanlar z nlrin thqir kimi qbul etdilr. Onlar
Mir Veysdn Qurgin xana qar qiyam qaldrma tlb etdilr. Mir
Veys is bu tklif kifayt qdr soyuqqanl yanad v onun qzna
eli gndrilmsi mslsindn d kifayt qdr mhartl istifad
etdi. O bir trfdn sevindi ki, fqanlar qiyam qaldrmaa artq hazr-
drlar. Digr trfdn onu da yax baa drd ki, tlsgnlik mqs-
d atmaa mane ola bilr. Ona gr d o baqa bir vasity l atd.
z qz yerin baqa bir xanm Qurgin xann hrmin gndrdi. Mir
Veys Qurgin xann trafndaklardan bir oxunu, htta onun xidmt-
isini d hdiyylrl zn yaxnladra bilmidi. Ona gr min idi
ki, onun planlar fa olmayacaqdr v Qurgin xan bundan xbr tut-
mayacaq (56).
Hrmin gndriln xanmm Mir Veysin qz olduunu gman
edn Qurgin xann fqanlara qar mnasibtind myyn yumalma
hiss olunmaa balad. Mir Veys d bundan mhartl istifad etdi.
Qarlql mnasibtlrin yumalmas Qurgin xana qar hazrlanan
qsdi daha da yaxnladrd. Hmin qsdin hyata keirilmsi n is
Qurgin xann yaxn yanlar il birlikd hr trafna qonaq a-
lrlmas qrara alnd. Qonaqlq el bir tarix tyin edildi ki, hmin
vaxt Qurgin xann grclrdn ibart qoun dstsi hanssa bir mnt-
qy getmli v bir ne gn orada lngimli idi. Qurgin xan he
ndn bhlnmdn Mir Veysin dvtini qbul etdi v tyin
olunmu gn hr trafndak balardan birind qurulmu adra
gldi.
Con Hanvey gr, bir mddt sonra idiyi rab v bir d isti hava
Qurgin xan heydn sald v o z adrnda yuxulamal oldu. Onunla
birg qonaqla glmi yanlar is digr bir adrda yuxuya getdilr.
Bundan istifad edn Mir Veys yanndak 50 nfrlik silahl dst il
hm Qurgin xan, hm d onun yanlarn qtl yetirdilr (57).
Bu mlumat bzi tarixi dbiyyatda da tkrar olunur. Hmin
mlumatlara gr, Qurgin xan ldrdkd sonra Mir Veys onun
paltarn geyindi. Digr fqanlar is Qurgin xanla glmi yanlarn
paltarlarn geyindilr. Qala mhafizilrinin onlar yax tanmamas
n hava qaralanda hr daxil oldular. Qalann mhafizsind olan
silahllar el gman etdilr ki, glnlr Qurgin xan v onun yanlardr
v mqavimtsiz onlar qalaya buraxdlar. Mir Veysin hrd
yerldirdiyi silahl adamlar, onu mdafi ednlr, habel trafndak
silahllar qalann mhafizilri zrin hcum etdilr v qsa mddt
rzind qalan l keirdilr. Qurgin xann 600 nfrlik silahl dstsi
gn sonra Qndhara qaydanda vvlc qaladan atlan top v
tfng atlri il zbz gldilr. Sonra da Mir Veysin 5 minlik ds-
tsi onlarn zrin hcuma kedi. Byk qoun dstsinin qarsnda
duru gtir bilmyn grc svarilri Xorasana qadlar v oradan
Qndharda ba vernlr haqqnda sfahan sarayna xbr atdrdlar
(58).
Alm Ara-ye Naderid Qurgin xann Mir Veys trfindn hr
knarndak baa dvt olunmas v orada qtl yetirilmsi haqqnda
mlumat yoxdur. Bildirilir ki, Mir Veysin trfdarlar Qurgin xan
ldrmk n hazrlq grrlr, 3 min nfrlik qoun dstsi hazr-
layrlar v Qurgin xann sarayna daxil olub onu ldrdlr. Bundan
sonra tbillr v naaralar alnd v hrd hakimliyin Mir Veys
xann lin kediyi elan olundu. Mir Veys Qndhar xzinsini l
keirdi v xzindn hr halisin hdiyylr paylayd (59).
Qeyd etmk lazmdr ki, L.Lokkartn istinad ediln srind d
Qurgin xann qonaqlq zaman qtl yetirilmsi haqqnda mlumat
yoxdur.
Hr halda Mir Veys Qndhar l keirn kimi ilk nvbd fqan-
lar z trafnda birldirdi, onlar Sfvi dvltindn ayr yaaman
mmknlyn inandrd v bu mqsdl snni lmalarndan ald
fitvadan da mhartl istfad etdi. ox az vaxtdan sonra ah sarayna
da xbr gndrdi ki, Qndhar artq Sfvi dvltinin trkibind
deyil.
Qndhar Sfvi dvltinin trkibindn xarb mstqilliyin nail
olmaq n Mir Veys n qdr fal i aparrdsa, ah saray Qnd-
har yenidn geri qaytarmaq n o qdr sst v sbatsz faliyyt
gstrirdi. slind, saray daxilind bir aqnlq hkm srrd v
aydn deyildi ki, bel bir vziyytd saray hans vasity l atsn.
Dorudur, Qndhara qoun gndrmk haqqnda qrar qbul edildi.
Amma tezlikl hmin qrardan imtina edildi. Qrara alnd ki, qiyam-
larn yanna eli gndrilsin v onlar yenidn itat dvt olunsun.
vvlc, Mhmmd Ta xan Qndhara gndrildi. Mir Veys
sfahandan glmi Sfvi elisi il he bir danq aparmad v onu
hbs etdirib zindana atdrd. ah saray yen d qtiyytli bir qrar
qbul etmdi. Qndhara daha bir eli gndrildi. Bu df hmin
vzif Mir Veysl Mkk ziyartind olmu Herat hakimi Mhmmd
xana hval olundu. Amma bu df d uursuzluq tkrar olundu. Mir
Veys yalnz tanlq xatirin Mhmmd xan hbs etmdi. Con Han-
vey gr, Mir Veys ona bildirdi ki, sn o padahn qulamsan ki, tez-
likl hakimiyytdn getmli olacaqdr (60).
Yalnz bundan sonra ah saray silaha l atma lazm bildi.
Xorasan hakimin taprld ki, Qndhar zrin hcum etsin v bu
vilayti yenidn Sfvi nzarti altna gtirsin. Gzlnilnin ksin
olaraq, Xorasan hakiminin d Qndhar zrin qoun kmsi bir
ntic vermdi. Mir Veys hdsind olan toplardan v qoun dst-
sindn bacarqla istifad etdi v Sfvi qoun dstsin qalaya yaxn-
lamaa imkan vermdi. Mir Veysin Xorasan qounlar zrind
qlb qazanmas fqanlar arasnda onun mvqeyini v nfuzunu daha
da mhkmltdi. Bir trfdn d ah saraynn xeyli sstly Mir
Veysin mhkmlnmsi n tbii bir imkan yaratd. ah elilrinin
Qndhara glmsi, Xorasan hakiminin Qndhara yr n
txminn 2 il yaxn bir vaxt ldn getdi.
Nhayt, ah Sultan Hseyn, Qurgin xann qarda olu, sfahan
daras Keyxosrov xann rhbrliyi altnda Qndhara qoun gndr-
myi qrara ald. Bir trfdn Keyxosrov xan beluclara qar dy-
lrd z mhartini nmayi etdirmi v ah yannda nfuz qazan-
md. Bir trfdn d Keyxosrov misinin qisasn almaq n baca-
rn sirgmzdi. Ona gr Qndhar zrin gndrilck qounlara
rhbrlik n Keyxosrovun namizdliyi daha mqsduyun sayl-
d. L.Lokkart tarixi mnblr istinad edrk Keyxosrov xann qou-
nunda 12 min qzlban v bir miqdar da grc dylrinin oldu-
unu gstrir (61). Bzi tarixi dbiyyatda is bu qounun 30 mindn
ibart olduu bildirilir (62).
Bel bir mrkkb vaxtda da saray yanlar ahn mrinin icrasna
yardm gstrmkdns mnasz kimlr rvac verdilr. Bu insan-
lar Sfvilr dvltinin squtdan qurtarmaq yox, z xsi mvqelri,
rvt v kimlrl ld etdiklri var-dvltlri dndrrd.
Onlar Keyxosrov xann Qndhara gndrilck qounlara srkrd
tyin edilmsini son drc narahatlqla qarladlar. Saray yanlar
beluclara qar dyd Keyxosrov xann gstrdiyi catdn
xbrdar idilr. Ona gr d onlar Keyxosrovun Qndharda da qlb
alacandan v bundan sonra da onun nfuzunun artacandan
qorxurdular. Keyxosrov saray yanlar trfindn rqib kimi qbul
edilirdi. Buna gr onlar hr vasit il alrdlar ki, Keyxosrovun
tabeliyin verilmi qounun hazrlna mane olsunlar. vvlc, ah
frmanna sasn xzindn qoun hazrl n ayrlan maliyy
vsaitinin qouna atmasna imkan vermdilr. Hmin vsait xeyli
vaxt kendn sonra v z d nzrd tutulandan xeyli az miqdarda
qouna atd. Bundan lav, qoun daxilind dst rhbrlrinin
Keyxosrova itat etmmsi n tbliat ilri aparld. Qzlba
dylrin tlqin edilirdi ki, Keyxosrov yaddr v baqa dindn
dnmdir. lk daxilind gcl srkrdlr olduu halda Keyxos-
rovun srkrd tyin edilmsi milli hisslr yaddr. Nhayt, Keyxos-
rovun mbairi vzifsin el bir xs tyin olundu ki, hmin xs
Sfvi qounlarnda ba vernlrdn Mir Veysi xbrdar edirdi (63).
Btn bunlara baxmayaraq, Keyxosrov nhayt ki, rhbrlik etdiyi
qounla 1709-cu ild Qndhara doru hrkt balad. Onun Qnd-
hara doru hrkti Sfvi qounlarnn hans hazrlq sviyysind
olmas v bu qounun ah saray trfindn nec istiqamtlndirilmsi
bard tsvvr ld etmy imkan verir. Keyxosrov z marrutunu
Heratdan sald. Burada ona gilzayilrl dmn mnasibtd olan b-
dali fqan tayfasnn bas Abdulla xan Sduzayinin rhbrliyi
altnda olan bir dst qouldu. Birlmi qoun dstsi 1710-cu ilin
sonlarna yaxn Qndhardan 225 mil imalda yerln Frh atd.
Keyxosrov xann qoun dstsi bir d 1711-ci ilin yaynda Qndhara
yetidi v bu dst il Mir Veysin dstsi arasnda dy ba verdi.
Mir Veys z qoununu iki dsty bld. Bir dst bdali qounu
zrin, bir dst is qzlba qounu zrin yeridi. Mir Veys taktiki
baxmdan daha zif hesab etdiyi bdali qoununu mhv edib sonra
btn qvvsini Sfvi qounu zrind cmldirmk istdi. Amma o
z niyytin nail olmad. Mir Veys bdali qounlarna gcl zrb
endirs d, Sfvi qounlar qarsnda geri kilmli oldu. Mir Veysin
Qndhar qalasna kilmkdn baqa arsi qalmad. Onda Key-
xosrov Qndhar mhasiry ald. Bu mhasir iki ay davam etdi.
Hmin mddt rzind qti hcumla Qndhar l keirmk imkan
olsa da Keyxosrov bel bir irad nmayi etdir bilmdi. Ona gr d
sonda z ar nticlrl zlmli oldu (64).
Dorudur, Qndhar qalas daxilindkilr d ar vziyyt
drk tslim olmaa hazr olduqlarn bildirmidilr. Onlar byan
etdilr ki, fqanlar haqqnda mumi fv qrar qbul edils bu addm
atmaa hazrdrlar. Keyxosrov bu rti qbul etmdi v bununla slin-
d, yeni bir shv yol verdi. O tlb etdi ki, fqanlar grk qeydi-
rtsiz tslim olsunlar. Keyxosrov gman edirdi ki, misinin qisasn
fqanlardan ala bilckdir. Bel olanda fqanlar yenidn sfrbr
oldular, onlarn baqa bir x yolu qalmad n son nfsdk
dymk qrarna gldilr. Mir Veys qala daxilindki mqavimti
gclndirmkl btn gcn yenidn toplad. traf yaay mntq-
lrindki rzaq ehtiyatlarn mhv etmkl fqanlar Sfvi qounlarn
aclq thlksi il zbz qoydu. Sfvi qounlar dorudan da tin-
liklrl zldilr, dylr ldn ddlr. Yaranm vziyyti
daha dzgn qiymtlndirn Mir Veys btn qvvsini toplayb
Sfvi qounlar zrin hcuma kedi. Keyxosrov bu hcumun qar-
sn almaa alsa da btn chdlri uursuz oldu. O ninki z
qoununu itirdi, htta z d bu hcumun qurban oldu (65).
Bellikl, Sfvi dvlti hrbi uursuzluqla qarlad. Vaxtil
btn Asiyaya meydan oxuyan bir dvltin varislrinin gc atmad
ki, bir qalann hdsindn glsinlr. Saray yanlarnn mkrli oyunlar
hrbi yrn siyasi mqsdin bir aqnlq gtirdiyi kimi, qounlarn
mumi rhbrliyin d itatsizlik v inamszlq toxumu spdi. Saray
slind, z niyytin nail oldu, xsi maraqlar dvltin razi btv-
lynn tmin edilmsindn stn tutuldu, ehtimali thlk hesab
ediln Keyxosrov kimi bir srkrd aradan gtrld. aha atdrlan
yanl mlumatlarla mvcud thlknin aradan qaldrlmas n
qtiyytli addm atlmasna imkan verilmdi.
Bir mddt sonra sfahan saray Qndhara yeni bir qoun dstsi
gndrmyi qrara ald. L.Lokkart mnblr saslanaraq iddia edir
ki, yeni qoun dstsinin srkrdliyin qoruba Mhmmd Zaman
xan tyin edildi. Onun yazdqlarndan bel mlum olur ki, Mhmmd
Zaman xan qounun hazrladrlmasnda v Qndhara doru hrk-
t balamasnda el bir fallq v tbbskarlq gstrmdi. Xeyli
mddtdn sonra onun qoun dstsi Herata atd v malik olduu
xstlikdn ziyyt kn Mhmmd Zaman xan burada dnyasn
dyidi. Bundan sonra sfahan saray fqan qiyamnn yatrlmas n
hr hans bir tdbir l atmad v Mir Veys mrnn sonuna kimi dinc
hyat srmli oldu (66).
Con Hanvey v bzi tarixi dbiyyat mlliflri is Qndhara
gndriln ikinci qouna Qndharn sabiq hakimi adlandrlan
Mhmmd Rstm xann rhbrlik etmsini, onun Mir Veysl dy-
girdiyini, ancaq mlub olduunu v ldrldyn yazrlar (67).
Bundan sonra ah saray Qndhara qar qtiyytli tdbirlrin
hyata keirilmsin imkan vermdi. ksin, aha tslimilik hval-
ruhiyysi aland. ah Sultan Hseyn trfindn gilzayi fqanlarna
slh tklif edildi. Mir Veys Sfvi saray il aadak rtlrl slh
balamaa raz oldu: 1. Qndharn gilzayi fqanlarnn vergi vermk-
dn bir dflik azad edilmsi; 2. Qndhar hakimliyinin bir dflik
olaraq Mir Veys nslin verilmsi; 3. Sfvi qounlarnn Qnd-
hardan geri arlmas (68).
Sfvi saray bu tklifi qbul etmdi v onun trafnda he mza-
kir d aparmad. slind, Mir Veys z istdiyin nail olmudu. n-
ki Sfvi saray trfindn ona qar hr hans bir ciddi addma da l
atlmrd. Mir Veys 8 il qdr Qndharda hakimlik etdi v 1715-ci
ild z cli il dnyasn dyidi. Bzi tarixi dbiyyatda Mir Veysin
1717-ci ild dnyasn dyidiyi gstrilir (69).
Mir Veys dnyasn dyind onun iki olu qalmd. Lakin
idarilik ilrind onlarn ciddi tcrbsi yox idi. Ona gr fqanlar
trfindn Mir Veysin qarda Mir Abdulla Qndharn yeni hakimi
seildi. Mir Abdulla Sfvi saray il dinc raitd yaamaa stnlk
verirdi. Buna gr d o, sarayla laq yaratmaa, vvlki mnasibt-
lri brpa etmy alrd. Bununla bal, htta sfahan sarayna gizli
kild z nmayndlrini gndrmyi d planladrrd. Bzi tarixi
dbiyyatda Mir Veysin irli srdy rtlrin Mir Abdulla trfindn
d irli srldy bildirilir (70). Hr halda mlumdur ki, Mir Abdulla
Sfvi saray il normal mnasibtlr qurulmasnn trfdar idi. Onun
bu mvqeyi fqanlar trfindn tslimilik kimi qiymtlndirilirdi.
Buna gr d onlar Mir Veysin 18 yal olu Mir Mahmudu misin
qar thrik etdilr. Mir Mahmud trafna toplad bir dst fqanla
Mir Abdullan qtl yetirdi v Qndhar hakimliyini l keirdi.
Qndhar hakimliyini l keirn Mir Mahmud Sfvi sarayna
qar daha srt mvqe nmayi etdirdi. Sfvi saray is Qndharda
ba vern hrc-mrclikdn istifad ed bilmdi. ksin, Mir Mahmud
ah saraynn sstlyndn z mqsdi n istifad etdi v zn
kifayt qdr mhkmlndrdi. Sfvilr saraynn ziflmsindn v
qtiyytsizliyindn yalnz gilzayi fqanlar deyil, bdali fqanlar da
istifad etmy chd gstrdilr. bdalilr Heratda hakimiyyti z
llrin aldqlarn v Sfvi dvltindn ayrldqlarn elan etdilr. Bu
hadisni d Sfvi saray ox soyuqqanlqla qarlad. Amma bdali-
lrin Herat hakimliyini l keirmlrini Mahmud ox narahatlqla
qarlad. O yax anlayrd ki, bdalilr gclns gilzayi fqanlar z
mvqelrini ldn ver bilrlr. Buna gr d Mahmud bdalilr
qar qoun kmyi qrara ald. Onun fqan hezarlri il ittifaq
balamas is gcn daha da artrd v bundan sonra Herata hcum
qrarn qtildirdi (71).
Mahmud bu dyd qalib gldi. Onun bdali fqanlarna stn
glmsi Sfvi saray trfindn sevincl qarland. nki saraya
qar qiyam qaldrm bdalilr sarayn ziyyti olmadan zildilr. Bu
xbr ah sarayn o qdr sevindirdi ki, yanlarn tkidi il ah,
Mahmuda Hseynqulu xan (yni ah Sultan Hseynin qulu) ad
vermkl ona bir qlnc da gndrdi (72). Saray yanlar bel bir
tsvvr yaratmaa alrdlar ki, guya Mahmud Sfvi dvltinin
xidmtin qaydb. Amma hadislrin gedii tezlikl gstrdi ki, bu
he d bel deyil v ziflmi Sfvi saray il mqayisd zn
gcl hesab edn Mahmud byk planlar qurmaa balad. Az
mddtdn sonra Mahmud Sfvilr dvltinin trkibind olan digr
vilayt v hrlrin zrin hcum kdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, XVIII srin ikinci onilliyinin sonu Sfvi-
lr dvltin qar qiyamlarn corafiyas kifayt qdr genilndi.
Krd dstlri Hmdan v sfahan trafndak mntqlr zrin
hcuma kedilr v bu mntqlri talan etdilr. irvan v Dastanda
lzgilr dvlt leyhin qiyama baladlar, Osmanl Trkiysi is
Rusiya il birlikd Sfvi dvltin qar yeni planlara l atdlar (73).
Mahmud da bel bir ar vaxtda Sfvi dvltin qar yr etmk
niyytin dd. Bu zaman onun Sfvi dvltinin mrkkb rait
ddyn nzr alb-almamasn sylmk tindir. Amma szsz
ki, Mahmud, ah saraynda ba vernlrdn, ah saraynda ona qar
hr hans bir tdbir l atlmayacandan yax xbrdar idi. ah
saraynda hkm srn hrc-mrclik, bir d bdali fqanlar zrind
qlbdn sonra trafna oxlu sayda qoun toplaya bilmsi Mahmudu
daha geni razilri ial etmy ruhlandrd. Alm Ara-ye Naderiy
gr, Mahmud qsa mddt rzind trafna 30 minlik qoun toplaya
bildi (74).
Burada diqqt kn balca msllrdn biri ah saraynn lk
daxilind ba vernlr qar cinaytkar biganliyi idi. Sfvi saray z
faliyytsizliyi il z mhvini, Sfvilr dvltinin squtunu yaxnla-
drrd. Saray slind, ah da traf mhitdn tcrid etmidi. ah Sultan
Hseyn yalnz z trafnn deyil, hm d z ksrsizliyinin v
sadlvhlynn sirin evrilmidi. O, saray yanlarnn fitnlrinin
qarsnda geri kildikc mnsub olduu xandann facili mhvini
yaxnladrd, dvlti ciddi sarsntlarla zbz qoydu.
Qribdir ki, squtu gz qabanda olanda bel, saray z mkrl-
rindn l kmdi. Bu baxmdan dvrn masirlri olan T.Krosin-
skinin v J an Otterin toxunduqlar bir msl xarakterikdir. Bu da
kifayt qdr srkrdlik tcrbsin malik, cati il ad xarm v
dvlt ilrindn tqad xm Sfiqulu xann ah trfindn Sfvi
ordusunun srkrdsi tyin edilmsi niyyti il baldr. Saray yanlar
arasnda Sfiqulu xan mrd v mbariz bir insan kimi tannrd.
Sfiqulu xan Sfvi dvltinin dmnlri il mbariz aparma
bacaracaq bir xs idi. Amma o yax anlayrd ki, saray yanlar il
bu mbarizni aparmaq mmkn deyil. Ona gr d bu vzifdn
imtina etdi Bel olanda onun olu qoun srkrdsi tyin edildi.
Tcrbsiz gnc bir insann qoun srkrdsi tyin edilmsi is son
nhaytd hm onun znn, hm d atas Sfiqulu xann lm il
nticlndi (74).
Mahmudun Sistan v Kermana doru hrkt balamas 1719-cu
il tsadf edir. Alm Ara-ye Naderid Mahmudun Kermana ikinci
hcumu bard mlumat vardr. Onun ilk hcumu haqqnda is qrb
mnblrind v tarixi dbiyyatda myyn mlumatlar mvcuddur.
L.Lokkart yazr ki, Mahmud 9 ay Kerman mhasird saxlad. Sfi-
qulu xan v onun olu da burada ba vern dylrd hlak oldular.
Uzun mddtli mhasiry baxmayaraq Mahmud Kerman l keir
bilmdi. Bu zaman etmadddvl Ftli xan Dastaninin qarda olu
Ltfli xan Farsdak Sfvi qoununun srkrdsi idi v o, Omana
yr etmy hazrlard. Amma fqanlarn hcumu davam etdiyin-
dn ona Sfvi qoununun srkrdsi kimi Kermana yollanmaq mri
verildi. Ltfli xan bu vzifnin hdsindn bacarqla gldi v fqan-
lar Kermandan geri kilmy mcbur etdi. fqanlar Kerman
trafnda mlubiyyt urayb ar zrb aldlar (75).
Bu dydn sonra Mahmud anlad ki, Sfvi qounlarnda Ltfli
xan kimi srkrdlr d vardr v ona gr d onun iallq niyyt-
lri hyata kemy d bilr. Amma Mahmud, ah saraynda ba vern
hrc-mrcliklrdn d xbrdar idi v ona glck iallq yrlri
n d mhz saray yanlarnn daxili mkrlri yol ad.
Ltfli xann fqanlar zrind qlbsi saray yanlarn sevin-
dirmkdns ok vziyytin sald. Onlar Ltfli xann artan nfuzunu
drin bir tvil qarladlar, onu zlrin thlk v rqib kimi qbul
etdilr. El bunun n d onun aradan gtrlmsi n yollar ara-
maa baladlar. Lakin onlar anlayrdlar ki, Ltfli xann misi Ft-
li xan etimadddvl n qdr ki, z vzifsinddir, Ltfli xan
aradan gtrmk asan olmayacaqdr. Ona gr saray yanlar vvlc
Ftli xann aradan gtrlmsi n yollar aramaa baladlar. ox
tezlikl bel bir yol tapld. sln Dastandan olan snni Ftli xan
lzgilrl v snni krdlrl aha si-qsd hazrlamaqda gnahlan-
drld v gzlri xarlaraq zindana atld. Ondan sonra Ltfli xan da
vzifsindn azad edildi (76).
Ltfli xandan ald zrb Mahmudu ox ciddi tvi sald. Htta
Sfvi qounlarnn Qndhara trf hrkt edcyi ehtimal onun
yuxusuna haram qatd. Lakin eidnd ki, Ltfli xan vzifsindn
azad edilib, onda rahat nfs ald. ox gman ki, Ltfli xan vzif-
sindn azad edilmsydi Mahmudun Sfvi paytaxtna doru irlil-
msi d mmkn olmazd.
1721-ci ilin sonlarnda Mahmud qounlar il yenidn qrb doru
istiqamt gtrd. lk hcumdan tn iki illik vaxt rzind Mahmud
da z qounlarn mhkmlndirmy almd. Alm Ara-ye
Naderid onun 30 minlik qoun toplad bildirilir (77).
Qrb mnblrin gr, Mahmudun trafndak qounlarn byk
bir hisssi knll kild ona qoulmudu. Onun Sfvi torpaqlarna
hcum xbrini eidnd bdali fqanlar, Kabul halisi v beluclar
Mahmudu mdafi etdilr v ona qouldular. Mahmuda qoulan n
byk dsty mnulla xan adl birisi rhbrlik edirdi. Sonradan
mnulla xan Mahmudun n yax srkrdlrindn birin evrildi.
Con Hanvey gr, Mahmudun qoununun say 25 min nfr atd.
Onun qoununun trkibind bir ne fil v dv d var idi (78).
Mahmud vvlc Sistan razisin daxil oldu. Dy balamazdan
vvl Sistan hakimi Mlik Mahmuda mktub gndrdi, onu birg
faliyyt dvt etdi. Mlik Mahmud da cavabnda bildirdi ki, Mah-
mud z yoluna davam etsin. gr onun traf hrlri v mntqlri
tutmaa qdrti atarsa, onda oxlu hdiyylrl yanna glib ona
qoular. Mahmud da bununla razlad v Kermana doru hrktini
davam etdirdi (79).
Mahmud Kerman hakimin d vvlc mktubla mracit etdi, onu
z qounlarn mnasz yer qrdrmamaa, qart v talanlara yol
vermmy v tslim olmaa ard. Kerman hakimi Mahmudun tk-
lifini qtiyytl rdd etdi. Kerman hakimi bildirdi ki, n qdr ki,
mqdds xandan sfahanda zmt sahibidir, ona sadiq olanlar z
hyatlarn onun yolunda sirgmycklr. Kerman hakimi onu da
bildirdi ki, gr Mahmudun dy balamaq bacar varsa balasn,
amma yerli dylrin catini v dilavrliyini d nzrindn
qarmasn (80).
Mnblrin verdiyi mlumata gr, trflr arasndak dy hr
trafnda v qala divarlar zrind xsusil iddtli oldu. Kerman
hakiminin cavabndan hirslnn Mahmud shri gn qounlara hcum
mri verdi. fqanlar Kerman qalasn mhasiry aldlar. Sfvi
qounu qala daxilind kifayt qdr etibarl mdafi olunurdu. Amma
Kerman hakimi bununla da kifaytlnmyi lazm bilmirdi. O trafnda
olan bir dst il mhasir zaman qaladan xb fqanlarn zrin
hcum etdi. Kerman hakimi il fqanlar arasnda qzn dy balad.
fqanlar is qalann mhasirsin xsusi diqqt yetirirdilr. Xsusil,
qalann imal hisssindn fqanlarn tzyiqi xeyli gclndi. Htta
fqan dylri qala divarlar zrin d qalxa bildilr. Bu vaxt qala
mdafiilri bayrda dyn Kerman hakimin xbr gndrdilr ki,
kmy glsin. Kerman hakimi bu xbr eidn kimi qalaya kilmli
oldu (81).
Qrb mnblrin gr, Kermann qaladan bayrda qalan hisssinin
tutulmas n fqanlar el d ox zhmt kmdilr. nki Kerman-
da yaayan v Sfvi hakimiyytindn naraz olan zrdtlr fqan-
lara yardm etdilr. Bu da Kermann tutulmasn asanladrd (82).
Bununla bel, Mahmud Kerman qalasn tutmaa nail olmad.
Kerman hakiminin v Sfvi dylrinin ciddi mqavimti ntic-
sind fqanlar qala divarlar zrind qazandqlar mvqelri d
itirmli oldular. C.Hanvey v L.Lokkart bildirirlr ki, qalann mha-
sirsi uzananda Kerman hakimi Mahmuda pul vermkl ona mha-
sirni dayandrma tklif etdi. Mahmud da vaxt itkisin, habel canl
itkilr mruz qalmamaq v tezlikl sfahan tutmaq n bu tklifi
qbul etdi (83).
Qrb mlliflrindn Otter d qeyd edir ki, Mahmud mhasirnin
uzanmas il qounlarn ziflmsin yol vermmk n Kermandan
araland v sfahana z tutdu (84). Alm Ara-ye Naderid olan
mlumatdan is bel baa dmk olar ki, mhasirnin el ilk gn
Mahmudun yanlarndan olan Molla Zfran ona Kerman trafnda
dayanmama mslht grd. Fikrini d onunla saslandrd ki,
mhasir uzun krs traf vilaytlrdn toplanb gln Sfvi qo-
unlar fqanlar mhv edckdir. O tklif etdi ki, fqan qounlar
birbaa sfahana yollansn v traf vilaytlrdn gln kmyin sfa-
hana daxil olmasna imkan vermsin. Onun fikrinc, sfahan trafnda
aparlan uurlu dyl Kermann da taleyini hll etmk olar.
M.Kazm Mrviy gr, Mahmudun bu tklifl razladn grndn
sonra Molla Zfran Kerman hakimin mktub gndrib onu tslim
olmaa, Mahmudun nvazilrindn bhrlnmy ard. Kerman
hakimi Rstm Mhmmd Sidli Mahmuda cavab vermzdn vvl
bir ne df ah sarayna mracit etdi v sfahandan kmk istdi.
Saray yanlar aha atdrdlar ki, Mahmudun hcumundan narahat
olmaa sas yoxdur. Onlarn fikrinc, Mahmudun crti atmazd ki,
ah Sultan Hseynl dy girsin. Bel bir cavab alandan sonra
Kerman hakimi bir daha ah sarayndan kmk istdi v vziyytin
mrkkbliyini ah sarayna xatrlatd. Yalnz bundan sonra ah sara-
y Heydrli xan adl birisinin rhbrliyi altnda Kermana kmk
gndrmyi qrara ald. Amma Heydrli xan bu tapr yerin yetir-
mkdn imtina etdi Bununla bel, Kerman hakimi Mahmuda xbr
gndrdi ki, qalan tslim etmk fikrind deyil. O bildirdi ki, gr
Mahmud sfahan tutarsa, onda mqavimti dayandrar v qalan
thvil verr. Yaranm raitd bu tklif Mahmud n qbul ediln
idi. Ona gr Kerman trafnda dayanma artq bilib sfahana doru
istiqamt gtrd (85).
Mahmud Kerman trafndak uursuzluun vzini Yzdd xmaq
istdi v bu hri tutmaa ald. fqan qounlarnn Yzd trafna
1722-ci ilin fevralnda atd gman olunur (86). Yzd halisi
fqanlarn yaxnlamasn eidn kimi qala daxilin kilib mdafiy
hazrladlar. fqan qounlar gstrdiklri btn chdlr baxmaya-
raq bir nticy nail ola bilmdilr. Mahmud v onun srkrdlri bir
daha z bacarqszlqlarn nmayi etdirdilr. fqanlar tuta bilmdik-
lri Yzdi arxada qoyub sfahana doru hrktlrini davam etdirdilr.
Dvrn masirlri, Sfvi dvlti razisind missionerlik etmi
qrb ruhanilri d bel bir bacara malik olan Mahmudun v onun
qounlarnn sonradan sfahan tutmasna z tccblrini gizltmirdi-
lr. Qrb mnblri onu da bildirirlr ki, hmin vaxta qdr fqanlar
inkiafdan son drc geri qalmdlar, htta mrlri boyu sabun bel
grmmidilr. fqan dylri sfahanda llrin ken sabunu
kr bilib yeyirmilr (87). Onlar ciddi hrbi rqib olmalarn bel
nmayi etdir bilmmidilr. Buna baxmayaraq, fqanlar son ntic-
d istklrin nail olub sfahann sahibin evrildilr.
slind, qeyd edildiyi kimi fqan qounlar frqli bir dy hazrl-
na v keyfiyytlrin malik deyildilr. Hqiqtd, onlar hrc-mrclik
girdabnda rpnan, Sfvilr dvltinin mqddratna dnklk
gstrn ah saray trfindn nzartsiz buraxlm razilr sahib
xmaa alrdlar. Mahmudun Yzdi adlayb sfahana yaxnlamas
sarayda bir tvi yaratd. Amma bu tvi ciddi bir mqavimt ev-
rilmdi. Saray trfindn Azrbaycan, Xorasan, raq (lknin cnub
qrb blgsi) v Fars bylrbyliklrin v vilaytlr qoun toplayb
sfahana gndrmlri taprld. Lakin bu taprq da yerin yetiril-
mdi. Yerlrd fqanlarla bal bir xof yaranmd. Yalnz bxtiyari
tayfasndan tkil olunan qoun dstsi sfahana glib paytaxtn
mdafisin qatld (88).
Con Hanveyin yazdna gr, fqan qounlar sfahann drd mn-
zilliyind olanda sdr-zm v ya etmadddvl olan Mhmmdqu-
lu xann elilri Mahmudun yanna gldilr v ona tklif etdilr ki, 15
min tmn hdiyy alb geri qaytsn. Amma bu tklif Mahmud
trfindn qbul olunmad v veriln tklifi dvltin gcszly kimi
dyrlndirrk Sfvi qounlar il dy qrar verdi (89).
Lokkartn fikrinc is fqan qounlar sfahann cnubunda, 64
kilometrlik bir msafd olanda ahn qasidi Mahmudun yanna gldi
v Mahmuda irlilmyini dayandraca tqdird 600 kis gm
tklif etdi (90). Mahmud is bu tklifi qbul etmdi.
Mahmudun qalib glcyi tqdird Sfvilr dvltinin mvcud-
luuna son qoyula bilrdi. Bu qdr yaxnlam olan thlk d ah
sarayn v el ahn zn d tsirli v qtiyytli addmlar atmaa
svq ed bilmdi. Mhm qrarn qbul edilmsi n yekdillik
nma-yi etdir bilmyn ah saray trfindn Mahmuda qar
hazrlanan mliyyata da aqnlq gtirildi v n adi hrbi vrdilr
sviyysind idar olunmayan Sfvi qounlar zndn iki df az
olan fqan qounlar qarsnda aciz qald.
Trflr arasnda ba ver bilck dy rfsind ah saraynda
hrc-mrclik v fikir mxtlifliyi yenidn vst ald. Etimadddvl
Mhmmdqulu xan Sfvi qounlarnn fqanlar zrin hcum
etmsin trfdar deyildi. Etimadddvl tabeliyind olan 30 minlik
qounla sfahann mhkm mdafisini yaratma stn tuturdu. Onun
qnati bel idi ki, mdafid dayanmaq v lverili dy mvqelri
tutmaq Sfvi qounlarnn mqavimt gcn artrmaqla vaxt udma-
a v bununla da vilaytlrd toplanan qounlarn sfahana glib at-
masna imkan yaradar. Saray yanlar is bunun leyhin idi. Xsusn
byk qoun dstsi il sfahana glmy sz vern rbistan (Xuzis-
tan) valisi Seyid Abdulla fqanlar zrin hcuma kemyi tkid edir
v aha da bu fikri tlqin edirdi. ah da bu fikirl razlad v rblr-
dn tkil olunmu qoun dstsi sfahana yetidikdn sonra Seyid
Abdullan da Mhmmdqulu xanla birlikd Sfvi qounlarnn ba
komandan tyin etdi. Bununla da sasn daha ox tcrbsiz kon-
tingentin tkil etdiyi Sfvi qounlarnn rhbrliyind hlledici
dy rfsind ikihakimiyytlilik yaradld.
Tarixi dbiyyatda, mnblrd, xatirlrd v xsusil L.Lokkar-
tn tdqiqatnda (91) Gnbad yaxnlnda Sfvi qounlar il Mah-
mud qounlar arasnda ba vermi dy haqqnda geni mlumat
mvcuddur. str tarixilrin, istrs d mnblrin bu dy geni
yer ayrmasnn sas sbblrindn biri Sfvi dvltinin Mahmud
qarsnda arsiz qalmasnn sbblrini aradrmaq idi.
Gnbad dy 1722-ci il mart aynn vvllrind ba verdi.
Sfvi qounu kifayt qdr byk saya malik idi. Mnb v tarixi
dbiyyatda Sfvi qounlarnn 50 min v ya ona yaxn sayda olduu
gstrilir. Alm Ara-ye Naderi d ah qounlarnn 60 min nfr ol-
duu bildirilir. fqan qounlar is 20 min saynda idi. Amma bu
rqmlr bir qdr bhli grnr. Xsusil, itki ver-ver glmi v
he bir hrbi tcrbsi olmayan Mahmudun zndn df artq olan
qounla dy girmsi he d inandrc grnmr.
Dyn mart aynn 7-d balanmas nzrd tutulmudu. Amma
ah saraynn mnccimlrinin mlahizlri ah bundan kindirdi.
Kiik bir toqquma istisna olunarsa, sas dy martn 8-d balad.
Tdqiqatlarn yazdqlarna gr, Sfvi qounlar bu dy rnga-
rng v uyun hrbi geyimd, fqanlar is nimda v khn geyim-
lrd glmidilr.
Con Hanvey gr Sfvi qounlarnn mrkzi hisssind
svarilr v onlarn srkrdsi dayanrd. Onun ixtiyarnda 4 min s-
vari v o qdr d piyada olduu bildirilir. Topubann rhbrliyi al-
tnda 24 dd top v 2 min nfr topu da mrkzd mvqe tutmudu.
Sa cinah grc qullaraas Rstm xann srkrdliyi altnda olan
svarilr taprlmd. Sol cinah is C.Hanvey gr etimadddvl
il rbistan valisi trfindn idar olunurdu. Luristan valisi limr-
dan xann da z svarilri il onlara qoulduu bildirilir (92).
L.Lokkarta gr is Sfvi qounlarnn dy qaba dzl
tamam baqa kild idi. Onun fikrinc, rbistan valisi z svarilri
il sa cinahda, qullaraas Rstm xan mrkzd, etimadddvl
Mhmmdqulu xan is sol cinahda mvqe tutmudu. Qeyd olunur ki,
Sfvi qounlar fqan qounlarnn cinahna trf mvqe tutmudular
v planladrlbm ki, dy balayanda dmnin cinahna hcum
ed bilsinlr. Mahmudun qounlarnn sa cinahna mnulla xan, sol
cinahna Nsrulla xan srkrdlik edirdi. Qounlarn mrkzi hisssi
is Mahmudun znn nzarti altnda idi (93).
C.Hanvey gr qar-qarya gln qounlar dy mxtlif
hval-ruhiyy il baladlar. ah qounlar br-bzyi, yaraql
yhrlri, bzdilmi atlar, silahlarn znginliyi il frqlnslr d,
onlarda faliyyt birliyi v yksk dy hval-ruhiyysi yox idi.
Komandanlqdak ikihakimiyytlilik, dyn aparlmas il bal
onlarn baxlarnn mxtlifliyi dylr d z tsirini gstrirdi.
Mahmud is grnr ki, oxsayl qoun qarsnda duru gtirmyin
mrkkbliyini anlayrd v ona gr d dylrin alamaa
alrd ki, geriy yol yoxdur. Qlb ld edilms onlarn hams
mhv olacaqlar (94).
Bununla bel, Sfvi qounlar n dy uurla balad. Bir-
birindn frqli olan tarixi mlumatlar mumildirrk bel bir qna-
t glmk olar ki, Sfvi qoun dstsinin ilk evir manevrlrindn
sonra fqan qoununun sol cinahna gcl zrb endirildi. Hmin
zrb el gcl idi ki, cbhnin mrkzind fil zrind dy girn
Mahmud qamaq n dvlrin hazrlanmasna da mr verdi. El bu
anlarda Sfvi qounlarndak ikihakimiyytlilik z mnfi nticsini
gstrdi. rbistan valisi d svari dstsi il srtl manevr edib
fqanlarn sol cinahn adlamd. Amma nzrd tutulduunun ksin
olaraq rb svarilri fqanlarn sol cinahnn arxasndan zrb
endirmkdns fqanlarn drgsin trf istiqamt gtrd. Yni,
fqanlarn sol cinahnda ld edilmi tbbsn genilndirilmsi
n n rb srkrdsi, n d etimadddvl trfindn yardm gs-
trildi. Bu da fqanlarn zn glmsin imkan verdi. Xsusn, f-
qanlarn sa cinahnda olan mnulla xann dy smrli qura
bilmsi tbbsn fqanlar trfin kemsi il nticlndi. mnulla
xan dstsini dy xttindn geri kib znburklr yklnmi
dvlri n xard. Onlarn atlri Sfvi qounlarn a-ba sald.
Sol cinahda olan Sfvi dstsi geri kilmy mcbur oldu. mnlla
xan onlar tqib edrk Sfvi qoununun malik olduu toplar l
keirdi v sfvilri top himaysindn mhrum etdi. fqanlarn sol
cinahnda olan Nsrulla is ilk uursuzluqdan sonra cbhnin
mrkzind ald kmk saysind sfvilrin irliy hrkt edn
cinahn qabaa buraxmaqla onlarn cinahn v arxaya hrkt yolunu
ksdi. Bununla da demk olar ki, dyn taleyi hll olundu. Sfvi
qounlar byk srtl geriy kilmkl Sfvi dvltinin squtdan
qurtulmas n mvcud olan azacq midi d ldn verdilr. Alm
Ara-ye Naderi bildirir ki, bu dyd sfvilrdn 10-12 min nfr
hid oldu (95).
Persi Sayks yazr ki, Mahmud byk imperiyann paytaxtna
yaxnlaa bils d o, slind, fateh deyildi. Dyd ld edilmi uur
da onun bacar saysind ld edilmmidi. Htta dydn sonra
Mahmud n edcyini bilmirdi. O, qounu il birlikd geri kildi.
Htta Sfvi qounlarndan l keirilmi toplar da fqan drgsin
gtirilmdi. Sfvi dylri sonra itirdiklri toplar asanlqla z
drglrin apardlar (96).
Glnabad dyndn sonra hr iki trfd bir aqnlq mvcud
idi. Sfvi trfind bu aqnlq biabr mlubiyytdn sonra zn
gstrdi. fqan qounlarnda is grnr bel bir qlb gzlnil-
mirdi. Ona gr Mahmud bir mddt a-ba qald. Ancaq min olan-
da ki, dorudan da o, qlb alb v Sfvi qounu daha qtiyytli ad-
dm atmaq niyytind deyil, onda daha da irlilmk qrarna gldi.
Mahmud, Sfvi ah trfindn tikdirilmi Frhabad qalasn, traf
mntqlri, Zarndrud zrind olan strateji hmiyytli krpn
l keirdi v sfahan mhasir etdi. Bu mhasir az qala bir il qdr
uzand. Sfvi ah qrib biganliyin v laqeydliyin qurban olma-
snn bir addmlnda qalanda da onun trafn brm olan yanlar
mkrli intriqalardan l kmir v pozuculuq faliyytini davam etdirir-
dilr. Alm Ara-ye Naderud bununla bal maraql bir fakt vardr.
Mahmud sfahan mhasiry almaqla trafdan sarayn kmyin gl
bilck yollar btnlkl ksdi. Bel bir vziyytd Astrabad hakimi
Ftli xan (Aa Mhmmd ah Qacarn babas-M.S.) 2-3 min
nfrlik bir dst il gec vaxt mhasir hlqsini adlayb sfahana
daxil ola bildi. ah Sultan Hseyn bu kmyin glmsindn ox se-
vindi v Ftli xan sarayda qbul etdi. ahn nvazii, halinin sevin-
ci il qarlaan Ftli xan da dmnin sfahandan uzaqladrlmas
n bacarn sirgmycyini vd etdi. Shri gn Ftli xan
qaladan xb fqanlar zrin hcum etdi. Mhmmd Kazm Mrvi-
nin yazdna gr, Ftli xan Qacar z dstsi il birlikd btn gn
fqanlarla dyd, onlardan min nfrini mhv etdi v ld etdiyi
uurla sfahana qaytd. Ftli xann uurlu dy bir trfdn qacar
svarilrinin catini, bir trfdn d lverili vziyytd olmasna
baxmayaraq Mahmudun frsizliyini v bacarqszln nmayi etdir-
di. hr halisi bu uuru byk sevincl qarlad v mid edilirdi
ki, sfahan saray Ftli xana yardm gstrck v bununla da fqan-
lara ciddi drs verilckdir. Amma hr sakinlri bunun ksinin
ahidi oldular. Ftli xann ld etdiyi uur saray yanlarnda paxllq
v hsd hisslrini codurdu. Ftli xan saray hli n sfahan azad
ed bilck bir insandan daha ox sarayda kimins yerini tuta bilck
qorxulu bir xs evrildi. Ona gr d yanlar trfindn Ftli xan
haqqnda aha yanl mlumatlar atdrld. ayilr gr Ftli xan
dy gednd ox inaml gedir, zn glck ah kimi hiss edir v
o, Mahmudu qovduqdan sonra silahn saray qounlarna qar evir-
ckdir. ah mr etdi ki, imkan yaranan kimi Ftli xan hbs edilsin v
zindana atlsn. Sarayda xidmt edn qacarlardan biri bu xbri Ftli
xana atdrd. Hyatnn thlkd olduunu grn Ftli xan sa
qalm 1500 dysn gtrb sfahandan uzaqlad (97).
Bundan sonra sfahann yenidn ar gnlri balad. Ftli xann
sfahandan uzaqlamasn eidn kimi Mahmud hrin mhasirsini
daha da kskinldirdi. Mhasirnin gclnmsi v sfahann traf
alml btn laqlrinin ksilmsi nticsind hrd qtlq artd v
yaay xeyli tinldi. Alm Ara-ye Naderi d tsdiq edir ki, hali
adam ti yemkdn bel kinmirdi. Bir df hrin 30-40 min
halisi toplanb saray divarlarn da-ksk atin tutdular. Adamlar
ahdan tlb edirdilr ki, ya tinlikdn x yolu tapsn, ya da qap-
lar ab Mahmudun glmsin yol versin. Bel bir hadis bir ne
df tkrarland. nsanlar onu da tlb edirdilr ki, ahzadlrdn biri
taxta oturdulsun. Ola bilsin ki, onun bacar fqanlarn geri kil-
msin yol aa bilr (98).
ah v elc d ah saray bununla raz deyildi. Amma sfahan z-
rin olan hcumlar kskinldikdn sonra saray mcbur oldu ki, ah-
zad Abbas Mirz camaat qarsna xarlsn. Abbas Mirz z cati
il digr ahzadlr nisbtn hali arasnda daha geni nfuz qazan-
md. O, xalq min etdi ki, sfahan mhasiry alm fqanlarla da
bacarmaq mmkndr. Ancaq buna el bu gndn hazrlamaq
lazmdr. Abbas Mirz vd etdi ki, fqanlar hr trafndan qovulan
kimi hl ah smayl dvrndn xziny toplanan srvt haliy
paylanacaqdr. Onun bel csartli x hr halisind bir mid
yaratsa da, saray yanlarn drd-qm iin atd. Abbas Mirznin
ahlq taxtna xaca tqdird qara gnlrinin balayacan hiss
edn yanlar yen d fitnlr l atdlar v ah qorxutdular ki, Abbas
Mirz onun yerini tuta bilr. ah Sultan Hseyn is oluna deyil,
saray yanlarna etibar etdi. O mr etdi ki, Abbas Mirznin gzlrin
mil ksinlr v onu dnya ina mhrum qoysunlar (99).
ah Sultan Hseynin bu mri yerin yetirildi v bununla o, eyni
zamanda z taleyinin d stndn xtt kdi. Abbas Mirznin kor
edilmsini eidn hr hli qzblnib yenidn saray qarsna
topland v saraydan fqanlara qar qti tdbirlrin hyata keirilmsi
tlb olundu. Bu df onlarn qarsna ahzad Bhram Mirz xa-
rld. Mhmmd Kazm Mrvinin yazdna gr, Bhram Mirz
all v tdbirli idi, Nuirvan kimi daltli idi. Bhram Mirz bir
ne gn saraydan xb insanlara qatld, hrdki vziyytl yaxn-
dan tan oldu. O, rbistan valisini srkrd tyin etdi v bildirdi ki,
onun dylri trfindn gtiriln hr fqan bana 50 tmn
mkafat verckdir. rbistan valisinin rhbrliyi altnda olan dy-
lr bundan ruhlandlar v xeyli falladlar. Tkc birinci gn 300
nfr fqan dys v srkrdsi sir edilrk Bhram Mirznin
drgsin gtirildi. Bhram Mirz d verdiyi vd ml etdi,
xzinnin qapsn ab vd etdiyi mkafatlar dylr paylad
Yen ah Sultan Hseyn doru olmayan xbrlr v ayilr atdrl-
d v saray yanlarnn szlrin daha ox inanan ah bu df Bhram
Mirzni hbs etdirdi v onun fqanlara qar mbarizsinin davam
etdirilmsin imkan verilmdi. hali bu xbrdn o drcd qzb-
lndi ki, sir gtirilmi fqan srkrdlrini azad edib Mahmudun
yanna gndrdilr (100).
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, etimadddvl
Mhmmdqulu xan knardan yardm glmycyi halda Sfvilr
dvltinin squt edcyini anlayrd. Ona gr d o, aha tklif etdi ki,
ahzad Thmasib Mirz Azrbaycana, ahzad Sfi Mirz is Ker-
manaha gndrilsin v onlar orada qoun toplayb sfahana qayt-
snlar. ah bu tklifl razlad v ahzadlr gec ikn adlar kiln
vilaytlr gndrildilr (101).
Hqiqtd is mlumdur ki, yalnz Thmasib Mirz vlihd
seilndn sonra gec ikn saraydan xarlb Azrbaycana gndrildi.
Sfi Mirz is sfahanda qalmal oldu. Mvcud olan mlumata gr,
Thmasib Mirz 300 nfr atl il Tuu qapsndan sfahan trk etdi.
fqanlar onu saxlamaa alsalar da buna nail ola bilmdilr. Thma-
sib Mirz Qzvin doru istiqamt gtrd. Onun mhasirdn x-
mas hr halisind bir mid yaratd. Mahmud is bundan xeyli
qzblndi. nki ahzadnin mhasirdn qamas il Sfvilr tax-
tn l keirmk midi d pua xa bilrdi. Ona gr Mahmud,
Thmasib Mirznin adlad mvqeni qoruyan misi olu rfi
czalandrmaq v htta onu qtl etmk mri verdi. Mahmud rfdn
hmi ehtiyat edirdi. nki onun atasn qtl yetirmidi v qorxurdu
ki, rf frst dn kimi ondan qisas alsn. rf is gnahkar
olmadn v hmin vaxt onun dylrinin baqa istiqamt
gndrildiyini sas tutaraq cann lmdn qurtard (102).
Qeyd etmk lazmdr ki, Thmasib Mirz ahzadlr arasnda blk
d n bacarqsz idi. Saray yanlar ah elan edilcyi tqdird bel
ondan el bir thlk gzlmirdilr v ona gr d onun vlihd
seilmsin raz olmudular. Tdbirliliyi il seilmyn Thmasib
Mirz dorudan da Qzvind qoun toplaya bilmdi ki, sfahann
kmyin atsn. Buna gr d sfahann vziyyti daha da arlad.
sfahann mhasirsi haqqnda tarixi dbiyyatda kifayt qdr
mlumat vardr. Mhasirnin davam etdiyi vaxt rzind hr tra-
fnda bir sra toqqumalar v kiik dylr ba verdi. Htta qaladan
da fqanlar zrin hcumlar oldu. Btn tinliklr baxmayaraq son
anlara qdr sfahann xilas edilmsi, Sfvi dvltinin squtdan qur-
tarlmas ans qalmd. Amma ah saraynn mkrli oyunlar,
fqanlara mqavimt gstrmk istynlri d intriqalarn qurbanna
evirmlri btn midlri alt-st etdi.
sfahann mhasirsi dvrnd Sistan hakimi Mlik Mahmud z
qounu il ah Sultan Hseyn kmk gstrmy chd etdi. O, 10
min nfrlik qounu il sfahana doru istiqamt gtrb Glnabad
yaxnlnda drg sald. Onun bu hrkti Qndhar hakimi
Mahmudun he d xouna glmdi. nki onun iki cbhd vurumaq
imkan yox idi. Mahmud srkrdsi Nsrullan oxlu hdiyy il
Mlik Mahmudun yanna gndrdi. Nsrulla vasitsil Mlik
Mahmuda atdrld ki, sfahana kmk gstrmkdn l krs Sf-
vilr dvltinin istniln vilayti ona balanacaq v onun mst-
qilliyi tannacaq. Mlik Mahmud Sistani veriln hdiyylrl v irli
srln rtl razlad. O z n Xorasan vilaytini sedi v qou-
nunu kib Xorasan vilaytini tutmaa yolland (103).
Glnabad dyndn sonra ah Sultan Hseyn d Mahmudun
yanna eli gndrib ona slh vzind oxlu hdiyylr vd etdi. ah
eyni zamanda Qndharn istiqlaln tanmaa v hezarlr yaayan
razilri d ona vermy raz oldu. Mahmud bu rtlrl raz olmad
v z tlblrini irli srd. O, 50 min tmn pul, Qndhardan baqa
Kerman v Xorasan vilaytlrini, habel ahn qzlarndan birinin ona
verilmsini tlb etdi. Hmin tlblr ah n ox thqiredici
grnd v ona gr d onlar qbul etmdi. sfahann vziyyti mrk-
kblndn sonra is ah z elisini yenidn Mahmudun yanna
gndrdi v qzn da ona vermy hazr olduunu bildirdi. Bu df is
Mahmud hmin rtlrl razlamad v ziflmi olan hri tutma
stn sayd (104).
1722-ci il oktyabr aynn vvllrind nhayt ki, ah Sultan H-
seyn tslim olma qrara ald. hrd rzaq ehtiyatlarnn qurtar-
mas, insanlarn aclqdan ktlvi surtd qrlmas, halinin dzlmz
hal v bir d hr hans kmyin glcyin midin olmamas aha bu
qrar qbul etmy mcbur etdi.
Xristian missionerlrinin yazdna gr, ah Sultan Hseyn tslim
olmazdan vvl qara libas geyinib hr xd, adamlar arasnda oldu,
klri gzdi. Taxtn v sltntini qoruyub saxlaya bilmyn ah
Sultan Hseyn hr halisindn zr istdi, onun balanmasn xahi
etdi. Aclqdan v susuzluqdan sonsuz ziyytlr grm hr hli bu
mnzrni grb riqqt gldi. Byk xandann son nmayndlrin-
dn olan ah Sultan Hseynin arsizliyi, onun qara glmi bxti -
hr sakinlrinin ryini yumaltd. ahidlrin yazdna gr, adam-
larn oxu bu shnni grb aladlar. Xsusn, Sfvilr nmaynd-
sinin Mahmud qarsnda ba ymy mcbur olmas adamlar xeyli
tsirlndirdi(105).
sfahanda olan qrb tacirlri is vziyytl bal z mktublarnda
bildirirdilr ki, slh mqavilsi zrind uzun mddt i aparld.
fqanlar bilirdilr ki, sfahann taleyi artq hll olunub. Ona gr
mqavilnin mzakirsind el bir fallq da gstrmirdilr. Mahmud
tlb edirdi ki, ah Sultan Hseyn onun drgsin glsin v orada
hyatn v tacn Mahmuda tslim etsin. Bu tlb thqiredici olsa da
saray onu qbul etmk mcburiyytind qald. Oktyabr aynn 23-d
hr qalasnn darvazas ald v ah Sultan Hseyn he bir zint
yas olmadan, far bir insan kimi at belind Mahmudun drgsin
z tutdu. Hmin ar sfr zaman onu bir ne saray yan da
mayit edirdi. Qrb tarixilrinin yazdna gr, ah darvazadan
xmam mr etdi ki, hrd sa qalm dvni d ksib tini
aclqdan ziyyt kn hr halisin paylasnlar. Qrbdn olan
ahidlr onu da nql edirlr ki, qalan trk etmzdn vvl gzlrindn
ya axan ah namaz da qld (106).
Kei Krosinski yazrd ki, hr hli ahn taleyinin bel bir
sonluunu gzlslr d, onun Mahmudun ayana getmy mcbur
olmas shnsini seyr etmy dzmlri atmrd. trafda ar v l
bir skut var idi. rklri sxlan adamlarn nisgil yuvalanm bax-
larnda tccb, rhm, midsizlik v arsizlik oxunurdu (107).
Onlarn nzrind qalan trk edib gedn tk ah Sultan Hseyn
deyildi. Onunla brabr dvltin istiqlaliyyti d addm-addm sfa-
handan uzaqlard.
Bzi mnblr gr, Mahmud, ah Sultan Hseyni yax qarlad
v z srkrdlri il birlikd onun pivazna xd, gzlri yal
kild onunla grd (108).
Con Hanvey gr is Mahmud hm Sfvi ahna v hm d onun
yanlarna z hirsini v hikksini nmayi etdirdi v ah Sultan H-
seyni son drc alaldc kild qbul etdi. Bel ki, ah Sultan
Hseyn Mahmudun drgsin atanda xeyli dayanb gzlmli oldu.
ah, Mahmudun otana daxil olanda o ayaa qalxmad. Yalnz ah
otan ortasna atandan sonra Mahmud ayaa qalxd v s. (109).
ahidlrin ifadsin istinad edn Lokkarta gr, ah Sultan Hseyn
Mahmudla grnd ona bel mracit etdi: vlad, xudavndin
iradsin sasn bel olub ki, artq sltntd qalmaym v snin pad-
ahln n verilmi frmann icrasnn vaxt atmdr. z lkmi
kamali-meyl il sn verirm v midvaram ki, sadt il hakimlik
edcksn. Bu szlri deyndn sonra papandan ahlq ciqqsini
xarb Mahmuda trlmsi n mnulla xana verdi. Mahmudun
bundan raz qalmadn grnd is ah Sultan Hseyn z li il
ciqqni Mahmuda thvil verdi (110).
Bununla da Sfvilr dvlti squt etdi v onun razilrinin byk
bir hisssi fqanlarn ial altna dd. ah Hseynin ah ciqqsini
alandan sonra Mahmud sfahana daxil oldu, oran hakimiyyti altnda
olan razilrin paytaxtna evirdi, adna sikklr vurdurdu v xtb
oxutdurdu. Bir mddt ald ki, yax ilr grb z haqqnda yax
tssrat yaratsn. sfahanda acln aradan qaldrlmas n hr
azuq gtizdirdi, Sfvi mmurlarn idn azad etmdi, amma onlarn
yanna z adamlarn tyin etdi ki, nzart altnda saxlanlsnlar. ah
Sultan Hseyn xyant ednlr czalandrldlar. Myyn msl-
lrd Mahmud htta ah Sultan Hseynl d mslhtlirdi. Amma
ah Sultan Hseyn v onun ailsi sarayn bir hisssind ev dusta
edildi. Mahmud, ah Sultan Hseynin bir qzna da evlndi. Buna
baxmayaraq, Mahmud ah ailsini srbst buraxmad v onlarn hr-
ktlrini tam mhdudladrd.
lk dvrlrd Mahmudun zn gstrn mlayimliyi uzun sr-
mdi. Hakimiyyt hrisi olan Mahmud ona qar mvcud ola bilck
thlklrin aradan qaldrlmas n bir df Sfvi yanlarnn
byk bir hisssini qonaqlq ad il saraya toplayb qtl yetirdi.
Baqa bir df is ona sdaqtli qalacan vd edn Sfvi qoun
dstsinin srkrd v dylrinin byk bir hisssini mhv etdi.
Thmasib Mirznin Qzvind zn ah elan etmsini eidib ora
qoun gndrdi. Qum, Kaan, Kerman v iraz da Mahmudun lin
kedi. Yzdi is tuta bilmdi v burada mlubiyyt urayb geri
qaytd. Bundan sonra Mahmudun qddarl daha da artd. Xsusn,
eidnd ki, ah Sultan Hseynin olu Sfi Mirz saraydan qab v
Bxtiyari dalarnda zn snacaq tapb Mahmud son drc
qzblndi. 1725-ci ilin fevralnda Mahmud, ah Sultan Hseynin
btn ailsinin qtlin frman verdi. Mhmmd Kazm Mrvi yazr
ki, taxtn Sfvi tmsililri trfindn l keirilmsinin qarsn
almaq n Mahmud, Sfvi ahzadlrinin hamsn ldrtdrd.
Ancaq sonra z d zlmkarlnn czasna atd (111).
Yalnz iki kiik yal ahzad ah Sultan Hseynin qucana
snaraq canlarn xilas ed bildilr. Bu hadisdn sonra Mahmudun
shhti xeyli korland. Onun shhti o qdr arlad ki, htta ermni
keilrind d bir mid axtard. Eitdiyi ayiy inanaraq Mahmud
saraya ermni keilri artdrd ki, blk onlarn oxuduu dualar
ona kmk olsun. Dorudan da ermni keilri saraya glndn sonra
Mahmudun shhtind myyn msbt dyiiklik ba verdi. Amma
bu ox uzun kmdi. Ermni keilrinin dualarna bel balayan
Mahmudun bdnind rm getdi, dii il xst bdn zalarn
didib-datmaa balad. Shhti ona hakimlik etmk imkan verm-
ynd yanlar Mahmudun misi olu rfi taxta xardlar. O da
atasnn qisasn ondan ald v 1725-ci il aprelin 22-d Mahmudun
boynunu vurdurtdu (112).
rf d ilk vaxtlar ah Sultan Hseynl mlayim mnasibtlr
qurmaa ald. slind is ahlq taxt ona da qddarlqdan baqa bir
ey gtirmdi. Hakimiyytini qorumaq n ktlvi insan qrnlarna
rvac vermk onun n d adi bir hala evrildi. rf, ah Sultan
Hseynin uaqlarnn cnazlrini dfn n Quma gndrdi. llr
n namaz oxunacaq mscid xalalar balad, aha veriln
tqadn miqdarn artrd. Eyni zamanda da Mahmuda sdaqtli
olmu btn yanlar qrdrd.
Bundan sonra rf onun hakimiyyti n thlk ola bilck
Thmasib Mirzni aradan gtrmk fikrin dd. Hl Mahmudun
dvrnd onlar arasnda myyn bir laq yaranmd. rf Mah-
mudu qonaq ard v o min idi ki, aralarnda olan hmin mnasi-
bt gr Thmasib Mirz onun smimiyytin inanb dvti qbul
edckdir. Thmasib Mirz dorudan da dvti qbul etdi v sfahana
yola dd. Yalnz son anda onun trafndaklar Thmasib Mirzy
qsd qurulmasn onun diqqtin atdrdlar. Yolda onun pusqusuna
dayanm fqan dstsi il Thmasibin mhafiz dstsi arasnda d-
y d ba verdi. Amma Thmasib Mirz cann salamat qurtara bildi
(113).
Thmasib Mirz vvlc Tehrana, oradan da Mazandarana qad.
1726-c ild o, Sari yaxnlnda Ftli xan Qacarla birldi v onlar
birlikd Sfvi dvltinin brpas urunda mbarizy baladlar.
rf taxta xanda sfahan v Qndhardan baqa Fars, Kerman
v Xorasann bir hisssi onun nzarti altnda idi. O da istyirdi ki,
hakimiyyti altnda olan razilri genilndirsin. Ancaq bu el d asan
deyildi. nki onun kimi Thmasib Mirz d nzarti altnda olan
razilri genilndirmk istyirdi.
Hm rfin, hm d Thmasib Mirznin gz dikdiyi Xorasanda
Mlik Mahmud Sistani hakim idi. O da lk razilrin iddia edirdi.
lk razisinin bir hisssi is Rusiya il Osmanl dvlti arasnda
bldrlmd. Bununla bal hmin dvltlr arasnda 1724-c il
iyunun 24-d mqavil d imzalanmd. Hmin mqavily sasn
Tbriz, Hmdan v Kermanah xttindn qrb olan torpaqlar Os-
manl dvltini ixtiyarna keirdi. Osmanl dvltinin Sfvi dv-
ltinin srhdini amas rfin planlar il he d dz glmirdi.
Amma Osmanllarn hrktini dayandrmaa da gc atmrd. Ona
gr rf Osmanl dvlti il daha mlayim mnasibtlr qurmaa
v bu yolla myyn niyytlrin nail olmaa alrd (bu bard
aada danlacaqdr).
Osmanl dvlti il mnasibtlri az-ox aydnladrandan sonra
rf, Thmasib Mirzy qar qoun toplad. Mvcud olan mlumat-
lara gr, 1728-ci ild rann imalnda rfin qounlar il Thma-
sib Mirznin qounlar arasnda dy ba verdi. Bu dyd fqanlar
stnlk qazandlar v Thmasib Mirznin qoun dstsi geri kil-
mk mcburiyytind qald. rf, tin da raitind geri kiln
Thmasib Mirznin qoununu tqib etmyi lazm bilmdi. nki ilk
qarlamann nticlrin gr rf, Thmasib Mirznin el d
gcl olmad qnatin gldi. Ancaq el hmin vaxtlardan Thmasib
Mirz il Nadirqulunun mkdal balad v sfvi qvvlri il
fqanlarn nvbti qardurmas Nadirqulunun srkrdliyi altnda ba
verdi. Szsz ki, rf Nadirqulunun xsind onu hans thlk gz-
ldiyini hiss etmirdi. Lakin rf d Nadir n adi bir dmn
deyildi. Mhz onlarn qardurmas fqan-sfvi mnasibtlrini
myynldirdi.
1729-cu ilin yaynda sfahana bel bir xbr yayld ki, Mahmudun
Qndharda hakim olan qarda Hseyn Soltan rfin hakimiyytini
qbul etmyib ona qar qiyam qaldrb. Bundan sonra aydn oldu ki,
rfl qardurmadan sonra qoun toplayan Thmasib Mirz Sfvi
taxtn geri qaytarmaq n sfahana qoun kmk istyir. rf,
Thmasib Mirznin niyytlrini daha thlkli bildi v Xorasana
qoun kdi.
3. Sfvi-Rusiya mnasibtlri
Sfvi dvltinin bhran keirdiyi dvr onun potensial rqibi olan
Rusiyann gclndiyi vaxta tsadf edirdi. I Pyotrun Rusiya taxt-
tacna sahib olmas il lk daxilind ba vern sosial-iqtisadi, siyasi,
mdni v digr dyiikliklr dvltin gcn kifayt qdr artrd. Bu
dyiikliklr iqtisadi sahd d inkiaf n lverili zmin yaratd.
Amma Rusiya daxilind istehsal v xammal qtl lknin hakim
dairlrindn yeni yollarn v imkanlarn axtarlb taplmasn tlb
edirdi. nkiafda olan Rusiya snayesinin xammalla tmin edilmsi
zruriliyi Pyotrun diqqtini Azrbaycana v Sfvi dvltinin Xzr-
yan razilri zrin cmldi (114).
Cnubi Qafqazn Sfvi dvltinin trkibin qatlmasndan sonra
Sfvi dvlti il Rusiya hmsrhd dvltlr evrilmidilr. Corafi
baxmdan yaxnlq v geni xammal ehtiyatlar Azrbaycann v
Xzryan razilrin Rusiya n hmiyytini daha da artrrd.
Rusiyann byk maraq gstrdiyi ipk istehsalnn mrkzldiyi
amaxnn, Gncnin, habel Rtin ticart yollarnn zrind
yerlmsi, bu mntqlrin Xzr dnizin yaxnl Xzr-Volqa
ticart yolunun fallamasna imkan ver bilrdi ki, bu da Rusiyaya
byk glirlr vd edirdi.
Blgnin strateji mvqeyi Rusiyann maraq gstrdiyi iqtisadi ma-
raqlar tamamlayrd. Xzr dnizinin sahilind yerln Drbnd,
Niyazabad, Bak v Lnkrann mhkmlndirilmi limanlara malik
olmas Xzrd danan mallarn nzart altna alnmasna v eyni
zamanda hmin limanlar vasitsil Azrbaycann v rann istehsal
olan pambn, ipyin asanlqla Rusiyaya danmasna zmin yara-
drd. Ona gr hl XVII srin sonlarnda Rusiya Xzr dnizin d
xsusi maraq gstrir v bu dnizi Rusiyann daxili dnizin evirmk
n iallq planlar qururdu (115).
Xzr dnizin olan maran nticsi idi ki, hl 1699-cu ild
Pyotr Volqa donanmasnn yaradlmas bard gstri verdi (116).
Amma ba vern gzlnilmz hadislr XVIII srin ilk illrind
Pyotra Xzr donanma xarmaa imkan vermdi. Bununla bel,
Pyotrun Xzr dnizin v Xzr boyu razilr mara he d
azalmad. O, hr vasit il Xzrin qrb sahilin doru irlilmk im-
kanlarn arayrd. Sfvi dvltinin daxilind gedn proseslr is
onun planlarnn hyata kemsini hm asanladrd, hm d Rusiyaya
yax bhan verdi.
1713-c ild Sfvi ah Sultan Hseyn z elisini oxlu hdiy-
ylrl Peterburqa gndrdi v Rusiya il dostluq v ticart laqlri
haqqnda traktat balamaq tklifini ar sarayna atdrd (117). Sfvi
ah gman edirdi ki, imal qonusunun kmyini ld etmkl lkni
brm olan qiyamlarn qarsn ala bilck. Rusiyann is Sfvi
dvlti v onun trkibin daxil olan Azrbaycanla bal z planlar var
idi. Ona gr d Rusiya cnub siyastini ah Sultan Hseynin tklifi
sasnda deyil, z tcavzkarlq niyytlri zrind qururdu.
ah Sultan Hseynin mkdalq tklifin Pyotr tcavzkarl il
cavab verdi. Xzr traf razilrin ial edilmsi n Rusiya ar
mli faliyyt balad. Amma tcavzkarlq planlarnn istniln
sviyyd hyata keirilmsin nail olmaq n Pyotr vvlc
Xzr yan razilrin kfiyyatnn aparlmasn, hrbi mliyyatlara
balamaq n zruri olan mlumatlarn toplanmasn zruri sayd.
Hmin vzifni hyata keirmk n gnc diplomat Artyom Petrovi
Volnski Sfvi sarayna gndrilck sfirliyin rhbri tyin edildi v
bununla bal 1715-ci il noyabrn 30-da ar frman imzaland (118).
Pyotr cnub siyastinin hyata keirilmsind A.Volnskinin
missiyasna xsusi hmiyyt verirdi v ona gr bu missiya n
hazrlanm tlimat da xsn z ciddi kild nzrdn keirdi.
Rusiya ar bu tlimata bir sra dzlilr etdi v Volnskinin diqqtini
d zruri olan msllr clb etdi. Rusiya saray Volnskidn tlb
edirdi ki, Sfvi dvltin Xzr dnizi il yola dsn v quru yolla
geri qaytsn. Bu zaman o, hm dniz yolunun, hm d quru yolunun
kfiyyatn aparmal idi. A.Volnskiy taprlmd ki, hrkti
zaman kediyi marrutu diqqtl nzrdn keirsin, Xzr dnizinin
sahilindki limanlar, hrlr v ya digr yaay mntqlri, Xzr
dnizin tkln aylar, onlarn gmiilik n mmknly, Xzr
dnizi il Hindistan arasnda su yolunun olmas bard mlumatlar
toplasn. Xzrin cnub sahili haqqnda da A.Volnski trfindn
mlumatlar ld edilmli idi.
Btnlkd, I Pyotr trfindn imzalanm tlimatla A.Volnskiy
hval olunmu vziflri qrupa blmk olar. Birinci qrup vziflr
srf kfiyyat xarakterli idi v Rusiyann Xzr sahili razilri ial
etmsi n onlarn hmiyyti byk idi. kincisi, iqtisadi xarakterli
vziflr idi. A.Volnski Rusiyann iqtisadi maraqlarn tmin etmk
n Sfvi dvltinin ipk ticartini Rusiyaya trf istiqamtln-
dirmy almal idi. ncs is A.Volnski Azrbaycanda v S-
fvi dvltinin digr razilrind yaayan ermnilrl laq yaradb
onlardan Rusiyann mnafeyi namin istifad edilmsi imkann ara-
mal idi. Ermnilrin yrnilmsi istiqamtind A.Volnski ermni-
lrin saynn n qdr olmas, haralarda yaamas, onlarn Rusiyaya
mnasibti bard mlumatlar toplamal idi.
A.Volnski uzun-uzad hazrlqdan sonra 1716-c ild sfahana
doru istiqamt gtrd. ki il qdr o, Sfvi dvlti razisind qald
v Rusiya saray trfindn ona verilmi vziflri icra etmy ald.
1718-ci ild is z missiyasn baa vurub geri qaytd. A.Volnski
sfri il bal ara tqdim etdiyi raportunda bildirirdi ki, sfrd ol-
duu yerlrin halisini siyastl Rusiyaya meyllndirmk mmkn
deyildir. Buna yalnz silah gcn nail olmaq mmkndr (119).
Yni, artq Rusiya saraynda da bel bir qnat formalad ki,
Azrbaycanda v Sfvi dvlti trkibind olan digr Xzr yan ra-
zilrd Rusiya maraqlarn tmin etmk n n smrli yol mhz
silahl mdaxildir. Blgd gedn proseslr, xsusn Osmanl dvl-
tinin Azrbaycana olan mara Rusiyan Sfvi dvlti il mnasibt-
lrin myynlmsind hrbi yola l atmasna svq edirdi.
A.Volnski Rusiya arna nvanlad raportunda yazrd: Tsv-
vr edirm, ran sltnti tnzzl zrdir v gr iradli v gcl
padah taplmasa, bu gnk dvlt ninki xarici dmnlrdn qorun-
maa qadir olmayacaq, htta daxili itialarn zilmsi n d aciz
v gcsz olacaqdr. Baxmayaraq ki, biz indi Avropada svel mha-
rib aparrq, amma rann prian vziyytin gr gman edirm ki,
bu vstsiz lky yol tapmaq n indiki kimi mnasib zaman tapl-
mayacaqdr. nki htta bir korpusdan ox olmayan mhdud qvv
il geni razilri tutmaq olar. Bu frstdn istifad etmk lazmdr.
ks tqdird, mmkndr ki, layiqli padahn i bana glmsi il bu
lknin vziyyti dyisin v bizim ilrimiz yen tinliy dsn
(120).
Rusiya ar da slind bu deyilnlrl razlard. svel clb olun-
duu mharib Rusiyann l-qolunu myyn qdr balasa da, onun
cnubla bal siyastind bir fallama balad. Yaranm vziyytd
Rusiya diplomatik imkanlardan maksimum istifad etmy alrd.
1721-ci ild nzlid Rusiya konsulu kimi faliyyt balam
S.Avramova taprq verildi ki, formal hakimiyyt malik olan
Thmasibi Xzr yan razilri Rusiyaya gzt getmy mcbur
etsin. Bunun vzind Rusiya trfindn Sfvi dvltin fqan qiya-
mnn yatrlmasnda v Osmanl dvltindn mdafi olunmasnda
kmk tklif olunurdu. 1721-ci il oktyabrn 31-d Rusiya ar z
nmayndlrini S.Abramovun yanna gndrdi v hmin nmayn-
dlr vasitsil S.Abramova aadak taprq verildi:
1-Yeni v ya khn ahla grmk;
2-aha saslandrmaq ki, ruslar amaxya Sfvi dvlti il mharib
aparmaq n deyil, orada ba qaldran v Rusiyan incidn qiyam-
lar susdurmaq n glir.
3-Xzr yan vilaytlrin Rusiyaya gzt getmsin nail olmaq.
Bunu Rusiya ar Sfvi ahna hakimiyytinin mhkmlndirilmsin
gstrilck kmyin vzind istyirdi.
4-Razladrmaq ki, lazm bilindiyi halda Sfvi ah Rusiyaya z
sfirini gndr bilr (121).
S.Abramov bu tapr alandan sonra yalnz ah Sultan Hseynin
olu Thmasib Mirz il gr bildi. Amma hmin gr zamani
Rusiya saray trfindn verilmi taprqlarn icrasna nail ola
bilmdi.
Rusiya z diplomatik chdlrindn Osmanl dvltinin Rusiyann
cnub siyastind gstr bilcyi mqavimtin neytralladrlmasnda
da istifad etmy alrd. Rusiyann Xzr yan razilr doru
irlilmk chdi aydn olanda stanbuldak rezident .Neplyuyev
vasitsi il sultan sarayn inandrmaq istyirdi ki, onun maraq dairsi
el d geni deyil. Osmanl dvlti btn Qafqaz Sfvi dvltindn
qoparmaq niyytind idi. Rusiya yalnz Xzr boyu razilrl kifayt-
lnirdi. Rusiya saray Neplyuyev vasitsi il Osmanl sarayn min
etmk istyirdi ki, Trkiy il srhd olan razilr yaxnlamayacaq-
dr. Rusiya saray amaxda ba vern hadislr istinad edrk os-
manl dvltini min etmk istyirdi ki, amaxdan qrb adlamaya-
caqdr (122).
Osmanl dvltini znn cnub siyastind bhlndirmmk
n 1720-ci ild Osamnl dvlti il Rusiya arasnda stanbul mqa-
vilsi imzaland. Bu mqavild trflr arasnda slhn qorunaca
z ksini tapd. Ancaq Rusiyann cnub siyasti v bununla bal kon-
kret faliyyt balamamas iki dvlt arasndak slhn uzun mddt
davam ed bilmycyindn xbr verirdi. Azrbaycana v Xzr yan
razilr hrbi yrlrin tkili n Nijni Novqorodda , Kazan v
Htrxanda gmilrin hazrlanmasna, rzaq v yemin toplanmasna
baland. 1721-ci il avqustun 30-da Nitadt slhnn imzalanmas il
imal mharibsin son qoyuldu (123). Bununla da Xzr boyu ra-
zilr yrlrin tkili n daha lverili rait yaradld.
imal mharibsinin sona atmas il Rusiyann Xzr boyu sahil-
lr yr n hrbi hazrlq hlledici mrhlsin qdm qoydu.
Hmin yr balamaq n Rusiyann qarsnda ciddi vziflr
dayanrd. Bu vziflrin el bir sviyyd hllin chd gstrilirdi ki,
onlarn nticlri ar saraynn istklrin cavab versin. mzalanm
ikitrfli mqavily baxmayaraq Osmanl dvltinin d Qafqaza
yr etmk niyyti Rusiyan daha fal hazrlq kampaniyas
aparmaa svq edirdi.
Rusiya imalda cmlmi hrbi qvvlrini imala atmal idi. v-
vla, msaf ox byk idi, sonra da cnubda qounlarn rzaqla,
sursatla tminat n tchizat mrkzlri yaratmaqla hrbi qurular
tikmli idi.
1721-22-ci ilin qnda Xzr boyu razilr yrlrin keirilmsi
n xsusi korpus tkil edildi. Hmin korpusun trkibind btn
qoun nvlri tmsil olunmudular. Korpusa daxil olan piyada
qvvlri 4 alay v 20 tabordan ibart idi. imal cbhsindn qaydan
Htrxan v nqermanland alaylar btnlkl cnuba atld. Qalan
alaylarn v 20 taborun is xsi heytinin yars imal cbhsind
vuruanlar hesabna komplektldirildi. Btnlkd, piyadalar 21093
nfrdn ibart idi. Atl qvvlri Ukrayna v Don kazaklarndan iba-
rt 8 draqun alay tkil edirdi. Onlarn da trkibi 25 min nfr atr-
d.Korpusun trkibin artilleriya da daxil edilmidi. Artilleriyann sa-
sn is alay toplar v 196 dd shra topu tkil edirdi. Yrn ba-
lanaca vaxta bu sadalanan qvvlr 4 min kalmk v bir ne min
kabarda birlmli idi. Gman edilirdi ki, yrd 46 min nizami
qvv v kazak, 10 min qdr is kalmk v dal atllar itirak ed-
cklr. Piyadalar Volqa boyu hrlrd, Moskvada, Yaroslavlda v
digr hrlrd yerlmidilr ki, zrurt yaranan anda onlar cbh
xttin atmaq mmkn olsun. Atl qvvlri is Kurskda, Kiyevd v
Donda toplamdlar (124).
Yr hazrlq kampaniyas dvrnd Xzr dnizind zm
qabiliyytin malik xsusi gmilrin hazrlanmasna byk diqqt
yetirilirdi. Hmin gmilr Moskva ayda v Volqadak trsanlrd
hazrlanrd. zmkarlqla aparlan ilr nticsind 1722-ci ilin fevral-
may aynda 47 yelknli v 400-dn artq avarl gmi istifady verildi.
Volqa boyu razilrd yr hazrlqla bal 2874 bomba, 29820
qranat, 12579 pud bart v s. hazrland (125). Hazrlq tdbirlri yal-
nz bunlarla tamamlanmrd.
1722-ci ilin ortalarnda Rusiya Xzr boyu razilr yrn
balanmas n artq lazm hazrla malik idi. Amma hrbi yr
balamazdan vvl I Pyotr nzlidki rus konsulu S.Abramov vasi-
tsil Sfvi hkumti nmayndlrin atdrd ki, gr Xzr boyu
bir sra razilr Rusiyaya gzt gedilrs, onda Rusiya da Sfvi
dvltin hrbi kmk gstr bilr. Grnr, Sfvi xandan bu
tklif trafnda mzakir aparlmasn mmkn sayd v ona gr d
z sfirini Peterburqa gndrdi. ar saray Sfvi sfirindn o
vilaytlrin Rusiyaya gzt gedilmsini istdi ki, orada artq Rusiya
hrbi qvvlri mvcud idi. Hmin vilaytlr amax, Mazandaran v
Astrabad idi. Hmin vilaytlrin istnilmsini ar saray bel izah
edirdi ki, orada olan rus qvvlrini saxlamaq n hmin vilaytlrin
glirindn istifad edilmlidir (126).
Rusiya ar nzlidki konsul S.Abramova onu da yazrd ki, gr
Sfvi dvlti ad kiln razilri gzt getms, onda onlar silah
gcn olsa bel almaq lazmdr. Bu addmn atlmasnn zruriliyini
Rusiya ar osmanllarn hmin razilr glmsinin qarsnn aln-
mas istyi il balayrd (127).
Rusiya saray bu msl il bal mzakirlrin bitmsini v raz-
lamann imzalanmasn gzlmdn hrbi yr balad. Yr
balamazdan vvl I Pyotr Xzr boyu razilr planladrd tca-
vzkarla haqq qazandrmaq n Manifest yazdrd. Hmin Ma-
nifest Azrbaycan dilind hazrland v Azrbaycan dilind ap
olunan ilk rsmi snd hesab olunur. Bu sndd Rusiya qounlarnn
hrbi yrnn sas sbbi v mahiyyti rt-basdr edilir v qeyd
olunurdu ki, qarya qoyulan mqsd Rusiya qounlarnn bu yrn-
d irvan syan zaman amaxda qtl v qartl zlmi rus
tacirlrinin intiqamn almaqdr (128).
Manifest gr, Xzr boyu razilr hrbi yr balanmasnn
bir sbbi d ah Sultan Hseyn kmk gstrilmsi idi. Guya ahn
qeyri-itatkar tblri olan Hac Davud v Surxay xan trafna oxlu
qiyamlar toplayaraq Rusiyann dostu olan aha qar itialara ba-
lamlar. Bu qiyamlar hcumla amaxn almaa alaraq oxlu
adamlarn mhvin sbb olmular. Manifestd o da gstrilirdi ki,
bu syan zaman rus tacirlri d ziyan grm, dylm v 4 milyon
rubla yaxn mallar qart olunmudu. Rusiya saray da bu qanunsuz-
luun qiyamn qarsn almaq, gnahkarlar layiqli czasna atdr-
maq n qalib ordusunu blgy gndrmk mcburiyytind qal-
md. Manifestd yerli haliy d zmant verilirdi ki, onlarn th-
lksizliyi tam kild tmin olunacaqdr. Bununla bal, btn qoun
komandirlrin mr olunurdu ki, hali il yax rftar edilsin, ourluq
hallarna yol verilmsin. ks tqdird onlar ciddi czalara mruz
qalmal idilr (129).
Nhayt, Xzr boyu razilr hrbi yrn balanmas n I
Pyotr 1722-ci ilin may aynda qvardiyas il Moskvadan yola dd v
iyun aynn ortalarnda Htrxana atd. Htrxanda ikn I Pyotr,
Kartli ar VI Vaxtanqn yanna z nmayndlrini gndrdi. Bu za-
man Kartli d Sfvi dvltinin trkib hisssi saylrd. Dini ts-
sbkelik Kartli ar il Rusiya arn bir-birin yaxnladrrd. I
Pyotr Kartli arna atdrd ki, Drbnd v oradan da cnuba doru
yr balayr v xahi etdi ki, qounu il ona qoulsun.
I Pyotr Htrxandan cnuba doru hrkt balayanda Kartli ar
Vaxtanqa bir d mktub gndrdi v ona z qounlar il irvana
doru hrkt balaman zruriliyini atdrd. Bel nzrd tutul-
mudu ki, Drbnd hri l keirilndn sonra I Pyotr amaxya
doru hrkt edck v orada grc-ermni qounlar il birlrk
Azrbaycan razilrinin ialn baa atdracaqdr. Ona gr Vaxtanq
z qounlar il hrkt balayanda Qarabada toplam ermni
silahl dstlri d ona qoulmal v bu qounlar rus ordusuna trf
hrkt etmli idilr.Rus ordusu Xzr boyu vilaytlr hcuma
balayanda Drbnd, Bak v amaxnn ialnda ermni-grc qo-
unlar da itirak etmli idi. Azrbaycan xanlarnn qvvlri bu hcu-
mun qarsn almaa bs etmirdi. Sfvi dvltinin is he sfahan
qorumaa gc atmrd v ona gr Azrbaycan razisind Rusiya
qounlar il dy aparmaa ehtiyat qvvsi yox idi. Yni, slind
Azrbaycan razisind Rusiya qounlarna qar dura bilck ciddi
qvv yox idi (130).
Ruslarn Qafqaza yr xbrini alan kimi ermnilr Qafanda v
Qarabada qiyam qaldrdlar v onlar Gnc bylrbyliyin itatsiz-
liyini bildirdilr. Ermnilr gman edirdilr ki, rus qounlar
Azrbaycann btn razisini ial etmk niyytinddir. Ona gr
onlar da silahl dstlr tkil edib Gnc trafna gndrdilr. Erm-
nilr amaxn l keirck rus qounlar il birlmyi, sonra da rus
qounlar il birlikd Gncni v Qaraba ial altna alma arzu-
layrdlar. Bu plann hyata keirilmsi n ermnilrin nzarti
altnda 40 minlik silahl dstnin olduu iddia edilirdi (131).
Bu rqmin dzgnly bir qdr bh dourur. Bununla bel,
aydn idi ki, I Pyotr Azrbaycan razilrinin ialnda, btnlkd,
Sfvi dvltin qar formaladrd siyastinin hyata keirilmsin-
d Kartli ar Vaxtanqdan v blgd yaayan ermnilrdn istifad
etmk istyir. Azrbaycan v Sfvi dvltinin srvtlrindn varlan-
dqca vtn axtarn gclndirn ermnilrin separatlq keyfiy-
ytlrindn mhartl istifad edn I Pyotr z iallq siyastind
onlara geni yer verirdi. Mzhb birliyi, z sahiblrin v qonularna
z dnkly ermnilri I Pyotrun lind bir vasity evirdi. Bu
xsusiyytlrindn istifad etmkl Rusiya ar ermnilr Azrbay-
can v Sfvi dvlti trkibind olan Xzr boyu razilri ial et-
mkd yardm vasit kimi baxrd. Yni, Sfvi ahlarnn v saray-
nn hmi loyallqla yanad ermnilr, slind Sfvi dvltinin
paralanmas n ruslarn vasitsin evrilmidilr. Sfvi saray
trfindn is bu msly el d diqqt yetirilmirdi.
Rusiya ar hl 1716-c ild ermni Manas Tiqranyans Qand-
zasar v Emidzin monastrlarna gndrdi v onun vasitsil hm
kfiyyat mlumatlarnn toplanmasna, hm d ermnilrin dvlt
qar qiyam qaldrmalarna chd gstrdi. Emidzin katalokosu vd
etdi ki, Sfvi dvltin qar yr balanaca tqdird ermnilr
trfindn Rusiya hrbi qvvlrin kfiyyat mlumatlar v yem
tqdim olunacaqdr. Katalikos Rusiya sarayna onu da atdrd ki,
hcuma balamazdan vvl ona xbr gndrilsin ki, ermnilr daha
yax hazrlq ilri apara bilsinlr. Ruslarn Xzr boyu vilaytlr
hcum xbrini alanda ermnilr Rusiya qounlarna kmk n 60
min pud taxl v 10 min ba kz topladlar (132).
1719-cu ild arxiyepiskop Minas Tiqranyans Rusiya sarayna
mracit gndrdi, sdaqtli ermni xristianlarnn mslmanlarn
zlmndn azad olunmasnda kmk gstrilmsini xahi etdi. Cnu-
ba yr rfsind grc ar Vaxtanq da rus arna mracit edib
xristianln xilas edilmsi namin grclr kmk gstrilmsini
xahi etdi. Vaxtanq yazrd ki, daltsiz fars zlmndn qurtarmaa
ox alr v Sfvi dvlti zifldiyi n z gc il ondan qopa da
bilr. Amma Rusiyann yardm bu niyytin uurla hyata keiril-
msin zmant ola bilr. Bu xahilr, slind, I Pyotrun istklri il
st-st drd v ona gr d o, hm ermnilri, hm d grclri
arxayn etdi ki, mtlq onlarn kmyin atacaqdr. Guya bununla o,
xristianlar Mhmmd dininin tzyiqlrindn v mslman dininin
zlmndn xilas etmk mqsdini gdrd (133).
z niyytlrini hyata keirmk n I Pyotr rqi Qafqazda Rusi-
yann nzarti altnda olan grc-ermni arl yaratmaq istyirdi. Bu
arlq slind, Azrbaycan razisini hat etmli idi. Nzrd tutul-
mudu ki, hmin arln razisindn btn farslar qovulsun (134)
v yeni yaradlm arlq zrind Rusiyann hrbi v siyasi nzarti
gclndirilsin. Farslar deynd he bhsiz ki, azrbaycanllar n-
zrd tutulurdu. nki, Cnubi Qafqazda farslar deyil, Azrbaycan
trklri yaayrdlar. Sfvi saray trfindn Azrbaycan vilaytlrin
tyin ediln xanlar v onlarn qounlar da azrbaycanllardan ibart
idi.
Sfvi dvltin qar siyastin hyata keirilmsind grclrdn
v ermnilrdn daha smrli istifad edilmsi n onlarn arasnda
tbliat ilri aparlrd. 1720-ci ild rus ar Htrxan qubernatoru
tyin edilmi Volnskiy yeni bir taprq verdi ki, grclr qay
gstrsin, grc arlarn z trfin kmy alsn ki, lazm olan
vaxtda onlar Rusiyaya sdaqt nmayi etdirsinlr. Bundan sonra
Volnski hmin istiqamtd tbliat ilrinin genilndirmsin diq-
qti gclndirdi. Grnr, el bu cr tbliatlarn nticsi idi ki, 1721-
ci ild Vaxtanq rsmn Rusiya hakimiyytini tandn bildirdi. Vax-
tanq rus arna yazd mktubunda Rusiya qounlar rhbrlri il
laqlr yaratdn v glck faliyyt n planlarn tnzimln-
diyini bildirdi (135). Rusiya qounlar Xzr boyu vilaytlr hcum
balayanda Vaxtanq v ermnilr artq rus arnn gstrilrini yerin
yetirirdi. 1722-ci ilin iyulunda I Pyotr, Vaxtanqa xbr gndrdi ki, z
qounlar il lzgilrin zrin hcum etmkd Rusiyaya kmk etsin.
Bavtanq bu tklifi gstri kimi qbul etdi v Rusiya qounlar il
birlmy hazr olduunu tsdiqldi. Bir mddt sonra is rus ar
Vaxtanqdan tlb etdi ki, Sfvi ahna xbr gndrsin, ondan xris-
tianlar yaayan razilrin, habel Xzr yan vilaytlrin Rusiyaya
gzt gedilmsini tlb etsin. Vaxtanq da bu tklifl razlab Sf-
vi ahnn yanna z elisini gndrdi (136).
Bir szl, Xzr boyu vilaytlr yr rfsind rus ar mid-
verici vdlrl grclri v ermnilri z trfin kmkl Sfvi
dvltinin imal srhdi boyu separatl gclndirdi v bununla
Sfvi dvltinin bu blgdki hakimiyytinin daha da ziflmsin
zmin yaratd.
Amma Vaxtanq hqiqtd Sfvi dvltinin hakimiyyti altnda idi
v aq-ana Rusya trfin kemsinin Sfvi saraynn qzbin
tu glcyini d bilirdi. Qiyam qaldrd halda glckd Rusiya
qounlar trfindn onun mdafi olunacana da zmant yox idi.
Vaxtanq z qounlar il Xzr boyu vilaytlr doru hans ad altnda
hrkt edcyini fikirlnd lin yax bhan dd. Bel ki, onun
Rusiya il svdlmsindn hl d xbri olmayan Sfvi saray onu
Azrbaycandak Sfvi qounlarnn srkrdsi tyin etdi v qiyam
qaldrm lzgilri sakitldirmk haqqnda ona taprq verildi (137).
Bu da Vaxtanqa imkan yaratd ki, z qounlar il Gncy qdr ir-
lilsin v orada ermni dstlri il birlsin.
Ermni v grclrl Sfvi dvltin qar ittifaq yaratmaa nail
olan rus ar mslman halisinin d balanan yr loyal qalmas
n yollar arayrd. gr ermni v grclrl mnasibtd rus sara-
y mqsdinin xristianlar mslmanlarn zlmndn xilas edilmsinin
olduunu bildirirdis, mslman haliy mnasibtd frqli bir mvqe
nmayi etdirirdi. Rusiya saray mslmanlara mnasibtd Sfvi
ah il dost olduunu, Azrbaycan razisin mvqqti gldiyini,
irvanda ba vern qiyamlar yatrldqdan sonra hmin razilrin yeni-
dn Sfvi hakimiyytin qaytarlacan bildirdi. Qeyd etmk lazm-
dr ki, bu tbliat Azrbaycan halisinin myyn hisssi trfindn
qbul edildi. Xsusil, snni lzgilrin, ksriyyti i olan irvana
yrlrindn cana gln yerli halid mzhb tssbkeliyi daha
gcl idi. Bu hali snnilrin mhrumiyytlrin dzmkdns zn
Sfvi ahnn dostu hesab edn rus arnn hakimiyyti altna d-
myi daha yax bilirdilr (138).
Blgd formalaan tarixi raitdn mhartl istifad edn rus a-
rnn qounlar 1722-ci il avqustun 22-d Drbnd daxil oldu. Bu
qdim hr rus qounlarnn nzarti altna dd. Rusiya ar burada
qounlarnn yenidn qrupladrlmasn, tchizat v tminat msll-
rini hll etdikdn sonra Bakya doru yr davam etdirmk fikrind
idi. Lakin Xzr dnizind tchizat gmilrinin qzaya uramas v
Bakya doru yr zaman myyn mqavimtl rastlamaq ehtima-
l rus arn z fikrindn dnmy svq etdi. Sentyabrn vvllrind
Pyotr geriy, Moskvaya yola dd v sentyabrn sonlarnda Azrbay-
can zrin yrn txir salnd bard Vaxtanqa xbr gndrdi
(139).
1722-ci ilin oktyabrnda Htrxanda Rt hakimindn mktub
alnd. Rt hakimi vziyytin mrkkblmsi, fqanlarn Rt
qoun gndrm istmsi haqqnda mlumat verib Rusiyadan kmk
istyirdi (140). Bu mracit Xzrin cnub sahilinin ialna balan-
mas n yax bhan oldu. Baxmayaraq ki, I Pyotr Bakya yr
txir salmd, amma l dm imkandan istifad edrk Gilana
qoun xarma vacib bildi. Qsa mddt rzind onun frmanna
sasn 14 gmi sfr n hazrland, 2 tabor dy hazr vziyyt
gtirildi v hmin taborlara artilleriya verildi. Gmilr rhbrlik et-
mk kapitan-poruik Semyonova, piyadalara rhbrlik etmk is
polkovnik ipova taprld. I Pyotrun tapr bel idi ki, polkovnik
ipov Rti tutmal, orada mhkmlnmli v Rt aparan yollar
zrind mdafi istehkamlar yaratmal idi.
Rti tutmaq n hazrlanm dst 1722-ci il noyabrn 4-d
Htrxandan yola dd. Bu yr I Pyotr byk hmiyyt verdi-
yindn z d gmilrin yola salnmasnda itirak etdi. Xzr sahili
boyunca hyata keiriln sfr xeyli uzun kdi. nki bu sfr
zaman rus hrbilri eyni zamanda Xzr sahili razilrin kfiyyatn
aparrdlar. Bir d dekabr aynda rus gmilri nzliy atdlar v
Pirbazar aynn mnsbind lvbr saldlar. ipov z zabitlrindn
birini drhal Rt gndrdi ki, onlarn glmsi bard Gilan hakimin
xbr versin. ipovun komandanl altnda olan piyadalar qayqlarla
ayda zyuxar zb Pirbazar kndin gldilr, oradan is quru yolla
Rt z tutdular. ipovun dstsi hr hans bir mqavimt rast
glmdn Rti tutdu (141).
Rtd olarkn ipova xbr verildi ki, onun yanna Sfvi ahnn
elisi smayl by glibdir. smayl by slahiyyt verilmidi ki, sa-
ray adndan Rusiya il danqlar aparsn v mqavil imzalasn.
smayl by ah Sultan Hseyn trfindn Rusiya il danqlar aparb
hrbi yardm gndrilmsi n mqavil balanmas haqqnda sla-
hiyyt almd. Ancaq Rt atana qdr smayl by sfahann
squtu v ah Sultan Hseynin taxtdan salnmas bard mlumat al-
d.fqanlarla mbarizd Rusiya yardmnn faydal ola bilcyin
inanan smayl by sfrin davam etmzdn vvl slahiyytinin
Thmasib Mirz trfindn tsdiqlnmsini vacib sayd. Thmasib
Mirz bu tbbs mdafi etdi v Rusiyadan kmk almaq xatirin
onun sfrinin davam etdirilmsin razlq verdi. Bununla bel, sma-
yl byi drhal Rusiyaya gndrmk mmkn olmad. Q mvsmn-
d Volqa aynn donmas v gmiiliyin txir salnmas buna mane
oldu. Amma el bu vaxtlarda Thmasib Mirz Rusiya qounlarnn
Xzr boyu vilaytlr hcum etmsi v Drbndi tutmas bard
xbr ald. Rusiya dvltinin bu tcavzndn xbr tutan Thmasib
Mirz elisinin daha Rusiyaya getmsin ehtiyac grmdi. O z
qasidini gndrdi ki, nzlid yola dcyi gn gzlyn smayl
byi geri qaytarsn. Lakin rus konsulu S.Abramov ahn qasidini
lngitdi v smayl by Rusiyaya yola dn qdr onunla grmy
imkan vermdi (142).
Mvcud olan mlumatlara gr, Gilan hakimi d Rusiya
qounlarnn razladrlmadan Rt xmasndan raz deyildi. Ona
gr Gilan hakimi ipovdan tlb etdi ki, qoununu geri ksin. Aydn
idi ki, polkovnik ipov bu tlbi qbul etmdi v qvvlrini dy
hazrl vziyytin gtirdi.Gilan hakiminin qounu da dy
hazrland. Amma Gilan hakiminin qounu kifayt qdr zif idi. Bu
qoun daxilind dy intizam olmamaqla brabr, odlu silah da
mvcud deyildi. Rus piyadalarnn odlu silahdan mhartl istifad
etmk bacar Gilan qounlarnn btn niyytlrini alt-st etdi (143).
Bununla bel, polkovnik ipov yax anlayrd ki, srncamnda
olan qvv il yerli qvvlr mqavimt gstrmk el d asan deyil.
Ona gr Rusiya mqamlarna xbr verildi ki, Rtdki qvvlr
gclndirilsin. Rusiya qounlar komandan Matyukin 1723-c ilin
yaznda Bakn tutmaa hazrlard. Amma ipovun vziyytinin ar
olduu n Rusiya saray Bak yrn txir salma qrara alb
general Matyukin taprq verdi ki, polkovnik ipovun dstsini
mhkmlndirsin. I Pyotr ona nvanlad mktubunda xbrdar
edirdi ki, fqanlar artq Gilana yaxnlamaq zrdir v ona gr d
polkovnik ipovun dstsinin mhkmlndirilmsi Rt kimi strateji
bir mvqenin qorunmasn rtlndir bilrdi. Bununla laqdar, 1723-
c il aprelin 20-d dniz yolu il Htrxandan Gilana general Leva-
ovun komandanl altnda 24 dd topa malik olan 2 minlik bir dst
gndrildi. Hmin qvvlr Rt atandan sonra Rusiya qoun dst-
sin mumi rhbrliyi general Levaov z zrin gtrd (144). Eyni
zamanda rus qvvlrindn tkil edilmi Gilan korpusuna grc v
ermni silahl dstsi d qoularaq Rusiya qounlar il birlikd Sfvi
dvltin qar mvqe tutdular (145).
Rtd olan rus dstsi mhkmlndirils d Rusiya saray yax
anlayrd ki, Xzrin qrb sahilind, xsusil, Bakda mhkmlnm-
dn Gilan da qoruyub saxlamaq mmkn olmayacaqdr. Rusiyann
sas qvvlri Drbndd cmlmidi v msafnin uzunluu zn-
dn oradak qvvlr zrurt yarananda qsa mddtd Gilana kmk
gstrmk imkanna malik deyildi. Bu baxmdan Baknn da tutulmas
Rusiya n hrbi-strateji hmiyyt ksb edirdi. Xsusn, Rusiya
saray Osmanl qounlarnn Grcstana xarlmas xbrini eidnd
tcili surtd Bakya yr n hazrlq mri verdi. nki ks
tqdird Osmanl qounlar Bakn da tuta bilrdi. Baknn is Osmanl
qounu trfindn tutulmas Gilan korpusunu ar vziyyt salmaqla
brabr, Rusiyann Xzr boyu vilaytlr sahib olmaq niyytinin d
zrindn xtt k bilrdi. Rus ar I Pyotr Htrxandak rus gmil-
rinin komandan general Matyukin taprq verdi ki, tcili kild
Bakya doru hrkt balasn. 1723-c ilin iyun aynda rus eskadras
Htrxandan Bakya doru hrkt balad v iyulun 17-d Bakya
atd (146).
A.Bakxanov is rus eskadrasnn iyul aynn 6-da Bak buxtasna
atdn bildirir. Onun szlrin gr, 9 gmid Bakya gln rus
qvvlri 4 alaydan ibart idi (147).
Rus qvvlrinin komandan grnr Bak xannn mqavimt
gstrmdn tslim olacan gman edirmi nki bir trfdn rus-
larn mvqeyinin blgd mhkmlnmsi, bir trfdn d snni trk
ordusunun yaxnlamasnn thlksi Bak xann bel bir qrar qbul
etmy svq ed bilrdi. Bak xanna eyni zamanda Thmasib Mirz-
nin sfiri kimi Peterburqa z tutan smayl by trfindn imzalanm
mktub da gndrildi. smayl byin mktubunda bildirilirdi ki, yaxn
zamanlarda Rusiya il Sfvi dvlti arasnda mqavil imzalanmas
v hmin mqavily sasn bir sra razilrl brabr, Baknn da
Rusiyaya gzt gedilcyi gzlnilir v ona gr d Bak xan
mqavimt gstrmmy arlrd. Amma Bak xan bu tklifi
qbul etmdi v rus nmayndlrini hr buraxmad. Eyni
zamanda ruslarn nzrin atdrld ki, indiy qdr knar kmk
olmadan htta ba vermi qiyamlar da yatrblar. Bundan sonra da hr
hans bir knar qvvy ehtiyac duyulmad xatrladld. hr
halisi adndan o da bildirildi ki, Rusiya tbliyin onlarn ehtiyac
yoxdur. Bundan sonra ruslar hri tutmaq n silaha l atdlar.
Onlarn gcl artilleriyas hr v hr mdafiilrin myyn
xsart yetirdilr. hr hcum 7 gn davam etdi. Yerli qarnizonun
btn chdlrin baxmayaraq rus qounlarnn hcumunun qarsn
saxlamaq mmkn olmad v iyul aynn 28-d Bak ial edildi
(148).
Bakn tutmaqla ruslar Xzrin qrb sahilind z mvqelrini xeyli
mhkmlndirdilr. Bir mddtdn sonra Salyann da tslim olmas
il Rusiya Xzrin qrb v cnub sahilini nzart altna ald. I Pyotr
Baknn ial edilmsindn xeyli ad oldu v bununla bal hm
Bakda, hm d Peterburqda yaylm atlri atld.
Mvcud olan mlumatlara gr, I Pyotr Bak neftin byk maraq
gstrirdi. hr alnandan sonra rus qarnizonu thlksizlik baxmn-
dan buradak iki daimi karvansarada yerldirildi. Rus hrbilrinin
aylq mvaciblrinin dnmsi n onlara bir miqdar neft verildi.
Toplanb qalan neft is satlaraq Rusiyann xzinsin gndrildi
(149)
Bak hri tutulandan sonra rus qounlar drgsind olan Sf-
vi sfiri smayl by Peterburqa yola salnd. Avqust aynn 21-d sla-
hiyytlri artq Thmasib Mirz trfindn geri arlm smayl by
Peterburqa atd v burada ox byk hval-ruhiyy il qarland.
Htta I Pyotr da bildiyi halda ki, smayl byin slahiyytlri Thma-
sib Mirz trfindn geri alnb, onu qbul etdi. nki Rusiya haki-
miyyti smayl byin vasitsil ona mnasib olan mqavily qol
kdirib Sfvi sarayn fakt qarsnda qoymaq istyirdi. Rusiya
trfindn smayl byl danqlarn aparlmasna Osterman rhbrlik
edirdi. Ostermanla smayl by arasndak danqlar Rusiyann diqtsi
altnda kedi v 1723-c ilin sentyabr aynn 23-d Rusiya il Sfvi
dvlti arasnda smayl byin xsind mqddim v be madddn
ibart olan mqavil imzaland. Mqavilnin birinci maddsin sasn
Rusiya ar Sfvi ahna sz verirdi ki, ona kmk etsin, onun
dmnlrini lkdn qovsun v bunun n Rusiya qoun dstlrini
Sfvi dvlti razisin gndrsin.
kinci maddy sasn, Sfvi ah Rusiyann gstrdiyi kmyin
vzind hdsin gtrrd ki, Drbndi, Bakn v onlarn trafn,
hminin Gilan, Mazandaran v Astrabad vilaytlrini bir dflik Ru-
siyaya balasn.nc maddd nzrd tutulmudu ki, Sfvi
razisindki rus qounlarnn atla v digr tchizatla tmin edilmsi
tin olduu n Sfvi dvlti yerlrd rus hrbilri n atlarn
alnmasna rait yaradacaqdr. Drdnc maddd gstrilirdi ki, iki
lk arasnda daimi dostluq laqlri brpa olunur v hr iki lknin
halisi qarlql surtd sfr etmk, istdiklri vaxt digr lkd ya-
amaq hququ qazanrdlar. Mqavilnin imzaland vaxtdan sonra
iki lk arasnda ticart ilrin srbstlik verilirdi. Nhayt, beinci
maddy sasn, mqavilni imzalayan lklrdn birinin dostu v ya
dmni o biri lknin d dostu v ya dmni hesab olunmal idi
(150).
Thmasib Mirznin razl olmadan Rusiya sarayna glmi sma-
yl byin ar rtlrl imzalad mqavil Sfvi dvltin yardm
gstrilmsindn daha ox, Rusiyann Xzr boyu istilalarnn
qanunildirilmsin xidmt edirdi. Ona gr aydn idi ki, Rusiyann
sevincin baxmayaraq, Thmasib Mirznin hmin mqavilni
tanyaca bh doururdu. smayl by geri qaydandan sonra
hqiqtn d Thmasib Mirz bu mqavilni qbul etmdi v smayl
byi bu mqavilni imzalad n xain adlandrd. Ona gr smayl
by cann ah qzbindn qurtarmaq n Htrxana qaytd v
mrnn sonuna kimi orada yaad (151).
Amma Rusiya saray hr vasit il bu mqavilnin qvvy
minmsin alrd. Bunun n mqavilnin imzalanmasndan bir
ne ay sonra Rusiya saray ahzad Boris Meerskini Thmasib
Mirz il gr gndrdi ki, hmin mqavilnin Sfvi ahzadsi t-
rfindn imzalanmasna nail olunsun. Thmasib Mirz mqavilni q-
bul etmk niyytind olmad n B.Meerskinin missiyas da bir
ntic vermdi. Bu o demk idi ki, Sfvi ah bir sra vilaytlrin, o
cmldn d Gilann Rusiya trfindn ialna raz deyildi. Rusiya
is iallna qanuni don geyindir bilms d, geri kilmk niy-
ytind d deyildi. Bu mqsdl Rusiya saray general Levaovu Gilan
hakimi tyin etdi v bununla Gilann ialnn mhkmlndirilmsin
yeni bir chd gstrildi (152).
slind is, Rusiya Gilanda el d mhkmlnmmidi. Blgnin
Rusiyadan uzaql, Cnubi Qafqazda Osmanl Rusiya kimlrinin
davam etmsi Gilana byk sayda qvv xarlmasna v onlarn
tmin olunmasna imkan vermirdi. 1724-c ild Gilanda 6 piyada ta-
boru, 500 nfr draqun, habel Don kazaklarnn, grc v ermnilrin
bir ne bly var idi. Hmin qvvlrl d Gilan etibarl kild
nzart altnda saxlamaq mmkn deyildi. Thmasib qounlarnn h-
cum etmk thlksi is hmi qalmaqda idi. Buradak rus qvv-
lrinin mhkmlndirilmsi n general Matyukin az qvv il
Gilana gndrildi. Astaradan kerkn Matyukinin qvvsi Astara
hakiminin qvvlrinin mqavimti il rastlad. Lakin bu mqavimt
ox da uzun srmdi v Matyukin Rt doru hrktini davam
etdirdi.1724-c ilin sonlarnda general Matyukin hdsind olan qv-
v il Rt yetidi. Bura glndn sonra o, Thmasib Mirz il laq
yaratmaa, Rusiya mvqelrinin onun trfindn qbul edilmsin
chd gstrdi v Thmasib Mirznin yanna z nmayndsini gn-
drdi. Bununla bel, onun chdlri d bir ntic vermdi.
1724-c ilin yaynda Osmanl dvlti il balanm mqavil
Rusiyann Xzr boyu vilaytlrd ial etdiyi razilri Rusiyann
mlkiyyti kimi tand. Bununla, Rusiya Osmanl dvltinin Xzr
dnizin xn da mhdudladrd.
1724-c ilin yaynda Rusiyann qoun dstlri Rt trafnda bir
sra mntqlri, sahil boyu razilri ial etdi, nzli krfzind n-
zart gclndirildi. Bundan sonra nzrd tutulmudu ki, Mazandaran
v Astrabad da ial edilsin. Thmasib Mirznin hrbi baxmdan
gcl olmamas Rusiyann mvcud tinliklrin baxmayaraq bu niy-
ytlri hyata keirmk imkan var idi. Lakin I Pyotrun dnyasn
dyimsi sbbindn Astrabadn v Mazandarann ial dayandrld.
Amma Rusiya qounlar Rtd mhkmlndirilmi mdafi sistem-
lri yaratdlar. Bura Rt da karvansaras, yeni qala, Yekaterinapol
qalas, nzli krfzi sahilindki istehkam qurular daxil idi. Bu
mdafi qurular Rusiyaya imkan verirdi ki, az qvv il Gilan daha
yax mdafi ed bilsin (153).
Rusiya Gilanda mhkmlnmk n yalnz mdafi qurular
yaratmrd. Bu blgd mhkmlnmk n Rusiya saraynn l at-
d vasitlrdn biri d onun siyastinin altin evrilmi ermnilrin
Gilanda yerldirilmsi niyyti idi. Rus ar xristianlarn himayisi
ad altnda ermnilri hr vasit il Gilanda mskunlamaa tviq
edirdi. Htta ermnilr sz verilmidi ki, gr onlarn Gilanda ms-
kunlamas ktlvi xarakter alarsa onda hmin vilaytlrin yerli halisi
baqa yer kmy mcbur edilckdir (154).
Rusiya saray yaltlrd etnik dayaq kimi gman etdiyi ermnilri
Xzrin cnub sahili boyunca olduu kimi, qrb sahilind d yerl-
dirmyi planladrrd. Ermnilr bildirilmidi ki, Rusiya il Trkiy
arasnda balanm mqavily gr Rusiyann aq kild ermni-
lr yardm etmk imkan yoxdur. Ona gr onlara tklif olundu ki,
Rusiyann nzarti altnda olan razilr, Bakya, Drbnd, o cml-
dn d Gilana ksnlr. 1724-c ilin sonlarnda general Matyukin
ermnilrin Xzryan vilaytlr krlmsinin tmin edilmsi il
bal ar frmann ald. Frmann sas mqsdi rus siyastinin lind
alt evrilmi ermnilri bu razilr clb etmk idi. Bununla bal,
ar frmannda gstrilirdi ki, ermnilr Bak, Drbnd, Gilan v Ma-
zandarana kn kimi onlara yardm gstrilsin, mskunlamaq n
mnasib yerlr ayrlsn v yerli hali onlara qeyri-smimi mnasibt
gstrs z yurdlarndan krlsn (155).
I Pyotrun lmndn ken sonrak bir ne il rzind Rusiyada bir
ne ar dyidi. I Pyotrdan sonra Sfvi dvlti il mnasibtlrd
el bir fallq gstrilmdi. Amma Xzr boyu razilrin ialndan da
l kilmdi. Mvcud olan vziyyt Rusiyan qane edirdi. Sfvi dv-
ltinin is imkan yox idi ki, itirilmi razilri geri qaytarsn. Bir trf-
dn d lk daxilind qrb vilaytlri istisna olmaqla, bir nv ikihaki-
miyytlilik yaranmd. Xzrin cnub sahili boyu razilr hm
Thmasib Mirz, hm d fqanlar iddia edirdilr. Rusiya bu xslrin
hr ikisi il laq saxlamaa, onlarn arasnda manevr etmy alrd.
Rusiya n onlardan hansnn lknin ah olmasnn yqin ki, el d
frqi yox idi. Rusiyann mqsdi vaxtil Sfvi dvltin daxil olan
Azrbaycann bir hisssini, o cmldn Gilan vilaytini ld saxlamaq
idi. ran daxilind hrc-mrcliyin davam etdiyi bir dvrd Rusiya n
bel bir niyyt nail olmaq daha asan idi.
4. Sfvi-Osmanl mnasibtlri
XVIII srin vvllrind Sfvi dvltinin bhrann drinldirn
v onun razilrinin paralanmasn srtlndirn amillrdn biri d
Sfvi v Osmanl mnasibtlri idi. slind, blgd formalam
olan beynlxalq mnasibtlr Osmanl dvltindn myyn qarla-
yc tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edirdi ki, bu da ziflmkd
olan Sfvi dvltinin vziyytini daha da mrkkbldirirdi. Doru-
dur, Osmanl dvlti d tarixinin iklnn dvrn yaamrd. Bu-
nunla bel, malik olduu imkanlar ona da Qafqazda v lknin r-
qind, Sfvi srhdlri boyunca daha fal siyast yeritmy imkan
verirdi. Xsusn, Rusiyann cnub istiqamtind tcavzkarlq plan-
larn realladrmaa balamas v Rusiya-Osmanl maraqlarnn toq-
qumas Sfvi dvltinin razilrinin itirilmsi hesabna ba verirdi.
XVII srin sonu v XVIII srin vvllrind hm Osmanl dvlti,
hm d Rusiya dvlti daha ox Avropa mkannda z maraqlarnn
aydnladrlmas il mul idilr. XVII srin 40-c illrindn ba-
layaraq XVIII srin vvllrin qdr Osmanl dvlti il Sfvi dv-
lti arasnda normal qonuluq mnasibtlri brqrar idi. Amma el
XVIII srin vvllrind Rusiyann Cnubi Qafqaza, Xzr boyu vila-
ytlr xmaq istyi Osmanl dvltin blli oldu. Osmanl saray
yax anlayrd ki, Sfvi xandannn zifldiyi bir vaxtda Rusiyann
cnuba yrnn qarsnn alnmas n bu dvltin gc at-
mayacaqdr. Bel olanda, Rusiyann Cnubi Qafqaz v Xzr boyu
razilri ial etmsi, Osmanl dvltinin srhdin xmas Osman
dvltinin mnafelrin cavab vermirdi.
Rusiya mnblrin gr, hl XVIII srin 2-ci onilliyinin vvl-
lrind Osmanl dvlti imali Qafqaz nzart altna almaq istiqam-
tind siyast formaladrrd. Bel bir siyastin hyata keirilmsi il
Osmanl dvlti yeni razilri l keirib snni mzhbin aid olan
dal xalqlarn z nzarti altna gtir v glckd Rusiyaya qar
hrbi planlarn hyata keirilmsin lverili mvqelr ld ed bilr-
di. Osmanl dvltinin bu niyytindn doan nigaranlq knyaz Beko-
vi-erkasskinin 1714-c ild rus arnn adna gndrdiyi raportunda
z ksini tapmd. Knyaz rus arna yazrd ki, osmanllarn imali
Qafqaza xmasna yol vermk olmaz. nki osmanllarn, nizami qo-
unlardan daha yax vuruan dal xalqlar il birlmsi osmanllarn
qvvsini xeyli artracaqdr. Ondan sonra Qara Dnizdn balayaraq
Sfvi dvltin qdr olan btn rabit yollar Rusiyann srhdi
yaxnlndan keckdir (156).
Rusiya ar I Pyotr bu qnatl tam raz idi v ona gr d drhal
senata taprq verdi ki, imali Qafqazn dal xalqlarn nzart altn-
da saxlamaq v Rusiyaya trf kmk n lazm olan btn tdbir-
lr hyata keirilsin (157).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu zaman Rusiyann cnubda fal si-
yast yeritmk imkan yox idi. imalda aparlan mharib Rusiyann
hrbi potensialn zn clb etmidi. Ona gr Rusiya znn cnub-
dak maraqlarn hllik diplomatik yolla qorumaa alrd. Osmanl
dvlti d 1718-ci ild Rassarovits (Avstriya il) mqavilsini imzala-
yana kimi rq istiqamtind gcl hrbi qvv xarmaq imkan yox
idi. L.Lokkartn qnatin gr, gr Rusiya cnub istiqamtind i-
allq siyastin balamasayd, ola bilsin ki, Osmanl dvlti Sfvi
dvltinin srhdini amazd. 1718-ci ild sdr-zm seiln Damad
brahim qonular il slh raitind yaamaa stnlk verirdi. Mhz
bunun nticsi idi ki, 1720-ci ild stanbulda Osmanl dvlti il
Rusiya arasnda bdi slh haqqnda stanbul mqavilsi imzaland
(158).
Amma bu mqavil el d bdi olmad. Cnuba doru razilrini
genilndirmy alan Rusiyann lin ilk imkan dn kimi bdi
slh haqqnda mqavilnin rtlri yaddan xd.
El 1720-ci ild Osmanl saray Drr fndinin rhbrliyi altnda
sfahana sfirlik heyti gndrdi. Drr fndi Sfvi dvltinin daxili
vziyytini yrnmkl brabr, Sfvi dvltind istehsal olunan ip-
yin danmasnda yenidn Osmanl marrutuna stnlk verilmsin
nail olmaa almal idi. nki Rusiya dvlti mxtlif vasitlrl,
tacirlri, xsusil ermni tacirlri Rusiya marrutlarna clb etmy
alrd.Bir trfdn dini tssbkelik, digr trfdn d Rusiya sara-
ynn verdiyi mxtlif gztlr tacirlri Rusiya marrutlarna stnlk
vermy svq edirdi.
Drr fndi bir mddt hakimiyytinin son illrini yaayan Sfvi
saraynn qona olduqdan sonra geri qaytd. Osmanl sarayna ver-
diyi mlumatnda Drr fndi Sfvi saraynn ar gnlr yaadn,
onun squtunun ox da uzaq olmadn bildirdi (159).
1721-ci ild is ah Sultan Hseynin sfiri olan Murtuzqulu xan
stanbula yolland. Sfvi dvltinin sfiri kimi, Murtuzqulu xan s-
tanbulda xeyli smimiyyt v qonaqprvrlikl qarland. Onun stan-
bula sfri fqan qiyamnn gclndiyi v Sfvi slalsinin squtu-
nun daha da yaxnlad bir dvr tsadf edir. fqan qiyamlar
sfahana yaxnlamaqda idilr. Bel bir raitd Osmanl saray tin
seim qarsnda qald. Sfvi saray Osmanl dvltinin himaysini
ld etmk n Osmanl tblrinin Sfvi dvlti razisind tica-
rtl mul olmasna imkan verdi. Sfvi dvlti narahatlq keirirdi
ki, Osmanl saray qiyam qaldrm snni fqanlara yardm gstrmyi
z zrin gtr bilr. Mzhb eyniliyi fqanlarn mracit edcyi
tqdird Osmanl sarayn bel bir kmyi gstrmk mcburiyyti
qarsnda qoya bilrdi. Amma Osmanl saray da yax anlayrd ki,
hmin kmyin gstrilcyi tqdird Sfvi dvlti il v Rusiya il
mnasibtlr kskinl bilr. Bununla bel, mnblrd olan mlu-
matlara gr, stanbul halisinin Sfvi elisin qar qzbi d gz
qabanda idi. nki snnilrin incidilmsin yol vern Sfvi dv-
ltinin elisi stanbul halisinin rbtini qazana bilmdi. Btnlkd
is, Sfvi elisinin stanbula glib-getmsindn sonra trflr n
maraq ksb edn bir ntic ld edilmdi (160).
Sfvi sfiri geri qaydan vaxtlarda Osmanl sarayna irvandak
silahl hrkata rhbrlik edn v burada hakimliyi l keirn Hac
Davudun nmayndlri trif gtirdilr. irvan hrkatna, onun
xarakterin v rhbrlrinin Rusiya il Osmanl dvltlri arasndak
manevrlrin toxunmadan qeyd etmk lazmdr ki, bu hrkat ilk nv-
bd Sfvi dvltinin btvlyn qar evrilmidi. Hmin hrkat
he bhsiz ki, hm Rusiya trfindn, hm d Osmanl saray tr-
findn diqqtl izlnilirdi v hr iki dvlt d bu hrkatdan zn
mxsus kild v z mnafeyi n istifad etmy alrd.
Bu qarlql rqabtd Rusiyann daha tcavzkar mvqe tutdu-
unu grmmk mmkn deyil. Baxmayaraq ki, grclr v ermnilr
separatlq hrkatn xeyli gclndirmi, Rusiya saray il i birliyi
qurmu, hrbi mliyyatlara balamaq n kfiyyat faliyytini ge-
nilndirmidilr, Osmanl saray Hac Davudun nmayndlrin
irvann Osmanl dvltinin himaysi altna alnmas bardki tklifi-
n msbt cavab vermdi.Osmanl saray irvann himay altna
alnmasn Rusiya il mharib thlk kimi qbul edir v bu msl-
y ox ehtiyatla yanard.
1724-c ilin sonuna kimi v htta 1722-ci ild irvan hrkatnn
rhbrlri z xahilrin msbt cavab ala bilmdilr. Hmin illr r-
zind blgdki hrbi-siyasi vziyyt is xeyli kskinldi. Bir trf-
dn Sfvi xandan squt etdi v Mahmud Gilzayi sfahan tutdu. Bir
trfdn d Rusiya Drbnd qoun xard. Osmanl saraynn bel
bir zamanda mahidi mvqeyind qalmas ox k bilmzdi. Ru-
siyann Drbnddn sonra irvana qoun kmsi, 1721-ci ild burada
bir ox rus tacirlrinin talan edilmsind gnahkar saylanlarn cza-
landrlmas bhansinin irli srlmsi, Grcstan hakiminin Rusiya
il lbir olmas v grc qounlarnn Rusiya qounlar il birlmsi
n Gncy qdr hrkt etmsi Osmanl sarayn hrkt glm-
y svq etdi. ks tqdird, Cnubi Qafqaz btnlkd Rusiyann lin
ke bilrdi.
1722-ci ilin sonlarna doru Osmanl dvltinin Cnubi Qafqaza
qoun xarmaq niyyti xeyli gclndi.Yalnz I Pyotrun Drbnddn
Htrxana, oradan da Moskvaya qaytmas Osmanl sarayn bir q-
dr sakitldirdi v blgdki grginlik nisbtn sngidi. Bununla be-
l, 1722-ci ilin sonlarnda irvan, Osmanl sultannn himaysi altna
alnd v Hac Davud Krm xan sviyysind slahiyytlr malik
oldu (161).
Amma I Pyotrun Moskvaya qaytmas, qounlarn da bir hisssini
z il aparmas he d Rusiyann Xzr v Xzrboyu vilaytlr
sahib olmaq niyytlrindn l kmsi demk deyildi.
irvann Osmanl himaysin alnmasndan sonra sultan saray
Rusiyaya z sfirini gndrdi. Mvcud olan mlumatlara gr, 1723-
c il fevraln 13-d Osmanl sfiri I Pyotr trfindn qbul olundu v
sultann mktubu ona tqdim olundu. Hmin mktubda sultan bildi-
rirdi ki, irvan artq Osmanl himaysin qbul olunub, ruslarn ial
etdiklri razilrd yaayan lzgilr snni olmaqla Osmanl vtnda-
lardr v osmanl dvlti raz ola bilmz ki, snnilr xristianlarn ha-
kimiyyti altnda qalsnlar. Sultan tlb edirdi ki, Rusiya slhn trf-
dardrsa onda grk qounlarn Dastandan xarsn, orada ucaltd
qalalar uursun v niyytlrindn l ksin. Rusiya saray trfindn
sultann tlblrin cavab verilmdi. Yalnz mart aynn vvllrind
Rusiyann cavab Osmanl sarayna blli oldu. Rusiyann cavabnda
Osmanl dvlti il slhn davam etmsinin vacibliyin toxunulur v
eyni zamanda Sfvi dvltinin Rusiya il Osmanl arasnda
bldrlmsi tklif olunurdu (162).
lk vaxtlar Osmanl dvlti buna raz olmad. Osmanl saraynn
rsmilri bildirdilr ki, irvan artq Osmanl himaysin gtrlb.
sfahan is snni fqanlar tutublar. Yni, slind, msl hll olunub.
Kemi Sfvi razisi Osmanl dvlti trfindn himay olunmaldr.
Onun paralanmas Osmanl dvltinin istyin uyun deyildir. ksi-
n, Osmanl dvlti mcburdur ki, snnilri mdafi etsin. Buna gr
d Osmanl dvlti Rusiyann tklifi il razlamad. Ancaq onlar
arasnda mslhtlm v mzakirlr d davam etdi. Osmanl dv-
lti z mvqeyind israrl ola bilmdi. nki sfahan fqanlar trfin-
dn ial edils d Sfvi dvlti razisind tkhakimiyytlilik tmin
edilmdi. Yni, Mahmudun hakimiyyti he d btn lky yaylma-
d v o, lkni tmsil ed bilmirdi. Mahmud sfahanda taxta oturduu
halda, II Thmasib d zn lknin imalnda ah elan etmidi. Os-
manl sarayna yax mlum idi ki, Rusiya Thmasibl laqlr qur-
maa, ial etdiyi razilrin ah Thmasib trfindn rsmildiril-
msin alrd. Bunun ba vercyi tqdird Rusiya ah Thmasibin
mdafisin qalxmaqla Osmanl dvltinin niyytlrinin hyata ke-
msin mane olard. Osmanl dvlti is mslnin bel dyimsini
istmirdi.
Mlumdur ki, bu dvrd ah Thmasibin xarici mdaxillrin qar-
sn almaq n yetrli qvvsi yox idi. Onun gzlri qarsnda
tmsil etdiyi dvlt Osmanl, Rusiya v fqan qiyamlar arasnda
paralanrd. ah Thmasibin is bu proseslri izlmkdn baqa ar-
si yox idi. He bhsiz ki, Thmasib Sfvi dvltinin vvlki sr-
hdlrinin brpa olunacana he d mid bslmirdi.
Sfvi razilrinin bldrlmsi stnd Rusiya il Osmanl
dvlti arasnda mzakirlr fasillrl 1723-c il boyu davam etdi.
Mzakirlr ar keir v myyn vaxtlarda Osmanl qounlarnn
Cnubi Qafqazdak fall il mayit olunurdu. Osmanl qoun-
larnn yr Gncy qdr davam etdi. Osmanl dvlti mzakir
stolu arxasnda ld ed bilmdiyini silah gcn ld etmk istyir-
di. Rusiya qounlarnn Xzrin qrbind v cnubundak razilri i-
al etmsi d Osmanl dvltini hrbi falla svq edirdi. 1723-c il-
d ah Thmasib znn Rzaqulu Mirz adl elisini stanbul sarayna
gndrdi v sultandan yardm istdi. Amma stanbul saray bu xahii
cavabsz qoydu (163). vzind Rusiya il mzakirlri davam etdir-
di.
1723-c ilin sonlarndan Sfvi dvltinin razisinin bldrl-
msi zr Osmanl Rusiya mzakirlri son mrhly daxil oldu.
Uzun srn mzakirlrdn sonra nhayt 1724-c il iyunun 27-d s-
tanbul Sfvi dvltinin razilrinin bldrlmsi zr Osmanl
dvlti il Rusiya arasnda mqavil imzaland (164).
Mqavil mqddim, 6 madd v bir ne qeyddn ibart idi
(165). Birinci maddd tsbit olundu ki, Rusiya il Osmanl dvlti
arasnda srhd xtti Dastann srhd xttinin Xzr dnizindn 24
frsng aral olan nqtsindn balayr v dniz qdr hmin fasild
Drbnddn keir, sonra srhdin 7 frsngliyind amaxdan keir v
oradan dz xtl Kr v Araz aylarnn qovana qdr uzanr. Eyni
zamanda o da bildirilirdi ki, trflrin tyin etdiyi nmayndlr
Fransann vasitiliyi il srhd xttini dqiqldirckdir. Trflr
razlardlar ki, srhd xtti boyunca tikil bilck istehkam qurular
bard qar trf mlumatlandrlacaqdr. Hm d istehkam qurular
srhd xttindn 3 frsng aralda qurulmal idi.
kinci maddy sasn, amax v rvann mrkzind istehkam-
lar tikilmmli v hmin hrlrd qarnizonlar saxlanlmamal idi.
gr hmin hrlrd etiraz xlar ba versydi v sultan hmin
xlarn yatrlmas n qoun gndrmk mcburiyytind qalar-
dsa, Osmanl qounu Kr ayn adlayana kimi Rusiya hkumtini
mlumatlandrmal idi. Asayi brpa edildikdn sonra is Osmanl
qounu geri arlmal idi.
nc maddy gr, ran v Osmanl arasndak srhd xtti Kr
v Araz aylarnn qovandan balamal, rdbilin milliyindn
kemkl dz xtt zr Hmdan v Kermanaha qdr uzanmal idi.
Drdnc maddd bildirilirdi ki, ar Rusiyas Thmasib Mirz il
balad mqavily sasn Thmasib Mirzni 3-c maddd gst-
riln razilrin Osmanl dvltin verilmsin mcbur edckdir. ah
Thmasib irli srln rtl razlamayaca halda Osmanl dvlti
il Rusiya birlikd onlara aid ediln razilrin l keirilmsini tmin
etmli idilr. Bundan sonra rann qalan razisini idar etmk qabiliy-
yti olan bir xs taplmal idi.
Beinci maddy gr, II Thmasib mqavilnin 3-c maddsind
Osmanl dvltin verilmsi nzrd tutulan razilri sultann haki-
miyyti altna verndn sonra Osmanl dvlti onu Sfvi ah kimi
qbul edck v ona lazm olan kmyi sirgmyckdir. ah Th-
masib sfahan tutmu fqanlara qar mbarizy balayaca tqdird
Rusiya v Osmanl dvlti z qounlar il ona yardm gstrmli v
onun yenidn Sfvi taxtna gtirilmsini tmin etmli idilr.
Altnc maddd qeyd olunurdu ki, Thmasib irli srln rtlrl
razlamasa Osmanl v Rusiya dvltlri onlara aid olan razilri
tutduqdan sonra ran daxilind d asayii brpa edckdir. lk tax-
tna o adam gtirilmli idi ki, hmin xs dvlti mstqil kild ida-
r etmk qabiliyytin malik olsun. Trflr onu da hdlrin gt-
rrdlr ki, onlar Mahmudla slh mqavilsi imzalamayacaq v onun-
la laqlr qurmayacaqlar. Nhayt, hr iki dvlt mqavilnin rt-
lrin ciddi ml edcklrini, daimi slh nail olmaa alacaqlarn
hdlrin gtrrdlr.
Bu mqavilnin imzalanmas il Rusiya il Osmanl dvlti ara-
snda balanan nifaqa bir mddt son qoyuldu. Hmin nifaq Sfvi
dvltinin imal razisini tkil edn Azrbaycann v btnlkd
Cnubi Qafqazn habel Sfvi dvltinin imal-qrb razilrinin b-
ldrlmsi sasnda ba verdi. Sfvi xandannn varisi kimi Th-
masib ata-babalarnn yaratd byk dvltin baqalar trfindn
bldrlmsini grs d, bu mnzrni mahid etmkdn baqa
arsi yox idi.
Rusiya il mqavil imzalayandan sonra Osmanl dvlti onun
n nzrd tutulan razilrin ialna balad. Mqavilnin imza-
land gnlrd Badad hakimi hmd paann komandanl atnda
Osmanl ordusu Hmdana gndrildi. Hmdann trafndak qala
divarlar v istehkam qurular bu hrin mdafi qabiliyytini xeyli
artrrd. Ona gr d Osmanl qounlar Hmdan trafnda gcl m-
qavimtl rastladlar. Qalann tutulmas n mxtlif vasitlr l
atlsa da uzun mddt bu chdlr bir ntic vermdi. Qalann mhasi-
ry alnmasndan ay yarm sonra onu l keirmk mmkn oldu
(166).
ki lk arasnda mqavilnin imzalanmasndan az sonra Osmanl
qounlarnn byk bir dstsi Tbriz doru istiqamt gtrd. 1724-
c ild balayan bu yr v Tbriz hri urunda aparlan dylr
1725-ci ilin sonlarna qdr uzand.
Tbriz doru yr zaman Osmanl qounlar marrutu zrind
olan yaay mntqlrini l keirs d Tbrizin mhasirsi uzun
mddt srd. Amma tbrizlilr hr hans bir trfdn kmk ala bil-
mdiklri n uzun srn mqavimtdn sonra nhayt ki, mlub
oldular. Tbrizin ardnca Osmanl ordusu rdbili, Gncni v digr
mntqlri d nzart altna alb Sfvi dvltinin imal-qrb ra-
zilrin sahib xd. Azrbaycann qrb v cnub-qrb hisssi d Os-
manl dvlti trfindn ial olundu. Adlar kiln hrlrdn ba-
qa Naxvan, Ordubad, Maraa, Slmas, Xoy, Mrnd v s. mntq-
lr d Osmanl trkibin qatld.
Xzrin cnub vilaytlrin pnah aparm II Thmasib Tbrizin v
trafnn tutulmasn eidndn sonra Osmanl srkrdsi Abdulla
paaya mktub yazd. Sfvi xandannn varisi Sfvi razisind
vziyytin daha da mrkkbldirilmsind osmanllar qnayr v
bildirirdi ki, onlar fqanlarn hcumundan istifad edib z niyytlrini
hyata keiriblr. II Thmasib mktubunda bildirirdi ki, ruslara da
mktubla mracit edib, onlardan bir az kmk d alb. Amma qeyri-
mslmanlarla laqlri davam etdirmk istmir. II Thmasib bildirir-
di ki, osmanllar mharibni dayandrsalar, fqanlara qar mbariz
aparmaqda ona yardm etslr myyn razi gztlrin baxla bi-
lr.Lakin osmanllar bu tklif ox ehtiyatla yanadlar. nki Osman-
l saray hm Thmasibl, hm d Mahmudun vzin taxta xm
rfl mnasibtlrin bir dflik korlanmasn istmirdi.Osmanl
saray msbt cavab verilmdiyi halda Thmasibin Rusiyaya yaxnla-
acandan da ehtiyat edirdi. Ona gr Osmanl saray Rusiya trfini
xbrdar etmkl II Thmasibin yanna z sfirini gndrdi. Amma
bu sfirin apard mzakirlrin bir nticsi olmad (167).
Thmasibl brabr, rf d Osmanl dvlti il laq yaratmaa
alrd.nki rf yax anlayrd ki, blgnin gcl dvlti v
qrbdn lknin hmsrhd olduu Osmanl dvlti il anlama ld
ed bilms ahlnn mr d uzun olmayacaqdr. Ona gr Mahmu-
du vzlyndn az sonra rf z nmaynd heytinin Osmanl
sarayna gndrdi. bdlziz adl birisinin rhbrlik etdiyi nmaynd
heyti 1725-ci ilin iyun aynda sfahandan yola ds d txminn
yarm ildn sonra 1726-c ilin yanvarnda Osmanl sarayna yetidi.
rfin sfirlik heyti z il mktub gtirdi. 1-ci mktub rfin
z trfindn Osmanl sultannn adna yazlmd. 2-ci mktubu
etmadddvl Osmanl sdr-zmin yazmd. 3-c mktub is 19
nfr fqan lmas adndan Trkiy mftisin gndrilmidi (168).
Rusiya il balanm mqavily sasn, Osmanl saray rfin
nmayndsini sfir statusunda qbul ed bilmzdi. Ona gr Osmanl
saray Rusiyann v Fransann stanbuldak sfirlrin rfin nma-
yndsini rfin mktublarn gtirn xs kimi qbul etdiyini bildir-
di.
mumi bir razlq ld edildikdn v bir mddt rfin nma-
yndlrin qar gstriln srndrmilikdn sonra Osmanl sdr-
zmi rfin nmayndsini qbul etdi. Etimadddvlnin imza-
lad mktub sdr-zm tqdim edildi. Mktub oxunandan sonra
mlum oldu ki, rf nzarti altnda olan razilrdn imtina etmk v
Osmanlya qar razi gztlrin getmk fikrind deyil. ksin,
Osmanl dvltindn tlb olunurdu ki, ial etdiyi kemi sfvi ra-
zilrini azad etsin. fqan lmalarnn yazd mktub da oxar mz-
munda idi. Nhayt, sonda sslndiriln rfin mktubunda da
Osmanl sarayna qar iradlar z yerini tapmd. rfin iradlarndan
biri bu idi ki, Osmanl dvlti i iranllara qar mbariz aparlma-
snda fqanlara kmk gstrmir. rf gr onu randa fateh kimi
qbul edirdilr v bir fateh kimi onun haqq var ki, Osmanl dvltinin
v Rusiyann lin keirdiyi razilri geri qaytarsn (169).
rf sadc olaraq myyn iddialar irli srmkl kifaytln-
mirdi. Badad hakimi hmd paann sultan sarayna gndrdiyi
mktubundan bilinirdi ki, rf mli faliyyt balayb. Xsusi il
d rf mzhb mtrkliyindn geni istifad etmy alrd. Bu
mqsdl z nmayndlrini Osmanl qounlar arasna yollayb Os-
manl dylri arasnda tbliat aparrd ki, n n snni Osmanl
snni fqanlara qar mbariz aparr. rfin tbliatlar Osmanl
dylrini inandrmaq istyirdilr ki, eyni mzhb zvlri bir-biri-
ni mdafi etmlidirlr. Bel bir tbliat Osmanl dylrin az-
ox tsir edir v onlarda fqanlara qar rbt hval-ruhiyysini gc-
lndirirdi (170).
Osmanl saray v yanlar rfin iddialarn he d xoluqla qar-
lamadlar v hl onun nmayndlri geri qaytmam rf qar
mharib elan olundu. Hmin mharibnin elan olunmas 1726-c ilin
birinci rbn tsadf ets d, mharib bir d payzda balad. Os-
manl srkrdsi hmd paa z qounu il Hmdandan rf qar
yola dd. Van hakimi Xank paa, Hmdan hakimi bdlrhman
paa, Mosul hakimi Qara Mustafa paa v baqalar da onu mayit
edirdilr. rfin ixtiyarnda bir ne znburk var idi. xtiyarndak
qounun say is 17 min nfr atrd.
hmd paa hcumu balamazdan vvl rf hdlyici mktub
gndrdi v ona bildirdi ki, hcuma kemkd mqsdi lyaqtsiz f-
qanlar padahlqdan uzaqladrmaq v ahl onun hqiqi sahibin
qaytarmaqdr. Bu hd dolu mktub rfi hiddtlndirdi v hmd
paann hikkli mktubuna hikkli d cavab vermk n z adamlar-
n gndrdi ki, ahln hqiqi sahibi saylan ah Sultan Hseynin
boynunu vursunlar. Bu mr drhal yerin yetirildi. ah Sultan Hsey-
nin ba bdnindn ayrld v rf onu hmd paaya gndrdi.
rf onu da atdrd ki, hmd paann cavab sng il verilckdir
(171).
rf eidnd ki, Osmanl qounu onun zrin glir, qarlayc
tdbirlrin hyata keirilmsin balad. mr etdi ki, Osmanl qounu-
nun marrutu zrind olan yaay mntqlri dadlb mhv edil-
sin. Eyni zamanda z d trafna toplaya bildiyi qounlarla Osmanl
qoununu qarlamaa yola dd. Osmanl qounu rhbrliyinin la-
qeydliyi v qtiyytsizliyi nticsind txminn 2 minlik dst sas
qoundan ayr dd. rf bundan xbr tutdu v hmin dstnin yo-
lunu ksib onu mhasiry ald. Osmanl dstsi tamamil mhv edildi
(172). hmd paa bundan ciddi narahatlq keirdi. Drhal qoun-
larn dayanmasna v sngrlnmsin gstri verdi.
Osmanl qounlarnn ilk uursuzluu Osmanl dylrind ruh
dgnly, fqanlarda is ksin ruh ykskliyi yaratd. Bununla
bel, rf yax anlayrd ki, Osmanl qoununa qar sona qdr m-
qavimt gstrmk n lazmi qvvy malik deyildir. Ona gr d
Osmanl qounlar daxilind yenidn txribat xarakterli tbliat aparl-
masna balad. Onun adamlar Osmanl dylrin bildirirdilr ki,
apardqlar mharib din ziddir, snnilrin snnilr qar dymsi
dzgn deyil. rf trfindn Osmanl qounlarnda olan krd
rhbrlrin pulla alnmasna da chd gstrildi. Eyni zamana bir ne
tannm dini xadim Osmanl qounlarna gndrildi. Hmin din xa-
dimlri d aparlan mbariznin mzhb baxmndan dzgn olmad-
n saslandrmaa alrdlar. Onlarn fikrinc, hmmzhblrin qa-
nnn tklmsinin gnah osmanllarn zrin dckdir. Aparlan
tbliatn dini saslar zrind qurulmas hmd paann tviin
sbb oldu. nki bu tbliat dorudan da Osmanl qoununa tsir et-
my balad. rfin gndrdiyi mollalar onu da bildirdilr ki, i-
lrin hakimiyytin son qoymu bir xs sizinl vurumaq istmir v
Osmanl dvltinin bel bir xsi yxmaq n xristianlarla lbir
olmas dzgn deyildir. hmd paa onlarn dediklrinin ksini sas-
landrmaa alsa da, fqan mollalarnn Osmanl dylri il
birlikd namaz qlmas fqanlara olan rbti daha da artrd. C.Han-
veyin yazdna gr, fqan mollalarnn tbliat kifayt qdr tsirli
oldu v onlar gedndn sonra 5 min qdr dy Osmanl qoun-
larndan ayrld. fqan tbliatnn genilnmsin yol vermmk
n hmd paa tezlikl hcuma kemyi qrara ald (173).
Osmanl qoununun say 60 min nfr idi. Qounlarn ixtiyarnda
70 dd top var idi. fqanlar is Osmanl ordusunun yars qdr idi.
Onlarn toplar olmasa da ixtiyarlarnda 40-a yaxn znburk var idi.
Tarixi dbiyyatda olan mlumatlara gr, rf dyd kifayt q-
dr dnlm taktikadan istifad etdi. Osmanl qounlarnn ma-
nevrlri gtr-qoy edildi. L.Lokkartn yazdna gr, fqan tbliat-
larnn apard ilr hr halda z nticsini verdi v Osmanl qoun-
lar daxilind bir paralanma ba verdi. Osmanl qounlarna hcum
mri verilndn sonra krdlrdn ibart 20 minlik qoun dstsi
fqanlar trfin kedi. hmd paa krdlr qaan cinah mhkmln-
dirib hcumu davam etdirmy alsa da bir ntic alnmad. Hmin
cinah geriy kilmk mcburiyytind qald. Osmanl qounlar bir
ne df tbbs l almaa chd gstrslr d lazmi ntic ld
edilmdi. vzind Osmanl ordusunun itkilri 10 mini ad. Hmin
gnn gecsi is Osmanl ordusunda qalan digr krdlr fqanlara
qar vuruman mnaszln, geri kilmyin zruri olduunu vur-
uladlar. Onlarn bu tbliat Osmanl dylrin bir vahim g-
tirdi v qoun tamamil iflic vziyytin dd. hmd paa artq
dyn ldn verildiyini grb vvlc Hmdana, oradan da Ker-
manaha qad (174).
hmd paann rhbrliyi altnda olan qounun mlubiyyt d-
ar olmas Osmanl sultann xeyli qzblndirdi. Vziyytin Osmanl
xeyrin dyidirilmsi n dvlt xzinsindn yeni vsaitlr ayrld
ki, lav qoun toplanmasna balansn. C.Hanveyin mlumatna sa-
sn, grln ilr nticsind 60-70 min civarnda olan qoun toplan-
d. Qounlarn trkibind oxlu sayda qeyri-mslmanlar var idi. Bu
da rfin dini tbliatnn qarsnn alnmas zrurti il bal idi.
Mvafiq hazrlq ilri baa atdrldqdan sonra Osmanl qounlar
1727-ci ilin sentyabrnda Hmdan yaxnlnda topland. Qouna
yenidn hmd paa rhbrlik edirdi. Osmanl qounu nzrd tutulan
mntqd toplandqdan sonra hmd paa fqanlara xbrdarlq
gndrdi. O tlb etdi ki, fqanlar Osmanl trfinin rtlri il raz
olsunlar. ks tqdird, bu rtlr onlara qlncla qbul etdirilckdir
(175).
Yenidn dy girmy rk etmyn rf Osmanl drgsin
xbr gndrdi ki, Osmanl qounlarndan ld edilmi qnimti geri
qaytarmaa hazrdr. Bunun sbutu kimi vvlc Osmanl sirlri geri
qaytarld(176). sirlrin geri qaytarlmas Osmanl saraynda rbtl
qarland. Bu da trflr arasnda slhn balanmasna yax zmin
yaratd.
1727-ci il oktyabrn vvlind Osmanl qounlarnn Hmdandak
drgsind trflr arasnda razlama imzaland. Razlamann bi-
rinci maddsin gr, fqanlar trfindn Osmanl sultan mirlm-
mnn v xliflrin caniini kimi tannrd. kinci maddy sasn,
razlama imzalandqdan sonra rfin nzarti altnda olan razilrd
btn xtblr Osmanl sultannn adna oxunmal idi. nc madd
Osmanl qounlarnn Sfvi srhdlri rivsind l keirdiyi
razilri Osmanl mlkiyyti kimi tsbit edirdi. Drdnc maddy
sasn, mharib zaman Osmanl nzartindn geri alnm Xuzistan
yalti yenidn Osmanl mlkiyytin qatlmal idi. Nvbti maddd
gstrilirdi ki, Zncan, Sultaniyy, hr, Tehran v onlarn traf f-
qanlara verilir. fqan trfi altnc maddy sasn, z zrin gt-
rrd ki, Osmanl qounlarndan l keirilmi toplar, silahlar v
bayraqlar geri qaytarsn. Btn bunlarn vzind Osmanl saray da
rfi rann qanuni padah kimi tanmal idi. Skkizinci madd il
ran daxilind oxunan namazlarda sultann adndan sonra rfin ad
kil bilrdi. Eyni zamanda rfin adna sikk vurulmasna icaz
verilirdi. Nhayt, doqquzuncu maddy gr, trflr razla glir-
dilr ki, rf hr il Mkky gedn karvana haclar miri tyin etsin.
Hmin karvan adti zr Badad yolu il Mkky doru hrkt
etmli idi. Amma bu hrin hakiminin artq haqq yox idi ki, haclar
karvanna z nmayndsini mir tyin etsin (177).
Yaranm vziyytdn istifad edn fqanlar Sfvi dvltinin par-
alanmas n daha bir addm atdlar. Osmanl dvlti il mnasibt-
lrin qaydaya salnmas v elc d Osmanl thlksinin aradan qal-
drlmas rf imkan verdi ki, diqqtini Rusiyaya v II Thmasib
trf istiqamtlndirsin. Onun Rusiya qounlarna qar xmaq chdi
gzlniln nticni vermdi. Amma Thmasibin trafnda olan qvv-
lr zrb vura bilrdi. 1728-ci ild rfin qounlar il II Thmasi-
bin qounlar z-z gldi. Thmasib mlub olub Mazandarana qa-
d. Mazandarann tbii raitinin mrkkbliyi zndn rf onu
tqib etmkdn kindi (178).
Ald nvbti ar zrb he bhsiz ki, Thmasibi daha ar v
arsiz vziyyt sald. Onun Osmanl dvlti il mkdalq yarat-
maq midi olsa da Osmanl il rf arasnda formalaan mnasi-
btlr bunun zrindn xtt kdi. Rusiya il etibarl mnasibt yara-
dlacana Thmasib inanmr v slind bunu he istmirdi d. Ne
yer paralanm Sfvi dvltinin v hakimiyytinin brpas artq
qeyri-mmkn grndy bir vaxtda Thmasibin Nadirl mkdal
balad.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1.Mrvi, Mhmmd Kazm. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehraan 1358,
s.18
2. Du Serso. Soqut-e ah Soltan Hoseyn. Tehran, 1363, s.31-32
3.Alm Ara-ye Naderi, c.I,.. s.18
4.Lokkart L. Enqeraz-e selsele-ye Sfvi. Tehran, 1344, s.41-42
5. Yen orada, s.43
6. Flor Vilyam. Br oftadan-e Sfviyan, br amdn-e Mahmud
fqan. Tehran 1365, s.13-14
7.Tbatbayi, Seyid Cavad. Soqut-e Esfhan be rvayt-e Krosinski.
Tehran, 1381 s.19
8. Yen orada, s.21
9.Lokkart L. Enqerz-e selsele-ye ... .44-45
10. Semnani Pnahi. Nader ah. Baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran,1375, s.21
11.Lokkart L. Enqeraz-e ...c.47
12.Yen orada, s.46
13. Yen orada, s.47
14. Srdadvr buturab. Tarix-e nezami v seyasi-ye douran-e Nader
ah far. C.I, Tehran, 1378, s.149
15. Yen orada, s. 154-155
16. Tbatbayi, ... c.22
17. Yen orada, s.23
18. Yen orada, s.24
19. Arunova M.R., rfyan K.Z. Doult-e Nader ah far. Tehran,
1352, s.50
20. Tarix-e ran. Tehran, 1353, s. 571, 574
21. Azrbaycan tarixi. C.III. Bak, 1999, s.347; Tarix-e ran.Tehran,
1353, s.571
22.AnueB .M. AHTHHpaHCKHe BbiCTynneHHa h 6opb6a npoTHB
Type^KOH OKKyna^HH b A3ep6afig^aHe b nepBOH nonoBHHe
XVIII b. EaKy, 1964, c.16
23. Azrbaycan tarixi. C.III, Bak, 1999, s.347
24. Azrbaycan tarixi. Bak, 1994, s.500
25. Lokkart L. Nader ah. Tehran, 1331, s.10
26.Tbatbayi ... c.24-25
27. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.50
28. Du Serse ... s.63-64
29. MycTa$a3age T.T. A3ep6afig^aH h pyccKO-Type^KHe 0TH0meHHa
b nepBoH TpeTH XVIII b. EaKy, 1993, c.19
30. Tbatbayi ... c.24
31. Yen orada, s.25
32.Yen orada, s.26
33. Yen orada, s.27
34. Yen orada, s.27
35. A6gy^^aeB r. A3ep6afig^aH b XVIII BeKe h B3aHM00TH0meHHa
ero c Poccnefi . EaKy, 1969, c.6
36. ^OKKapT H. Hagep max. EaKy, 2004, c.4; Yen onun: Enqeraz-e ...
s.50-51
37. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.51-52
38. ^OKKapT H. Hagep max. EaKy, 2004, c.4; Yen onun: Enqeraz-e ...
s.53
39. Semnani P. Nader ah. Baztab-e ... s.52
40. Hqiqt bdlrfi . Tarix-e rvabet-e xareci-ye ran. Tehran,
1380, s.244-245
41. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.96
42. Yen orada, s.97
43. Pnahi . Nader ah. Tehran, 1382, s.16
44. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.97
45. Hqiqt . ... s.245; Malkom Ser Con. Tarix-e ran. Tehran, 1383,
s.343
46. Hanvey C. Hocum-e fqan v zval-e doult-e Esfhan. Tehran,
1367, s.19-20
47. Krosinski T. Ebrtnam. Tbriz, 1363, s.23
48. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.22
49. Tbatbayi .. s.32-33
50. E30B r.A. CHomeHHa neTpa Be^HKoro c apM^HCKHM HapogoM.
CnE, 1882, c. XLIII
51. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.99; Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.22
52. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.27
54. Hqiqt . ... s.246; Tbatbayi ... s.33
55. Alm Ara-ye Naderi. C.I, ... s.19; Semnani P ....s.56
56. Hqiqt ... s.246; Malkom Ser Con... s.345
57. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.31-33
57. Yen orada, s.35
58. Malkom Ser Con, ... s.347; Hqiqt ., ... s.247; Semnani ... s.57
59. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.19
60. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.42
61. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.101
62. Larudi N. Nader pesr-e mir. Tehran,1383, s.11
63. Tbatbayi ... s.35
64. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.102-103
65. Hqiqt ., ... s.248
66. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.105
67. Hanvey C. Hocum-e ... s.46; Malkom Ser Con... s.348; Larudi ...
s.11; Hqiqt ., ... s.248
68. Larudi ...s.11
69. Tbatbayi ... s.37
70. Hanvey C. Hocum-e ... s.50; Semnani ... s.58; Hqiqt ., ...
s.249
71. Otter J an. Sfrname-ye sr-e Nader. Tehran, 1366, s.103
72. Larudi ... s.13
73. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.127
74. Alm Ara-ye Naderi, c.I ... s.24
75. Otter J ., ... s.104; Tbatbayi ... s.41
76. Semnani ... s.60
77. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.24
78. Hanvey C. Hocum-e ... s.94
79. Alm Ara-ye Naderi, c., ... s.24
80. Yen orada, s.25
81. Yen orada, s.25
82. Hanvey C. Hocum-e ... s.95
83. Yen orada, s.95-96; Lokkart L. Enqeraz-e ... s.151
84. Otter J. ... s.109
85. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.26
86. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.152
87. Tbatbayi ... s.45
88. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.27
89. Hanvey C. Hocum-e ... s.97
90. Lokkart L. Enqeraze ... s.152
91. Hanvey C. Hocum-e ... s. 100-105; Hqiqt . ... s.253-254;
Semnani ... s.61; Sayks P., ... s.393-394; Lokkart L. Enqeraz-e ...
s.155-165
92. Hanvey C. Hocum-e ... s.99
93. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.160
94. Hanvey C. Hocum-e ... s.101
95. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.27
96. Sayks Persi, ... s.395
97. Alm Ara-ye Naderi, c.I,... s.27-28
98. Yen orada, s.29
99. Yen orada, s.29
100. Yen orada, s.30
101. Yen orada,
102. Hanvey c. Hocum-e ... s.136
103. Yen orada, s.142-143
104. Yen orada, s.124, 141
105. Hqiqt . ... s.257; Tbatbayi ... s.61
106. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.195-196
107. Tbatbayi ... s.61
108. Mirz Mhmmd Haem Asef. Rstm-t-tvarix. Tehran,
1379, s.139
109. Hanvey C. Hocum-e ... s.147-148
110. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.199-200
111. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.31
112. ^OKKapT H. Hagup max . _ c.19
113. Hmleye fqanan v entexab-e Thmasib Mirz be velaythdi.
Bax: Hdis-e Nader ah. Tehran, 1376, s.131
114. MaMegoBa r. PyccKue KOHcy^bi 06 A3ep6afig^aHe. 20-60-e
roflM XVIII b. EaKy, 1989, c.11.12
115. AnueB ^. A3ep6afig^aHCK0-pyccKHe 0TH0meHHa. EaKy, 1985,
c.44
116. Yen orada, s.45
117. EyTKOB n. MaTepuanbi gna hoboH hctophh KaBKa3a c 1722 no
1803 rr. T.1, CnE, 1869, c.4
118. AnueB ^M . A3ep6afig^aH0-pyccKHe . c.49
119. Kohohob r.K. ApMaHe b Pocchh. C.627-628. Cm: EpaTCKaa
n0M0^t nocTpagaBmHM b Typ^HH apM^H^M. H.11, 1897, c.627-
639; ra^oaH r.A. Poccna h Hapogw 3aKaBKa3ba. B., 1976, c.67
120. Mqtdir,Qulamhseyn. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah.
Tehran, 1383, s.10
121. MaMegoBa r., . c.33-34
122. Yen orada, s.33
123. C0TaB0B H.H. CeBepHwfi KaBKa3 b pyccKO-npaHCKHx h pyccKO-
Type^KHx 0TH0meHHax XVIII b. M., 1991, c.57
124. EecKpoBHwfi H.r. PyccKaa apMHa h $^ot b XVIII b. M., 1958,
c.240
125. Yen orada
126.Hwc^ob B.n. nepcHgcKHH noxog neTpa I. 1722-1723. M., 1951,
c.174
127. A^neB 0.M. AHTHHpaHCKHe BbiCTynneHHa ... c.39
128. Azrbaycan tarixi. C.III, Bak, 1999, s.359
129. AnneB .M. AHTHHpaHCKHe BbiCTynneHHa . c.41-43
130. MycTa^a3age T.T. A3ep6afig^aH h pyccKO-ype^KHe
0TH0meHHa b nepBoH Tpera XVIII b. EaKy, 1993, c.43
131. napcaM^H B.A. y^acTHa no^bCKHx apM^H b BOCCTaHHH ^aBHg
6eKa. EpeBaH, 1962, c.31; Hwc^ob B.n. . c.208
132. .Hbic^OB B.n., . c.209-210
133. Yen orada, c.215
134. Yen orada, c.218
135. Yen orada, c.220
136. Yen orada,
137. Mycra$a3age T.T., . c.43
138. Yen orada, c.46
139. Yen orada, c.43
140. Nader ah v bazmandeqan. Tehran, 1368, s.128
141. Nader an v bazmandeqan ... c.79; .Hbic^OB B.n., ... c.128
142. Nader ah v bazmandeqan ... c.79-80; Mycra$a3age T.T., .
c.51
143. Nader ah v bazmandeqan ... c.80;
144. Hwc^ob B.n., . c.129; Nader ah v bazmandeqan ... s.80
145. EecKpoBHWH H.r., c 242
146. EecKpoBHWH H.r., c.243
147. EaKHxaHOB A. rro.nHCTaHH-HpaM.EaKy, 1991. c.131
148. EaKHxaHOB A., .c.131; MycTa$a3age T.T., . c.71
149. Lokkart L. Enqerqaz-e ... s.288
150. Nader ah v bazmandeqan ... s.81; Lokkart L. Enqeraz-e ...
s.289
151. Nader ah v bazmandeqan ... s.81; Lokkart L. Enqeraz-e ...
s.289-290
152. Lokkart L. Enqeraz-e ... c.20
153. Hwc^OB B.n., c.148-149, 161
154. Lokkart L. Enqeraz-e ... c.291
155. MycTa^a3age T.T., . c.143
156. .Hbic^OB B.n., c.109
157. Yen orada,
158. C0TaB0B H.A. . c.57
159. Mycra$a3age T.T., . c.30
160. Lokkart L. Enqeraz-e ... c.251-252
161. Mycra$a3age T.T., . c.59
162. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.259
163. Nader ah v bazmandeqan ... s.89
164. Mycra$a3age T.T., . c.83
165. Hanvey C. Hocum-e ... s.213-214
166. Mycra$a3age T.T., . c.86
167. Nader ah v bazmandeqan ... s.89
168. Lokkart L. Enqerqaz-e .. s.329
169. Yen orada, s.329-331
170. Nader ah v bazmabdeqan ... s.20
171. Hdis-e Nader ahi. Tehran, 1376, s.132; Lokkart L. Enqeraz-e
... s.332
172. Malkolm. ... s.384
173. Hanvey C. Hocum.e ... s.266-269
174. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.338
175. Hanvey C. Hocum-e ... s.278
176. Malkolm, ... s.221
177. Hanvey C. Hocum-e ... s.278-279
178. Nader ah v bazmandeqan ... s.24
III F SL
HAKMYY T APARAN YOL
1. Nadirin II Thmasibl birlmsi
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadirin Sfvi bayra altnda faliy-
yt balamas rfsind squta uram Sfvilr razisind mrk-
kb hrbi-siyasi rait formalamd. Tarixilrin qeyd etdiyi kimi,
Sfvi dvltinin trkibind olan Cnubi Qafqazn rq hisssi Rusi-
yann, hm Cnubi Qafqazn qrb hisssi v hm d btnlkd lk-
nin qrbi Osmanl dvltinin ial altnda idi. sfahan v mrkzi
vilaytlr gilzayi fqanlarnn, Herat v traf is bdali fqanlarnn
nzarti altna dmd. Xorasan vilayti Mlik Mahmudun, Kelat
v bivrd Nadirin, Fars krfzi sahillri rb eyxlrinin, Mazanda-
ran v Astrabad is qacarlarn lind idi (1).
Baxmayaraq ki, Thmasib cdadlarnn hakimiyytini brpa etmyi
ox arzulayrd, ancaq onun real imkanlar ox mhdud idi. Bununla
bel, Thmasib bu v ya digr chdlri gstrirdi. Onun vvlc Ftli
xan Qacarla, sonra da Nadir farla faliyyt birliyi yaratmas hmin
chdlrin ifadsi idi.
Ftli xan Qacarn sfahann mhasirsi zaman ah Sultan Hseyn
sarayna yardm gstrmk niyyti mlumdur. Sonradan Ftli xan
Qacar Semnan hakimi olanda Thmasib Mirz onu yenidn fqanlara
qar dy girmy clb etdi. Thmasib z rfin qurduu tl-
dn cann qurtarandan sonra Ftli xana fqanlarla dymk mri
verdi. Ftli xan Qacar bu mri qbul etdi v fqanlarla Tehran yaxn-
lndak brahimabadda dy girdi v bu dyd mlub oldu.
Hmin mlubiyyt Ftli xanla Thmasib arasndak mnasibtlrin
kskinlmsin sbb oldu. Mlubiyytdn sonra Ftli xan Qacar
Mazandarana qad v oradan da Damana yolland. Hmin gnlrd
Thmasibin srkrdlrindn olan Zlfqar adl birisi yenidn qoun
toplamaa balad. Ftli xan bel bir qoun dstsinin toplanmasn
eidib onun zrin hcum kdi. Bu dst geri kilmkl mhv ol-
maqdan xilas oldu (2).
Thmasibin qoun dstsi uzaqlaandan sonra Ftli xan Qacar
Daman tamamil nzart altna ald. Bundan sonra Ftli xan Qacar
qounu il Mazandarana yola dd ki, orada Thmasibin malik oldu-
u qvvlr zrb endirsin v Mazandaran da tamamil z nzarti
altna alsn. 1726-c ilin maynda rf adlanan mntq yaxnlnda
Thmasib Mirznin qounu il Ftli xann qounu z-z gldi. Bu
df d Ftli xann qounu stn oldu. Tarixilrin qeyd etdiyi kimi,
bu uursuzluqdan sonra Thmasib Mirz vziyyti z xeyrin dyi-
mk n azacq da olsa tbbs gstrmy ald v bu da z nti-
csini verdi. O, qullaraas Mhmmdli xan v bir ne srkrd-
sini Astrabadn imal-rqind mskunlam trkmn tayfalarndan
kmk almaa gndrdi. Ftli xan Qacar bundan xbr tutanda qor-
xuya dd v ona gr d Thmasibl dil tapmaa stnlk verdi.
Sonra o,Thmasibl grd v ondan balanmasn xahi etdi. Th-
masib and idi ki, Ftli xan Qacar v onun trafndaklar fv edir,
Ftli xan sadiq nkrliy qbul edir v onun hyatna toxunma-
yacaqdr(3).
Ftli xan Qacar kifayt qdr bacarql v tcrbli bir xs idi.
Onunla birlmk Thmasibin imkanlarn xeyli artrd. z tayfas da-
xilind nfuz sahibi olan Ftli xan qacarlar, grayllar, hacllar, k-
tullular arasndan qoun toplad v onlarn sayn 18 min nfr at-
drd. Thmasib ona vkilddvl lqbi verdi. Bu lqb gr F-
tli xan Qacar dvlt vkili, yni, dvltin ikinci xsi hesab olunurdu
(4). Ftli xan Qacar eyni zamanda Thmasib qounlarnn siphsalar
(ba komandan) tyin edildi.
Ftli xan Qacar tutduu mvqeyindn v bacarndan istifad
edrk tezlikl Thmasibi z tsiri altna ald. Atas kimi Thmasib d
qtiyytli bir xs deyildi v onun yumaq xasiyyt malik olmas
Ftli xan Qacarla da olan mnasibtlrind zn gstrirdi. slin-
d, Ftli xan Qacar sz sahibi idi v onun iradsi Thmasib tr-
findn qbul olunurdu. ahidlr d bildirirdilr ki, Thmasib Mirz
zn ah elan ets d, sanki Ftli xan Qacarn yannda mhbus idi.
Ftli xan Qacar Thmasibl birlmy svq edn amillr daha ox
onun glck planlar il bal idi. Ftli xan yax baa drd ki,
yad qvvlr trfindn devriln Sfvi xandannn yerlrd trf-
darlar oxdur. Onlar asanlqla Thmasib rafnda birldirib yad
qvvlr qar mbarizni genilndirmk v Sfvilr hakimiyy-
tinin vvlki nfuzunu brpa etmk olar. Bel olan tqdird Thmasib
saraynn ikinci xsi kimi Ftli xan Qacarn da nfuzu v imkanlar
xeyli geniln bilrdi (5).
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Ftli xan Qacarn Thmasib ya-
nnda geni nfuza malik olmas, iddial hrktlri Thmasibin tra-
fndaklarn he d xouna glmirdi. Bunu onlar z mnafelrin
thlk kimi qbul edir v ona gr d Thmasibin hatsi il Ftli
xan Qacar arasnda gizli bir kim yetimkd idi. Bir qdr irli ge-
drk qeyd etmk lazmdr ki, sonralar Nadir d Ftli xann aradan
gtrlmsind hmin gizli kimdn mhartl istifad etdi.
Thmasibl Ftli xan arasndak mnasibtlr myyn riv
daxilind brpa olunduqdan sonra Thmasibl Nadir arasnda mna-
sibtlrin sas qoyuldu.
Thmasibin Nadirl laqlr yaratmas bard istr mnblrd,
istrs d tarixi dbiyyatda bir dolaqlq mvcuddur. Alm Ara-ye
Naderiy gr, Thmasib mcburiyyt qarsnda Azrbaycandan
(Cnubi Azrbaycan nzrd tutulur-M.S.) Mazandarana kilndn
sonra Ftli xan Qacarla qoun toplamaa balayanda Nadirin igidliyi
haqqnda ss-soraq imal yaltlr d yaylmd. Yenic qoun top-
lamaa balayan Thmasib z trafnda qlnc tutmaqda mhart sahi-
bi olan insanlar grmkd maraql idi. Ona gr mirba Hsnli
by adl yann Nadirin yanna gndrdi v onu yannda xidmt d-
vt etdi. Ftli xan Qacarla birlndn sonra hrbi baxmdan gcl-
nn Thmasib ilk nvbd Xorasan vilaytini azad etmk niyytin
dd. He bhsiz ki, Nadirin Xorasan hakimi Mlik Mahmudla
grgin mnasibtd olmas da Thmasib mlum idi. Thmasib bu
mqamdan da yararlanmaq istyirdi. Nadir ona ediln tklifi qbul
etdi v Thmasibin yannda xidmt balamaa raz oldu. Thmasib
ona xbr gndrdi ki, yaxnlarda Xorasana doru yr balayacaq
v hmin yr Nadirin d qoulmasn arzu edir. Nadirin d Hsn-
li by vasitsil gndrdiyi cavab bel oldu ki, Thmasibin qoun-
larna qoulmaa, onun sgri kimi yolunda canndan kemy hazr-
dr. Nadir onun yanna glmi Hsnli by oxlu hdiyylr verib
ehtiramla Thmasibin yanna yola sald (6). Amma Xorasann imal-
rqind bzi tayfalarn qyam qaldrmas Nadirin Thmasibl birl-
msini bir mddt lngitdi.
L.Lokkarta gr, Nadir, Thmasib trfindn gndriln Hsnli
byi yax qarlad, onu bivrd hakiminin mavini tyin etdi v
Thmasib d xbr gndrdi ki, qounu il Xorasana glsin. Amma
Thmasib bunu qbul etmdi (7).
Baqa bir tarixi dbiyyatda is gstrilir ki, Nadir Thmasibl
birlmzdn vvl Molla lkbr Xorasani vasitsil Thmasib
mktub gndrib ona xidmt etmy hazr olduunu bildirdi. Bununla
da, onlar arasnda mkdaln razl ld edildi (8).
Qeyd etmk lazmdr ki, Mlik Mahmud da Xorasanda ikitrfli
tzyiqin gclndiyini hiss edirdi. rq trfd Nadir gn-gndn gc-
lnir, blgdki tayfa v oymaqlar z nzarti altna alr v Mhd
zrin hcuma hazrlard. O biri istiqamtdn is Sfvi xan-
dannn varisi olan Thmasib Mhdin qrbind, Mazandaran v As-
trabad trafnda qvv toplamaqda idi. Thmasibin gclndikdn
sonra Mhd zrin hcum tkil edcyi d gizli deyildi. Mirz
Mehdi xan Astrabadiy gr, Mlik Mahmud onun trafnda mrk-
kbln vziyyti z xeyrin dyimk n Thmasibin zrin
qoun kmyi qrarladrd. Bu mqsdl qounu il Cvin v Esf-
reyn istiqamtind hrkt balad ki, orada Thmasibin qoununa
zrb vurub onun trfindn ehtimal ediln thlkni aradan qaldrsn.
Amma bu hcum ba tutmad v Mlik Mahmud tezlikl geri dnd.
Thmasib hmin vaxtlar ahrud v Bostam trafnda idi. Mlik
Mahmudun hrkt balamas xbri alnanda onun da Ftli xann
rhbrliyi altnda olan qounu Esfreyn doru yr balad. Bu
yr rfsind Thmasib, Hsnli byi yenidn Nadirin yanna
gndrdi v qounu il ona birlmsini tklif etdi (9).
Nadir hmin vaxt Mrv qzlbalarna qar talan yrlr hyata
keirn tatarlarn xlarn yatrdqdan sonra yenic bivrd qayt-
md. Bir ne gndn sonra o, ah Thmasibin qounlarnn krdlr
mskunlaan razilr yetidiyini eitdi. Alm Ara-ye Naderid H-
snli byin yenidn Nadirin yanna glmsi v ona Thmasibin
qounlarna qoulmasn tklif etmsi haqqnda mlumat yoxdur. H-
min mnby gr, Nadir vvldn d ah Thmasibl birlmk niy-
ytind idi v onun Xbuan yaxnlnda olmasn eidnd dstsi
il onun drgsin yolland (10).
Mirz Mehdi xann mlumatna gr, Nadir, ah Thmasib qou-
landa onun drgsind ba vermi bir ixtilaf aradan qaldrmaa nail
oldu. Bu da Ftli xan Qacarla krd tayfalar arasnda ba vern ixtilaf
idi. Ftli xan krd tayfalarn itatsizlikd gnahlandrb onlara qar
inamszlq yaradrd. Nadir is krdlrin Thmasib sadiq olacan
min etmk n Mhmmd Hseyn byi ahn yanna vasiti gn-
drdi. ah Thmasib krdlr qar inamszlna son qoyduunu bil-
dirdikdn sonra, Nadir ona qoulan krdlrl birlikd ah drgsin
gldi v ona itat etdiyini bildirdi (11).
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir z dstsi il 1726-c il
sentyabrn 2-d ah Thmasib qouldu. Hmin ayn 29-da is onlarn
birlmi dstsi Xbuandan Mhd doru hrkt balad. Na-
dirin dstsi il birlmsi Thmasibin hm gcn, hm d qlby
midini xeyli artrd. Mhd doru hrkt balayanda ah Th-
masib Mlik Mahmuda tslim olmaq tklifi gndrdi. Mlik Mahmud
bu tklifi qbul etmdi v qala daxilind mdafi ilrini gclndirdi.
hdsind olan toplardan geni istifad etmy almas ah Thma-
sibin qounlarnn qalaya yaxnlamasn xeyli yubandrd.
Mhd qalasnn mhasirsi iki ay kdi. Nadirin qala dylrin-
d artq myyn tcrbsi var idi. Ona gr d o, hr gn qala divar-
larn yrnir, dmnin qvvlrinin yerlmsini v imkanlarn n-
zrdn keirir, qala mdafiilrinin mqavimtinin sndrlmas yol-
larn arayrd. Toplara malik olmamas qalann l keirilmsini -
tinldirs d Nadir z inadndan geri dnmk fikrind deyildi. X-
susil, Ftli xan Qacarn qtlindn sonra (bu bard aada dan-
lacaqdr) Nadir btn bacarn trafndaklara nmayi etdirmk
istyirdi. Mlik Mahmud da qala daxilin kilib passiv mdafid
dayanmamd. Qalan mhasiry alm ah qounlarna ciddi zrb
vurmaq n Mlik Mahmud mnasib mqam arayrd. Ftli xan
Qacarn ldrlmsi xbrini eidnd Mlik Mahmud nhayt bel
bir mqamn yetidiyini gman etdi. O, qaladan knarda ah qounlar
zrin hcum etmyi qrara ald. Bu xbr Nadir ox ad oldu v
ixtiyarnda olan qounlar qrupladrb Mlik Mahmudla dy hazr-
lq tdbirlri hyata keirdi. Nadirin srkrdlik istedad, dy plan-
ladrmaq, qounlar idar etmk bacar burada da zn nmayi
etdirdi. Baxmayaraq ki, Mlik Mahmudun toplar da var idi, Nadirin
dstlrinin evikliyi, srti, manevrlri toplarn Mlik Mahmuda ver-
diyi stnly d aradan qaldrd. Mhdin yarm frsngliyind ba
vern dyd Mlik Mahmud ciddi zrb ald v bir sra tcrbli
qoun balarn ldn verdi. Sonra da geri kilmy mcbur olub
yenidn qalaya snd (12).
Mlik Mahmudun trafndaklar Nadirin catini grndn sonra
onun qarsnda mqavimt gstrmyin he d asan olmadn yax-
ca anladlar. Ona gr d bir sra yanlar Mlik Mahmuda etimad-
szlq gstrib Nadirl laqlr yaradlmasna aldlar. Bellrindn
biri d Mlik Mahmudun srkrdlrindn olan Pir Mhmmd adl
birisi idi. Pir Mhmmd z adamlar vasitsil Nadir xbr gndrdi
ki, gr ona toxunmazsa Mirli darvazasnn mhafizilrini gec
ikn zrrsizldirr v qapn Nadirin zn aa bilr. Nadir bu fr-
stdn yararlanma qrara ald. Razladrlm gnd Nadir 12 min-
lik qoun dstsini ad kiln darvazann trafnda yerldirdi. Pir
Mhmmd dorudan da mhafizilri zrrsizldirrk darvazan
Nadirin zn ad v qsa zaman rzind Mhd btnlkl l ke-
irildi. Mnblrd ola mlumatlara sasn, Nadir d dylri il
birlikd lind qlnc zn dmn zrin atd v dmn silah-
llarna gz amaa imkan vermdi (13).
1726-c il noyabr aynn 11-d Mhdd Mlik Mahmudun haki-
miyytin son qoyuldu. Mhd l keirilndn sonra ah Thmasib
d bura gldi v mam Rzann qbrini ziyart etdi. Mlik Mahmudun
hakimiyyti altnda qalmaq istmyn yerli hali onu sevincl qar-
lad. Nadir kimi ah Thmasib d Mhdin azad edilmsindn ox
sevindi. Bu sevinci ona bx edn Nadirin xidmtlrinin layiqinc
qiymtlndirilmsi n ah Thmasibin lind byk imkanlar yox
idi.Ona gr d o, Nadiri znmxsus kild mkafatlandrd v ona
z adn verdi. Nadir ahlq taxt-tacna sahib olana qdr onu Thma-
sibqulu adlandrdlar (14). Ona gr bir sra mnb v tarixi dbiy-
yatda Nadirin Thmasibqulu kimi tqdim olunmasna da rast gl-
mk mmkndr. Thmasibqulu - Thmasibin qulu mnasn verir.
C.Hanvey bu adn Nadir verilmsini Mhdin azad edilmsind
onun gstrdiyi xidmtlrl laqlndirir. Bzi tarixilr gr is ilk
grlrindn sonra ah Thmasib onu qoruba vzifsin tyin etdi
v ona Thmasibqulu xan ad verdi. Hr halda C.Hanveyin irli sr-
dy fikir hqiqt daha yaxn sslnir.
Mlik Mahmud mlub olduqdan sonra xahi etdi ki, ona toxunma-
snlar v mam Rza ziyartgahnn hcrlrindn birind ibadtl
mul olmaa imkan versinlr. Nadir onun xahii il razlad. Am-
ma sonradan mlum oldu ki, Mlik Mahmud Nadir qar myyn
tbliat ilrinin aparlmas il mul olur. Onda Nadirin mri il
Mlik Mahmud qtl yetirildi.
Mhdin alnmasna qdr Nadir daha ox mhlli dylrl, ya-
ad blgnin mntqlrinin v qalalarnn l keirilmsi il m-
ul idi. Mhdin l keirilmsi slind, btn Xorasan vilaytinin
nzart altna alnmas demk idi. Myyn mnada Mhdin aln-
masnn strateji dyri d var idi. nki buradan balanan uurlu hrbi
faliyyt Sfvilr dvltinin razi btvlynn tmin edilmsin
istiqamtlnn ilk addmlardan biri idi. Mhd trafndak dyl
Nadir z bacarn v iddialarn bir daha ortaya qoydu. Onun burada-
k uuru eyni zamanda hm ah Thmasibd, hm d Sfvilr dvl-
tinin tssbn kn insanlarda Sfvilr dvltinin qdrtinin geri
qaytarlmasna bir mid v inam yaratd.
Amma burada iki mqama diqqt yetirilmsi Nadirin xarakterinin
znmxsusluunun, bzi cizgilrinin almas baxmndan maraql-
dr. Bunlardan biri yuxarda qeyd edildiyi kimi, ah Thmasibl Ftli
xan Qacarn Xorasann imal-rqind yaayan krdlrl ixtilafna
Nadirin mnasibtidir. Nadirin ah Thmasibl birlmsi bu ixtilafn
hlli il mayit olundu. ah Thmasibin v elc d Ftli xan Qa-
carn krdlrl olan mnasibtinin aradan qaldrlmas v ahn krd-
lrl mnasibt qurulmasnn vacibliyin inandrlmas Nadirin fikir
aydnlnn, iradsinin nmayii, mvqeyinin realladrlmas zmi-
nin ifadsi idi. Onun bu qtiyyti, ox srt fikir v ml vhdtin ma-
lik olmas he bhsiz ki, daha iddial olan ah Thmasibi v Ftli
xan Qacar raz sala bilmzdi. Xsusil, ah Thmasibin Ftli xann
mvqeyini deyil Nadirin mvqeyini mdafi etmsi v krdlrl ixti-
lafa son qoyulmas Ftli xanda ona qar ciddi dmnilik hisslri
yaratd. Nadir bunu hiss etmy bilmzdi. Amma onun cngavr
xarakteri bu ixtilafda da stn glmy imkan verdi. Nadir thlkdn
geri kilmdi, ksin lin dn imkandan bhrlnrk ny qadir
olduunu nmayi etdirmy ald.
kinci mqam, Ftli xan Qacarn qtli mslsidir. Hmin qtlin
mhz Nadirin ah Thmasibl birlmsindn sonra ba vermsi v
z d Mhdin mhasirsi zaman tez-tlsik hyata keirilmsi ta-
rixilrd, tdqiqatlarda myyn suallar yaratmaqdadr. Diqqti
clb edn msl Nadirin bu id n qdr maraql olub-olmamasdr.
Nadir iddial, zhmli, hyatn qlncna balam v glcyini d ba-
qa cr tsvvr ed bilmyn bir xs idi. Ftli xan da iddial idi. F-
tli xann aradan gtrlmsi istniln halda Nadirin hakimiyyt uza-
nan yolunun zrindki manelrdn birinin aradan qaldrlmas idi.
Amma tcrbsi hl mhlli dylrl mhdudlaan v ilk byk
dy olan Mhd dy hl qarda ikn Nadirin bel xyallara
d bilmsi hqiqt kimi grnmr. Bununla bel, Nadir zn
thlk sayd insanlarla haqq-hesab kmyi d bacarrd. Ola bilsin
ki, mhz bu keyfiyytlrin gr Ftli xann qtlinin v ya onun qtl
hkmnn hyata keirilmsinin Nadirin ad il balanmas chdlri
vardr. gr bu bel idis Nadirin bu msly mara Ftli xan Qa-
carn gcl rqib olmasndan v onun Nadirin cngavrlik planlarnn
hyata kemsin mane ola bilmsi ehtimalndan irli gl bilrdi.
Digr trfdn, Nadirin bel kimlr dmsi v hmin snaq-
lardan ziyansz xmas onun bu tinliklr artq hazr olmasndan
xbr verir. ah Thmasibl yenic tan olmasna baxmayaraq, iki
thlkli ixtilafda ahn ona arxa durmas Nadirin z xsiyytin
diqqti clb etdir bilmsini d gstrir.
Bu msl il bal bir sra suallarn v fikir mxtlifliyinin ortaya
xmas mnblrd yekdil mlumatlarn olmamas il baldr. Ta-
rix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumata gr, ah Thmasib v
Ftli xan v onlarn trafnda olan qoun Xorasana doru yola d-
md. Yolun uzunluu, havalarn soyuqluu qounlar ldn salanda
Ftli xan Qacar ah Thmasibdn Astrabada qaytmaq, qoun n
zruri olan tchizat tdark edib gtirmk n icaz istdi. Onun bu
xahii ah Thmasib v onun yanlar trfindn bh il qarland.
Onda onun aradan gtrlmsi mslsi ortaya xd. Mslnin ma-
hiyyti Nadir atdrlanda o bununla razlamad. O, ah Thmasib
tklif etdi ki, Ftli xan Qacar hllik ldrlmk vzin hbs edilsin
v minlik hasil olmaq n Kelata gndrilsin. Mhd hri l
keirilndn sonra azad edilsin. ah Thmasib ilk baxdan bu tklifl
razlad. Amma z niyytindn d l kmdi. Nadirin bu msld
narazln bildiyi n xlvti olaraq Ftli xann saxland adra
adamlarn gndrdi v onu qtl yetirdi. Mirz Mehdi Astrabadinin
fikrinc, ah Thmasibin traf arasnda Ftli xanla nifaqda olanlar
da var idi v Ftli xann qtlini d onlar hyata keirdilr (15).
Alm Ara-ye Naderi d olan mlumata gr, ah Thmasibin F-
tli xan Qacardan narazl var idi. Xorasan yr zaman ah Th-
masibin trafnda bu bard shbt dd. ah Thmasib d bildirdi
ki, Ftli xan mn dalar kib, Astrabadda olarkn onu fqanlarla
dy gndrmk istdim. Amma getmdi v deyiln qulaq asmad.
Bu vaxt Nadir, Ftli xann ban bdnindn ayrb onun yanna g-
tirmy hazr olduunu bildirir v bir ne silahl il onun adrna
girir. Ftli xan onu yaxn adam saydndan qarsna silahsz xr.
Nadirin yanndaklar krd dylri idi v onlarn da Ftli xan
Qacarla z ixtilaf var idi. Nadirin mri il onlar Ftli xann boynunu
vurdular. Ftli xan qtl yetirilndn sonra ah Thmasib Nadiri qor-
uba vzifsin tyin etdi (16).
L.Lokkart digr mnblr istinadn Ftli xan Qacarn qtlini
onun ah Thmasib xyant etmsi v Mlik Mahmudla birlmk
niyyti il bal olduunu qeyd edir. Yazlanlara gr, Nadir Ftli
xann qtlind gnahkar deyildi. Bel mlum olur ki, Mhdin mha-
sirsi zaman Ftli xan Qacar, Mlik Mahmudla laq yaratmaq ist-
yib v bununla bal ona mktub da gndrib. Hmin mktub Nadir
trfindn l keirilib v ah Thmasib atdrlb. O da hirslnrk
Ftli xan hzuruna artdrb v hbs etdirib. Sonra da qtl
yetirilib (17).
Mxtlif tarixi dbiyyatda Ftli xan Qacarn Nadir trfindn
sulandrlmas, Ftli xann qtlinin hyata keirilmsind Nadirin
znn v dylrinin itirak bard mxtlif rvaytlr v mlu-
matlar vardr. Amma ilk baxdan hmin rvaytlrin oxunun Nadirin
xsiyytinin bh altna alnmasna xidmt etdiyini grmmk
mmkn deyil.
Ftli xanla olan ixtilaf aradan qalxan kimi, Nadir baqa bir ixtilaf
v intriqa il zldi. mumiyytl, Mlik Mahmudla dydn sonra
Nadirin hyatnda ciddi hadislr ba verdi. Bir trfdn ah Thma-
sibin trafn brm yanlarn kimlri v intriqalar, bir trfdn
d trafa splnmi tayfalarn rhbrlrinin qiyam v itatsizliklri
Nadirin yolu zrind ortaya xan son drc thlkli manelr idi.
Nadir el bir axara dmd ki, ya bu axarda ona qar mvqe tutan-
larn qurban olmal, ya trafnda ba vern oyunlardan qalib xmal,
ya da balad ilri trk edib meydandan uzaqlamal idi. Qarsna
xm tinliklrdn qorxmaq Nadirin xasiyytin xas deyildi. Onun
fiziki v qli keyfiyytlri, hrbi tkilatl, hadislrin gediin
vaxtnda v smrli nfuz etmk qabiliyyti hyatn nvbti snaq-
larn da df etmy imkan verdi.
Nadirin qarsna xan nvbti snaqlar is daha ox Thmasib
Mirznin qtiyytsizliyi, trafndak yanlarn fitnlrin uymas il
bal idi. Nadirin kifayt qdr nfuza v gc malik olmasndan qor-
xuya dn hmin yanlar onu aradan gtrmk n mxtlif fitn-
lr l atrdlar. Onlar alrdlar ki, ah Thmasib Nadiri yanndan
uzaqladrsn v son nticd onun mhvin frman versin. Hqiqtd
d bu insanlar ah Thmasibl Nadir arasnda ciddi nifaq yaranmasna
nail oldular. Nadir hl Mhd glmzdn qabaq Qoan krdlrin-
dn olan Sam byin qzna eli gndrmidi v Mlik Mahmudla
dy baa atandan sonra Nadir Sam byin qzna kbin ksdirmyi
qrara ald. yanlarnn thriki il ah Thmasib d Sam byin qzna
eli gndrdi v Nadirin deyiklisin iddia xd. yanlarn ox inc
dnlm bu fitnsi Nadirl ah Thmasib arasndak nifaq xeyli
drinldirdi. Bu msl Nadir n slind rf mslsi idi v ma-
lik olduu imkanlar il o, rfinin tapdalanmasnn qarsn almaq
istyirdi. Nadir yeni bir snaqla qarlasa da ninki z rfini qorudu,
eyni zamanda ona qar qiyam qaldrmaq istyn qvvlr d ciddi
drs verdi.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderinin mllifi yazr ki, haqqnda da-
nlan xanmla kbin ksdirilmsi n Nadir z elilrini Xbuana
gndrdi. Amma ah Thmasibin hmin xanma evlnmk niyyti
aydn olduundan Nadirin elilri geri qaytarld. Nadir bunu zn
qar thqir kimi qbul etdi v ona meydan oxuyan krdlrin drsini
vermk n Xbuan zrin qoun kdi. Onun qounu Xbuann
frsngliyind drg sald v qardak dy n hazrlamaa
balad. Mnbd olan mlumatlara gr, Xbuan hakimi Mhm-
md Hseyn xan, ah Thmasibin Nadirin deyiklisin evlnmk istyi
haqqndak mktubunu gizlic Nadir gndrdi v mslnin n yerd
olduunu ona anlatmaa ald. Nadir vziyytdn xbrdar olsa da
onunla birlikd Xbuana qar planladrlan yrd itirak edn ah
Thmasib he n demdi. vzind ah Thmasib gec ikn dr-
gni trk etdi v Xbuana yolland. Shri gn ah Thmasibin yox
olmasn eidnd Nadir ald ki, bu msl ss-ky sbb olmasn.
ksin, ah Thmasibin yalarnn geyimlrini toplayb bir hisssini
Xbuana, bir hisssini d Mhd gndrdi (18).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderidn frqli olaraq Alm-Ara-ye
Naderid Thmasib Mirznin gec ikn Nadirin drgsini trk
edib Xbuana qamasnn myyn sbblri d gstrilmidir. B-
tnlkd, Alm Ara-ye Naderid Nadirin Xbuan zrin hcum
etmsinin frqli sbblri gstrilmidir. Amma sonrak tsvirlrdn
aydn olur ki, ail mslsi zr ah Thmasibl Nadir arasnda
yaranan nifaq Xbuan zrin yrn sas sbbidir.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Mhd azad edildikdn sonra Na-
dir Xorasann btn hakimlrin v srkrdlrin xbr gndrdi ki,
bu vilaytin yeni hakimi, Sfvi slalsinin davams olan ah Th-
masibdir v onlar Mhd trif gtirrrk yeni hakim sadiqliyini
nmayi etdirmlidirlr. Krd tayfalarnn hakimlri bu gstri ml
etmkdn imtina etdilr v bildirdilr ki, vilayt ilri zr sahibi-
ixtiyar Nadir olduu n yeni hakimiyyt tabe olmaq istmirlr.
Nadir yax anlayrd ki, vilaytd tam min-amanlq yaratmadan, ar-
xada mvcud olan itatsizliklri aradan qaldrmadan v ona qar
hazrlanan fitnlr son qoymadan z planlarn uurla hyata keir
bilmz. Ona gr d tezlikl Xbuan zrin yr baland. Mnb-
nin verdiyi mlumata gr, bu yrd 10-12 min seilmi dy
itirak edirdi. Burada gstrilir ki, Nadir Xbuann 2 frsngliyind
drg sald. El bu drgd olarkn krd hakimlrindn Mhm-
md Hseyn xan, Cfrxan by, ahverdi xan v baqalar ah Th-
masib mktub gndrdilr v bildirdilr ki, gr ah Thmasib onlara
qoulsa 30-40 min krd ailsi onun xidmtind dayanacaq, Nadiri
mhv edck, sonra dniz kimi dalalanan qounlarla sfahana z
tutub rfi taxtdan salacaq v ah Thmasibi taxta xaracaqlar. Bu
mktubda yazlanlara inanan ah Thmasib gec ikn iki qulam il
birlikd drgni trk etdi v Xbuan qalasna qad (19).
Shri gn ah Thmasibin yoxa xmasndan xbrdar olanda Na-
dir z srkrdlrin onun krdlr trfindn ourlandn v bunun
n tezlikl hcuma balayb krdlr zrb endirmk niyytind
olduunu bildirdi. Krdlr anlayrdlar ki, Nadirl dy qalmazdr
v ona gr d onlar da dy hazrlardlar. Krd dylrinin
rhbri Cfrquluxan by gman edirdi ki, 3 min nfrlik bir dst il
Nadirin l-qolunu balayb Xbuan qalasna gtir bilckdir. Dy
gn Cfrquluxan byl brabr Mhmdrza xan Kpnkli, M-
hmmdrza by Badl, ahverdi xan Keyvanl v digr xanlar v sr-
krdlr z qounlar il Nadirin drgsi qarsnda dy mvqelri
tutdular. Onlarn ciddi dy hazrl Nadiri he d kindirmdi v
tabeiliyind olan qounu el qrupladrd ki, qar trf n he bir
ans qalmasn. O, min nfrlik svari dstsini ayrd, yerd qalan d-
ylri is piyada mvqelri tutma mr etdi. Nadir krdlrin d-
y imkanlarn thlil edrk onlara ilk zrbnin artilleriya il vurul-
masn mqsduyun sayd. Ona gr d ilkin olaraq toplara at
amaq mri verildi. Toplarn at hazrln znburklr davam etdir-
dilr. Toplar v znburklr z ilrini grndn sonra tfngilr irli
xdlar. Nadir ona da nail oldu ki, krd qounlar dairvi at altna
ddlr v ox ciddi tlfatla qarladlar. Cfrquluxan by Nadirin
piyadalar zrin hcuma kemy chd gstrs d, qardan atlan
gllnin qurban oldu v onun lmsi il krdlr arasna da bir vlvl
dd. Nadir ehtiyatda saxlad svari dstsin mr etdi ki, geri
kilmkd olan krdlri tqib etsin v onlara aman vermsin. Hmin
svari dstsi d veriln tapr yerin yetirdi v Nadir svarilrinin
lindn ox az sayda krd cann qurtarb Xbuanda snacaq tapa
bildi (20).
Baxmayaraq ki, yanlarnn thriki il ah Thmasib, Grayl, As-
trabad v Mazandaran hakimlrin Nadir tabe olmamaq bard mk-
tub gndrmidi, bununla bel Nadir z hdsind olan qvvlrl z
niyytin nail ola bildi. Dyn shri gn Qaracurlu krd dstsi
Xbuana kmy gldi. Nadirin dstsi bu dstnin qarsn
Xbuana atmam ksdi v ona ciddi tlfat verrk geri qaytmaa
mcbur etdi (21).
Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, Nadir Xbuan qala-
sn mhasird saxlad zaman ona xbr gtirdilr ki, Xbuan
hakimi Mhmmd Hseyn xan vvlc Nadir deyiklnmi, sonra da
ah Thmasib trfindn eli gndrilmi bacsn irvanqaladan X-
buana gtirmk istyir. Bunun n Mhmmd Hseyn xan ir-
vanqalaya 300 nfrlik dst gndrmyi qrara ald. Bacsn Xbu-
ana gtirmkd mqsdi szsz ki, Nadir deyil, ah Thmasib ver-
mk idi. Mhmmd Hseyn xan da gman edirdi ki, Nadir onun
irvanqalaya gndrdiyi dsty toxunmayacaq. Bu xbrdn son
drc hirslnn Nadir dylrinin 1000 nfrini seib irvanqala-
ya yollad. Nadirin dstsi qala yaxnlnda Mhmmd Hseyn
xann gndrdiyi dstni haqlayb ona gcl zrb endirdi. Bununla da
hmin dstnin irvanqalaya daxil olmasna imkan verilmdi. Dst
zvlrinin ksriyyti ldrld, bir oxu is sir gtrld. Ar zr-
b altna dm krd dstsindn qab canlarn qurtaranlar v ba
vernlri Xbuana atdranlar da oldu (22).
Mnblr gr, bu hadislrin ba verdiyi 1721-ci ilin Novruz
bayram rfsind havalar son drc soyuq keirdi. axtalarn idd-
tin htta heyvanlarn da davam gtir bilmdiyi bir raitd dy-
lrin d fall xeyli aa dd. Xsusn, l raitind drg
qurmu Nadir qounlar ox byk tinliklrl zlmli oldu.
Nadir irvanqalaya yollananda onun qounlarnn byk hisssi
Xbuan yaxnlndak drgd qalmd. Xbuan hakimi M-
hmmd Hseyn xan Nadirin uzaqda olmasndan v onun Xbuan
yaxnlndak qounlarnn ar hava raitin gr evikliyini itir-
msindn istifad edrk hcuma kemk qrarna gldi. Mhmmd
Hseyn xan 16 minlik qounla qaladan xb Xbuan yaxnlndak
Nadir qounlarn mhasiry ald. Krdlrin qfil hcumu Nadirin
qounlarn dorudan da tin vziyyt sald. Nadirin olmamas v
dyn dzgn tkil edilmmsi d vziyyti arladrd. evik
hrkt etmk imkann itirn svarilr d piyada olub onlar mhasir
edn krdlr mqavimt gstrmk yolunu sedilr. Bununla bel,
Nadir qounlar krdlrin btn istiqamtlrdn gclnn hcumunun
qarsn saxlaya bilmdi. Krd ahverdi xann Nadirin znburklrini
l keirmsi is onun dstsinin mqavimtini tamamil zifltdi.
Nadirin dstsindn htta frarilik ednlr d tapld. Yalnz Nadirin
zn yetir bilmsi onun dstsini tamamil mhv olmaqdan xilas
ed bildi (23).
M.Kazm Mrvinin mlumatna gr, Nadirin Xbuana qaytma-
sna v dstsini mhv olmaqdan xilas etmsin sbb gec narahat
yuxu grmsi olmudu. O hl uzaqdan qum tplrindn birinin st-
n qalxb dy meydannda ba vernlri mahid etdi, drd trf-
dn mhasird olan dylrinin midsiz vziyyt dmlrini
grb dht gldi v byk srtl dmn zrin hcum kdi.
z miqyasna gr bu dy ox byk qvvlri hat etms d,
Nadirin ox byk srtl hyata keirdiyi dylrdn biri idi. O ilk
nvbd dy meydannda ba vernlri nzrdn keirib vziyyti
qiymtlndirdi. Qlbnin ld edilmsi n dstsini lazm bildiyi
kild qrupladrd. nand srkrdlrin rhbrliyi altnda sa v
sol cinahlardan hcum edck qvvlri myynldirdi, onlarn qar-
sna konkret taprqlar qoydu. z qarda olmaqla krd qvvl-
rinin zrin hcum etdi. xsi cati il dylrini dy daha
da ruhlandrd. Dy meydannda ahverdi xan grnc ona trf
d, qolunun btn gc il ona zrb endirdi. ahverdi xan irli
verdiyi sipri vasitsil cann Nadirin zrbsindn xilas ed bildi. Na-
dir srtl apan atnn ban geri qaytarb zn yenidn ahverdi
xana yetirn qdr, ahverdi xann trafnda olan krd dylri
onu haty alb daha thlksiz mvqelr uzaqladra bildilr (24).
Nadirin birlmi qounlar krdlrin hcumunun qarsn ninki
saxlad, htta tbbs l alb onlar geri kilmy mcbur etdi.
Daha ac aqibtl rastlamamaq n krd dstlri Xbuan qalasna
qamal oldular. Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, Nadi-
rin tkil etdiyi srtli hcum nticsind krd qvvlri 45 min nfr
itki verdilr. Xbuan qalas yenidn mhasiry alnd v onun
tezlikl l keirilmsi n qala divarlarnn zlnn qazlmasna,
qala divarlarn amaq n nrdivanlarn hazrlanmasna gstri
verildi. Krd tayfalarnn asaqqallar vziyytin kskin kild
pisldiyini v onlar n daha mid yeri qalmadn grb barq
n Nadirin yanna nmayndlr gndrdilr. Ona atdrdlar ki, ba
vern itatsizliklr gnahkar Cfrquluxan by idi ki, o da artq
mllrinin czasna atb. Ona gr d xahi edilirdi ki, Nadir dy
dayandrsn, Mhd qaytsn v onun ardnca da ah Thmasibi
Mhd yola salsnlar. Nadir bu tklifl razlad v Xbuan
krdlrindn 12 min tmn qnimt alb Mhd dnd. Ba vermi
ixtilafa baxmayaraq Nadir, ah Thmasibi Mhdd ox yksk
kild qarlad, onu ah saraynda yerldirdi v xidmtind
dayanmas n xsusi adamlar ayrd (25).
Xorasan razisind itatsizlik gstrn qvvlr ciddi zrb vurul-
mas, ah Thmasibin yenidn Mhd qaytmas v onunla igzar
mnasibtlrin brpa olunmas Nadird nhayt ki, Sfvi dvlti
srhdlrin tcavz etmi xarici qvvlr qar mbarizy balama-
a ans vercyi midi yaradrd. Amma bu midlr ox uzun srmdi
v Nadirl ah Thmasib Mhd qaydandan az sonra Xorasann bir
sra mntqlrindn yen d qiyamlar haqqnda mlumatlar alnd.
Nadir verdiyi vdlr xilaf xan krd tayfalar Drgzd ah Th-
masibin hakimiyytini tanmadqlarn bildirdilr. kr by adl birisi
d Drgz krdlrinin qiyamna rhbrlik edirdi. Onlarn ardnca
Nadir trfindn bir mddt salamat buraxlm Mlik Mahmud vasi-
tsil thrik ediln Mrv tatarlar da qiyam qaldrdlar. Nadir gman
edirdi ki, qiyamlar qarda brahim xann rhbrliyi altnda gndr-
diyi qvv il yatra bilr. Dorudan da, brahim xan z qvvsi il
Drgz atb orada itatsizlik etmi krd tayfalarna ar zrb vurdu.
Amma Yumrulu v li eli trkmnlrinin, habel Mhmmd Hseyn
xan v ahverdi xann rhbrliyi altnda olan krd dstlrinin
Drgz glmsi il brahim xann vziyyti mrkkbldi v onun
dstsi mhasiry dd. Qardann mhasiry dmsi xbrini
eidnd Nadir qounlarn toplayb ah Thmasibl birlikd Qoan-
dan kemkl Drgz yola dd. Nadir qoun dstsi il el bir
srtl dmnin ba zrini ksdirdi ki, krd qiyamlar gzlrini
amaa, n ba verdiyini anlamaa macal tapmadlar. Byk srtl
vurulan zrbdn canlarn qurtarmaa alan krdlr brahim xan
mhasir etmkdn l kib geri qamaa z tutdular. Nadirin sva-
rilri onlar tqib etdilr v yen el bir srtl bu tapr yerin
yetirdilr ki, krdlr n ba verdiyini anlamam Nadir svarilri on-
larn qarsna keib yollarn baladlar. Krd dstlrinin srkrd-
lrindn biri olan Sleyman by ixvanl Nadirin dylri tr-
findn sir gtrld v Nadirin drgsin aparld. Nadirin mri il
onun hr iki gz kor edildi v bununla da krdlrin nvbti qiyam
yatrld (26).
Bundan sonra Nadir qarda brahim xan Mrv tatarlarnn
qiyamn yatrmaa gndrdi. brahim xan ona veriln tapr yerin
yetirib Mrv tatarlarn itat altna gtirn vaxt yenidn Xbuan krd-
lrinin qiyam qaldrmas xbri eidildi. Nadir yenidn Xbuana
qoun kdi v qalan mhasiry ald. Nadirin catindn, dy-
gnliyindn drs xarmayan krdlr qalaya snb adl v Qaracurlu
tayfalarndan kmk istdilr. Onlar mid edirdilr ki, blk bu df
Nadir stn glib onun nzartindn xilas ola bilrlr. Amma gst-
riln chdlr he bir ntic vermdi. Nadir Xbuann mhasirsini
mhkmlndirdi v qaladaklarn gli-gedi yolunu ksdi. Qaladak-
lar da nhayt anladlar ki, Nadir qar qlnc qaldrmaq el zlrini
tin vziyyt salmaq demkdir. Ona gr onlar yenidn Nadir qar-
snda diz kb barq istdilr (27).
Nadir stn gldiyi dmnlrini balama da bacarrd. Artq
nenci df qiyam qaldrm krd tayfalarnn hakimlrini v srkr-
dlrini verdiklri vdlr inanaraq fv etdi. O, Mlik Mahmudu da
belc fv etmidi. Amma grnd ki, Mlik Mahmud vdin xilaf -
xaraq mxtlif tayfalar onun leyhin qaldrmaa alr, onda Nadir
yuxarda deyildiyi kimi, onun qtlin gstri verdi.
Nadirin apard mhlli xarakterli dylrdn biri d Mhdin
350 km cnubunda yerln Qayin hrind ba verdi. Qtl yetiril-
mi Mlik Mahmudun yaxnlarndan olan Hseyn Sultan adl birisi
orada Nadir trfindn tyin edilmi yerli hakimi hrdn qovub z-
n hakim elan etdi v Nadirdn qisas alacan bildirdi. Nadir vvlc
z qoun dstsini ora gndrdi. Gzlniln ntic hasil olmadqda
z ah Thmasibl birlikd Qayin yola dd, Sultan Hseynin
qvvlrini mlub etdi v orada asayii brpa etdi.
2.Nadirin fqanlara qar mbarizsi
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi srinin mllifinin yazdna g-
r, Nadir Qayin hrini itat altna aldqdan sonra Behdadin qalasna
v oradan da Snqal qalasna, fqanlara qar dymy yolland.
Onun Behdadin qalasna z tutmas v oradak fqanlarn itat altna
gtirilmsi 1727-ci ilin payznn vvllrin tsadf edir. Nadirin
qoununun Behdadin doru mar ox isti hava raitind icra edils
d, bu qala il bal qarya qoyulan vzif el bir tinlik olmadan
yerin yetirildi. Behdadindki fqanlar anlayrdlar ki, Nadirin
qarsnda duru gtir bilmycklr. Onlar tslim olma qrara
aldlar. Htta bildirdilr ki, Nadir icaz vers fqanlarn bas
Niyazabad qalasna yollanb orann fqanlarnn basnn
Niyazabada yollanmasna icaz verdi.Amma Niyazabada gednlr geri
qaytmadlar. Onda Nadir Behdadin qalasna hcum edib yalan vdl
onu aldadanlara gcl zrb vurdu (28).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr Behdadin qalas v elc d
trafda olan bir sra qalalar Nadir itat etdiyini bildirib Nadir qounu-
nun rzaq v yem tminatna da yardm gstrdilr. Amma Snqan qa-
lasnn byy Nadir itat gstrmkdn imtina etdi v Nadir qou-
nunun tminatnda da itirak etmdi.
Mnblrd geni mlumat olmasa da bel gman etmk olar ki,
Snqan kifayt qdr gcl bir qala idi. Yoxsa, qalann mdafiilri
Nadir qar cbh tutmaa csart etmzdilr. Digr trfdn qala
trafnda gedn dylrin bir ne gn uzanmas da deyilnin doru-
luuna bir sbutdur.
Alm Ara-ye Naderi srind Nadirin Behdadin fqanlarna qar-
, habel onun Qayin hri trafndak dydn sonra birbaa f-
qanlara qar yr balamas xatrlanr. ksin, bel mlum olur ki,
Snqan qalasnn itatdn xmasn Nadir daha sakit raitd qar-
lam v Snqna qar yr balamaq n xsusi hazrlq da gr-
md. Mnbd yazlandan o da mlum olur ki, Snqann halisi
fqanlar deyildilr. Snqan halisi v tblri arasnda olan daxili -
kimlr son nhaytd qalann v trafnn fqanlar trfindn ial
il nticlndi. fqanlarn yeni dstlrinin Sfvi srhdlrini amas
Nadiri xeyli qzblndirdi v onlarn zilmsi n qoun toplanma-
sna mr verdi. Qsa mddt rzind 14 minlik bir qoun topland v
Nadir hmin qounla Snqana doru yr balad. Snqana doru
yrd Nadir vvlc Feyzabad qalasnn mqavimti il qarlad.
Qala dylrinin aparlmasnda artq lazmi tcrby malik olan Na-
dir qouna Feyzabad qalasn mhasir etmk tapr verdi. Qala
mdafiilri at tutulmaqla brabr, Nadirin mri il oxlu sayda
nrdivanlar da hazrland v hmin nrdivanlarla qala divarlar zrin
hcum gclndirildi. Divar stn qalxan far dylri brc v
qala mdafiilri il yaxn dy girdilr. evik v smrli dy-
lrdn sonra Nadirin dylri ilkin olaraq qalann iki brcn l
keirdilr. Bunun ardnca qalann darvazalar tutuldu v Nadir qoun-
lar qalaya daxil olub ona sahib oldular (29).
Snqan qalasnn hakimi Feyzabad qalas urunda Nadir qounla-
rnn catindn xbr tutub tvi dd. Onu gzlyn mlubiy-
ytdn cann qurtarmaq n Herat l keirmi bdali fqanlarnn
rhbrlrindn olan Zlfqar xann v Allahyar xann yanna apar
gndrdi. Onlara atdrd ki, Sfvi nmayndsi olan ah Thmasib
Nadirin kmyi il Snqan zrin yr balamdr. Snqan hakimi
xahi edirdi ki, Nadir qoununa mqavimt gstrmk v qalann m-
hafizsini mhkmlndirmk n ona kmklik gstrsinlr. fqan
yanlar Snqan hakiminin xahiini vzsiz qoymadlar. He bhsiz
ki, onlar da Nadirin igidliklri bard eitmidilr v yax anlayrdlar
ki, Snqan tutulandan sonra nvb tezlikl onlara ata bilr. Herat
hakimlri Snqann mdafisi n 20 minlik bir qoun dstsi gn-
drdilr.
Feyzabad qalasn alandan sonra Nadir Snqan qalas trafnda d-
rg sald v qalan mhasiry ald. Qalann mhasirsinin smrli
tkili n Nadir qalann dvrsini sektorlara bld v hr sektoru
tcrbli srkrdlrdn birin taprd. Onlara eyni zamanda qala z-
rin hcum tkil etmyi mr etdi.Trflr arasnda gedn dy v
atmalar qalann xeyli yax mhafiz olunduunu gstrirdi. nki
Nadir qoununun btn chdlri he bir uur gtirmdi. Ona gr qa-
lann mhasirsi d uzanmaa balad (30).
Nadir yax anlayrd ki, qalann mhasirsinin uzanmas dmnin
xeyrin ola bilr. Ona gr d Nadir daha qtiyytli dy kemyi
qrarladrd.O, srkrdlrini yenidn tlimatlandrd, onlara veriln
taprqlar dqiqldirdi. Srkrdlr qala alnana kimi htta yemk-
imkdn bel l kcklrin sz verdilr v dediklrinin d stnd
durdular. Tezlikl Snqan qalas Nadir qounlarnn lin kedi.
Nadir v onun dylri Snqan qalasnn l keirilmsini qeyd
etdiklri vaxt Heratdan gndriln fqan qounlarnn yaxnlamas
haqqnda xbr alnd. Bu xbr oxlarnda, o cmldn ah Th-
masibd bir tvi yaratd. nki ne illr idi ki, Herat fqanlarn ha-
kimiyyti altna dmd v Sfvi xandan trfindn Heratn qay-
tarlmas n gstriln chdlr d uursuzlua dar olmudu. Ad-
l-sanl Sfvi srkrdlrini mlub edn fqanlarn glii vziyytin
daha da mrkkbl bilcyi ehtimaln yaradrd. oxlar fqanlarn
hcumunun ktlvi qan-qada il mayit olunacan dnrd.
Nadir is fqanlarn glmsi xbrini tmkinl qarlad.Sfvi ra-
zilrin tcavz etmi fqanlarn qovulmas v onlarn l keirdiklri
razilri yenidn geri qaytarmaq planlar il yaayan Nadir n He-
ratdan gndriln dst il dymk onun potensialnn yeni bir
nmayii ola bilrdi. Ona gr d Nadir byk bir hvsl Heratdan
Snqan qalasnn kmyin gndrilmi fqan dstsi il dy
atld. Eyni zamanda o z srkrdlrini v qoun balarn da bu d-
y kkldi. Lazmi hazrlq addmlar atdqdan sonra Nadir fqan
dstsini Snqan qalasndan aralda qarlama qrarladrd.
Bu dy hr iki trf n maraq ksb edirdi. fqanlar son illr
rzind Sfvi qounlar zrind asanlqla qlb qazandqlar n
bu df d Sfvi dstsin asanlqla qlb alacana v onlara ar
zrb vuracaqlarna min idilr. fqanlar bir daha sbut etmk ist-
yirdilr ki, Herat traf artq onlarn mlkiyytidir v Nadir kimilri
bu istiqamtd hr hans bir uur qazana bilmzlr. Nadir n is bu
dy mhlli dylrdn knara xmaq baxmndan hmiyyt
ksb edirdi. Hmin dy byk planlarla yaaman doru olub-ol-
madn nmayi etdirmli idi. Bu planna uyun gln bir taktika da
Nadir trfindn seildi.
Nadirin sediyi frqli taktika qardak dyn uuruna yol ad.
O, qounlar iki yer bld. Seilmi far v Mrv dylrindn
ibart 700 nfrlik bir dstni z il gtrd. Digr qoun hisssinin
rhbrlrin qti olaraq taprd ki, htta onun dstsinin mhvi xb-
rini eitslr bel Snqan trafndak mvqelrini trk etmsinlr v
bununla hm oradak dy mvqelrini, hm d ah Thmasibi qoru-
sunlar. Bu tapr verndn sonra Nadir yola dd. ox gman ki,
Nadir vvldn dyn ba vercyi mntq il tan olmudu v
fqanlara daha smrli zrbnin vurulmas mmkn olan mnasib
mkan myynldirmidi. fqanlarn drg sald yer yaxnla-
anda Nadir dstsi il yaxnlqdak hndrlyn stn qalxb fqan-
lar mahid etdi. Onlarn tp zrind cmlmsi v xeyli yaxnda
olmalar fqanlarn nzrindn qamad v fqan srkrdsinin mrin
sasn minlik bir dst Nadirin dstsi zrin hcum kdi. Qar
trflr arasnda ox, qlnc v tfnglrdn istifad etmkl grgin bir
dy rvac verildi (31).
fqanlarn qvv stnlynn qarsn Nadirin dstsinin hrbi
v fiziki keyfiyytlri, dyn axarn dzgn qiymtlndirmlri,
igidlik v catlri il almaq mmkn idi. Nadir d bunu yax anla-
yrd. O, dyn saslandrlm kild tkil edilmsin, z qvv-
lrinin yerldirilmsin, zrurt duyulan anda lazmi mvqelrin gc-
lndirilmsin diqqt yetirmkl brabr, lindki tbrzinl dy
atld v dstsini d qlby ruhlandrd. xsi keyfiyytlri il
Nadir bir-ne dynn gr bilmdiyi ii grrd. Dylrin n
qaynar nqtlrind Nadirin havada cvlan edn tbrzini onun
trafndaklar n ruh mnbyi idi. Qarsna xan fqanlar Nadirin
tbrzinindn aman tapa bilmdilr. Nadirin catinin rhbrlik et-
diyi dstsi trfindn tamamlanmas fqanlara he bir mid yeri qoy-
mad. Bu qanl dyd sa qalanlar z drglrin qamaqla canla-
rn xilas ed bildilr.
fqan srkrdsi ilk dstsinin zilmsindn sonra Nadirin zrin
3 min nfrlik daha bir dst gndrdi. Yeni v daha byk baqa bir
dstnin dy atlmas far v Mrv dylrinin vziyytini
szsz ki, tinldirdi. lk dyn yorunluu, sralarn myyn
qdr seyrlmsi Nadird bir nigaranlq yaratd. Amma hmiki
kimi, Nadir z dylrini qaynar dy sfrbr etdi v onlarn
qarsna bel bir tlb qoydu ki, ya kii kimi dymli, ya da qadn
paltar geyinmlisiniz (32).
Nadirin dstsi znd el bir gc v qvv toplad ki, ikinci fqan
dstsin d he bir ans vermdi v say stnlyn baxmayaraq h-
min dstni fqanlarn drgsin qdr qovdu. Mnblrin verdiyi
mlumata gr, gn rzind ba vern dylrd Nadir v onun
dstsi el misilsiz cat gstrdi ki, htta ah Thmasib onlarn is-
tiqbalna xd v hdsiz sevincini onlarla bld.
Shri gn dylr yenidn qzd. Amma ilk gnn dy f-
qanlarn daxilind bir tla yaratmd. Bu daxili tla hisslrini onlar
z srkrdlrin bildirmkdn d kinmdilr. fqanlarn fikrinc,
700 nfrlik Nadir dstsi bel cat gstrirdis, Nadirin btn ds-
tsinin qarsnda dayanmaq he mmkn olmazd. fqan srkrdlri
is bu qorxunu aradan qaldrmaq n bildirirdilr ki, indi fqanlar 8
minlik bir dst il dy qoulacaq. Bu dstnin qarsn Nadir he
bir vchl ala bilmz.
vvlki gnn uursuzluunun tkrar olunmamas n fqan sr-
krdlri z qounlarn xsusi olaraq qrupladrdlar. 4 min nfrlik
tfngdarlar dstsi cbhnin n xttin yerldirildi. Onlarn vasitsi
il Nadirin dstsin at zrbsi vurulmal idi. Onlarn arxasnda is
nizlrl silahlanm svari dstsi mvqe tutdu. Nzrd tutulmudu
ki, svarilrin evik manevrlri at hazrl il balanan hcumu da-
vam etdirsin v gclndirsin. Nadirin qounlar geri kilmli olsayd
fqan svarilri onlar tqib etmli idilr. fqanlarn yerd qalan d-
ylri d ardnca dy qatlmal idilr (33).
Qardak dy Nadir d ciddi hazrlard. Hm dy meyda-
nn, hm d fqan qvvlrinin dy qaba dzln diqqtl
mahid etdikdn sonra Nadir d qounlar vziyyt uyun qrup-
ladrd.Cbhnin sa cinahna Mrv v Srxs dylrini gndrdi
ki, onlara hmd xan Mrvi rhbrlik edirdi. Sol cinah Bekta fara,
krd ahverdi xana v seilmi dylrin topland bir alaya
hval edildi. Nadir is dyn sas arln z zrin gtrck
mrkzd mvqe tutdu. mamverdi xan Bayat, Srdar xan, Mhm-
mdli xan far min nfrlik svari il bir nqtd cmldirdi,
pusqular, ehtiyatland dy nqtlrini tcrbli srkrdlrin v
qoun balarna taprd. Btn dstlrin taprlan dy mvqe-
lrini l keirmsin xsn nzart etdi, hr bir dst basna irad
v tpr alamaqla yerin yetirmli olduqlar vziflrin tfrratla-
rn anlatd. Ad kiln dstlrdn baqa Nadir tcrbli srkrdlr-
dn olan smayl xan v Mir Abutalb xan min nfrlik bir dst
il cbhnin n xttin gndrdi. fqanlarn hcumuna ilk tu gln
v itkilrl zln d bu dst oldu. smayl xan dylri il
fqanlarn ilk hcumlarna sin grib onlarn qarya irlilmsin yol
vermdi. Qsa zaman rzind geni vst alan dyd Nadirin sa
cinah da fqanlarn hcum hmlsin mruz qald. xsn dyd
itirak etmkl brabr dy meydann da daim nzart altnda
saxlayan Nadir sa cinahn ciddi mqavimtl rastladn v zifl-
diyini grdkd hmikeik dstsindn min nfr dyy hmin
istiqamtd irlilmyi mr etdi. Hmikeik dstsinin dylri-
nin cbh xttin atlmas il fqanlardan 500 nfrin mhv edilmsi
ox da uzun kmdi. Az sonra is hmin istiqamtd tbbs btn-
lkl Nadir qounlarnn lin kedi v orada dy qoulan fqanla-
rn geri kilmkdn baqa arsi qalmad (34).
Dyd vziyytin dyi bilcyindn ehtiyatlanan fqan qoun-
larnn rhbri Musa xan znn 4 minlik svari dstsini d irli -
xard v onlara srtli hcum mri verdi. Yni, dstnin dy qoul-
mas cbhnin bir hisssind yenidn fqanlarn stnlyn yaratd
v htta Nadirin dylri onlarn qarsndan xeyli geri kilmli
oldular. Hmin vziyyt Nadirin diqqtindn qamad. O, smayl xan
v Mir Abutalb xan srtl irlilyn fqanlarn qarsn ksmy
gndrdi. Bununla fqanlarn qarsn etibarl kild ksilcyin
min olmayan Nadir bir alayla brabr, z d hmin istiqamtd d-
y qouldu (35).
Bu dyd Nadir daha ox mdafi taktikasna stnlk verdi.
nki sayca stn olan v kifayt qdr dy tcrbsin malik olan
fqanlara lazmi itki yetirmdn qalib glmk mmkn deyildi. O,
dy el qurdu ki, btn istiqamtlrd vvlc fqanlarn dy s-
tnly aradan qaldrld, onlarn Nadir qounlarnn daxilin doru
irlilmsi dayandrld. Axama qdr davam edn dyd fqan
qvvlri aq-ana mlub olub geri kilmslr d he bir uur
da ld ed bilmdilr. ksin, sayca az olan Nadirin dstsinin srt
mqavimti il rastladlar, vaxt tdkc is sralarnn seyrlmsinin
ahidi oldular.
Etiraf etmk lazmdr ki, Nadir d qarsnda dayanan fqanlarn
gcn v zmkarln grd. Anlad ki, nvbti gn dylr daha
grgin xarakter ala bilr.Ona gr d bu ciddi snaqdan qlb il
xman yollarn arad. Bel bir vaxtda ona xbr atdrdlar ki,
fqanlar Nadir qounlarnn mqavimtini qra bilmycyini anlayb
dy meydann trk ediblr. Onlar Herata doru z tutmudular. Bu
xbr hm Nadiri, hm onun srkrdlrini, hm d dylrini ox
sevindirdi. Nadir srkrdlrini v frqlnn dylrini mkafat-
landrmaqla brabr, onlara byan etdi ki, Mhd qaydb qoun top-
lanmasn v tchizini baa atdrandan sonra Herata z tutacaq v h-
min hri d fqanlardan azad edckdir.
Herat l keirmi bdali fqanlar il dy Nadirin nvbti ciddi
bir dy idi.Amma hmin dy qdr Nadir yenidn bir sra s-
naqlarla zlmli oldu.
Snqan trafndak dydn sonra Nadir Mhd qaydb bir
mddt istiraht etdi. Hmin vaxt rzind sas diqqti qounlarn top-
lanmasna v tminatna ynltdi. O, yax grrd ki, fqanlar ciddi
dmndir v onlara qalib glmk n ciddi hazrlq grlmlidir.
Sonuncu dy d bunu gstrirdi. Lakin Nadiri dndrn tkc
sfr hazrlnn aparlmas deyildi. O eyni zamanda trafndak
yanlar trfindn thrik ediln ah Thmasibin mqavimtini qrmal
idi. nki mhm sfr rfsind ahn mvqeyi tamam baqa idi. O,
Herat istiqamtind deyil, sfahan istiqamtind hrbi yr balan-
masn tlb edirdi. ah Thmasib v onun yanlar tezlikl ah sara-
yna sahib olmaq v saray dbdbsind yaamaq istyirdilr. ah
Thmasibin istyi il is Nadir raz deyildi v bunun da z sbblri
var idi. Daha geni hrbi tcrby v tfkkr malik bir xs kimi
Nadir bh etmirdi ki, qounlar sfahana doru hrkt balayan ki-
mi Herat tutmu bdali fqanlar Mhd hcum ed bilrlr. Bu is
bir trfdn Xorasan kimi mhm hmiyyt malik vilaytin ldn
getmsin, digr trfdn is Nadir qounlarnn iki fqan qounu
arasnda qalmasna sbb ola bilrdi. Xorasan vilaytinin itirilmsi is
Sfvi dvltinin dirldilmsi n l keirilmi kiik imkanlar da
mhv ed bilrdi.
Nhayt, Nadir ah Thmasibi inandra bildi ki, sfahan sarayna
sahib olmaq n birinci sfahan deyil, Herat tutmaq lazmdr. Onda
qrara alnd ki, Nadir qounlarla Herata istiqamt gtrsn. ah Th-
masib is Niapura yollanmal v orada lazmi sayda qoun topla-
dqdan sonra Nadir kmk n Herata glmli idi. Bundan sonra
Nadir qoun dstsi il Herata yolland. O, Mhdi trk edndn
sonra yanlar yenidn ah Thmasibi z qrarndan dndrdilr. On-
lar ah mcbur etdilr ki, Nadir yardm gstrmkdn imtina etsin.
Bel olanda o, Nadir xbr gndrdi ki, Niapura deyil, Sbzvara
getmyi qrara alb.
Nadir qar fitn quran qvvlr bununla da kifaytlnmdilr.
Onlar qrara aldlar ki, Niapurla Sbzvar arasnda mskunlaan
Bayiri tayfasna divan tutsunlar. nki bu tayfa Nadiri mdafi
edirdi v hmin tayfann talan edilmsi Nadiri d zndn xara
bilrdi. Nadir Herata trf hrkt etdiyi zaman dorudan da Sbzvar
trafnda toplanm olan dstlr Bayiri camaatn soyub talamaa
baladlar. Bayiri camaat onlar thdid edn thlknin xeyli ciddi
olduunu grb ah qounlarna qar mxalift yaratdlar v mqa-
vimt l atdlar. Eyni zamanda ba vernlr bard Nadir xbr
gndrdilr. Bu xbri alan kimi Nadir qounlar il yenidn Mhd
dnd. bdali fqanlar da bundan istifad etdilr. Musa xann rh-
brliyi altnda olan bdali fqanlar Biyarcmnd v Qayin hcum
edib oralar talan etdilr. bdali fqanlarnn bu yrlri Nadirin g-
manlarnn doru olduunu sbut etdi. O, ah Thmasibin yanna
adam gndrib bdali fqanlarnn Heratdan qovulmasna kmk gs-
trilmsini xahi etdi. Nadir eyni zamanda Bayiri camaatna divan
tutulmasn sbblrini aydnladrmaa ald (36).
ah Thmasib Nadirin tkliflrini qbul etmdi. Yol boyu suyun v
yemin olmamasn bhan edrk ah Thmasib yanndak qounla
Nadirl birlmkdn imtina etdi. Bu azm kimi yanlarnn thriki
il ah Thmasib Xorasan hakimlrinin hamsna frman gndrdi ki,
Nadirin mrlrin qulaq asmasnlar.
ah Thmasib tam ciddiyti il Nadir qar mvqe tutdu. Nadir f-
qanlara qar dy balamazdan vvl bu yeni qruplaman zrrsiz-
ldirmyi qrara ald. O z qvvlri il ah Thmasibin drg sal-
d Khn Snqan qalasna gldi. ah Thmasib qounu il qalaya
snb Nadir mqavimt gstrdi. Nadir vvlc qalan top atin
tutdu. Qala daxilind yerln qoun dstsi qaladan bayrda Nadirin
dstsi il aq dy girdi. Amma gstriln btn chdlr baxma-
yaraq ah qounu Nadirin hcumunun qarsn ala bilmdi. ah kor-
peiman kild Nadirin drgsin glib onunla birlmy mcbur
oldu (37).
Amma bununla da bdali fqanlarnn zrin hcum etmk n
mnasib rait yaranmad. ah Thmasibl Nadir Mhd qaydan-
dan sonra Tk, Yumurlu v Sarl trkmnlrinin qiyam qaldrmalar
xbri gldi. Nadir ox gman ki, bdali fqanlarna qar yr hazr-
lad n hmin qiyamn yatrlmasna z yox, qarda brahim xan
getdi. Lakin brahim xan qiyamlarn hdsindn gl bilmdi v
bel olanda Nadir z hmin mntqy yollanmal oldu. O, trkmn
tayfalarna ar zrb endirib geri qaytd. Bundan sonra Nadir Astra-
bad v Mazandarana yolland. Nadirin qtiyyti saysind bu blg-
lrd d sabitlik tmin edildi. 1729-cu ilin mart aynda Nadir yenidn
Mhd qaytd v yenidn Herat zrin hrbi yr n hazrl
davam etdirdi.
Nadirin sfr hazrlna ilk nvbd yeni qoun toplanmas daxil
idi. Mhdd olarkn btn Xorasan vilaytindn qoun toplanmas-
na mr verdi. Bir ay rzind Nadirin trafnda 20 minlik qoun top-
land. Hmin qoun sasn far, Bayiri boylarndan, mrvlilrdn
v krdlrdn tkil edilmidi. Qounun toplanmas il brabr onun
tchizi d diqqt mrkzind idi. Nadir qsa zaman rzind 50 dd
qala vuran top tdark etdi. Onun eyni zamanda 400 dvy yk-
lnmi znburklri var idi. Btn artilleriyaya 4 min topu xidmt
gstrirdi (38).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumata gr, Nadir
qounu il 1729-cu ilin Novruz bayramndan 46 gn sonra bdali f-
qanlar il dy yola dd(39). Nadir qardak dyn son drc
ciddi olduunu reallqla qiymtlndirirdi. Ona gr d hr bir msl-
y ox diqqtl yanard. Mhz bunun n idi ki, Kafir qala tra-
fnda drg salandan sonra Niyazqulu by Qacarn rhbrliyi altnda
500 nfrdn ibart qarovul dstsi yaratd v qounun mhafizsini
bu dsty taprd.
Nadirin hrbi yr xbrini eidn kimi fqanlar da ciddi hazr-
la baladlar.Onlar Nadirin gcn artq grmdlr v yax anla-
yrdlar ki, qardak dyd ya qlb qazanmal, ya da mhv olmal
idilr. Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, qsa zaman r-
zind Frh hakimi Zlfqar xann, Allahyar xann, Qni xann v
baqa fqan xanlarnn v hakimlrinin rhbrliyi altnda 60 minlik
qoun topland. Bu qoun Nadirl zlmk n Herat qalasndan
xb Kafirqalaya doru z tutdu (40). Tarixi dbiyyatda is fqan
qounlarnn sayna daha ehtiyatl yanalr.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderinin mlumatna sasn, fqanlar
zlrinin min nfrlik bir dstsini irli xarmdlar. Gman etmk
olar ki, irli xarlm hmin dstnin vzifsi qounlarn mhafizsi
idi.Bu dstnin xeyli irli xmas bard mlumat Nadir d atmd.
fqan dstsinin neytralladrlmas v onun Nadirin dstsindn
uzaqladrlmas n 3-4 min nfrlik dsty taprq verildi. Amma
dst tyin ediln mntqy atanda fqanlarn geri kilmsinin
ahidi oldu (41).
Alm Ara-ye Naderid d fqanlarn min nfrlik dstsinin irli
gndrilmsi tsdiq olunur v htta hmin dstnin Musa byin rh-
brliyi altnda olmas da bildirilir. Amma burada olan mlumata gr,
Musa byin qarovul dstsi Niyazqulu byin rhbrliyi altnda olan
Nadir qoununun qarovul dstsi il rastlaanda onlar arasnda dy
ba verdi. Niyazqulu by vvlc geri kilmk mcburiyytind qalsa
da, sonra qtiyyt v irad gstrrk fqanlar qovmaa nail oldu.
Onun bu uuru Nadir trfindn d tqdir olundu (42).
Mnblrd olan mlumatlarn tutudurulmas Nadirin fqanlarla
mqayisd say azlna malik olmasn gstrir. zndn xeyli stn
olan v tcrb baxmndan da geri qalmayan fqanlara qalib glinm-
si is Nadirin hrbi istedadnn daha bir nmunsi idi.
fqanlar Kafirqala trafnda drg salb onun divarlar yaxn-
lnda sngrlndilr. Onlar gman edirdilr ki, bir trfdn sngr-
lnmlri, digr trfdn d Kafirqalann divarlar onlarn mqavi-
mtini artracaqdr. fqanlar bh etmirdilr ki, dy uurla baa
atdrb yeni razilr d l keircklr.
fqanlarn mnasib mvqe semlri Nadirin nzrindn qamad
v hyata keirdiyi dyqaba manevrl onlar bu stnlkdn mh-
rum etdi. O, qoununu fqan mvqelrin doru deyil, hmin mvqe-
lrdn aral olan bir sahy xard v bununla fqanlar da aq dy-
clb etmy ald. stn qvvlri il Nadir qlb almaq mi-
dind olan fqanlar Nadirin bu plann qbul etmli oldular (43) v
bununla da uursuzluqlarnn sasn qoydular.
ox da uzaq olmayan kemid Sfvi qounlarnn el Kafirqala
yaxnlnda fqanlar trfindn mlubiyyt uradlmas hm Nadi-
rin, hm d dylrinin yadndan xmamd. Nadir grrd ki,
fqanlarn xofu onun dylrind bir tvi yaradbdr. Bu tvii
aradan qaldrmaq v qounu ar dy sfrbr etmk n Nadir
dylri arasnda shbt apard. O, Qurani-Krimdn mqdds
surlri dylr rh edrk bildirdi ki, dmn arxa evirib sa
qalmaqdansa, dyd lmk daha rflidir. fqanlarn ox olmas
onlarn stn olmas demk deyil. Yalnz igidlikl, catl dyd
stn glmk olar. Nadir, far, qaracurlu v mrv dylrini tpr
v radt gstrmy, fqanlar qarsnda yenilmmy ssldi, on-
lar dyd ad xarmaa ard (44).
Nadirin z qoun dstsini mnvi-psixoloji baxmdan dy nec
hazrlamasnn tfrratlar bard mnblrd mlumat ld etmk
mmkn olmasa da onun bu msly ciddi hmiyyt verdiyi m-
lumdur. Bu istiqamtd onun etdiklrinin nticsi d Nadirin srkr-
dlik keyfiyytlrinin maraql mqamlarndandr.
Qlbnin ld edilmsi n Nadir yalnz qoununu ruhlandr-
maqla kifaytlnmirdi. Qoun dstsinin qrupladrlmas v yerldi-
rilmsi, onun dy taktikas Nadirin dylrin ruhlandrlmas il
bal apard ilri tamamlayrd. fqanlarla dyd uur qazanmaq
n Nadir yeni toplara v tfnglr byk stnlk verdi v ilk zr-
bnin d mhz atl vurulmasn qrarladrd. At zrbsinin ardn-
ca nizatanlar dy qoulmal idilr. evik mdafinin tkili v
dmn srtli zrbnin vurulmas n svarilr d aydn tap-
rqlar verildi. Qoun dstsinin sol cinah Hacxan by farn rh-
brliyi altnda olan svari dstsin taprld. Sa cinahn kim
taprldn sylmk tindir. Amma mlumdur ki, Nadir z qvar-
diyas il birlikd sa cinahn arxasnda mvqe tutmudu. ox gman
ki, Nadir fqanlarn sas zrbsinin mhz bu cinaha ynl bilcyini
hiss edirdi v ona gr qvardiyas il hmin cinah daha da mhkm-
lndirdi. fqanlara glinc is Kafirqala yaxnlna xm qounlar 4
dsty blnm 12 min nfrlik svaridn, 4 min piyadadan v 20
dd topdan ibart idi. fqanlarn 25 min nfrdn ibart ikinci qoun
dstsi is Frhdn hrkt balayb Kafirqalaya doru istiqamt
gtrmd (45).
Nadirl fqanlar arasnda Kafirqala yaxnlndak dy 1729-cu
il mayn 28-d ba verdi (46).
str Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid, istrs d Alm Ara-ye
Naderid bu dyn ilkin mrhlsinin tsvirind oxarlq vardr.
Amma dyn gedii haqqnda frqli mlumatlar da mvcuddur.
Nadir ah tarixinin tdqiqatlar daha ox Tarix-e Cahanqoa-ye Na-
deriy istinad etmilr. Hmin mnby sasn, dy fqanlar tr-
findn baland. Onlarn say stnlyn malik olduu nzr alnsa
faktn doruluuna el bir bh qalmr. ox gman ki, Nadir z d
fqanlarn ilkin olaraq hcuma kemsin imkan ver bilrdi. Bununla
Nadir fqanlarn hans taktika iltmsini qiymtlndir v z qou-
nunu da bu taktikaya uyun olaraq istiqamtlndirmy frst tapard.
Tarixi dbiyyata gr, Nadirin qounlarnn sa cinahnda balanan
dyn ilk anlarnda piyadalara gcl zrb endirildi. Sonradan
Nadir svarilrinin dy atlmas il vziyytin dzldiyi bildirilir
(47). Amma Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumatdan ba-
qa ntic d xarmaq mmkndr. Bu mnbd deyilir ki, fqanlar
vvlc sa cinaha hml etdilr, piyadalar sa cinahn kmyin
gldilr v mharib qzd (48).
Buradan bel bir qnat glmk olar ki, fqanlar vvlc Nadirin
dstsinin sa cinahnn svarilrin zrb vurmaq istdilr. fqan-
larn bu cinahda uurlu dy balamalarn tarixilr d tsdiq edir-
lr.Onlarn ilk hmlsinin kifayt qdr nfuzedici olmas, Nadirin
dstsin tsirli zrb vura bilmsi Nadiri mcbur etdi ki, bu cinahda
dy lav qvvlr clb etsin. Mnblrin mlumatna gr, htta
piyadalarn hcuma qoulmas da fqanlarn qarsn saxlamaa bs
etmdi. fqanlar Nadirin piyadalarna ar zrb vurdular v lbyaxa
dy giridilr. Bu zrby taqt gtirmyn piyadalar geri kil-
mk mcburiyytind qaldlar. Onlarn geri kilmsi rafdak dy-
lr d ar tsir gstrdi.
Dyn bel balanmas he bhsiz ki, Nadir n gzlnilmz
deyildi. Sayca ox olan fqanlarn z stnlklrini nmayi etdirm-
lri gzlniln idi. Nadirin mharti onda idi ki, dyn gediini diq-
qtl izlyir, ba vernlr vaxtnda mdaxil edir v lav qvvlrin
dy yeridilmsi il bu v ya digr istiqamtd dmn tsirli zr-
b vururdu. Mnblrd Nadirin dstsinin sa cinahnda ba vernl-
r daha ox yer ayrlmasndan bel gman etmk olar ki, dyn ta-
leyi d sasn hmin cinahda hll edildi. Nadirin d orada dy gir-
msi v htta qlasndan niz yaras almas da bunu demy sas
verir.
Sa cinahda vziyyt mrkkblnd Nadir z d o istiqamtd
dy girdi, cati v ildrm srtli faliyyti il dylrini q-
lby ruhlandrmaqla brabr, fqanlarn sas qvvsin ciddi zrb
vurdu.Qar trfin sas srkrdlrindn birinin ldrlmsi is f-
qanlar arasnda vlvl sald v onlar geriy z tutdular (49).
Alm Ara-ye Naderid bu dyn bzi digr tfrratlar il d
rastlamaq mmkndr. Hmin mnbd veriln mlumata gr, Na-
dirin misi Bekta xan da bu cinahda dyrd. fqanlarn gcl
hcumunun qarsnn alnmasnda Niyazqulu by Qacar v Slim
by Mrvi xsusi igidlik gstrdilr. Nadirin qoun dstlrinin
ddy mrkkb vziyyt baxmayaraq sonsuz cat nmayi
etdirmlri, fqanlar geri kilmy mcbur etmsi bu mnbd d z
tsdiqini tapmdr. Mnbd o da bildirilir ki, Nadirin misi Bekta
xan dyn gediind ald ar yaradan hlak oldu. str misini,
istrs oxlu sayda dysn itirs d, Nadir ar dydn qalib
xd. Onun v rhbrlik etdiyi qounun uurlu qlbsi ah Thmasib
trfindn byk sevincl qarland v onun trfdn dyn
qhrmanlarna bahal hdiyylr payland (50).
fqanlar Kafirqala trafndak drgy kilmkl ilk gnn
dyn baa vurdular. Tamam baqa midlrl yaasalar da, Nadi-
rin mqavimtini qra bilmmlri v digr trfdn d ar itkilrl
rastlamalar fqanlarn vziyytini xeyli arladrd. Kafirqala tra-
fnda su ehtiyatlarnn olmamas fqanlarn qvvlrinin brpasn da-
ha da tinldirdi. Onda fqanlar bir qdr geri kilmyi qrarla-
drdlar. Gec ikn onlar hrkt edib Heratn yaxnlnda drg
saldlar. Shri gn trflr dy aparmaqdan kindilr. Grnr,
Nadir d qouna qvvlrin brpas n mhlt vermyi stn tutdu.
Amma Nadir bdali fqanlarna qar mbarizni sona qdr baa at-
drmaq zmind idi (51).
fqanlar da dy davam etdirmk zmind idilr.Bir gnlk isti-
rahtdn sonra onlar qvvlrini hm brpa etdilr, hm d yenidn
qrupladrdlar. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr fqanlar hm
toplardan istifady diqqti artrdlar, hm d qvvlrini iki dsty
bldlr (52). Alm Ara-ye Naderiy gr is fqanlar z qvv-
lrini drd dstd qrupladrdlar. 12 min nfrlik birinci dsty Al-
lahyar xan, 12 min nfrlik ikinci dsty Zlfqar xan, nc ds-
ty man byl Yaqub xan Sgzay, 10-12 min nfrlik piyada
dsty is Musa xan rhbrlik edirdi. Eyni zamanda Musa xann
tabeliyin bir ehtiyat dst d verilmidi ki, zrurt yarand halda bu
v ya digr istiqamtlrd dy atlsn (53)
Qardak dy hr iki trf n hlledici hmiyyt ksb edirdi.
Hans taktikan semmidn vvl Nadir dmnin dyqaba
mvqelrini yrndi. Bunun n tannm srkrdlrindn olan Ni-
yazqulu by Qacar, Slim by Mrvini, Allahqulu by far, Canli
byi v yz nfrlik bir dstni z il gtrb fqanlara yaxn olan
bir nqty yolland, oradan fqanlarn qvvlrini v dy mvqe-
lrini mahid etdi. Nadir fqanlarn dyqaba dzln sasn
hans taktikaya l ata bilcklrini myynldirdi. Nadir bel bir q-
nat gldi ki, fqanlar uur qazanmaq n btn istiqamtlrdn
hcuma kemyi planladrrlar. Onlarn bu niyyti Nadir d qou-
nunu mvafiq kild qrupladrmaa imkan verdi. O, topular,
znburkilri v tfngdarlar drd dsty bld v hr dstni bir
istiqamtd yerldirrk qounun drd trfdn at mdafisini
tmin etdi. fqanlar hans istiqamtdn hcum edrdilrs, hmin isti-
qamtdn Nadir qoununun at zrbsi il qarlamal olacaqdlar.
O, min nfrlik xsusi bir dst yaradb qounlarn mrkzind yer-
ldirdi v hmin dsty taprq verdi ki, fqan svarilri hans
istiqamtdn tfngdarlarn stn hcum edrs, o istiqamtdn
fqanlara qar dy qoulsun. Btnlkd is, Nadir z qoununu
be xtt zr eelonladrd. n srada toplar, ikinci srada znburk-
lr, nc srada czayirilr (ar tfnglrl silahlananlar), drdn-
c srada tfngdarlar (yngl tfnglrl silahlananlar) v nhayt
beinci srada is piyadalar mvqe tutdular. Mnblrd gstrilms
d ox gman ki, svarilr d arxa sralarda mvqe tutmudular. Nadi-
rin dndy plana gr nzrd tutulmudu ki, fqanlara ilk zrbni
topular vursun. fqanlar byk srt nmayi etdirib topularn xt-
tini asaydlar onda znburklrin zrbsi altna dckdilr. Znbu-
rkilrin sras da yarlsa idi, onda fqanlar ar v yngl tfnglrin
ati altna dmli idi. gr fqanlar onlarn da srasn yarb Nadir
qounlarnn mvqelrinin mrkzi hisssin yol tapsaydlar, onda pi-
yadalar dyn arln z zrin gtrmli v fqanlarn hcu-
munun qarsn almal idilr (54).
Dyqaba mvqelrd mhkmlndikdn sonra Nadir iki gn
vvlki dylrd xsusi frqlnmi Niyazqulu by taprq verdi ki,
bir dst il dy meydanna atlsn v fqanlar dy girmy
svq etsin. Niyazqulu byin irli xmas il fqanlar trfindn d s-
fndiyar byin rhbrliyi altnda bir dst qabaa atld v bu dstlr
arasnda dy balad. Hmin dstlr arasnda dy bir saat davam
etdi. Gstriln vaxt rzind fqanlarn say artmaa balad. Qar
trfin saynn artmasnn Niyazqulu byin dstsi n thlkli ola
bilcyini grn Nadir bu dstni geriy ard. Niyazqulu byin geri
kiln dstsi fqanlar trfindn tqib olundu. Bunun ardnca f-
qanlarn sas qvvlri d dy qoulub Nadir qounlarnn zrin
hcuma kedilr (55).
Ola bilsin ki, Nadir Niyazqulu byin dstsini geri kmkl f-
qanlar daha irli glmy svq etmk v bununla da onlar top at-
inin tsiri altna salmaq istyirdi. fqanlar irliy atlaraq Nadirin
mvqelrinin ilk xttin, toplarn yerldiyi mvqelr atdlar. tkilr
vermsin baxmayaraq fqanlar byk srtl hcumlarn davam et-
dirrk Nadirin ninki topularnn, htta znburkilrinin v cza-
yirilrinin mvqelrini d arxada qoydular. Hr xtd ba vern gr-
gin dylr fqanlarn mqavimtini qrmaa bs etmdi. Nadirin
blk d gzlmdiyi halda fqanlar tfngdarlarn da mvqelrini ar-
xada qoyub qounlarn mrkzin qdr irlily bildilr. Balcas
is fqanlar bir ne dy xttini adlayaraq hl d gcl dy apar-
maqda davam edirdilr. Malik olduqlar say stnly is fqanlara
ld ediln uurlar genilndirmy imkan verirdi. Dyn ge-
diind dyiiklik yaradlmayaca tqdird daha ar nticlr qarya
xa bilrdi. Bel bir vziyytd d mhz Nadirin dygnlik mha-
rti, xsi cati, qounu arxasnca apara bilmsi v bir d evikliyi
gcl dmnin hcumunun qarsn almaa, dy meydannda fr-
tna yaratmaa imkan verdi. Nadir minlik svari dstsi il dy
meydannn n hssas nqtsin atlb vvlc fqanlarn qarsn
ald, onlara ar zrb endirdi. fqanlarn tsvvr ed bilmdiyi srt
v eviklik qsa mddt rzind uurlar daha da genilndirmy yol
ad. Nadirin dy qoulmas il fqanlarn qarladqlar mqavi-
mt az sonra xeyli gclndi. Byk srkrdnin iradsi v dygn-
liyi qarsnda diz kmli olan fqanlarn az bir hisssi dydn sa-
lamat xb geri qamaa balad. Nadirin mri il onun srkrdlri
qaan fqanlar tqib etdilr v onlara daha ox itkilr yetirdilr (56).
Alm Ara-ye Naderid mvcud olan mlumata gr, son drc
grgin ken bu dyd Nadirin qvvlrindn 280 nfr, fqan-
lardan is 28 min nfr hlak oldu (57). He bhsiz ki, bu rqmlr
ciddi yanalmaldr. nki bu dy zaman hr iki trf oxlu itki
vermidi. Nadirin n istedadl srkrdlrindn olan Niyazqulu by d
bu dyd qar trfdn atlan gllnin qurban oldu. Bu srkrdnin
hlak olmas Nadiri son drc kdrlndirdi. Onun gstrii il Ni-
yazqulu byin cnazsi Mhd gndrildi v mam Rzann mqb-
rsi yannda dfn edildi. Bu srkrdnin yaxnlar v qohumlar is
Nadir trfindn maliyy tminatna gtrld (58).
fqanlar zrind qazanlan bu qlb hm Nadir n, hm d
ah Thmasib n hmiyytli bir qlb idi. Hmin qlb il b-
dali fqanlarna gcl zrb endirildi v onlarn iradsi qrld. Bu q-
lbnin ld edilmsi il bal btn Xorasan vilaytin xbrlr gn-
drildi, Nadirin qounlarnn qlbsi gn bayram edildi. Bu gn
rzind hm d Nadirin qounlarnn sralar brpa edildi. nki
fqanlarn sas qvvlrin gcl zrb vurulsa da, Herat hl d
onlarn lind idi v bu hr l keirilmyinc dy d bitmi
hesab etmk olmazd.
gnlk istirahtdn sonra Nadir qounlar il Herata doru isti-
qamt gtrd v bu hri mhasiry ald. fqanlar geri kilslr
d hl d silah yer qoymamdlar. Allahverdi xan qsa mddt r-
zind qounlarn srasn genilndir bildi. Bununla bel, fqanlar
yen d Nadirl aq dy girmkdn ehtiyatlanrdlar. Ona gr d
Allahverdi xan slh balanmas n Nadirin yanna adamlar gnd-
rib onun diqqtini yayndrmaq istdi.Trflr arasnda danqlar ba-
layanda fqanlar qfltn Nadirin qounlarnn sol cinahna hml
etdilr. Onlarn bu hcumu el gzlnilmz ba verdi ki, Nadirin t-
fngdarlar da z silahlarndan istifad etmy macal tapmadlar T-
rflr bir-birin qararaq lbyaxa dy giridilr. Gzlnilmz h-
cum Nadir qounlarna bir aqnlq gtirs d, tezlikl vziyyt
sabitldirildi v fqanlarn stnlyn son qoyuldu. ks zrbdn
sonra is onlar geri kilmli oldular. Shrdn balanan bu dy g-
nortaya kimi davam etdi (59).
El hmin gn d dyn ba verdiyi razid gcl tufan qopdu,
havaya qalxan toz-torpaq almi zlmt boyad.Yni, klk el bir
qvv il sirdi ki, trflr dy dayandrmal oldular. Yalnz
gndn sonra klk v tufan sngimy balad v bu vaxt Allahyar
xann nmayndsi yenidn Nadirin yanna glrk slh balanmasn
tklif etdi. Nadir onu qane edck rtlrl slhn balanmasna sz-
sz ki, raz idi. Amma vvlki hadisnin ba vermmsi n Nadir
tlb etdi ki, bdali fqanlarnn balar onun yanna glsinlr v
slh balanmasna razlqlarn bildirsinlr. Hmin tlbdn sonra
Allahyar xan v bir ne digr bdali xan Nadirin yanna glib slh
balamaa v ah Thmasib hakimiyytin tabe olmaa razlqlarn
bildirdilr.
Bundan sonra da fqanlar z vdlrinin zrind dayanmadlar.
Eidnd ki, Frh hakimi Zlfqar xan myyn qvv il bdalilrin
kmyin yetmk zrdir, Allahyar xan yen d mqavimt gstr-
mk fikrin dd v min nfrlik bir dst il kiban kndi yaxnl-
nda Zlfqar xana qouldu. Nadir bu xbri eidnd yenidn dy-
hazrlq mri verdi. Zlfqar xann dstsi zilndn sonra Allahyar
xann da mqavimti dayana bilrdi. Nadir qounu irisindn min
nfrlik bir dst sedi v kiban kndi istiqamtin yolland. D-
rg sald yerd iki gn gzlmli oldu. Zlfqar xan hmin gn-
lrd gec vaxt ikn Nadirin qvvlrinin arxasna keib gizlic mv-
qe tutdu. Nadirin mntqy glmsindn gn sonra fqanlar zl-
rini gstrdilr v Nadir qar dy atldlar. Allahyar xan z qv-
vlri il rqdn hcuma atld. Zlfqar xan da tutduu lverili
mvqedn hcuma qoularaq Allahyar xann hmlsini dstkldi. ki
trfdn balanan hml Nadiri tin vziyyt salmaq niyyti gds
d istedadl srkrdnin soyuqqanl, vziyyti dzgnly il qiy-
mtlndirmk bacar qar trfi yenidn diz kmy mcbur etdi.
O ilk nvbd yen d toplar, znburklri v tfnglri i sald,
dmn mmkn olan itkilri yetirdi. Sonra is qvvlrini qrup-
ladraraq hm Allahyar xann, hm d Zlfqar xann dstsini ayr-
ayrlqda df etdi. Bir dstni Zlfqar xann zrin gndrdi. sas
qvvlr is Allahyar xanla zbz gldi. Qvvlrini iki dsty
bls d Nadir hr iki istiqamtd ba vernlri nzart altnda saxla-
yrd. Dy btn gn davam etdi. Gstrdiklri btn chdlr bax-
mayaraq istr Allahyar xan, istrs d Zlfqar xan z niyytlrin
nail ola bilmdilr. Onlar Nadirin iradsi qarsnda yenidn geri
kilmk mcburiyytind qaldlar (60).
fqanlar dydn geri kilslr d, hl d ah Thmasib haki-
miyytini qbul etmmidilr. Buna son qoymaq n Nadir qvv-
lrinin bir hisssi il Herat qalasna doru yr balad. Geri kiln
fqanlar kiban il Badsba mntqlri arasnda yenidn dy
mvqelri tutdular. Nadirin qvvlri yaxnlaanda fqanlar bir d d-
y atldlar. Nadir bir daha toplar v znburklri i sald, fqan-
lara byk itki yetirdi v onlara he bir mid yeri qoymad. Dy
orada gn rzind davam etdi v nhayt ki, fqanlara son zrb vu-
ruldu. Shri gn li hr yerdn zlm Allahyar xann nmaynd-
lri Nadirin yanna glrk slh balanmasn xahi etdilr. Nadir bu
df d elilri geri gndrdi.Onlara bildirdi ki, bdali fqanlarnn
byklri glmyinc qounlar lini qlncdan kmyck v bdali-
lr qar dy davam etdircklr (61).
Bu tlbdn sonra bdali fqanlarnn balar Nadirin yanna gl-
dilr.Onlar bildirdilr ki, fqanlar vvllr d rann sadiq tblri ol-
mudular, htta gilzayi fqanlarna qar da vurumudular. ndi d
onlar sadiq tb olaraq qalmaa sz verirdilr. ah Thmasib d, Na-
dir d bdalilrin bu xahilri il razladlar. Sabahs gn bdali b-
yklrindn 20-30 nfr yenidn oxlu hdiyylrl Nadirin dr-
gsin gldi v slh balamaa, ah Thmasib itati qbul etmy
hazr olduqlarn bildirdi. Bu xahilr qbul edilndn sonra Allahyar
xan yenidn Herat hakimi tyin edildi v Nadir qounu il Mhd
geri dnd (62).
Alm Ara-e Naderid olan mlumata gr, Nadirin yanna eli
gndrnd bel fqan xanlar z niyytlrindn l kmmidilr.
Onlar Nadir itat etmk istmirdilr v ona gr d gizlic sfahana,
rfin yanna z adamlarn gndrdilr. vvlc ona mlumat at-
drld ki, ah Thmasib Nadirl birlikd Herat zrin qoun kibdir
v fqanlar onlarn rtlrini qbul etmk mcburiyytind qalblar.
Sonra da onlar rfdn kmk istdilr v vd etdilr ki, rfin k-
myi il Nadir qounlarna stn glndn sonra z qvvlrini s-
fahana yollayacaqlar. Yni, slind bdali fqanlar gilzayi fqanlar-
nn hakimiyytini qbul etmy hazr olduqlarn bildirirdilr. bdali-
lr onu da lav edirdilr ki, ks tqdird Nadir qounlar sfahana da-
xil olacaq v onda rfin gn qara olacaqdr (63).
ah Thmasibi z hakimiyyti n thlk hesab edn rf bu
xbrdn ciddi tvi dd. Bir vaxtlar mhv etmy ald
Thmasibin gclnmsi, Herat l keirmsi Sfvilr hakimiyytinin
yenidn brqrar olmasna, bunun nticsi kimi is rf hakimiyy-
tinin mhvin olan qorxunu artrrd. Ona gr d rf vaxtnda laz-
mi ilr grmyi qrara ald. Drhal z yanlarnn toplantsn arb
qounlara hazrlq mri verdi. Bu toplantda bildirdi ki, n qdr ki,
ah Thmasibin gc iki- qat artmayb v o z qvvlri il cnuba
doru z tutmayb Xorasana hcum etmk, bu vilayti ial etmkl
hm Thmasib, hm d onun srkrdsin divan tutmaq lazmdr ki,
baqalarna da drs olsun (64).
bdali elilrinin gtirdiyi xbrdn sonra rf Nadir qounlarna
qar dy hazrlamaq haqqnda qrar qbul etdi. Amma buna z
qounlarn Herat istiqamtin gndrmkl yox, daha byk planlar
hyat keirmkl nail olmaq istyirdi. rf qrara gldi ki, btn
qvvlrini toplayb Xorasana hcum etsin, bu vilayti tutmaqla rf
hm z hakimiyytini genilndir, hm d Sfvi xandannn dir-
ldilmsi n gstriln chdlri sasl kild mhv ed bilrdi.
Ona gr d rf ox srtli hazrlq ilri grd v byk bir qoun-
la Xorasana doru yr balad. rfin z qounlar il Xorasana
doru yr balamas haqqnda xbri Nadir Mhdd olarkn eit-
di.
3.Nadirin gilzayi fqanlarna qar dy
Mhd dndkdn sonra Nadir v onun qounlar istiraht etmk
n ox az frst malik oldular. rfin Xorasana doru yr ba-
lamas Nadiri d mcbur etdi ki, qounu yenidn toplasn v ox m-
suliyytli dylr hazrlq grsn.
Nadir onsuz da rfl dy girmyi v onu sfahandan uzaqla-
drma planladrrd. Onunla aparlacaq mharib Nadir v ah Th-
masib n strateji hmiyyt malik idi. nki Sfvi hakimiyytinin
paytaxt olan sfahann geri qaytarlmas, Sfvi hakimiyytinin brpa
edilmsi rf zrindki qlbdn keirdi. Amma hmin qlbnin
ld edilmsi ciddi hazrlq da tlb edirdi. bdali fqanlarna qar
aparlan ar dylrdn drhal sonra daha gcl olan gilzayi fqan-
larna qar mhariby qatlmaq qarya qoyulan planlarn hyata
kemsini thlk altna ala bilrdi.
Qrb mnblrinin v tdqiqatlarnn qnatin gr, rfin qo-
un toplayaraq sfahandan uzaqlamas v Xorasana doru istiqamt
gtrmsi Nadirin istklrin uyun idi. Bu mlumatlara gr, ah
Thmasib Nadirin sfahan zrin getmsini ists d, Nadir alrd
ki, rfi sfahandan xartsn. nki onun sfahandan uzaqlamas
qounun tchizat msllrini tinldirmkl brabr, dylri
d yoracaqd.Yorulmu qounu is vz etmk imkan rfd yox
idi.O, qoununa ancaq etimad etdiyi qvvlri daxil edirdi ki, onlar da
artq toplanmd. rf sfahandan n qdr uzaqlasayd onun geri
qaytmaq imkanlar da o qdr tinl bilrdi. Qrb mnblrin g-
r, Nadir eyni zamanda rfin Xorasana glmsini, qar trflr
arasndak dyn Xorasanda ba vermsini v Xorasann da mha-
rib meydanna evrilmsini istmirdi. Ona gr Nadir qoununun ha-
zrln baa atdrdqdan sonra ah Thmasibl birlikd Semnana
doru istiqamt gtrd v Daman yaxnlnda drg sald (65).
Tarixilrin qnatin gr, Nadir qounlarnn say 25-30 min ara-
snda, fqanlarn say is 30 min civarnda idi (66). Alm Ara-ye Na-
derid rfin toplad qounun saynn 100 min nfr olduu
gstrilir (67). Bu rqmin reall bh dourur. Bundan baqa -
rfin 50 min, Nadirin is 20 min nfrlik qouna malik olduunu gs-
trn tarixilr d vardr (68).Btn rqmlr fqan qounlarnn Na-
dir qounlarndan ox olmasn gstrir.
Bu say stnlyn nail olmaq n rf xeyli sy gstrmli
oldu. nki rf artq Nadir qounlarnn cati bard eitmidi v
bu qounlara stn glmk n btn imkanlarn sfrbrliy alma-
a alrd. Bunun nticsi kimi istr srhdd, istr hrlrin daxi-
lind onun hakimiyytini qoruyan btn qvvlr v qarnizonlara
xbr gndrdi ki, sfahana glsinlr v Nadir qar dylr qoul-
sunlar. C.Hanvey gr, rf eyni zamanda Tehrann, Qumun, Ka-
ann v Qzvinin silah gzdirmk gc olan halisin z evlrini trk
etmyi v yaay yerlrindn uzaqlama mr etdi. ks tqdird on-
lar qtl oluna bilrdilr. Bununla, rf alrd ki, Nadirl mharib
apard vaxtlarda adlar kiln hrlrin halisi fqanlara qar
qiyam qaldra bilmsinlr. rf eyni zamanda sfahan halisin d
bel bir mr gndrdi. slind, rfin sfahan daxilind apard qtl
v qrnlar nticsind hr halisi xeyli azalmd v hr hali-
sinin qiyam qaldrmaq gc yox idi. rf Nadir qar hrbi yr
balayanda sfahanda 200 nfr gzti qalmd. Bu qdr az sayda
olan gzti sfahanda rf qar ba ver bilck hrkatlarn qar-
sn almaa qadir idi (69).
Gzlnildiyi kimi, rf Semnan istiqamtind hrkt balad.
Semnan hakimi rfin hrbi yr balamaq xbrini eidn kimi
drhal ah Thmasib v Nadir xbr gndrdi ki, ona yardm edil-
sin. ks tqdird, Semnann rf qounlarna mqavimt gstrmk
imkan yox idi. Semnan hakimi onu da bildirdi ki, bu vilaytin tutul-
mas Xorasan vilaytinin d mdafisini tinldir bilr (70).
Nadir bu qnatl razlad v Semnan hakiminin yanna z nma-
yndlrini gndrdi. Nadir Semnan hakimin v halisin kmk
gstrilcyini vd etdi v eyni zamanda onlar da rf qar daha
yax mqavimt gstrmy ard (71).
Mvcud olan mlumata gr, rf qounlar il 1729-cu il sen-
tyabrn vvllrind sfahan trk etdi v hmin ayn axrlarnda Dam-
an yaxnlna atd. Nadirl ah Thmasibin z qounlar il Mh-
di trk etmsi is 1729-cu il sentyabr aynn ortalarna tsadf edir.
Baqa bir mlumata gr is Mhddn yola dmzdn vvl Nadir-
l ah Thmasib razla gldilr ki, fqanlar qovulduqdan sonra Xo-
rasan, Kerman v Mazandaran vilaytlrinin hakimliyi Nadir hval
olunacaqdr (72).
Nadirin qounlar Niapur v Sbzvar yolu il Damana doru h-
rkt etdi. rf ilkin olaraq Semnan tutmaq v sonra Nadirin qv-
vlri il dy girmk istyirdi. Bu mqsdl rf vvlc Semnan
yaxnlnda olan Seyid li qalasn tutdu v sonra Semnann zn
mhasiry ald. Semnan mhasird olduu vaxt rfin casuslar
Nadir qounlarnn Bestam mnin atdn xbr verdilr. Alm
Ara-ye Naderiy gr, Nadirin qounlar Bestam mnliyindn
hrkt edib ahrud mntqsi yaxnlna drg sald. Bundan
sonra Nadir z srkrdlrindn olan Mhmmd by Mamuyeni 500
nfrlik qarovul dstsi il fqanlarn toplad istiqamt gndrdi.
Mhmmd by taprq verildi ki, trafn kfiyyatn aparmaqla b-
rabr, fqan dylrindn d bir nesinin sir alnmasna chd
gstrilsin. Nadir qounlarnn yaxnlqda olduunu eidn rf d
qarovul dstsi yaradb Nadirin qounlar istiqamtin gndrdi. Bu
iki qarovul dstsi bir-birin rast gldilr v onlar arasnda dy ba
verdi. Mhmmd byin dstsi bu dyd stn olmaqla brabr,
bir ne fqan dysnn d sir gtrlmsin nail oldu. Hmin
sirlrdn lazmi mlumat toplandqdan sonra Nadir drgsinin ye-
rini dyimyi, Dehmolla kndi yaxnlnda mvqe tutma qrara
ald (73).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderinin mllifi is yazr ki, dy ba-
lamazdan vvl rf Nadirin toplarn l keirmk niyytin dd
v bu niyytini hyata keirmk n srkrdsi Seydal xana mvafiq
taprq verdi. Seydal xan da hmin taprn yerin yetirilmsi n
Bestamdam zn bldi gtrd v onlarn vasitsi il Nadirin qo-
unlarnn yerldiyi mkan nzrdn keirdi. Qounlarn hams -
hr divarlar daxilin yerlmdiyi n toplar divar xaricind qalm-
d.Amma Seydal xan Nadirin toplarn l keirmy nail olmad. S-
hri gn Nadirin qounlar irliy doru hrkt balayanda Seydal
xan da oradan uzaqlad v Mehmandust yaxnlnda rfin sas
qvvlri il birldi (74).
ki qoun dstsi Mehmandust ay yaxnlnda zbz gldi. B-
yk grginlik v hycan iind hr iki trf qardak dy gz-
lyirdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Mehmandust dy rfsin-
d ah Thmasibl Nadir arasnda daha bir razlama ld edildi. ah
Thmasib Nadir bildirdi ki, gr qardak dyd fqanlara stn
gls, onun cdadlarnn qisasn rfdn alsa, onda taxt-tacn varisi
Nadir olacaq v bacs Gvhrad byimin nikah ona ksilckdir.
Nadir is sz verdi ki, rhbrlik etdiyi qounun gc il fqanlara
layiqli drs verck v ah Thmasib n yaxn vaxtlarda cdadlarnn
saraynda taxta oturacaqdr (75).
Hanvey gr, Nadirin qounlarn mahid etdikdn sonra rf
ciddi tvi v narahatlq keirdi. Nadir qounlarnn yerlmsi, tc-
hizat rfd vahim yaratd v o anlad ki, bu qounlarla dymk
onun n he d asan olmayacaqdr. rf el bir hycanla zbz
qald ki, bunu onun trafndaklar da hiss etdilr. rfin srkrdlri
onu xbrdar etdilr ki, Nadir qounlar qarsnda fqanlarn vahi-
my dmsi xbri yaylsa, onda traf kndlrin halisi onlara azuq
vermkdn imtina edckdir. Bu is fqanlar daha ar vziyyt sala
bilr.Bu xbrdarlq rfi mcbur etdi ki, tviini gizltsin v
hcuma kesin (76).
Hr iki trfin hycanla gzldiyi Mehmandust dy 1729-cu il
sentyabrn 29-da ba verdi. Hr iki trf d btn gcn v mha-
rtini qlbnin ld edilmsin ynltdi. Amma dyn nticsi
yen d Nadirin srkrdlik potensialnn zmtinin nmayiin ev-
rildi.
Nadir hm dmnin gcn v hm d dyn hmiyytini n-
zr alaraq ehtiyatl taktika sedi.Onun plan bel idi ki, vvlc m-
dafid dayansn, qar trfi hcuma clb etsin, onu ldn salsn, it-
kilr yetirsin, gcl-zif trflrini myynldirsin, sonra is ks-
hcumlara rvac versin. O, qounun qruplamasn da mhz bu mumi
plana uyun olaraq apard.
Nadir qoununu drd dsty bld, onlarn vziflrini dqiql-
dirdi v mvafiq mvqelrd yerldirdi. z xsn bir dst rxi-
nin mayiti il fqan dylrinin dyqaba dzln ma-
hid etdi. rf qounlarnn dzln mahid edndn sonra top-
larn v znburklrini qounlarn dvrsi boyu yerldirdi. Nadir f-
qan qounlarnn sa cinahnda yerln tpciyin hmiyytli mv-
qey malik olduunu mahid etdi v bir ne topla brabr hmin
tpy yolland (77).
Btnlkd, Nadir qounlarn birg v yekdil faliyytin nail ol-
maa ald v buna gr d btn dstlr taprd ki, mvafiq mr
olmadan tutduqlar mvqelrdn hrkt etmsinlr v icazsiz dy-
balamasnlar (78).
Yalnz srt dy intizam v laqlndirilmi faliyytl gcl
dmn qalib glmk olard v Nadir d bu msllr ciddi diqqt
yetirdi. rf d szsz ki, dyn qlb il baa atmas n la-
zm bildiyi hazrlq ilrini apard, qounu qrupladrd v dy-
qaba mvqelr tutdu. Qounlarn sol cinahndak qvvlr Seydal
xann rhbrliyi altna verildi. Mhmmd min xann rhbrliyi
altnda olan digr bir dst is sa cinahda dy qoulmaq mri ald.
Bu dstlr rfin planna gr, dy qoulandan sonra hr biri z
istiqamtind Nadir qounlar zrin mal v qar trf gcl
zrb endirmli idi. rf gman edirdi ki, bu cinahlarn gcl h-
cumu, artilleriyann gc v sediyi taktika ona dy uurla baa
atdrmaa imkan verckdir. Sayca ox da byk olmayan nc
dstni is rf ehtiyatda saxlad. Onun planna sasn sas qvv-
lrin apard dy Nadir qvvlrinin iradsini qrmal v onlar geri
kilmy mcbur etmli idi. Bu mqamda ahu byin rhbrliyi
altnda olan nc dst yeni qvv kimi Nadirin qvvlrinin tqi-
bini davam etdirmli, yorulmu Nadir dstlrin lav itkilr yetir-
mli idi. Htta bel mid edilirdi ki, ah Thmasibl far srkrdsi
olan Nadir hbs edilrk rfin hzuruna gtirilck, onlardan qisas
alnacaq v ardnca da Xorasan vilayti rf trfindn ial
edilckdir (79).
Xyallarn realladrmaq n rf bzi hiyllr d al atd. O,
zbz dyd qti qlb qazanman el d asan olmayacan
anlad n Nadir qounlarnn arxasndan v cinahlarndan qfil
zrb endirmyi qrara ald. Hanvey gr. rf bu mqsdl iki yeni
dst tkil etdi v onlar Nadir qounlarnn cinahna v arxasna gn-
drdi. z is sas qvvlrl cbh xttinin mrkzind Nadir qoun-
lar il dy girmyi qrarladrd (80).
Alm Ara-ye Naderi mllifi d rfin srkrdlrindn olan
Seydal xann Nadir qounlarnn arxasndan zrb vurmaq chdini ts-
diq edir. Dy raitini dqiqlikl qiymtlndirn Nadir fqan qoun-
lar rhbrliyinin vvlcdn bel bir niyyt dcyini txmin
edirdi.Ona gr d qounlar dairvi artilleriya mhasirsin ald.
Bundan lav, Nadir qoun srkrdlri olan Mirabutalb xana v M-
hmmdli xan fara arxadan ba ver bilck hcumlarn qarsn
alma taprd. Bir szl, Nadir arxadan v cinahdan fqanlarn qfil
hcumlarnn qarsn almaa hazr idi. Seydal xan dstsi il Nadirin
dy mvqelrinin arxasna zrb endirmk istynd Mirabutalb
xanla Mhmmdli xan onun yaxnlamasna imkan verdilr. Znbu-
rklrin v tfngdarlarn atlri nticsind onlara ciddi itkilr yeti-
rildi. fqanlar niyytlrin nail olmadan geri qamaq mcburiyytind
qaldlar. Mhmmdli xan svarilri il birlikd fqanlar tqib etdi
v onlar z drglrin qdr qovdu (81).
Bununla da, rfin arxadan v cinahdan Nadir zrb endirmk
niyyti ba tutmad. Onda rf sas qvvlri il Nadir balca zr-
bnin mrkzdn endirilmsin ald. Nadir bir daha srkrdlrin
taprd ki, icazsiz z yerlrini trk etmsinlr.fqanlar top v zn-
burk atlrinin tsir sahsin atd vaxta qdr Nadir qounlar z
yerlrind gzldilr. fqanlar yaxnlaanda Nadir topuba mir xa-
na gstri verdi ki, fqan qounlarnn mrkzi hdf gtrlsn.
Son drc srrast atlri il Nadir topular el ilk chddn fqan-
larn arasna vlvl saldlar. lk mrmilr fqanlarn mrkzind part-
lamaqla onlara byk sayda itki yetirdi. Bu ilk mrmi partlaylarn-
dan sonra fqanlarn bayra v bayraqdar da tik-tik edildi. Bayraq-
larnn ayaq altna dmsini grnd fqanlarn vahimsi daha da
artd. Onlar faliyyt nizamn itirdilr. Nadir bu vziyytdn mhart-
l istifad etdi. Toplarn ardnca czayirilr v tfngdarlar da dy
qouldular v fqanlarn arasndak axnaman daha da genilndir-
dilr.
Az sonra onlar zlrini rfin topxanasna yetirdilr v fqanlar
toplarn mayitindn mhrum etdilr (82).
Nadirin srkrdlrindn olan smayl xan Xzim v onun rhbr-
liyi altnda olan tfngdarlarla htta fqan topularnn srasn da vu-
rub kedilr. Onlar mayit edn svarilrin gzlnilmz zrbsi il
fqanlara daha bir zrb endirildi. Hr trfdn aldqlar zrblrdn
a-ba qalan rf dyn grginliyin tab gtirmdi v Nadir qo-
unlarna qalib glmk niyytini hyata keir bilmdi. O, Nadirin
zrblrinin qarsn saxlaya bilmyib geri kilmk mcburiyytind
qald. Nadirin svarilri geriy qamaqda olan rfin v onun tra-
fndaklarn tqibini davam etdirdilr. rf bu tqib zaman l ke-
ms d, onun dylrinin oxu hyatlarn qurtara bilmdi. Alm
Ara-ye Naderinin mllifinin yazdna gr, bu qlbdn son d-
rc sevinn ah Thmasib zfrl geri qaydan Nadirin alnndan p-
d, ona v onun dylrin z minntdarln atrd (83).
Nadir v onun srkrdlri bu mhm qlbnin ld edilmsin
gr ah Thmasib trfindn qiymtli hdiyylrl mkafatlandrl-
dlar. Bundan lav, rfin dy meydannda qoyub qad mlak
topland v o da Nadirin srkrdlri arasnda bldrld.
Gilzayi fqanlar Sfvi sarayna el asanlqla sahib olmudular ki,
lk daxilind kimins onlara ciddi mqavimt gstr bilcyin d
inanmrdlar. Xsusil, Osmanl qounlar zrindki qlb rfd
kifayt qdr gcl olmas grnts yaratmd. Onun fikrinc,
Mehmandust trafnda ld edcyi qlb onun hakimiyytinin gcl
olmasn bir daha nmayi etdirmli idi. Amma rf Nadirl dyd
n adi tbbs, bir anlq sevinc gtirck uura bel sahib ola
bilmdi. Qoun stnlyn baxmayaraq Nadirl ilk qarlamada s-
fahan taxt-tacnn sil sahiblrinin ciddi iddialar qarsndak gcsz-
lynn ahidi oldu. Bununla bel, o v onun trafndak qvvlr h-
l tam mhv edilmmi v sfahan da onlarn ialndan azad edilm-
midi. Ona gr d, Mehmandust dyndn sonra gn nlik v
istiraht edn Nadir qoununun qarsnda rfl mbarizd atlan
uurlu addm mntiqi sonlua atdrmaq kimi msuliyytli bir vzif
dayanrd. ah Thmasib v Nadir qounlarn mayiti il vvlc
Semnana gldilr. Semnan hakimi v halisi onlar byk sevincl
qarladlar. Mehmandust trafnda qazanlan qlb il slind,
Semnann rfin ial altna dmsi thlksi d aradan qalxd.
rfin Mehmandust trafndak mlubiyyti xbrini eidn fqan-
lar Tehran da boaltdlar. Tehran nzart altnda saxlam qvvlr
cnuba doru kilib rfin qvvlri il birldilr.
Mnblrd v tarixi dbiyyatda bu zaman ah Thmasibl Nadir
arasnda ixtilafn gclnmsi haqqnda mlumatlar vardr. Qeyd etmk
lazmdr ki, Nadir v ah Thmasib arasnda ixtilaf v narazlq vvl-
dn d var idi. Bu iki xs irad v xarakter v izldiklri niyytlr
baxmndan bir-birindn frqli xslr idilr v hmin frqlilik vaxt-
ar onlarn bir-birin olan mnasibtlrind d zn gstrirdi. Na-
dir mumi dmn qar mbarizd bu frqliliklri knara qoymaa
alsa da, buna he d hr zaman nail olunmurdu. Nadirin ah Th-
masibi oradan Tehrana gndrmsini bzi tarixilr byk qlbni
Nadirin z adna yazmaq istmsi, Sfvi xandannn varisindn
cann qurtarmaa almas kimi qiymtlndirslr d (84), bunu xa-
rici tcavz qar mbariznin ox mhm annda qounlarda vahid
rhbrliyin tmin edilmsi, Sfvi varisinin qounlara yayndrc
tsirinin qarsnn alnmas chdi kimi d ehtimal etmk olar.
Bel bir narazln mvcudluuna baxmayaraq, hmin dvrd
Nadirin diqqtini daha ox clb edn msl mhz sfahann gilzayi
fqanlarndan azad edilmsi mslsi idi. Bu msl gilzayi fqanla-
rnn da diqqt mrkzind dayanan sas msl idi. Nadirl ilk
dydki uursuzluq v gerilm rfin iflasnn balancn qoya
bilrdi. Bu ehtimal aradan qaldrmaq v zn gstrn thlknin
qarsn almaq n rf v yanlar Nadirl yeni bir dy gir-
myi qrara aldlar. Vramin trf geri kiln rf bel bir dy-
n Xar adlanan drd keirilmsini mqsduyun sayd. Hmin
dr iki dan arasnda yerlmkl keid mhdudiyytin malik idi.
Byk sayda qounlarn orada dy aparmaq imkan yox idi. Keid
v ykskliklri etibarl kild saxlamaqla Nadirin qoununa ciddi
zrb vurmaq mmkn ola bilrdi. Qrar qtilndn sonra onun
icras Tehrann kemi fqan hakimi slam xana taprld. slam xan
bu tapr hdsind olan 5 minlik bir dst il yerin yetirmli idi.
O da ald taprn icrasna nail olmaq n toplar v tfngdarlar
tplrin zrin yerldirdi, z is svarilri il birlikd pusquda
gizlndi (85).
Lakin fqanlarn chdlri yen d uursuzlua dar oldu. rfin
tqibini davam etdirn Nadir trafa gndrdiyi kfiyyatlar vasitsil
fqanlarn btn planlarndan tfrrat il xbrdar oldu. Bu da ona
imkan verdi ki, dndy dy taktikas il nvbti df z ira-
dsini fqanlara qbul etdirsin. Nadir 5-6 min nfrlik tfngdarlara
dst-dst rqdn v qrbdn fqanlar hat edib onlarn zrin
hcum etmyi taprd. Piyadalar v onlar mayit edn toplar v
znburklri is qardan dy atma qrarladrd. Nadir z d
atdan db piyada kimi Xar drsin doru irlilmy balad.
Nadirin tfngdarlarnn qfil olaraq tplrin zrind mvqe tutmu
fqanlar hat etmsi v onlara zrb endirmsi btnlkd fqan d-
ylrini tin vziyyt sald. Mxtlif istiqamtlrdn endiriln
zrblrin qarsnda mdafi olunmaa bel gc atmayan fqan-
larn nvbti df geri qamaqdan baqa arlri qalmad. z d bu
qa el tlm-tlsik ba verdi ki, toplarn v tchizatlarn da ataraq
rfin drgsin doru istiqamt gtrdlr. Xar drsind ba
vern nvbti uursuzluqlardan sonra htta rf d blgd qalmaa
csart etmdi. z il gtirmi olduu qalavuran topu da Vramind
ataraq sfahanda zn snacaq tapma qrarladrd. Biabr
mlubiyytin vzini is o, sfahann mdafisiz halisindn xd.
Onun mri il nvbti df hrd oxlu sayda gnahsz insanlarn
qtlin rvac verildi (86).
rf artq yax anlayrd ki, Nadirin mzffr yr qarsnda
tkc sfahan taxt-tacn deyil, eyni zamanda z hyatn da itir bilr.
slind, onun taleyi ortaya qoyulmudu v taleyinin xilas edilmsi
n son chdlrini gstrmy alrd. Dalbadal iki ar mlu-
biyyt uramas z kimi onun qounlarnda da glck dylr
olan midsizliklri xeyli qabartd. rfin mlubiyyti v Nadirin
qlbsi xbri trafa yayld tqdird is btn yaay mntql-
rinin rf qar sfrbr olunaca bhsiz idi.
sfahan lind saxlamaq n rf daha bir chd gstrmk q-
rarna gldi. hr qaydan kimi rf qounun sralarnn brpas v
artrlmas haqqnda mr verdi. Bunun n xzindn kifayt qdr
maliyy vsaiti d ayrd, toplarn v znburklrin say artrld (87).
Eyni zamanda Hmdanda yerln Osmanl hrbi qvvlri srkr-
dlrindn Nadir qar dy kmk istdi. Hmdandak srsgr
bir ne paann rhbrliyi altnda bu qoun dstsini rfin yardm-
na gndrdi (88).Tarixi dbiyyatda rfin yardmna gndriln Os-
manl qvvlrinin 5 min nfr olduu gstrilir (89).
ox gman ki, Osmanl qvvlrinin srkrdlri d Nadirin b-
yk qlbsindn xbr tutmudular v onun hrbi yrlrinin Sfvi
dvltinin razisinin bir hisssini tutmu Osmanl qounlar n d
tsirsiz tmycyi aydn idi. Mehmandust dyndn sonra ah
Thmasib v Nadir Osmanl dvltin nmaynd heyti gndrrk
bu dvltin qounlarnn tutduu razilrin geri qaytarlmasn ist-
dilr.Dorudur, nmaynd heytinin rhbrinin Tbrizd vfat zn-
dn hmin tlblr Osmanl sarayna tqdim edilmdi. Amma ehtimal
etmk olar ki, bu tlblr qeyri-rsmi d olsa Osmanl srkrdlrin
atmd.Ona gr d gn-gndn nfuz dairsi genilnn Nadirl
rastlamamaq n Osmanl srkrdlri rf yardm gstrmyi
daha mqsduyun bildilr.
rfdn frqli olaraq Nadir v onun srkrdlri hrbi hyatlar-
nn yksli dvrn yaayrdlar. Bir trfdn qoulduu mbariznin
haqq ii olmas, digr trfdn d onun srkrdlik istedad, mharti,
xsi dygnliyi mbariz bir iradni formaladraraq onun trafn-
daklara da sirayt edir, srkrdlrinin zmtindn ruh alan dy-
lrin mnvi keyfiyytlri onlarn fiziki gcn daha da artraraq qar
trf n mlubedilmz bir qvvy evirirdi. El ilk dylr ta-
rixd z izi olan Sfvi hakimiyytin son qoymu gilzayi fqanlar-
nn rhbri rfin Nadirin srkrdliyi qarsnda n qdr aciz oldu-
unu nmayi etdirdi. Nadir is nvbti qlbsin, rf bada ol-
maqla btn fqanlarn qovulacana inanrd. Bu inamn realladrl-
mas n o da rfl nvbti dy hazrlard.
fqanlara vurulan zrblrdn sonra ah Thmasib Azrbaycan
yaltlrin, rann cnub mntqlrin frmanlar gndrrk lkd
sil hquqi hakimiyytin brpa olunduunu bildirdi v yerli hakimlri
bu hakimiyyt tabe olmaa ard. Nadirin zfr yrlrindn xbr
tutan yerli hakimlr v xanlar hm ah Thmasibl v hm d Nadirl
grrk Thmasib hakimiyytin itatini bildirir, yeni qounlarn
toplanmasna v tchizin d z kmkliyini gstrirdilr (90). Szsz
ki, bu da Nadir qounlarnn sralarnn brpasna v tchizin msbt
tsir gstrirdi.
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, rf nvbti
dy yollanmazdan vvl Nadirdn mktub ald. Mktubda bil-
dirilirdi ki, son zamanlar Xorasanda itatsizlik ednlr qlnc gcn
itat altna gtirilmidir. raq, Fars v Azrbaycan yaltlri v btn
ran qdim dvrlrdn bizim ahmzn cdadlarnn hakimiyyti al-
tnda olmudur. Mktubda ona da iar edilirdi ki, Mahmud bada ol-
maqla fqanlar da itatsizlik yolu tutmu, onlara aid olmayan tor-
paqlar v o cmldn d sfahan Sfvi itatindn xarmaqla Sfvi
xandanna qar daltsizlik yolu tutmular. Bu daltsizliyin v haq-
szln czas kimi Mahmud pis xstliy tutulub dnyasn dyidi.
rf tklif olunurdu ki, Sfvi hakimiyytinin dirldilmsi haq-
qnda ah Thmasibin frmann alandan sonra z yaxnlar il ah
hzuruna glsin v aha tapndn, ona itat hazr olduunu byan
etsin. Nadir sonra rfi xbrdar edirdi ki, gr bu tklif qbul olun-
masa msl hrb yolu il hll olunacaqdr. z d rf haql cza-
dan qaa bilmyck, onun v rhbrlik etdiyi tayfann czas ar
olacaqdr (91).
Nadirin mktubu sir tutulmu bir ne fqan vasitsil rf
gndrildi. ahidlrin ifadsin gr, rf bu mktubla tan olandan
sonra qzbi ab-dad, mktubu paralayb yer atd. Nadir bu xbri
eidnd bir daha anlad ki, sfahann azad edilmsi n yegan yol
hrbi yoldur v ona gr qounlara sfr hazrl mri verdi. Eyni za-
manda rf d z hakimiyytinin v hyatnn azad edilmsi n
dy hazrla balad v toplad qounlarla sfahan trk edib
Nadirin qounlarna doru istiqamt gtrd.
Arzularnn hyata keirilmsin son ans olan bu dydn qalib
xmaq n rf qounlarn taktiki faliyytini daha smrli qur-
maa chd gstrdi. Mehmandust dynd ona ar mlubiyyt
gtirn Nadir taktikasnn stnlklrindn istifad edcyini gzlyn
rf qounlarnn vahid orqanizm kimi faliyyt gstrmsini tmin
etmy ald. Nadir kimi o da qounlarn cinahlarn toplarn mhafi-
zsi altna ald, n seilmi dylrini is cbhnin mrkzind
yerldirrk mdafi mvqelri tutdu. Bundan baqa Murexort ad-
lanan mntqnin yaxnlnda sediyi dy meydannda yerln
hndr da mdafini daha da gclndir bilrdi ki, rf bu amildn
d bhrlnmy ald (92).
Bir szl, rf hm toplad qounun say stnlyn, hm Os-
manl ordusundan ald hbi yardma, hm sediyi taktikann ker-
liliyin, hm d mvqe tutduu razinin corafi imkanlarna byk
mid bslyirdi. Amma bu amillr eyni zamanda Nadirin d diqqt
mrkzind idi. Dy balamazdan vvl Nadir bu amillrin hr bi-
rini yrndi v rfin taktiki baxmdan ld etmk istdiyi stnl-
yn aradan qaldrlmas n mvafiq tdbirlr grd.
Bellikl, gndrdiyi mktuba rdd cavab alandan sonra Nadir
qounlar il sfahana doru istiqamt gtrd. Qounlarn hrktinin
thlksizliyini tmin etmk n o, Ncfsultan Qaracurlu v M-
hmmd by Mrvinin rhbrliyi altnda yz nfrlik bir dstni irli
gndrdi. Ntnz yaay mntqsin atanda Nadir eitdi ki, rf
qounlar il Murexort yaxnlnda mvqe tutubdur. Nadir Ncf-
soltann yanna adam gndrdi ki, nyin bahasna olursa-olsun fqan-
lardan sir gtrb geri qaytsn. Bununla, Nadir fqan mvqelrind
nlr ba vermsini dqiqldirmk v dy taktikasn da buna uy-
unladrmaq istyirdi. rf d bel bir mqsdl Yaqub xan Qla-
cinin rhbrliyi altnda irliy kfiyyat dstsi gndrdi. O da Nadir
qounlar haqqnda mlumatlar ld etmk istyirdi. fqan dstsi
gecni daha thlksiz yerd keirmk n tplrin arasnda zn
drg sedi. El gec vaxt da Ncfsoltan byl Mhmmd byin
dstsi hmin yer glib xd v trflr arasnda dy ba verdi.
Nadir dylri fqanlar qfil yaxalad n dy tbbsn
l ald v fqanlara xeyli itki yetirmkl bir oxunu da sir gtrd.
Hmin sirlrin verdiyi mlumatlar sasnda Nadir qardak dyn
tkili bard mvafiq qrarlar qbul etdi (93).
Nadirin qbul etdiyi qrarlardan biri fqan qounlarn daha aq
meydana kmk idi. Murexortun arxasnda olan da ykskliklri
Nadir qounlarnn faliyyt srbstliyin ciddi mane ola bilrdi. Bu
da dyn gediin tsir ed bilrdi. Qarya qoyduu nticy nail
olmaq n Nadir hiyl iltdi. O, qouna hrkt gstrii verdi v
fqan mvqelrin doru deyil, sfahan istiqamtind irlildi. Bu-
nunla, Nadir sfahana doru hrkt etmsi grnts yaratd. rf
bu hiyly aldand v Nadirin qounlarnn sfahana doru hrktinin
qarsn ksmk n daha aq sahy xmal oldu (94). Bununla da
rfin stnlyndn istifad etmy ald corafi rait amili
onun lindn xarld.
Nadirin ld etdiyi mlumatlar rfin d dy ciddi hazrlad-
ndan xbr verirdi. Ona gr Nadir srkrdlrini yanna toplayb
onlara mvafiq taprqlar verdi. O, srkrdlrindn tlb etdi ki, d-
y zaman intizama ml etsinlr, faliyytlrini yalnz v yalnz Na-
dirin gstrilri sasnda qursunlar v onun taprqlarn olduu kimi
yerin yetirsinlr. Nadir qardak dyd qlb ld edcyi tq-
dird dylrin qnimt arxasnca qamalarn qti qadaan etdi.
Bunu onunla izah etdi ki, fqanlar onlar tly salmaq n mxtlif
pusqular qura bilrdilr. Bu da byk itkilr gtirib xarard (95).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir z qvvlrini aadak kimi
qrupladrd: Qounlardan 12 min nfrlik bir svari dstsi tkil etdi.
Qalan qvvlr is piyada kimi dy qatld.Toplar qounlarn
nnd yerldirildi. Mnbd rfin toplarnn qounlarn dvrsi
boyunca yerldirilmsi tsdiq olunur. Eyni zamanda hmin toplarn
mhafizsini tkil etmk n 8 min nfrlik czayiri v tfng-
darlar onlarn trafna gndrildi. Btnlkd, rfin 280 dd topa
malik olduu bildirilir. fqan qounlarnn sa cinah Seydal xana tap-
rlmd. Onun tabeliyind olan dstnin say 20 min atrd. Qo-
unlarn sol cinahna is Yaqub xan rhbrlik edirdi. Onun da qvvsi
Seydal xann qvvsi qdr idi. Arxa eelonda is byk qvv ehti-
yat saxlanmd. Bu qvv d drd dsty blnmd. Cinahlarn
hansnda fqanlarn zifliyi zn gstrs idi, rfin mri il hmin
ehtiyat hisslr bu v ya digr istiqamt gndrilmli idilr. rf
z is yanlar il birlikd qounlarn mrkzind mvqe tutub dy-
n gediini izlmli idi (96).
Con Hanveyin yazdna gr, Murexort trafndak dy 1729-
cu il noyabrn 13-d ba verdi (97). Alm Ara-ye Naderidki mlu-
mata gr, bir gn vvl hr iki trf dy meydannda dyqaba
mvqelri tutaraq hmin gecni orada keirdi (98).
str mnblrd, istrs d tarixi dbiyyatda Murexort dy-
nn son drc grgin kediyi v Nadirin srkrdlik istedadnn bu
dyd bir daha nmayi olduu tsvir olunur. Bu, slind tbii idi.
nki hr iki trf n dy byk hmiyyt malik idi v hr iki
trf d hqiqtd btn gcn v potensialn ortaya qoydu.
Nadir bu dyd topulara v piyadalara daha geni meydan ver-
di. O, htta tfngdarlarn bir hisssini toplarn mdafisin istiqamt-
lndirndn sonra qalan hisssini d piyada kimi dy qatd (99).
Amma bu o demk deyildi ki, Nadir dyn qlb il baa atdrl-
masnda svarilrdn az istifad etdi. ox gman ki, Nadir piyadalarn
vasitsil sas zrbni vurub ld ediln uuru svarilrin kmyi il
mhkmlndirmk istyirdi.
Gzlniln grgin dy shrin erkn alarnda byk tbillrin
v neylrin ssi il balad. Nadirin dy bayra havaya qaldrlanda
qoun dstlri irli atldlar. Nadir bu df ilkin olaraq toplarn zrb
qvvsin yer verdi O, topularn rhbrlrindn olan mir xana v
digrlrin gstri verdi ki, fqan qounlarnn mrkzi hisssini
at tutsun. Bu taprq uurla yerin yetirildi v top atlri il fqan
qounlarna ciddi zrb vuruldu. Szsz ki, fqan qoun dstlri d
dy qouldular v hcuma ken Nadir qvvlrinin qarsn
almaq n dyn grginliyin qatldlar (100).
Mnblrdn birind dyn grginliyini v Nadir qounlarnn
catini atdrmaq n gstrilir ki, gr vvlki illrd bir fqan
dys 100 nfr qzlba dysnn hdsindn gl bilirdis,
Murexort dynd bir qzlba dys min fqan dysnn
hdsindn glirdi (101). Nadirin piyadalar toplarn v znburklrin
atin, tfnglrin thlksin baxmayaraq zlrini fqan qounlar-
nn stn atdlar. Onlarn zmkarl, fqanlara stn glmk istyi
btn mqavimt baxmayaraq addm-addm irli getmy zmin ya-
ratd. Nadir dylrinin bu zmkarl rfin oxlu sayda topla-
rnn l keirilmsi v rfin topsuz qalmas il nticlndi. Bundan
sonra hr iki trfin piyada dstlri arasnda lbyaxa dy balad.
Dyn bu grgin anlarnda Seydal xan z dstsi il Nadir qoun-
larnn arxasna kemy v baqa bir dst is Nadir qounlarnn
cinahlarn sxdrmaa chd gstrdi. Amma bu dstlrin he biri z
niyytin yeti bilmdi.Nadir qounlarnn hrbi radti hmin
qvvlrin kifayt qdr itki verrk geri kilmsin sbb oldu
(102).
Nadirin srkrdlrindn olan smayl xan Xzimnin v Mir Abu-
talb xann ar tfngdarlar uzaq msafdn fqanlara at zrbsi
endirndn sonra lbyaxa dy giridilr. Nadirin mri sasnda
czayirilr d qar trfi at tutdular. Lakin dmn qvvlri ya-
xnlaanda minba liqulu by irvanl 2 min nfrlik dstsi il
llrind qlnc zlrini fqan qoununa vurdular (103).
Bu zmkarlq, Nadirin vaxtnda dy mdaxil etmsi fqan qo-
unlarnn iradsini qrd. oxlu sayda top, Nadirdn xz etmy a-
ld taktika, Osmanl ordusundan ald canl hrbi yardm rfin
uurunu tmin ed bilmdi. Dyn gediind o anlad ki, Nadirin
qarsnda duru gtirmk qabiliyytin malik deyil. Buna gr dr-
gsini, adrn, toplarn v tchizatn trk edib sfahana qad.
rfin sfahana qamas onun qounlar arasnda bir vlvl sald.
fqanlardan qaanlar qad, qamayanlar is Nadir qounlarnn sila-
hnn qurbanna evrildilr. Osmanl dylrinin bir hisssi d Na-
dir trfindn sir gtrld. Nadir onlara qar nvazi gstrdi v
onlar trksilah edilndn sonra sa-salamat geri qaytmalarna icaz
verdi.
fqanlarn hr eylrini dy meydannda atb qamalar Nadirin
uurlu qlblrindn biri idi. O, byk mhartl z dylrini
nvbti qlby istiqamtlndir bildi. Hmin qlbnin ld edilm-
sind Nadir dylri sonsuz irad v enerji srf etslr d onlarn
bir hisssi dy meydannda atlb qalm fqan varidatnn cazib-
sindn uzaqlaa bilmdilr. Mnblrdn aydn olur ki, fqan dy-
lri tkc silah v tchizatn deyil, halidn talan etdiklri var-dv-
lti, qiymtli yalar da dy meydannda atb qamdlar. Dy
meydannda tklb qalm hmin qiymtli yalar Nadir dy-
lrinin bir hisssini zn clb etdi. Dydn vvl verdiyi qti
taprnn ksin olaraq dylrin bir hisssinin intizamszlq
gstrrk talana quranmas Nadirin d diqqtindn qamad.
Nadir Murexortun imal trfindki qumsal tpnin stndn bu
mnzrni mahid ednd son drc qzblndi. Onun trafnda 8
minlik svari dstsi dayanmd. Drhal svarilrin bir hisssini qni-
mt toplanmasna quranm dylrin meydandan knarladrl-
masna gstri verdi. Nadirin mrini pozanlar qsa zaman rzind d-
y meydanndan knarladrldlar v bir yer cmldirildilr. Nadir
srkrdlrin mr etdi ki, talan edilmi btn mlak bir yer toplan-
sn. Sonra Nadir srkrdlrini bir yer toplayb dylrinin mri
pozmalarna gr onlar srt tnbih etdi, bzilrini htta czalandrd
da. Carlar vasitsil btn qouna atdrld ki, gr on ildn sonra
da kimins yannda fqanlara malik ya taplarsa o, czadan yaxasn
qurtara bilmyck. Bzi srkrdlrin qtl yetirildiyini, bzilrin
ar czalandrldn grnd dylr Nadirin xbrdarlnn
ciddi olduunu grdlr v yanlarnda olan qnimt yalarnn
hamsn thvil verdilr. Ardnca Nadirin mri il bir yer toplanm
qnimt yalarna od vurulub yandrld (104).
Nadir eyni zamanda fqanlarla iin baa atdrlmasn da unut-
mad. O bilirdi ki, bu qadan sonra fqanlarn artq mqavimt im-
kanlar qalmamdr. Bununla bel, o, liqulu by farla birlikd bir
ne srkrdy fqan qvvlrini tqib etmk tapr verdi.
rf bada olmaqla fqanlar bir baa sfahana qadlar. Mnb-
lrd olan mlumatlara gr, rfin ar mlubiyyt uramas x-
bri sfahan halisin d atd. Ne illr rzind fqanlarn zlmn
dzmli olan hr hli bu xbrdn sonsuz drcd sevinmkl bra-
br, llrin kenlrl silahlanb hrdki fqanlarn zrin hcum
kdilr v onlarn bir oxunu qtl yetirdilr (105).
rf sfahanda qalman thlkli olduunu anlayb drhal hri
trk etmk bard mr verdi. Evini, ailsini, talanla toplad var-
dvlti damaq n yk heyvanlarnn taplmasn mr etdi. Onun
tlbi sasnda malik olduu mlaknn danmas n yz yaxn
dv v oxlu sayda qatr tapld. Hava qaralana kimi rf mlakn
toplayb geclikl iraza doru z tutdu. sfahan trk etmk mcbu-
riyytind qald n qzbindn alb yanan rf hrdn
aralandqdan sonra vzirini geri gndrdi ki, btn evlr od vursun.
hr hli grnd ki, fqanlar geri dnblr v onlarn glii he d
xeyirliy deyil, dy tbillrini aldlar v li silah tutma bacaran
fqanlarla dy ssldilr. fqanlar yerli halinin ss-kyndn el
gman etdilr ki, Nadirin qounlar artq hr daxil olub. Ona gr
qorxub geri qadlar (106).
sfahann qaplar Nadirin zn ald. O, Sfvi varislrinin gr
bilmdiyi bir ii grd v bu hri dmn tapdandan azad etdi.
Sonuncu Sfvi ahn alaldc thqirlr mruz qoyan, Sfvi xan-
dannn axrna xmaq istyn gilzayi fqanlar indi zlri oxar
taleni yaadlar. Onlarn bir ne il srn hakimiyyti Nadirin qdrti
qarsnda para-para oldu. Bununla da, Nadir Sfvi hakimiyytini
brpa etmkl fatehlik tarixinin n yadda qalan shiflrindn birini
yazd.
fqanlar sfahan trk edndn sonra hr hli, hrd nfuz sa-
hibi olan insanlar Nadirin pivazna xdlar v byk tntn il onu
sfahan sarayna mayit etdilr.1729-cu il noyabr aynn 16-da Na-
dir qlb sevinci il oxdan arzusunda olduu sfahana qalib kimi da-
xil oldu.Nadir sfahan halisi trfindn d qalib kimi qarland
(107).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, sfahan hli gn adya-
nalq etdi. Nadirin mri il fqanlarn hrd qalm mlak topland
v hmin mlakdan Murexort dynd frqlnmi dylr v
srkrdlr pay ayrld. Bundan sonra ah Thmasibin gtirilmsi
n Tehrana adamlar gndrildi. Sfvi xandannn tmsilisi olan
v sfvilrl bal n yax nnlri camaatn gznd canlandran
ah Thmasibin qarlanmas da ox tntnli kild keirildi. Nadir
z d bu tntnnin itiraklarndan idi.
Mvcud mlumata gr, ah Thmasib 1729-cu il noyabrn 29-da
sfahana daxil oldu. Mnblrd yazlana gr, bykdn kiiy
sfahan hli ah Thmasibin pivazna xd. Txminn ah
aharbana qdr olan iki millik yola frlr, xalalar, zrli paralar
dndi. ah Thmasib uzaqdan grnnd Nadir atdan db onun
qarsna xd, onunla salamlad, ehtiramn v itatini ifad etdi.
ah qarlamaa xanlar da ona z ehtiramn v itatini nmayi
etdirdilr. Birlikd Hezarcirib bana gln Nadir v ah Thmasib
gecni orada keirdilr. Shri gn is onlar yola ddlr v ah ba
olan aharbaa gldilr. Oradan is ah Thmasib cdadlarna mn-
sub olan ah sarayna yolland (108).
C.Hanvey gr, ah Thmasib sfahann 6 milliyin atanda Na-
dir onun pivazna xd. ah Thmasib onu grnd atdan yer dd.
Nadir d atdan yer dd v istdi ki, ah piyada olmaqdan kin-
dirsin. Amma ah Thmasib bildirdi ki, onunla brabr addmlamaq
istyir. Sonra lav etdi ki, mmlkti azad edn v dmnlri s-
fahandan qovan bir xs daha layiqli ehtiram gstrmy qadir deyil-
dir. Bir qdrdn sonra ah Thmasib yenidn atland v Nadir d
dylri il onu mayit etdi (109).
C.Hanvey sonra yazr ki, ah Thmasib sfahana daxil olanda -
hr hli onu ox byk sevincl qarlad. ah Thmasibin qanuni bir
ah kimi sfahana qaytmasn yerli hali rfin v fqanlarn zlm-
nn sonu kimi qarlad. ah Thmasib 8 il vvl malik olduu v ail
istiliyini itirmi ah sarayna girnd atasnn v yaxnlarnn qar-
lad facilri xatrlayb xeyli kdrlndi. ah saraynn vvlki cah-
clal da yox olmudu. Saray lpaq divarlardan v bo otaqlardan iba-
rt idi.C.Hanvey gr taxt-taca sahib olan ah Thmasib hl insani
hisslrini itirmmidi v ah saraynn vziyytini, ailsinin qar-
lam olduu facini xatrlayanda trafndaklarn qarsnda ala-
maqdan da kinmdi. Hrmsaraya daxil olanda yal bir qadn onun
boynunu qucaqlad. ah Thmasib bundan bir qdr tccblns d
sonra hmin qadnn anas olduunu grb heyrt gldi. ahn anas
fqanlar sfahan tutandan sonra sad paltar geyib zn kniz kimi
qlm vermi v n tin ilr qatlmaqdan bel kinmmidi. Bu
yolla o hm d hyatn qoruya bilmidi (110).
ah Thmasib sfahana daxil olandan sonra Nadir Xorasana qayt-
maq istdiyini bildirdi. Bu niyytin n il bal olduunu dqiq
sylmk tindir. Tarixilr bunu onun saray n n qdr lazm
olduunu qabartmaq istmsi mqsdil etdiyini yazrlar (111). Bel
olub-olmadn sylmk tindir. Amma o da aydndr ki, Nadir
Xorasana qaytmasn dylrdn yorulmas il laqlndirmirdi.
nki bel mlahizlr d var ki, Nadir yorulduu n Xorasana -
kilmk istyirdi.
ah Thmasib d yenic taxt-tacna yiylndiyi lksinin hl d
ar hrbi raitd olduunu grrd v buna gr d Nadirin onu
trk edib Xorasana qaytmasn istmirdi. ox gman ki, Nadir z
istyind israrl olmudu. nki shri gn ah Thmasib qoun sr-
krdlrini toplayb gnortadan axamacan Nadirin Xorasana
qaytmaq xahiinin qbul edilmsinin mmknlyn mzakir et-
midi. str srkrdlr, istrs d ah Thmasib Nadirin bel vziy-
ytd Xorasana qaytmasna razlq vermdilr. Onda Nadir d bildirdi
ki, gr ah onun istyi il raz deyils onun iradsi leyhin xmaq
istmir. Sonra o lav etdi ki, paytaxt azad edib ahn ixtiyarna ver-
my sz vermidi v szn ml etdi. Nadir lav olaraq vd etdi ki,
btn dmnlri srhdlrdn qovandan sonra Xorasana qaydar
(112).
C.Hanvey gr, Nadir ah Thmasibdn lknin maliyyatnn
toplanmas ilrinin ona taprlmasn xahi etdi. Nadir bunu qoun-
larn maliyy baxmndan yax tchiz edilmsi v lknin ial altn-
da olan razilrinin azad edilmsi n gcl qounlar tkil edilm-
sinin vacibliyi il laqlndirdi. Maliyy slahiyytlrini l keiril-
msi Nadirin imkanlarn genilndirmkl ahn bu msly tsir
qvvsini azaldrd. Ona gr ah vvlc bu msl zrind ox d-
nmli v mslhtlmli oldu v axrda da razln vermk mc-
buriyytind qald (113).
sfahann azad edilmsi qn balanmasna tsadf edir v mn-
blrd hmin dvrd sfahan trafnda v blgd qn son drc
srt kemsi haqqnda oxlu mlumatlar vardr. Nadirin rfl nv-
bti v sonuncu dy d havalarn bel srt kediyi bir dvrd ba
verdi. Bir trfdn Nadir yax anlayrd ki, rf ald ar zrbdn
sonra geri kils d hl qvvsini myyn qdr qoruyub saxlaya
bilib. Ona gr ona son zrb vurulmal idi. rf is dnrd ki,
Nadir qar mbarizd hl son ans itirilmyib v fqanlar
btnlkl sfrbr ed bilrs Nadir ciddi zrb d endir bilr. Bu-
na gr d rf iraza kilndn sonra fqanlar arasnda ii geni-
lndirdi, Nadir qalib glmyin mmknlyn onlara alamaa a-
ld v onlar irniklndirdi. Frstdn istifad edib htta iraz v
trafn qart etdi, halini var-yoxdan xard (114).
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, rfin vdl-
rin v tbliatna aldanan on min adam knll kild Nadir qou-
nuna qar xmaa razlq verdi. Bundan baqa fqanlar hamlqla Na-
dir qar son nfsdk vurumaa and idilr (115).
rf yax anlayrd ki, onun iraz trafnda qartl mul ol-
mas, yerli haliy zlm vermsi v nhayt qoun toplamaqda davam
etmsi Nadirin qulana atacaq v Nadir yenidn rfl dy mr
verckdir.Ona gr rf hr gn qarovul dstlrini Nadirin gl
bilcyi yolun zrin gndrdi ki, onun qoununun yaxnlamasndan
vaxtnda xbr tutsun (116).
Nadir d bir ne gnlk istirahtdn sonra iraza doru hrkt
etmyi qrara ald. Baxmayaraq ki, havalar ox soyuq idi v bu hava
raitinin hm qounlarn hazrlanmasna v tchizin, hm d dy-
n aparlmasna tinliklr yaradrd, bununla bel, 1729-cu il deka-
brn 24-d Nadir qounlar il birlikd sfahandan iraza doru istiqa-
mt gtrd. O, brqu-Mhd-Madr Sleyman marrutu il hrkt
etdi.
Srt hava raiti Nadir n bir snaa evrildi. Lakin bu tin -
rait onun dygnliyin he d ks tsir gstrmdi. rfl nvbti
qarlama gstrdi ki, Nadir n tin hava raitind bel dy z
istdiyi kimi qurma bacarr.
Dy uurlu sonlua atdrmaq n rf irazdan 5-6 frsng
aral, daha mnasib sayd Zrqan dznd dyqaba mvqelr
tutdu. O, Nadiri d burada qarlama v onun qoununa midind ol-
duu zrbni burada vurma qrarladrd. vvldn dy mvqeyi
tutmaqla rf gman edirdi ki, Nadirin qounlar razid yerlmy
macal tapmadan onun zrin hcum ed v qfil zrb endir bil-
ckdir. Ona gr d qarovul dstlri Nadir qounlarnn yaxnlad-
n atdranda rf drhal hcuma hazrlq mri verdi.
rfin bu taktikas Nadirin gzndn qamad. O, dy ilkin
olaraq kiik bir dstni buraxd. Min nfr rxidn ibart olan bu
dsty liqulu by irvanl, miraslan by Qrxl far v Mhm-
md by Mrvi rhbrlik edirdilr. Dyn ilk snaqlarn da mhz
bu dst z zrin gtrd. Hmin dst Seydal xann v Zebrdst
xann rhbrliyi altnda irli buraxlm fqan dstsin he bir ans
vermdi (117).
Bel olanda, rf sas dstlrini dy atd. vvlc fqanlar
sas zrbni Nadir qounlarnn mrkzin trf istiqamtlndirdi. z-
bz dyd onlar Nadirin tfngilrinin aramsz atlri qarsnda
cbh xttini yara bilmyib geri kilmli oldu. zbz dyd uur
qazana bilmycyini grn rf Nadir qounlarnn sa cinahn h-
cuma mruz qoydu. Bu cinahda balanan dy fqan toplar v
znburklri d mayit edirdi. At zrbsin geni yer vern rf
cinahda vziyyti xeyli mrkkbldir bildi. Bunu mahid edn
Nadir sa cinah gclndirmyi lazm bildi. Dyn taleyinin mhz
hmin cinahda hll edil bilcyi n Nadir z d ora atld. Srtli
hcum, qtiyytli zrb, byk dy ruhu bir daha Nadirin istedadn
v dygnliyini nmayi etdirdi (118).
Mnblr d tsdiq edir ki, Zrqan yaxnlndak dyd rf
btn bacarn ortaya qoydu, dydn qalib xmaq n byk
inadkarlq gstrdi. Onun qoun dstlri bir-birinin ardnca dy
qoulsalar da Nadirin far, qaracurlu v Mrvdn olan qounlar qar-
snda midind olduqlar nticni gstr bilmdilr. Dyd artan
grginlik fqanlar arasnda itkilrin oxalmasna da yol ad. Buna
baxmayaraq onlar duru gtirib qlbni ld etmy alrdlar.
fqanlar n qdr inadkarlq gstrmy alsalar da, Nadir qo-
unlar da o qdr zmkarlq nmayi etdirdilr. Dyn grgin vax-
tnda qarlarndakn mhv edib dmnin irilrin doru irlilyn
Nadir tbrzini il fqanlarn bayraqdarn da, dy bayran da par-
a-para etdi(119). Btn chdlrinin uursuzlua dar olduunu
grn rf yenidn Nadirin qarsndan qamal oldu v iraza doru
z tutdu. Nadirin dstlri iki frsng msafd fqanlar tqib etdilr,
onlara itki yetirmkl brabr xeyli sayda sir d gtrdlr.
rf v onun yaxnlar artq irazda da qalman thlkli oldu-
unu grdlr. Ona gr d ail-uaqlarn, var-yoxlarn toplayb r-
q v cnuba doru z tutdular. Nadir rfi trtdiyi btn mll-
rin gr haql czasna atdrmaq niyytind idi. Onun mri il qoun
dstlri rfin tqibini davam etdirdilr.
Fsa krps yaxnlnda fqanlar yaxalamaq mmkn oldu. -
rf krpdn adlamaa frst tapd. Sonra is fqanlar arasnda nfuz
sahibi olan v rf mridlik etmi olan Pirmhmmd xana tap-
rd ki, krp trafnda Nadirin qvvlrinin qarsn kssin. Hmin
vaxt rzind digr fqanlar da krpdn kemy frst tapsnlar.
fqanlarla dy girn Nadirin avanqard dstlri idi. Dorudur, bu
dstlr Fsa krps trafnda Pirmhmmd xann dstsin ar
zrb vurdular, htta Pirmhmmd xan qtl yetirildi. oxlu sayda
fqan dys qrld v sir gtrld. Buna baxmayaraq irazdan
geri kiln fqanlarn byk bir hisssi d Fsa krpsndn keib
uzaqlaa bildilr. Myyn zmkarlqla dyslr d Nadir z srkr-
dlrinin bu shlnkarlna ox qzblndi v onun mri il bir ne
krd srkrdsinin gz xarld, bir ne far srkrdsinin is qu-
laqlar ksildi. Drhal da z fqanlarn tqibin qouldu. Amma f-
qanlar Nadirin qzbindn qorxub ox uzaqlaa bildilr. Nadir rfi
lindn buraxd n ox tssflndi. trafdak btn hakimlr
mr gndrdi ki, yollar v brlri kssinlr, fqanlarla rastlasalar
onlar dustaq etsinlr (120).
Nadirin qzbindn xilas olsa da rfin hyat ox srmdi. Onun
lm bard mnblrd v tarixi dbiyyatda bir ne versiya var-
dr.Alm Ara-ye Naderiy gr, rf Bndr Abbasa gldi. Ola
bilsin ki, o, krfz razilrin qab zn Nadirdn etibarl kild
qorumaq istyirdi. Amma sonra Qndhara yola dd. O vaxtlar
Qndhar hakimi Mirveysin olu Hseyn ah idi. Qndhar vilaytin
glmsi bard rf Hseyn aha xbr gndrdi. Hseyn ah bu
xbrdn he d sevinmdi. ksin, Qndhar hakimliyi iddiasnda
ola bilcyindn onu zrrsizldirmyi qrarladrd. Digr trfdn
Hseyn ah yqin ki, Nadirin qzbindn d qorxdu v onun n
rfi yaxna buraxmad. Bu mqsdl yaxn bildiyi beluc nmayn-
dlrin taprd ki, nyin bahasna olursa-olsun rfi tapb ldr-
snlr. Beluclar da onun drg sald mntqy gldilr v el z
adrnda onu qtl yetirdilr (121).
Bununla da, Nadirin srkrdlik hyatnn yeni bir shifsi d baa
atdrld. fqanlarla dylri rzind Nadirin faliyytind mntiqi-
lik, mqsdynllk v btvlk daha tam mzmun ald. z il bra-
br onun srkrdlri d dy tcrbsini kamilldirdilr. far, qa-
car v digr soylarn qoun dstlrinin zmkarl ardcl xarakter
ald.
Nadir dy meydannda qar trfdn qlnc yer qoyanlar ba-
lama, mqavimt gstrnlr is z qvvsini nmayi etdir-
myi bacarrd. fqanlarla dyd d qlnc yer qoymayan dstl-
r el bir zrb vuruldu ki, onlarn yenidn birlib bir qvv tkil et-
msin daha gclri qalmad. Bu qvvlrl dylri baa atd-
randan sonra Nadiri daha tin v msuliyytli dylr gzlyirdi.
4. Nadirin Osmanl qounlarna qar dylri
Nadiri qarda gzlyn msuliyytli vziflrdn biri d Osmanl
qounlarn Sfvi srhdlrindn knarladrmaq idi. Sfvi dvlti-
nin bhranl dvrnd onun Cnubi Qafqazda v qrbd olan razilri
Osmanl dvlti trfindn l keirilmidi. fqan qvvlrin qar
uurlu dylr keirmsi, trafnda gcl qoun toplanmas, bu qou-
nun qanuni dvlti v xalq tmsil etmsi v onlarn qays altna
dmsi Nadird kemi Sfvi hdudlarn brpa etmk arzusunu
xeyli gclndirdi. Nadirin srkrdlik potensial, iradsi v zmkarl
da bu plann hyata keirilmsinin reallndan xbr verirdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd lknin bzi vilaytlrinin ha-
kimlrinin separatl, mrkzdnqama meyllrinin gclnmsi d
zn gstrmkd idi. Amma konkret tarixi rait n Osmanl
trklrin qar mhariby balamaq daha ciddi hmiyyt ksb edir-
di v ona gr d Nadir sas diqqti mhz bu cbhy istiqamtln-
dirdi.
iraz hri fqanlarn ialndan azad edilndn sonra Nadir bir
mddt orada qald v Novruz bayramn da orada qarlad. Bir trf-
dn havalarn hl soyuq olmas, bir trfdn d qounlarn yorunlu-
u Nadiri mcbur etdi ki, osmanllara qar mharibni txir salsn.
Bu mddt rzind is o, qounlarn sralarnn brpas, tchizat ms-
llrinin hll edilmsi il mul oldu. rf zrind ld edilmi
qlbdn sonra yaranan frstdn Nadir istifad etdi v qounlara da
istiraht verdi.
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Nadir irazda olarkn
Azrbaycan (Cnubi Azrbaycan nzrd tutulur - red.) v Hmdan
halisinin nmayndlri onun yanna gldilr v Osmanl qounla-
rnn nzarti altnda olmalarndan ziyyt kdiklrini syldilr.
Nmayndlr bildirdilr ki, Nadirin zfrlrindn xbr tutan yerli
hali hsrtl onun glmsini gzlyirlr. Mnbd o da gstrilir ki,
Nadir bu xbri eidndn sonra z srkrdlrin, minbalarna hrbi
yr hazrlq balamaq haqqnda gstri verdi (122).
sfahan azad edildikdn v ah Thmasib taxta xdqdan sonra
onun tapr il Rzaqulu xan aml adl birisi Osmanl sarayna eli
gndrildi. Sfvi hakimiyytinin brpa edilmsi, Osmanl qounla-
rna stn glmi rfin mlub edilmsi bel bir mid yaratmd
ki, Osmanl saray l keirdiyi Sfvi torpaqlarn blk dinc yolla
geri qaytara bilsin. Amma Sfvi elisi stanbula atanda Osmanl sa-
raynn rfin vziyytindn xbri yox idi. Ona gr d onunla ay-
dn v konkret danqlar aparlmad (123). Mnblr d Rzaqulu xan
amlnn nmayndliyinin konkret cavab ala bilmdiyini tsdiq edir-
lr (124). Amma bzi aradrmalarn fikrinc, Rzaqulu xan amlya
Osmanl saraynda ial olunmu Sfvi torpaqlarnn geri qaytarlma-
sna razlq verildi. Amma bir rtl ki, Osmanl sarayna lazmi tzmi-
nat verilsin (125).
Szsz ki, hm Nadir, hm d ah Thmasib bel bir rtl raz de-
yildilr. Osmanl saraynn cavab glib atmam Nadir Hmdana
doru yr balama qrara ald v bu bard ah Thmasib d
xbr gndrdi. 1730-cu ilin martnda Nadir Hmdana doru istiqa-
mt gtrd. Onun qounu 25 min nfrlik svari v piyadalardan iba-
rt idi. Bu yrd onu toplar v znburklr mayit edirdilr. Eyni
zamanda o, Tehrandak qvvlr d xbr gndrdi ki, Qzvin-Ave
yolu il Azrbaycann cnub-qrbin doru hrkt etsinlr. Hseyn-
qulu xan Zngn znn be min nfrlik dstsi il Glpayqan ya-
xnlnda drg sald. O da Nadirdn taprq ald ki, Nhavnd
trf irlilsin (126).
Havalar mnasib olan kimi Nadir Behbehan v trdn keib
Dizfula gldi v mvcud olan mlumatlara gr, yolu zrindki ay-
larn amasna gr bir ne gn hrktini txir salmal oldu. Qsa
fasildn sonra Nadir Xrrmabad yolu il Borucrd atd. Burada
olarkn Hseynqulu xan Zngny taprd ki, Kermanaha doru
irlilyib hmin mntqni Osmanl qvvlrindn tmizlsin. Tap-
r yerin yetirdikdn sonra Hseynqulu xan Zngn Kemanah ha-
kimliyini z zrin gtrmli idi (127).
Nadir Osmanl qvvlri il dy girmzdn vvl Hmdandak
srsgr Osman paaya mktub gndrdi. O yazrd ki, Xorasandan
balad hrbi yrlri il cnuba doru uzun bir yol kemi, rf
gcl zrb endirmi, yad qvvlrin ial altnda olan sfahan v
btnlkd Fars bylrbyliyi geri qaytarlmdr. Bununla da qanuni
ah z taxtna qaytarlm, dvlt zn a olanlara lazmi drs
verilmidir. Osmanl xandan Sfvilrin vziyytinin ziflmsindn
sui-istifad edrk qounlarn Xrrmabada qdr yeritmi v Sfvi
razilrinin myyn hisssini nzart altna almdr. Mktubda daha
sonra bildirilirdi ki, Osmanl qounlar hmin razilrd zbanalqlar
etmi, yoxsullarn, imkanszlarn evlrini talan etmi v zorak mll-
r yol vermilr. Nadir sonra da tlb edirdi ki, Osmanl qounlar ge-
cikmdn btn torpaqlar trk etmli v z vtnlrin qaytmaldr-
lar. Nadir xbrdarlq edirdi ki, osmanllarn toppuz adlandrdqlar
mudla Osmanl qounlarnn nfsini ksckdir (128).
Osmanllar arasnda Nadir hm d Toppuz xan kimi tannrd. Bu
ad ona tbrzin v muddan dyd ox istifad etdiyi n verilmi-
di. Xsusi sifari sasnda Nadir htta qzldan alt qanad olan mud
(ipr) hazrlanmd. Deyiln gr, Nadir dylrd bu ipdn
d istifad edr v haqlad dmn dylrini onun vasitsil
mhv edrdi. linin gc il dmn qzbi birlnd bu ipr
mudun zrbsi ldrc olard.
Hmdan srsgri Osman paa Nadirdn ald bu mktubdan
xeyli qzblndi v Nadir elilrin cavab verdi ki, msl dy
meydannda aydnladnlmal olacaqdr. Elilr yola salndqdan sonra
Osman paa Frrux paann rhbrliyi altnda olan 14 minlik qouna
bax keirdi v ona Nadir qar yr balamaq mri verdi. Veriln
tapra sasn Frrux paa Nhavnd z tutmal v orada Nadirin
qounlarnn irlilmsinin qarsn saxlamal idi. Nadirin qoununun
stn olaca tqdird Frrux paa mdafiy kilib Osmanl qoun-
larnn lav yardmn gzlmli idi (129).
Mnbd olan mlumatlara gr, Frrux paa bu tapr naraz-
lqla qarlad v ona inamszlq gstrilmsin etirazn gizltmdi.
Frrux paaya gr Nhavnd lav qoun gndrilmsin he bir
ehtiyac olmayacaqd. Onun fikrinc z tklikd Nadirin drsini ver
bilrdi. Mnbd o da bildirilirdi ki, Nadirin casuslar Osman paann
Nadir qar dy hazrlamas, Osman paa il Frrux paa arasn-
da olan shbtlr, Frrux paann zndn son drc raz olmas haq-
qnda mlumatlar Nadir atdrld. Onun casuslarndan bir nesi is
Osmanl drgsind qald ki, orada n ba vermsindn xbr tut-
sunlar v Nadiri xbrdar etsinlr (130).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Frrux paann ad kilmir. Bu
mnby gr, Nadirl Nhavnd yaxnlnda olan ilk dy Osman
paa rhbrlik edirdi. Nadir qar laqeydlik gstrn d Osman paa
idi(131).Hmin mnbd Nhavnd dynn tfrrat verilmmi-
dir. Tarixi dbiyyatda is bu dyl bal fikirlr bir-birindn xeyli
frqlnir (132).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Osman paa il Frrux paa arasn-
da olan shbtdn Nadir ox qzblndi v byk bir qtiyytl os-
manllarla dymy z tutdu. Onun drgsi Borucrdd qald v
adl-sanl srkrdlri olan Thmasib xan Clayiri, Hsn xan, Hac
Seyfddin xan Bayat v baqalarn drgnin mhafizsin tyin
etdi. Osmanl qounlar yaxnlaanda Nadir onu hat etmyi taprd.
Osmanl qounlar qsa zaman rzind haty alnd. Czayirilrin
v tfngdarlarn ati osmanllara ilk itkilri yetirdi. Onlarn ardnca
is svarilr srtli hcuma qouldular v osmanllara vurulan itkilri
daha da artrdlar (133).
Mnbd mvcud olan mlumata gr, osmanllarn laqeydliyi v
sayql itirmlri onlarn mlubiyytin gtirdi. Sonra bildirilir ki,
bu sayql ldn vermi Frrux paa is sir gtrld. Amma Nadir
onu ldrmdi. Bir ne gndn sonra Osman paaya yazd mktub-
la onu Hmdana yola sald.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid bildirilir ki, Nhavnd yaxnl-
nda Nadirl dyd uursuzlua dar olan osmanllarn bir ne
paas, yeniri rhbrlri Nadir dylri trfindn sir gtrld
(134). Bu mlumat Frrux paann sir gtrlmsi haqqndak mlu-
matla bir yaxnlq tkil edir.
Btnlkd, ntic bel idi ki, Nadirl ilk qarlanmalarnda os-
manllar son drc ciddi bir rqibl zbz gldiklrini anladlar. N-
havnd yaxnlndak dyd Nadir osmanllara he bir ans ver-
mdi v onlara gcl zrb vurdu.
Bu ntic il szsz ki, osmanlar raz deyildilr. Osmanllarn qo-
unlarnn ny qadir olduunu, onlarn qarsnda duru gtirmi Na-
dirin zminin qrlmas n Osman paa daha bir dy hazrlq
mri verdi. Eyni zamanda trafdak Osmanl qarnizonlarna da mr
gndrdi ki, yaxn gnlrd z qvvlri il Hmdan trafnda top-
lasnlar v Nadir zrin birg hcumda itirak etsinlr. Hcumun
uurla baa atdrlmas n Osman paa oxlu sayda topun da
dy hazrladrlmasn taprd. ox tezlikl Osman paaya kmk
yetidi. Teymur paa v digrlrinin rhbrliyi altnda daha 30 min
qounun Osman paaya birldiyi gstrils d, tarixi dbiyyata gr
bu rqm 20 min brabrdir. Hr halda lav hrbi kmk alan
Osman paa rhbrliyi altnda olan qounlarla Hmdandan xb
byk Mlayir dzn xd (135).
Nadir d z gclndirilmi qounlar il Mlayir dzn gldi v
burada dyqaba mvqe tutdu. Osmanllarla ilk dyn uuru Na-
dirin qounlarnda ruh ykskliyi yaratsa da, qarda onlar daha ciddi
snaq gzlyirdi. Bunu Nadir d grrd. lk uursuzluun tsadfi ol-
duunu sbut etmk n traf qarnizonlar hesabna gclndirilmi
Osmanl qounu blgd gc sahibi olduunu bir daha nmayi etdir-
mk niyytind idi. Osmanl paalar yax anlayrdlar ki, nvbti
uursuzlua dar olacaqlar tqdird Sfvi razilrinin trk edilm-
sinin balanc qoyulacaqd. Bu is blgd Osmanl qounlarnn n-
fuzunun klg altna alnmas demk idi. Nadir n is bu dyd
nvbti qlbnin ld edilmsi itirilmi razilrin geri qaytarlmas
demk idi. Eyni zamanda bu qlb Nadirin srkrdlik potensialnn
yeni bir nmayii ola bilrdi.
Ona gr hr iki trf dy ciddi hazrlq grd, qounlarn
qrupladrlmasnda daha snanm tcrby istinad edildi. Hr iki
trfin qounu byk dstd qrupladrld: Mrkz, sa v sol ci-
nahlar. Osman paa qounlarn cinahlarn tcrbli srkrdlrin tap-
rd: Teymur paa, Clal paa v Hsnolu qoun dstlrinin rh-
brlri tyin edildilr. Onun z is mrkzd qrar tutdu. Toplar da
mrkzd yerldirildi. Bundan baqa, Osman paa mr etdi ki, yk
dayan btn dvlri qounlarn arxasna toplasnlar, onlarn ham-
sn kndir v zncirlrl bir-birin balasnlar ki, Osmanl dy-
lri qorxub geri qamaq ists dvlrin sras il zlib yenidn
dy meydanna qaytsnlar. Nadir sa v sol cinahlar Thmasib xan
Clayir, Rzaqulu by emgzk v Hac Seyfddin xan Bayata
taprd, mrkz rhbrliyi is z zrin gtrd (136).
Dy hr iki trfdn alnan tbillrin ssi, dylrin nrsi,
heyvanlarn nriltisi il balad. Toplarn ati, tfnglrin zrbsi, ni-
zdarlarn srrast atlar qar trflr arasndak dyn grginliyini
xeyli artrd. Hr iki trf toplarn v tfnglrin atlrindn smrli
istifad etmy alsa da soyuq silahlarla lbyaxa dylr trflrin
itkilrini daha da artrd. Bununla bel, uzun mddt trflrin he biri
dyd aydn stnly nail ola bilmdi. Byk zmkarlqla irli at-
lan Nadir dstlri osmanllarn mqavimti il rastlar v onlarn sx
sralarn yarmaa nail ola bilmirdilr. ksin, dyn bir mqamn-
da Nadir qounlarnda bir dgnlk yarand, yarallarn neylim-ney-
lim qqrqlar, iradsi qrlanlarn is qa-qa sdalar Nadirin
diqqtindn yaynmad. Bu hval-ruhiyynin gclnmmsi v qlb
zminin geri qaytarlmas n Nadir lindki mudu havada frlat-
maqla minlik sem dstsi il zn dyn n qaynar nqtsin
atd. Dy yeni bir grginlik gtirn Nadir xsi nmunsi il
tbbs yenidn l ald, itmkd olan mbariz dy ruhunu geri
qaytard v qounlar qlby sfrbr ed bildi (137).
Nadir qounlarnn yenidn sfrbr ola bilmsi Osmanl qounla-
rnn iradsini qrd. Osman paa, Teymur paa v digr srkrdlr n
qdr chd gstrslr d irlilmyin mmknsz olduunu v get-
dikc daha ciddi itkilrin verildiyinin ahidi oldular. Dyn mlu-
biyyt apardn grn Osman paa dydn xma qrara ald.
Onun ardnca Teymur paa da dy meydanndan geri kildi. Sr-
krdlrin bu qrar qounlar arasnda bir vahim yaratd. Az sonra
Osmanl qounlar ktlvi kild dy meydann trk etmk yolu-
nu tutdu. Amma arxada bir-birin zncirlnmi dvlr srasna ilin-
d onlar tqib edn Nadir dylri trfindn daha ar zrb ald-
lar. Bu da osmanllarn itkilrini xeyli artrd (138). Frst tapanlar is
Hmdna qadlar.
oxlu sayda Osmanl dys, o cmldn bir ne Osmanl sr-
krdsi sir gtrld. Bundan baqa dy meydannda oxlu
qnimt topland.
Shri gn Nadir Hmdana doru z tutdu. Osman paa qounu
il birlikd Hmdan trk etdiyindn orada hr hans bir mqavimt
rast glinmdi. Nadir 1730-cu il iyun aynn ortalarnda Hmdana da-
xil oldu. Osmanl ordusundan orada qalm olan toplar, dy tchi-
zat v mxtlif yalar Nadirin qnimtin evrildi (139).
Nadirin qounlar il Hmdana daxil olmas xbrini eidn S-
nndcdki Osmanl qarnizonunun rhbri d oran trk etmyi qrara
ald. Bununla, Snndc d dysz v mqavimtsiz Osmanl qv-
vlri trfindn trk edildi. Bel olanda, Nadir diqqtini Kermanaha
evirdi. Yaxnlqdak byk mntqlr arasnda Kermanah hl d
Osmanl qvvlrinin nzarti altnda qalmaqda idi. Bu hrin geri
qaytarlmas mqsdil Nadir, Hseynqulu xan Zngny mvafiq
taprq verdi. Hseynqulu xan dstsi il Kermanaha yolland, onun
dalq yollarla irlilmsi myyn thlk il bal idi. Kermanah
hakimi tyin edilmi Hsn paa hrin iki fsngliyind, dalq ra-
zid lverili mdafi mvqelri tutaraq Hseynqulu xann dstsinin
qarsn ksdi. Hseynqulu xan rastlad mqavimti ninki qra
bilmdi, htta ar zrb alaraq geri kilmk mcburiyytind qald.
Xbr Nadir atan kimi Kermanaha doru hrkt etmk mri verdi.
O, qvvlrinin bir hisssini ncdn yola sald, z is sonradan
onlarn arxasnca hrkt balad. Hsn paa eidnd ki, Nadir
qvvlri il Hseynqulu xann kmyin glir, btn toplar, hrbi
tchizat Kermanahda trk edib Badada kildi. Bununla da, ikinci
chdd Kermanah da Osmanl qounlarndan tmizlndi (140).
Bununla, Sfvi dvltinin cnub-qrb srhdlri brpa edildi. Qsa
mddt rzind Osmanl qounlar bir sra hrlri trk etmk mcbu-
riyytind qald. Bir-birinin ardnca hrlrin v mntqlrin ldn
getmsi Osmanl saraynn blgd olan qvvlrinin nigranln
artrd. Osmanl qounlar rhbrliyi yax anlayrd ki, rann cnub-
qrbi nzart altna alndqdan sonra Nadir zn Azrbaycana evir
bilr. Bununla laqdar, Badad valisi hmd paa Tbriz valisi v
srsgri Teymur paaya mktub gndrdi, onu xbrdar etdi ki, Nadir
qounlar il Tbriz doru irlily bilr. Badad valisi ondan tlb
edirdi ki, Nadirl gzlnil bilck dy hazrlq grsn. Bu mk-
tubdan sonra dorudan da Nadir qar dylr hazrlq baland.
Maraa, rdlan, rumi v Sulduz trafnda kifayt qdr byk say-
da Osmanl qounlar toplanmd. Teymur paa onlarn vziyytini
yoxlad, qounlarn parkn v yklrini Maraann Qavdul qsb-
sind cmldi v sonra 12 min nfrlik svari dstsini ayrb rdla-
na gldi. Hmin dst Nadirin hcumunun qarsn ksmli idi. Tey-
mur paa dstsinin gclndirilmsi n rdlanda da dylrin
toplanmasn, hrbi tchizatn yaxladrlmasn davam etdirdi. Bun-
lardan baqa, Teymur paa z casuslarn trafa yayd ki, Nadirin
Azrbaycana doru hrkt balamasndan vaxtnda xbr tutsun
(141).
Nadir z d Osmanl qvvlrinin faliyytini v yerdyimlri-
ni nzart altnda saxlamaa alrd. trafa gndrdiyi casuslar Tey-
mur paann dy hazrlamas xbrini ona da atdrdlar. Bzi
mntqlrdn yerli hakimlrin itatsizliklri bard xbrlr gls d
Nadir btn diqqtini balca olaraq Osmanllara qar balanan kam-
paniyann sona atdrlmasna istiqamtlndirdi. O, drhal qvvlrin
sfr hazrlq mri verdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir 7 min
nfrlik qoun dstsi il osmanllara qar yr balad. Qoun
dstsinin sas hisssini Thmasib xan Clayirin rhbrliyi altna ver-
di. Qounun park v yklri d Thmasib xann dstsind idi. z
is kiik bir dst il Miyanduaba doru istiqamt gtrd (142).
Bzi tdqiqatlarn yazdna gr, Nadir Krdstandan kerk
Azrbaycana gldi, bir mddt farlar yaayan razid dayanacaq tut-
du v cdadlarnn yaad mntqd olarkn Osmanl qounlar
haqqnda ld edilmi mlumatlar yrndi (143).
Nadir yrndi ki, Teymur paa v Mukri hakimi lirza Miyanduab
qalasnda yerlmkl o evrnin halisini incidirlr. Onlar eyni za-
manda qounlarn tkmilldirilmsi il mul olurlar. Bunu eidn-
dn sonra Nadir hmin istiqamt doru yolunu davam etdirdi. Tey-
mur paa Nadir qounlarnn qfil hcumundan mdafi olunmaq
n xsusi ehtiyat tdbirlri grd. O z trafnda mhafiz qrupu
yaratd. 2-3 min nfrdn ibart olan bu dst daima Teymur paan
mayit edirdi. Dst zvlri silah v tchizatn xarmadan geclr
d yatmr v Nadirin thlksi reallaaca anda Teymur paan dv-
ry alb mhafizsini tmin etmli idilr. Amma bu xsusi mhafiz
dstsi d Teymur paaya kmk etmdi. Nadirin yaxnlamas xb-
rini eidnd Teymur paa ona qar xmaa crt etmdi v tra-
fndaklarla birlikd Maraaya geri kildi. Nadir z dstsi il
Teymur paann dstsini tqib etmy balad v niyytin nail oldu.
El tqib zaman da Nadir osmanllara zrb endir bildi. Nticd,
qab Maraaya snmaq midind olan osmanllara xeyli itki yeti-
rildi, osmanllar htta Maraada da duru gtir bilmdilr v oradan
da uzaqladlar. Onlarn trk edib qad oxlu sayda top, silah v
digr dy tchizat qnimt kimi Nadirin lin kedi (144).
Teymur paa nvbti uursuzlua dar olsa da, he d silah yer
qoymad. O hl d Nadirl qti dy girib onun zfr dolu yr-
lrinin qarsn almaq istyirdi. Ya da qoununu toplayb geri dnmli
idi. Amma geri dnmk qrarn zbana qbul ed bilmzdi. Ona g-
r Teymur paa Maraann on frsngliyind olan Dehxarqanda yeni-
dn z qvvlrini cmldirmy balad. Teymur paa orada srkr-
dlrinin toplantsn keirdi, Miyanduab yaxnlndak uursuzlu-
unun sbblrini izah etmkl Nadirl yeni dy hazrlaman
zruriliyini onlarn diqqtin atdrd. Teymur paa Tbriz valisin d
mktub gndrdi v ondan da hrbi yardm gndrilmsini xahi etdi.
Eyni zamanda ona da hazr olma tvsiy etdi. Tbriz hakimi Teymur
paann yardmna be minlik bir dst gndrdi. Bu dstnin glmsi
Teymur paann qvvlrini kifayt qdr gclndirdi v bununla da o
zn Nadirl yeni dy hazr hesab etdi (145).
Nadir bir ne gn Maraada qald v Thmasib xan Clayir d
mr gndrdi ki, qounlarn drgsini ora krsn. El burada isti-
rahtd olarkn Urmiyada yaayan farlara mktub gndrdi. Nadir
bu mktubunda znn d farlara mnsubluunu xatrlamaqla bl-
gy glmsi bard onlara mlumat verdi. Eyni zamanda mid et-
diyini bildirdi ki, Urmiya farlar onun grn glib yeni hakimiy-
yt sdaqtlrini nmayi etdircklr. Urmiya farlarnn bas
olan Bistn xan Nadirin mktubunu alsa da, onun mzmunu il far-
lar tan etmkdn ehtiyatland. nki mntq osmanllarn nzarti
altnda idi v farlarn Nadirl laqy girmsi xbrini osmanllar
eitsydilr bunun farlar n ar nticlri ola bilrdi. Bistn xan
yalnz gizli kild z yanlarn v srkrdlrini Nadir farn bl-
gy glmsindn xbrdar etdi. Nadir, Teymur paa il nvbti d-
y yola dnd Bistn xana bir d mktub gndrdi, farlarn
onunla gr glmmsinin sbbi il maraqland. Bistn xan bu
mktubu alandan sonra tayfann asaqqallarn v yanlarn toplad,
n edilmsi lazm gldiyini onlarla mslhtldi. Bistn xan bildirdi
ki, gr Nadirin yanna z adamlarmz gndrsk, ona hr hans
yardm etsk v Teymur paa da Nadir stn gls bu farlar n
pis nticlnr. Yni, Teymur paa farlarn Nadirl mkdalndan
xbr tutsa btn tayfan qlncdan keirr. Bel mslht bilindi ki,
bir qdr d sbr edilsin v dyn n il nticlncyi mlum
olsun. Nadir qalib glrs onunla mkdala balamaq olar. gr
Teymur paa stn gls he olmasa tayfan srt mnasibtdn xilas
etmk olar (146).
Teymur paann dy hazrlamaq xbrini alan kimi Nadir d
hcuma hazrlq mri verdi. Xsusn, traf mntqlrin halisinin d
yenidn itat altna gtirilmsindn sonra nvbti dy n mnasib
zmin yarand v Nadir d bu imkandan istifad etdi.
Nadirin Osmanl qvvlri il nvbti dy, yni, Tbrizin v
trafnn Osmanl qvvlrindn azad edilmsi hm Alm Ara-ye
Naderid, hm d Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid tsvir
edilmidir. Dorudur, bu tsvirlr mtlq oxarlq tkil etmslr d,
Alm Ara-ye Naderid bu dy daha tfrrat il verilmidir.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid haqqnda danlan dy
fraqmental xarakter dayr. Maraa trafnda, Urmiy gl
istiqamtind ba vern dy Osmanl-Sfvi mnasibtlrinin
myynldirilmsind ciddi hmiyyt malik idi. lk
uursuzluqlardan sonra qvvlrini buraya toplayan osmanllar
mlub olacaqlar tqdird Azrbaycan (Cnubi-red) bsbtn
itirmk mcburiyytind qalacaqdlar. Buna gr onlarn yeni hazrl
dyd qarlarna qoyduqlar niyytlrinin ciddiliyindn xbr
verirdi.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Teymur paann qvvlri Nadirl
nvbti dy girmk n Qavdul mntqsind, Catay aynn
(Zrinrud) knarnda drg sald v iki trf arasnda ilk dylr
qarovul dstlrinin zlmsi il ba verdi. Qounlar qfil hcumdan
qorumaq v qar trf haqqnda myyn mlumatlar ld etmk
n Nadir, Slim byin v Ncfsoltan Qaracurlunun rhbrliyi altn-
da 100 nfrlik bir dst irli gndrdi. Teymur paa da bel bir addm
atd v Hsn paann rhbrliyi altnda bir yeniri dstsin irli
hrkt etmk tapr verdi. Osmanllarn say stnlyn malik
olmasnn Nadir qvvlrinin vziyytini tinldirmsi xbr verils
d, slind onun qarovul dstlri veriln tapr yerin yetir bil-
dilr. Bununla, bir trfdn qounlar qar trfin hcumundan mha-
fiz olundular, ikincisi is hr iki trf qar trfdn sir gtrrk
drgy dnd (147).
ld ediln mlumatlardan sonra hr iki trf dy mvqelrini,
dy taprqlarn, hm d qvvlrin qrupladrlmasn bir daha d-
qiqldirdilr. Teymur paa mvqelrini el sedi ki, onun bir cinahn
yaxnlqda axan ay mhafiz etsin. Nadir d qvvlrin hrkt mri
verib dyqaba mvqelr doru z tutdu. Nadir qounlarnn sa
cinahna Rzaqulu xanla liqulu by Srvrli rhbrlik edirdilr. Sol
cinahdak qvvlr rhbrlik is Thmasib xan Clayir, ahqulu by
Mrviy v Hac Seyfddin xan Bayata taprld. Tannm v tcr-
bli mirlrdn tkil olunmu bir alay sol cinahda dayanmal idi.
Hmin dstlrin trafnda is Mir Abutalb xann v smayl xan X-
zimnin czayirilri v tfngdarlar mvqe tutmal idilr. Seilmi
dylrdn tkil edilmi bir alay da Nadirin ehtiyat qvvsi kimi
bir knarda mvqe tutdu. Dyn gediini mahid edck Nadir
zrurt yarand anda bu alayla bu v ya digr istiqamt yardm
gstrmli idi.
Osmanllar sas dy top hazrl il baladlar. Teymur paann
mri il btn byk v kiik toplar i salnd v onlarn vasitsil
Nadir qounlarna ilk zrbnin vurulmasna chd gstrdi. Bunun ar-
dnca is nizlrl silahlanm byk bir svari dstsi dy bura-
xld ki, top hazrlnn ardnca qar trf vurulan zrb daha da
gclndirilsin.
Osmanl qvvlri kimi Nadir d dy top hazrl il balama
qrara ald. Osmanl svarilri irli atlanda liqulu byl miraslan
xan Nadirin yanna glib top hazrl aparlmadan hcuma qoulma-
larna icaz verdi. Nadir btn dylrind olduu kimi bu dyn
aparlmasnda da artilleriyaya xsusi hmiyyt verirdi v ona gr d
srkrdlrin tklifini qbul etmdi. Htta onlar tnbih etdi ki, dy
meydannda nlrin ba verdiyin he d onlar cavabdeh deyil. Nadir
artilleriya hazrl vasitsil osmanllarn sralarnn seyrlcyin
min idi. Piyada v svarilrin hcumu bununla daha smrli ola bi-
lrdi. Yalnz at hazrl aparlandan sonra o z qvvlrin dmn
zrin hcum mri verdi. Trflr arasnda son drc grgin v qay-
nar bir dy rvac verildi. Hr iki trfin dylri qarlarna
qoyulan vziflri yax bilirdilr v ona gr d hr iki trfdn son
drc byk bir zmkarlq gstrilirdi. Mnblr Nadir qounlar il
brabr, osmanllarn da dy byk enerji srf etdiklrindn, xsu-
sil Osmanl topularnn pekarlqla dydklrindn xbr verirlr
(148).
Osmanl qvvlrinin byk zmkarlqla dydyn Nadir d
mahid edirdi.Nadir onu da hiss edirdi ki, z dyn gediin m-
daxil etms qlbni ldn ver bilr. Ona gr vvlc cinahlarda
dyn dstlrin rhbrlrin xbr gndrdi ki, tutduqlar mvqe-
lrdn geri kilmsinlr. z is ehtiyatda saxlad 4 minlik hmi-
keik dstsi il osmanllarn daha gcl olduu mvqe zrin d.
lind tutduu mudun havada cvlan etmsi il ne-ne Osmanl
dys yaadqlar dnyaya vida dedilr. Onun xsi gc v
cati, trafnda olan dylrin igidliyi z tutduu mkanda dy-
n gediinin Nadir qvvlri xeyrin dyimsin yol ad. Mvcud
olan mlumatlara gr, Osmanl qounlarnn son drc adl-sanl
srkrdlrindn olan Mustafa paa lbi dy meydannda evrili
yaradan Nadirin qarsn almaq n z onunla zbz gldi. Amma
Mustafa paa lbi Nadirin qarsna xanda he gzn amaa
macal tapmad v onun toppuzunun qurban oldu.
Mustafa paa lbinin lm Osmanl qvvlri arasnda bir
aqnlq yaratd. Onlar istdilr ki, bir qdr geri kilib artilleriyann
mvqelrind zlrin yer etsinlr. Teymur paa da ehtiyat qvvlri
il hmin mvqed idi.Bu gerilm osmanllara yenidn toplarn at-
indn istifad etmy, ehtiyat qvvlr trfindn mhkmlnmy
imkan verdi. Nadir osmanllarn bu niyytini anlad v Thmasib xan
Clayir xbr gndrdi ki, rhbrliyi altnda olan far, clayir v
Mrv qvvlri il Osmanl qvvlrinin Teymur paa il birlmsi-
n imkan vermsin.Bel olanda, dyn grginliyi daha da artd. D-
y meydannda ba vernlri Teymur paa da izlyirdi. Onunla bir-
lmk istyn qvvlrin qars Nadir qounlar trfindn ksilnd
Teymur paa z dy meydanna hrkt etdi v oradak qvvlr
dstk verdi (149).
Teymur paann irli atlmas vziyyti myyn qdr mrk-
kblmi Osmanl qvvlrini ruhlandrd v onlarn mqavimtini
daha da gclndirdi. Bu da Nadir qounlarndan btn gclri il s-
frbr olma tlb edirdi. Nadirin dy meydannda gstrdiyi b-
yk zmkarlq onun srkrdlrini v dylrinin gcn v irad-
sini qlby sfrbr etdi. Ar itkilrin verilmsin v dylrin
getdikc grginlmsin baxmayaraq, Nadir bir daha irad gcn
nmayi etdirdi. Teymur paa tabeliyind olan qvvlrin ldn d-
dyn, qar trfin qlby daha yaxn olduunu hiss edib z Na-
dirl dy girmyi qrarladrd. Bununla da iki byk srkrd z-
z gldi. Teymur paa lindki iti qlncla Nadir zrb endirdi. Na-
dir mudunu irli verib Teymur paann qlnc zrbsinin qarsn al-
d. Onun qlnc iki yer blnd. Bunun ardnca, Nadir lindki
mudla Teymur paann ban hdf ald. Amma onun eviklik gs-
trib ban yana qarmas il Nadirin mudu Teymur paann iy-
nin dydi. Buna gr d Teymur paa cann sa qurtard. Bu dmd
Osmanl dylri zlrini yetirrk Teymur paan thlksiz yer
k bildilr (150).
Bundan sonra dyn davam etdirilmsini mnasz biln osmanl-
lar geri kildilr v mntqd dayanman thlkli olduundan
Tbriz doru z tutdular. Osmanl paalar nvbti df Nadirl d-
yd uursuzlua dar oldular.
Teymur paa Nadir qounlarnn dygnliyindn bel bir qnat
gldi ki, bu qvvlr stn glmk mmkn deyil. Ona gr d o,
he Tbrizd d dayanmad. Amma Tbrizin Osmanl hakimi toplad-
byk qvv il bir d Nadir qar cbh tutmaq trfdar idi.
Onun fikrinc, Nadir qar dy girmdn geri kilmy mnvi
haqq yox idi. O bunu srkrdlrindn d gizltmirdi. Tbriz hakimi-
nin niyyti bel idi ki, Nadirl nvbti dy z getsin v bxtini s-
nasn. Teymur paa is Tbrizd qalmal v buradak osmanllarn ai-
llrinin mlaknn krlmsin rhbrlik etmli idi. Nadirl nv-
bti dy yenidn uursuzlua dar olduu tqdird Tbriz hakimi
hr qaydb vaxt itirmdn ailsini v mlakn gtrb Osmanl
srhdlrin doru z tutmal idi.
Amma Nadir Tbriz doru irlilmdi. Teymur paa zrind
qlbni sevincl qeyd edn Nadir dy baa atan kimi frqlnn
dylrini v srkrdlrini layiqli kild mkafatlandrd, onlarn
catini qeyd etdi v sonra da Maraaya doru hrkt etdi. ox
gman ki, Nadir son drc ar dyn itkilrinin aradan qaldrlma-
s, qounlarn sralarnn brpa edilmsi n istiraht ehtiyac duyur-
du.Yol boyu onu traf mntqlrin sakinlri byk tntn il qar-
ladlar. Yeddi illik fasildn sonra Maraa v Tbriz trafnn mnt-
qlri yenidn Sfvi hakimiyyti altna gtirilmlrinin sevincini
Nadir gstrdiklri mnasibtl ifad etdilr.
Mvcud olan mlumata gr, Teymur paann mlubiyyt
xbrini eidndn sonra Urmiya farlarnn bas Bistn xan da
Nadirin yanna getmyi, onu qlb mnasibtil tbrik etmyi v ona
yardm gstrmy hazr olduunu bildirmyi qrara ald. Mktub-
larna cavab vermdiyindn Nadirin qzbin tu glmmsi n
Bistn xan traf xanlarla birlib o blgd Osmanl hakimi tyin
edilmi Frrux paan sir gtrb Nadirin yanna aparma planla-
drrd. Amma Frrux paa onlar qabaqlayaraq oxlu hdiyylrl Na-
dirin yanna getmk, onunla grd vtnin qaytmaq n icaz al-
maq niyytind olduunu bildirdi. Onda Bistn xan, bir ne digr
xan v Frrux paa birlikd Nadirin yanna gldilr. Nadir z tayfa-
snn ona qar laqeyd olmasndan raz qalmadn bildirdi, Bistn
xann gnahn baladn byan etdi, amma daxilind ona qar
olan rbtsizliyini d qoruyub saxlad. El onlar Maraada olarkn
Nadir qounlarla Tbriz doru hrkt balamaq mri verdi (151).
Nadir istyirdi ki, Bistn xanla Frrux paa da Tbriz zrin h-
cumda itirak etsinlr v bu hr l keirilndn sonra onlar oradan
Urmiyaya yola salnsnlar. Tbriz yr n hazrlq balananda Na-
dir Tbriz hakimi Mustafa paann oxlu sayda qounlar il Dehxar-
qana glmsi bard xbr tutdu. Yr hazrln baa atdrdqdan
sonra Nadir d qounlar il hmin istiqamt hrkt balad. Dalq
razidn ken marrutu boyu qounlar qfil Osmanl hcumlar th-
lksin mruz qoymamaq n Nadir liqulu byin v Mhmmd
by Mrvinin rhbrliyi altnda avanqard dst yaratd v hmin ds-
tni irliy gndrdi. Bu dstnin min nfrlik bir dst olduu bil-
dirilir. Taprlan vzifni yerin yetirmk v thlk xbrini daha
ncdn myynldirmk n bu avanqard dst sas qvvlrdn
xeyli qabaa getdi. Mustafa paann mri il Osmanl qvvlrindn
d min nfrlik bir dst yaradld. Hmin dst d Nadirin hrkt
ed bilcyi marrut zr xeyli irli hrkt edrk bir drd pusqu
qurdu.Nadirin avanqardnn nnd piyada qarovullar, onlardan m-
yyn msafd olmaqla arxada rxilr hrkt edirdilr. Bu qv-
vlr pusqu olan yer atanda osmanllarn qfil hcumuna mruz qal-
dlar. Hmin hcum el gzlnilmz ba verdi ki, Nadirin avanqard
aqnlq iind qald v bunun nticsi idi ki, qvvlr cmldiril-
mdi v dmndn mdafiy sfrbr edilmdi. Avanqard dst iki
yer blnd. Sol trfd olan dst Mhmmd Mrvinin, sa trfd
olan dst is Ncfsoltan by Qaracurlunun rhbrliyi altnda llrini
qlnca atdlar, onlarn stn yan osmanllarn qarsn ksmy
aldlar. Bir trfdn qfil hcuma mruz qalmalar, bir trfdn
avanqardn iki yer paralanmas v bir trfdn d osmanllarn say
stnly Nadir dylrini son drc tin bir vziyyt sald.
Osmanl qarovulu bu qarlamada drhal tbbs l ald v
Nadirin dstsin tutarl zrb endirdi. Nadir dylri anladlar ki,
bu qaynar qazandan canlarn qurtarmaq n yalnz z qollarnn g-
cn snmaldrlar. Bu fikirl d onlar btn gclrini v bacarq-
larn sfrbr etdilr. Amma yen d osmanllarn gcl hcumunun
qarsn ksmk mmkn olmad v Nadir dstsi mhv olmaq thl-
ksi il qarlad (152).
Bel bir vaxtda Nadirin bir ne dys dy meydann trk
edib zlrini Nadir yetir v vziyyt haqqnda ona mlumat ver bil-
dilr. Nadir hm eitdiyi xbrdn, hm d xbr gtirn dylrin
z yoldalarn trk etmsindn son drc qzblndi. Nadir onlarn
dy meydann trk etmsini frarilik kimi qiymtlndirdi v onlarn
boyunlarnn vurulmasn mr etdi. Sonra is byk bir dst il avan-
qardn pusquya ddy dry doru hrkt balad. Mnblr
gr, Nadirin dstsi pusqu qurulan yer atanda avanqardn dy-
lri osmanllar geri kilmy mcbur ed bilmidilr. Eyni zaman-
da ola bilsin ki, osmanllar da uzaqdan Nadir qvvlrinin glmsini
grb dy davam etdirmkdn danmdlar. Hr halda Osmanl
dstsindn sa qalanlar geri kilib Mustafa paann sas qvvlri
il birldi.
Bu kiik dyn nticlrin gr, Nadir hm Mhmmd byi,
hm d Ncfsoltan Qaracurlunu trifldi, onlarn catini yksk
qiymtlndirdi. Yarallarn danmasndan v qvvlrin cmldiril-
msindn sonra Nadir Tbriz doru hrkti davam etdirmyi mr
etdi.
Mustafa paa onun qarovul dstsi il Nadirin avanqard arasnda
ba vern dyn tfrratndan xbr tutandan sonra qoununu daha
da gclndirmyi qtildirdi. Onun mvcud olan qvvlri Misir v
Hlbdn gtiriln lav 16 min nfrlik dst hesabna mhkm-
lndirildi. Bu dstlr xsusi sem dstlr hesab olunurdu v onlara
Mmi paa rhbrlik edirdi. Nadirin hrktinin qarsn ksmy d
bu dstlr gndrildi. Mmi paa z dstsi il Dehxarqan mntq-
sin gldi v burada dyqaba mvqe tutdu. Nadirin qounlar da
yetiib burada dyqaba mvqelr paylandlar. Nadir z qvvl-
rini drd dstd qrupladrd v onlara drd istiqamtdn Osmanl
qounlar zrin hcum etmyi taprd. Osmanl qvvlri byk
zmkarlqla drd trfdn hcuma ken Nadir qvvlrin mqavi-
mt gstrmy aldlar. Nadir z d dy qouldu v zn M-
mi paann dayand mvqey yetirdi. Osmanl qvvlri daxilin
bir axnama salmaq n Nadir Mmi paan aradan gtrmyi
planladrrd. Bunu n o, mnasib mqam seib lindki mudla
Mmi paaya gcl zrb endirdi. Mmi paa bu zrbdn yerindc
keindi. Onun lmsi is dorudan da Osmanl qvvlri daxilind
axnama sald.Osmanl dylri geriy qab Mustafa paann
mvqelrin z tutdular. Mustafa paa da vziyytin yax olmadn
grb Tbriz trf geri kildi. Bununla bel, Nadir qvvlri Mmi
paann geri kiln qvvlrini tqib etmy balad. Hmin tqib d
Osmanl qvvlrin byk itki yetirdi v onlar Nadir qvvlrin
qar hr hans bir ciddi mqavimt gstrmdn qamaqlarn davam
etdirdilr (153).
Tbriz hakimi Mustafa paa v Teymur paa Osmanl qvvlrinin
Nadir qar dyd nvbti uursuzlua dar olmasndan xeyli p-
rian oldular v Tbrizi trk etmyi qrarladrdlar. Onlar mlaklarn
v var-yoxlarn bir yer ydrb Nadirin qvvlri yerimzdn v-
vl Srxabda yolu il Naxvan v rvana doru istiqamt gtr-
dlr. Onlarn Tbrizi trk etmsindn az sonra Nadir qounlar il
Tbriz daxil oldu. Burada da Nadir yerli hali trfindn byk tn-
tn il qarland. Azrbaycann mrkzi olan bu hr d ne illik
fasildn sonra Nadirin qlncnn gc hesabna yenidn Sfvi haki-
miyytinin trkibin qatld.
Mustafa paa il Teymur paa geri kilmk mcburiyytind qal-
salar da Nadirin qarsndan qama xsiyytlrin sdrmrdlar.
Xsusil, eidnd ki, Nadir geri kiln Osmanl qvvlrini tqib et-
mk mri verib v Osmanl qvvlrinin vziyyti getdikc arlar,
onda Teymur paa da, Mustafa paa da hrktlrini dayandrdlar v
onlar mayit edn qvvlr Nadir qar mqavimt gstrmk
mri verdilr. Amma Osmanl qvvlrinin bu chdi d bir ntic ver-
mdi. Nadirin rhbrliyi altnda olan qvvlrin qarsn saxlamaq
artq mmkn deyildi.
Bellikl, Nadirin Osmanl qvvlrin qar balad dylrin
birinci mrhlsi Azrbaycanda yerln Osmanl qvvlrinin geri
kilmsi il baa atd. Nadir 1730-cu il avqustun 12-d Tbriz da-
xil oldu (154). O znn srkrdlik tarixinin yeni bir shifsini yazd.
Osmanllara qar onun apard dylrin hr biri srti, evikliyi,
taktiki bnzrsizliyi il Nadirin srkrdlik potensialnn yeni bir n-
mayiin evrildi.
Tbriz tutulandan sonra Nadir, Bistn xan far Tbrizin hakimi
tyin etdi v Osmanl qounlarndan qalm olan byk miqdarda q-
nimti d ona verdi. lkin incikliy baxmayaraq, Nadirin Bistn xan
bel msuliyytli vzify tyin etmsini hr halda feodal danql
v separatizmi dvrnd Nadirin z soydana daha ox etibar etmsi
kimi qbul etmk olar. Nadirin gstrii il far, mqddm v trk-
man soylarndan olan 6 min nfr krlb Tbrizd yerldirildi.
Bundan baqa, Fars, raq v Azrbaycan yaltlrindn 50 min ail
Xorasan vilaytin krld. Krlnlrin arasnda 22 min far
ailsi var idi ki, onlardan da 2 min nfri Nadirin znn d mnsub
olduu Qrxl oymana mnsub idi. Azrbaycandan krln far
tayfalarnn bir hisssi bu soyun zvlrinin vvldn ox olduu
Kubkanda, qalan is Kelatda yerldirildi.
5. bdali fqanlarna qar yeni dylr
Nadir z qounlar il raqda (bu gnk rann cnub-qrbi nzrd
tutulur-red.) v Azrbaycanda Osmanl qvvlrin qar ar dylr
apararkn vaxtil ondan ar zrb alm bdali fqanlar ah Thma-
sib hakimiyytin itat etmkdn boyun qardlar. Mrkzi hakimiy-
yt qar istiqamtlnmi bu qiyamn thrikilri slind gilzayi f-
qanlar idilr. Nslin Nadir trfindn vurulmu ar zrblrin qisa-
sn almaq n Qndhar hakimi Sultan Hseyn Nadir v onun qo-
unlarna xyantin yollarn arayrd. Nadirin gilzayi fqanlarn
Qndhara qdr tqib etmmsi Sultan Hseyn hl d Qndharda
hakimliyi davam etdirmsin imkan vermidi. Nadir qar tkc silah
qaldrman asan olmadn yax biln Sultan Hseyn bdali fqan-
larn da bu yola clb etmk n fitnlr qurmaa balad. O, vvlc
Herat hakimi Allahyar xanla danqlara girdi. Nadirin z qounlar il
sfahandan uzaqlab qrbd Osmanl qvvlri il dylr girmsi
Sultan Hseynin z fitnkar planlarnn realladrlmasn daha da
asanladrd. Amma onun Allahyar xanla danqlar he bir ntic
vermdi. Allahyar xan Nadir qar qiyam yolunu tutman smrsiz
bir addm olduunu bilirdi v ona gr d Sultan Hseynin tkliflrini
qbul etmdi. ox gman ki, Sultan Hseynin adamlar Herat halisi
arasnda da Nadir aha qar tbliat ilri aparrdlar. nki Herat
camaat Allahyar xann Nadir sadiq qalmasndan raz deyildilr v
onlarn oxu Allahyar xandan z dndrmidi (155).
Nadirdn z dndrmi olan bir ox bdali yanlar Frh hakimi
olan Zlfqar xan Herat hakimliyini z lin almaa ardlar.
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, Allahyar xanla Zl-
fqar xann atas arasnda olan ixtilaflar da Zlfqar xan trfdarlar-
nn ona qar srt mvqe tutmasna sbb oldu (156). Bir trfdn Sul-
tan Hseynin fitnlri, digr trfdn d Zlfqar xan trfdarlarnn
Allahyar xana qar srt mvqeyi birlrk Allahyar xann Herat
hakimliyindn devrilmsi il nticlndi. Allahyar xan mqavimt
gstrmy alsa da bir ntic hasil olmad v o, Herat trk etmk
mcburiyytind qald. Ailsini v uaqlarn Maruaq qalasna gtirib
sonra orann hakimi Mvcudqulu xanla birlikd Mhd, Nadirin
Xorasan hakimi tyin etdiyi brahim xann yanna gldi. brahim xan
ba vernlr v Allahyar xann Mhd pnah gtirmsi bard Na-
dir xbr yollad. Hmin xbr Nadir rann qrbind olanda glib
atd. Nadir bu xbri narahatlqla qarlasa da, rann qrbind ba-
lad kampaniyan yarmq saxlamad. brahim xana xbr gndrdi
ki, Allahyar xana ehtiram gstrilsin. Nadir bildirdi ki, raq v Azr-
baycanda balad dylri sona atdrandan sonra Xorasana glck
v Allahyar xan yenidn Herat hakimliyin brpa edckdir (157).
Herat yanlar toplanb Zlfqar xan Herata gtirdilr v onu da
bu hrin hakimliyin atdrdlar. Herat yanlar yalnz Herat Nadi-
rin nzarti altndan xarmadlar. Onlar bu niyyt ddlr ki, Nadi-
rin ba Osmanl trklri il dylr qard vaxtda el Mhd d
hcum etsinlr. Hm Allahyar xan l keirib qtl yetirsinlr, hm
d Mhdi tutsunlar. Bununla, btn Xorasan vilayti Herat yanla-
rnn lin kesin. Zlfqar xan yanlarn bu xyallarna irniklndi v
Mhd hcum edilmsin raz oldu. Ortaya atlan niyytin hyata
keirilmsi n qoun toplanmasna baland. Mnblrd Zlfqar
xann qoununun 8-18 min arasnda olmas haqqnda mlumatlar var-
dr. Tdqiqatlar is Zlfqar xann rhbrliyi altnda 10 min nfrlik
qoun toplandn bildirirlr (158). ox gman ki, Nadir bdali f-
qanlarnn yenidn qiyam qaldracan hiss edirdi v ona gr d
sfahan fqanlardan tmizlndikdn sonra Xorasana bir alay gndrdi
ki, qarda brahim xan Mhdd hakimlik etdiyi dvrd bu alaya ar-
xalansn. fqanlarn qiyam qaldrmas xbrini Hmdanda eidndn
sonra srkrdsi Bar xan Astrabada yollad. Bar xana taprq ve-
rildi ki, hmin mntqd min yaxn tfngdar toplasn v zrurt
yaranan anda bu qvv brahim xana qoulsun. brahim xana is
gstri verildi ki, Mhdd rzaq v azuq toplasn. fqanlar birdn
hcum edib Mhdi mhasiry alsa, orada myyn mddt n
rzaq ehtiyat olsun. Eyni zamanda, Nadir brahim xana ciddi taprd
ki, fqanlar hcum edcyi tqdird o, yalnz qala daxilind mdafi
mvqelrind dayansn v qaladan bayrda dy qoulmasn(159).
brahim xan z d myyn hazrlq grmy ald. O, traf
mntqlrin hakimlrin qoun toplama taprd v bu istiqamtd
bzi ilr gr bildi.
Zlfqar xann Mhd hcum etmsi mnblrd geni tsvir
edilmidir.Qsaca onu qeyd etmk lazmdr ki, vvla brahim Nadirin
gstriin ml etmdi v Zlfqar xann qounu il qaladan knarda
dy girdi. Ola bilsin ki, brahim xan qvvlrinin kifayt qdr ye-
trli olduuna min idi v ona gr d dy girdi. Burada qar t-
rflr arasnda bir ne dy ba verdi. Btnlkd, bu dylr b-
rahim xann uursuzluu v fqanlarn Mhd qalasnn mhasirsini
daraltmas il nticlndi. brahim xan Nadirin gstriini yerin yetir-
mdiyindn xeyli peman oldu. Nadirin olu Rzaqulu Mirznin vasi-
tsil Nadir vziyytin thlkli olmas bard mktub gndrildi.
Qalann mhasirsi xsusil arlaanda Nadirin yanna yenidn a-
parlar gndrildi. Azuq arxasnca qaladan bayra xan Mhd sa-
kinlrini sir gtrn Zlfqar xan Nadirin yanna aparlar gndril-
msini eidnd qorxuya dd. O, Nadirin Mhd glcyi tqdird
fqanlarn dan da zrind qoymayacan anlad v qounlarn
toplayb Herata trf geri kildi.
Tbrizi v onun trafn Osmanl qounlarndan tmizldikdn v
myyn mddt istirahtdn sonra Nadir qounlar il Naxvan v
rvana doru hrbi yr etmk niyytind idi. Amma fqanlarn
Mhd hcumu bard brahim xann mlumatn alandan sonra Na-
dir fikrini dyimli oldu. Bununla bal, o, srkrdlrinin d mavi-
rsini keirdi. Azrbaycanda olduu halda buradan Naxvana v r-
vana yr etmk Nadir n daha asan idi. Amma Xorasan kimi b-
yk v xsusi hmiyyt ksb edn bir vilaytin yenidn dmn ia-
l altna dmsi onun planlarna ar zrb ola bilrdi. Nadirin srkr-
dlri d fqanlara qar tcili tdbirlrin grlmsi zruriliyini qeyd
etdilr. Onda Nadir mktub yazdrb aparlar vasitsil Mhd gn-
drdi v brahim xana bildirdi ki, n yaxn vaxtlarda qounla Xorasana
glckdir.
1730-cu il avqust aynn 16-da Nadir Tbrizdn Mhd doru h-
rkt balad (160). O, htta xsi yalarn da srkrdlrin tapr-
d ki, onun srtli hrktin mane olmasn. Nadir istyirdi ki, mm-
kn qdr tez Mhd yetisin. Ondan xahilr edils d, Nadir yol
boyu uzunmddtli istirahtlr dayanmad. Qzvin atandan sonra
ona xbr gtirdilr ki, fqanlar Mhdin mhasirsini dayandrb
Herata dnblr. Bu xbr Nadiri bir qdr sakitldirdi. Htta hmin
xbr atandan sonra Tbrizdn olan srkrdlr Nadiri yenidn Tb-
riz dnmyi v qardak q da orada keirmyi tklif etdilr. nki
Nadir orada olsayd, Osmanl srkrdlri bir d Tbriz hcum etm-
y crt etmzdilr. Tbriz srkrdlri onu da lav etdilr ki, Nadi-
rin Tbrizd olduu mddtd 100 min tmn maliyy vsaiti toplanb
xziny krlckdir. Bu tklifl bal Nadir yenidn srkrdlri-
nin mavirsini keirdi v onlarla mslhtldi. Mhdin mhasir-
sinin dayandrlmas Tbriz srkrdlrinin tklifinin qbul edilmsini
mmkn edirdi. Bununla bel, srkrdlr Mhd doru hrkt et-
myin zruriliyini qeyd etdilr. Onlar bildirdilr ki, Mhd hcum
vaxt xeyli adam ldrlb, Nadir sdaqtli qalm orduya byk itki
yetirilib. Buna gr Mhd qarnizonu hazrda yorun v aqn
vziyytddir. Nadir Mhd hrktini txir salarsa hm oradak
qarnizonun, hm d yerli halinin midsizliyi daha da gcln bilr.
ksin, Nadirin glmsi il onlarn hval-ruhiyysi daha da dirlr
(161).
Qzvind olarkn Nadir baqa bir xbr d ald ki, Osmanl dvl-
tinin ba vziri slh danqlarnn aparlmas n Mhmmd aa
adl elisini Nadirin yanna gndrib. Nadir eli gndrilmsin v
Osmanl saraynn onunla slh danqlar aparmas niyytin ox se-
vindi. Amma onun n Qzvind oturub elini gzlmy vaxt var idi,
n d geri qaydb Tbrizd onunla grmk vaxt. Ona gr gstri
verdi ki, Osmanl elisi Tbriz daxil olan kimi onu Xorasana gndr-
sinlr (162).
Oradan Nadir yenidn Mhd doru hrktini davam etdirdi.
Mazandaran-Astrabad yolu il hrkt edn Nadir 35 gndn sonra
Niapura atd. Nadir Mhd trafnda vziyytin mrkkblmsi-
n, Mhd qarnizonunun qaladan knara xaraq fqanlarla dy
girmsin gr qarda brahim xandan ox qzbli idi. Ona gr x-
br gndrdi ki, o gln kimi, brahim xan Mhdi trk etsin v bi-
vrd yollansn.
Nadir Mhd daxil olan kimi bir baa mam Rzann mqbrsin
yolland, onu ziyart etdi. Sonra aharbada yerlib hr yanlarn
hzuruna ard, fqanlarn hcumu, bu hcuma qar dylrin
mqavimti, kimlrin yax dymsi, kimlrin qorxaqlq gstrmsi
bard trafl mlumat ald, vziyytdn agah oldu. fqanlara qar
dyd frqlnnlri mkafatlandrd, qorxaqlq gstrnlri is cza-
landrd. Ardnca da qounlara bir ne gnlk istiraht verdi ki, Herat
yrn yax hazrlq grsnlr. El bu vaxtlarda ona xbr atdrl-
d ki, Tecn atrafndak rsar, Tk, Ymut v baqa tayfalar byk
dst tkil edib bivrd v onun trafna basqnlar edirlr. Nadir
qrara ald ki, Herat yrndn vvl hmin tayfalara drs versin v
eyni zamanda doma yerlr d ba ksin. O z vvlc 100 nfr-
lik bir dst il Drgz gldi, orada qarda brahim xanla da grd
(163). Shri gn is Nadir btn dstsi il Tecn yolland v orada
talanla mul olan tayfalarn stn hcum kdi. Nadir burada da
xsi nmunsi il trafndaklar yerli tayfalarn zrin ruhlandrd.
Onun daimi silah olan mudu havada cvlan etdikc ne-ne qi-
yamnn hyatna son qoyuldu, talanlarla mul olan tayfalara ciddi
zrb endirildi. Bu tayfalar zrrsizldirilndn sonra Nadir bir ne
gn d brahim xanla birlikd bivrd v Kelatda qalb Mhd dn-
d.
Mnblrd olan mlumatlardan bel bir qnat glmk mm-
kndr ki, bivrd v Kelatda olmaqla Nadir ninki fiziki chtdn,
htta mnvi baxmdan da istiraht etdi, doma yerlri ziyart etmk-
dn daxili bir rahatlq keirdi. traf mntqlrdn oxlu usta toplat-
drb doma Kelat qalasnn tmirin srncam verdi. Mhdd oldu-
u vaxt is Nadir olu Rzaqulu Mirz n mhtm bir toy etdi, ona
ah Thmasibin bacsn ald.
xsi, ail-mit ilrini, qounlarn sralarnn tkmilldirilmsi-
ni baa vurandan sonra Nadir sas diqqtini balca msl, bdali f-
qanlarnn itat gtirilmsi mslsi zrind cmldirdi.
Nadirin Mhd glmsi Herat l keirmi Zlfqar xan ciddi
tvi sald. O bir mddt yuxarda toxunulan ilr vaxt srf ets d
Zlfqar xan bh etmirdi ki, Nadir zn Herata sar da evir-
ckdir. Buna gr o da myyn hazrlq ilri grmy alrd. Ona
yardm ed bilck yegan adam Qndhar hakimi, Mahmud Gilzayi-
nin qarda Sultan Hseyn idi v ona gr d ona mracit etdi. Sultan
Hseyn d Nadirin qzbindn v Nadirin bir gn onun da stn qo-
un kcyindn qorxurdu. Buna gr d o, byk bir dst silahlan-
drb Zlfqar xann yardmna gndrdi. Amma ndns o eyni za-
manda Nadirin z il d laq yaratmaq fikrin dd. Nadirin yan-
na adam gndrrk ondan Mahmudun sir gtrdy olunu, xan-
mn v bir ne baqa xsi azad etmyi xahi etdi. O is vzind
yannda sirlikd olan Sfvi saraynn iki xanmn azad etmy sz
verdi. Nadir onun tklifini qbul etdi v adlar kiln sirlr trflr
arasnda dyidirildi. ox gman ki, Nadir sirlrin dyidirilmsin-
dn lav ilq bir mnasibt gstrmkl Sultan Hseyni Zlfqar
xandan aralamaq istyirdi. Bel znn etmk olar ki, Nadirin xo mna-
sibtindn sonra Sultan Hseyn Nadir qar qiyam yolunu tutan Zl-
fqar xan mdafi etmyckdir. O htta dstsi il Frhdn Qnd-
hara yola dd. Amma ox kemdi ki, Sultan Hseyn Zlfqar
xanla birlikd Nadir qar cbh tutmaq yolunu sedi v bunun nti-
csi kimi tannm srkrdsi Seydal xann rhbrliyi altnda 2-3
minlik bir dstni Zlfqar xann yanna gndrdi (164).
Mnblrd yazlanlardan grnr ki, Nadir Herat zrin hcuma
ox ciddi hazrlard. Hmin hcum 1731-ci ilin novruz bayramndan
sonraya tsadf edir. Hazrlq ilrinin aparlmas n Nadir kifayt
qdr vaxta malik idi. Hazrlq dvrnn n n bu qdr uzanmas
bard mnblrd mlumata rast glmk mmkn deyil. Bunu hava-
larla da laqlndirmk olar, bdali fqanlarnn ciddi qvvy malik
olmas il d, Nadirin doma yerlrd daha ox istiraht etmk istyi
il d. Hr halda uzun hazrlq dvrn baa vurandan sonra Nadir
yr balamaq mri verdi. Hmi olduu kimi mar zaman Nadir
z qvvlrinin mhafizsini tmin etdi, sas qvvlr n avanqard
v qarovul dstlri yaratd. Btnlkd is, qvvlr stunda
qrupladrld. Hmin stunlar el qrupladrlmd ki, hr biri ayr-
ayrlqda mstqil dy aparmaq imkanna malik idi. Hr stunun
sa v sol cinah, nizdarlardan ibart pusquda dayananlar, tfng-
darlar, toplar v znburklri olmaqla 6 gnlk azuq ehtiyat var idi.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadirin qoununun say 36 min nfr
idi v onlarn sasn farlar, mrvilr, qaracurlular, qacarlar, bayat-
lar, bayirilr v digr soylar tkil edirdilr. Grndy kimi, Nadir
vvllr olduu kimi bu dyd d sasn trk soylarna arxalanrd.
Mhddn yola dmzdn vvl Nadir yen mam Rzann
mqbrsini ziyart etdi (165).
Nadir qti qlbnin ld edilmsi n iki istiqamtdn Zlfqar
xana zrb vurma planladrd. sas zrb Nadirin znn rhbr-
liyi v itirak il Herat trafnda vurulmal idi. Digr zrb is Frh-
d toplanm fqan qvvlrin vurulmal idi ki, oradan Zlfqar xana
kmk gstrmk chdlrinin qars alnsn. Bu mqsdl srkrdsi
Mhmmd by Mrvini bir alay qvv il Frh istiqamtin gn-
drdi. Eyni zamanda Yzd v Kerman hakimi olan mamverdi xana da
mktub gndrdi ki, rhbrliyi altnda olan qvvlrl Frh doru
istiqamt gtrsn, Mhmmd by Mrvinin dstsi il birlsin v
birlikd Frh qalasn l keirsinlr (166).
Herata doru hrkt zaman Nadir marrutu zrind olan v
hllik onun nzarti altnda olmayan qalalar v mntqlri d n-
zart altna gtrd. Herat zrin qti hcumun tkil edilmsi n
bu hrdn frsng msafd olan bir yerd qounlar drg sal-
d.Nadir qounlar gn hmin mntqd istiraht edib hlledici
dylr hazrladlar. Nadirin qounlarnn Herat trafna atmas
haqqnda Zlfqar xana da mlumat verildi. Hmin xbri alan kimi
Zlfqar xan Herat trafndak halini qala daxilin krd, qalann
mhkmlndirilmsi tdbirlrin l atd. Qala mhkmlndirilndn
sonra Zlfqar xan Nadirl qarlamaq n qounu il qalan trk
etdi. Nadir d z qounu il onun qarsna yolland. O znn park-
n, yklrini, tchizatn Xaf adlanan qalada saxlad v toplarn ma-
yiti il qoununu Herat dyn xard. Nadir vvlc Kafirqala
rafnda dyqaba mvqe tutmaq v fqanlar da orada qarlamaq
istdi. Buradan axan ay dylrin imli suya olan ehtiyacn d-
y bilrdi.Amma fqanlar o yerlr glib xmadlar. Onda Nadir
mvqelri dyidirmk v qounlara irli hrkt etmk mri verdi.
Nadirin qounlar Kvsan kndin kimi hrkt etdi. Bura atanda is
mlum oldu ki, yaxnlqdak ayn sahillri fqanlar trfindn nza-
rt altna alnb. fqanlar eyni zamanda cinahlardan birinin qorunmas
n aya snmdlar. Bu cht Nadirin iini tinldirs d byk
zmkarlqla dyn hazrlanmasna balad. Nadir qarya qoyulan
taprn uuruna nail olunmas n bu df d dy n tcrbli
srkrdlrini clb etdi: Klbli xan, mamverdi xan far, Rhim xan
Grayl, Mhmmd Sultan Qaracurlu, ahqulu by Mrvi, Rzaqulu
by, Pir Mhmmd Mrvi v baqalar. Zlfqar xan da uur
qazanacana midini itirmmidi v inanrd ki, bdali v gilzayi d-
ylri onun qlbsin kmk edcklr. Dyn smrli apa-
rlmas n o, toplar qounlarn n hisssind yerldirdi (167).
Dy d el hr iki trfin top atlri il balad. Onlarn ardnca
piyada v svarilrin irli atlmas il dy xeyli qzd. Hr iki
trfdn son drc ciddi irad v mqavimt gstrildi. Nadirin
byk zmkarlna baxmayaraq fqanlarn mqavimtini qrb onlara
sasl zrb endirmk mmkn olmad. Hr iki trfin eyni zmkarlq-
la vurumasna gr gn rzind hans trfin daha ox uur qazand-
n myynldirmk d tin oldu. Nadir fqanlarn bu dy
xsusi hazrlq apardn bilirdi, amma onlarn bel mqavimt gst-
rcyini he bhsiz ki, gzlmirdi. Mnblrin yazdna gr, bel
bir mqamda Nadir Allah drgahna l qaldrd, qarlad gcl d-
mn qalib glmk n ondan yardm istdi. Bu dualarndan sonra
Nadir yeni bir qvv v zmkarlqla dy atld, qounlar dmn
zrin qaldrd. Nticd, Nadir fqanlarn mdafisini yarb onlar
bir mil geri kilmy mcbur etdi (168).
Yen mnblrin verdiyi xbr gr, hmin gnn gecsi Herat
trafnda gcl tufan qopdu. Tufan el bir iddt malik idi ki, toz du-
manndan n bir yan grmk, n d bir yana hrkt etmk mmkn
idi.Nadir gstri verdi ki, qoun sngrlr snsn, daldalanmaq
n top v tfnglrdn istifad etsinlr v dayandqlar yerdn uzaq-
lamasnlar. Zlfqar xan is istdi ki, bu hava raitindn faydalansn
v xsusi bir dstnin vasitsil Nadir qounlarna zrb endirsin.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi y gr. bu dsty Seydal xan, Alm
Ara-ye Naderiy gr is, mnulla xan rhbrlik edirdi. fqanlar
gec ikn aydan keib Nadir qounlar zrin qfil hcuma atldlar.
Bu qfil hcum gec istirahtind olan Nadir qounlarn vlvly sal-
d. Xsusil, qounlarn mhafiz dstlri qfil zrb altna ddlr.
Bu basqn hyata keirilnd Nadir z d yuxuda idi. fqanlar htta
onun adr qurduu uuq brc d mhasiry aldlar. Nadir yannda
olan 8 nfr tfngdarla mdafi mvqeyi tutdu. Eyni zamanda qoun-
lara mr etdi ki, sngrlrdn bayra xan olmasn v yalnz tfng
atlri il fqanlara cavab verilsin. Hmin gn Ncfsoltan Qaracur-
lunun dstsi qounlarn mhafizsin msul idi. Bu dst fqanlarn
ilkin zrbsini z zrin gtrd v gstriln zmkarlqdan sonra
fqanlar geri qovmaq mmkn oldu (169).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, shri gn dy yenidn
davam etdirildi. Alm Ara-ye Naderiy gr, shri gn d klk v
tufan davam etdi. Hr iki trf bel havada dy girmyin mnasz
olduunu qbul etdilr. Nadir qounlar is tin hava raiti il birlik-
d hm d su atmazl il qarlad. Yaxnlqdak su mnbyi f-
qanlarn nzarti altnda olduundan Nadir seim qarsnda qald. Su
mnbyin yaxn bir yer kilsin, yoxsa sngrlndiyi mvqelrd
dayansn. nki tin hava raitind qounlarn geri kilmsi son
drc thlkli idi. Tufan zaman qvvlrin dalmas onlara ye-
tiriln itkilri artra bilrdi. O, srkrdlri il mslhtldikdn sonra
yerldiklri drgd su quyusu qazma mr etdi v tsadfn ox
da byk olmayan drinlikd irin su mnbyi akar edildi. Bununla
da, Nadir qounlarnn rastlad ciddi bir problem hll edildi (170).
O biri gn havalar sabitlnd Zlfqar xan byk bir ruh yksk-
liyi il qoununa hcum mr verdi. O gman edirdi ki, hm pis hava
raitindn, hm d susuzluqdan ldn dm Nadir qoununa stn
glmk he d tin olmayacaqdr.Nadirin drgsi istiqamtind
Sa Salman qalasn l keirmsi v oran istinad bazasna evirmsi
Zlfqar xan xsusil ruhlandrd. Amma onun niyytlri Nadirin
iltdiyi taktika qarsnda midsiz bir arzuya evrildi. n tin ra-
itd, n smrli variant semk v qoununu da qbul etdiyi qrarn
icrasna sfrbr etmk bacar Nadir bu df d uur gtirdi.
Qeyd edildiyi kimi, Nadir qounlar sasn sngrlrd yerldiril-
midi. Onlarn nnd toplar v znburklr yerldirildi. Qaracurlu
v Mrv dylrindn ibart 3 min nfrlik nizdarlar dstsi ehti-
yatda saxlanld. Mirabutalb xann v smayl xan Xzimnin rh-
brlik etdiyi min nfrlik tfngdarlar dstsi Nadir trfindn hl
gec ikn fqanlarn yolu zrind pusquya yerldirildi. fqanlar h-
cuma atlandan sonra bu dst pusqudan xaraq onlara arxadan h-
cum etmli v bununla da fqanlar mhasiry dmli idilr. Nadirin
plannda qounlarn sas hisssinin qarsnda v trafnda yerldiril-
mi artilleriya, czayirilr v tfngdarlara byk midlr balanlr-
d. Dyn gedii d gstrdi ki, Nadir bu midind he d bs de-
yildi v artilleriya il tfngdarlarn faliyyti dnln plann hyata
keirilmsind xeyli smrli oldu.
Zlfqar xann drd dsty blnm qounu irli atld. Nadir
sas qvvlrin 20 metr qalana kimi fqanlarn irlilmsin imkan
verdi. Onlar ilk qarlayan artilleriya v tfngdarlar oldu. Nadirin
mri il tfngdarlar bir dizini yer qoyaraq dy mvqeyi tutdular
v iki istiqamtdn fqanlarn zrin gll yadrdlar. Bir trfdn
d top atlri qar trf endiriln zrbni gclndirdi. fqanlar yen
irad nmayi etdirdilr, Nadirin mhartli taktikasndan itkilrl
zlslr d irliy hrkt etmkdn kinmdilr. Amma pusquda
dayanan qvvlrin arxadan dy qoulmas fqanlarn btn chd-
lrini nticsiz qoydu. Onlarn geri kilmkdn baqa yolu qalmad.
Baxmayaraq ki, geri kilmk d onlara asanlqla baa glmirdi. B-
yk itkilr verndn sonra Zlfqar xan Herata kilib oradak qalaya
snd (171).
Nadir bu ar, amma grkli qlbnin ld edilmsind xidmti
olanlar mkafatlandrd, onlara qay v ehtiram gstrdi. Zlfqar
xann nfs kmsin imkan vermmk n Herat qalasna doru
irlildi v qalann bir frsngliyind olan Malan krpsnn yaxnl-
nda drg sald. Nadir vvlc qounlarn mhafizsini tmin etdi
v sonra da srkrdlr taprq verdi ki, mdafi mvqelrind mh-
kmlnsinlr. Eyni zamanda Mhmmd xan Qaracurlu v Phlvan
by Mrvinin rhbrliyi altnda 300 nfrlik bir dstni Herat qalas
trafna kfiyyata gndrdi. Bu dsty kfiyyat ilri aparmaq,
fqanlarn niyytlrini aydnladrmaq taprld. Mnblr gr, bu
dstnin qalaya yaxnlaman farlar mahid ed bilmidilr. Zl-
fqar xan ar zrb alandan sonra geri kilmk mcburiyytind
qalsa da Qndhardan ona hrbi qvv gndrilmsini eidnd bir
qdr ruhland. Bu hval-ruhiyy dyiikliyini o z qoununa da tlqin
etmy, dylrinin son nfsdk vurumasna nail olmaa al-
d.Ona gr d Zlfqar xan istiraht n ox vaxt ayrmadan qoun-
lara nvbti dy hazrlamaq mri verdi. Nadirin kfiyyat ds-
tsil rastlaan fqanlarn qarovul dstsi idi. Hmin dstlr arasnda
kiik bir dy oldu v fqanlardan gtrln sirlrl dst geri
qaytd. Bu sirlrdn alnan mlumatlarla Zlfqar xann yaxn d-
ylr n niyytlri myynldirildi (172).
Kfiyyat dstsinin geri qamasndan sonra Nadir, Klbli xan
farn rhbrliyi altnda 1500 nfrlik avanqard dstni irli hrkt
etdirdi. Bu dst daha byk sayda fqan dstsinin hcumunun qar-
sn almaq n gndrilmidi. nki Nadir artq blli idi ki,
Zlfqar xan da yeni dy hazrlar. Ancaq gn rzind Zlfqar
xan hcuma kemy csart etmdi. Onda Nadir drgnin mhafi-
zsinin daha da gclndirilmsi v gec hcumlarnn qarsnn aln-
mas n lav tdbirlr grd. Ncfsoltan Qaracurlunun, Slim b-
yin, Phlvan by Mrvinin rhbrliyi altnda drgnin mhafiz
dstsi ayrld. Qala trafnda patrul xidmtini yerin yetirmli olan
bir dst d fqanlar trfindn yaradld. Hr iki trfdn yaradlan bu
dst hm patrul-qarovul xidmtini yerin yetirmli, hm d qar
trfin qfil hcumlarnn qarsn almal idi. Gecnin qaranlnda bu
iki dst tsadfn z-z gldi v onlarn arasnda ox da uzun
srmyn bir dy oldu. Nadir geclikl mhafiz dstsinin mvqe-
lrin glib dylr v srkrdlr taprd ki, gn xana kimi
dnyann btn qlnclar yasa da, od-alov pskrs d kims
yerindn trpnmmlidir (173).
Nadirin bel bir taprn alan srkrdlr shr kimi yerlrindn
trpnmdilr. Shri is Nadir qounlar il Zlfqar xan qounlar
arasnda daha bir dy alovland. Alm Ara-ye Naderiy gr, bu
dy gn davam etdi. Malan krps trafnda Nadir gn
rzind fqanlarn mqavimtini qrmaa chd etdi. Bu dylr bar-
d trafl mlumat mvcud olmasa da, Nadirin gn rzind fqan-
larn srt mqavimtini qra bilmmsi hmin dyn byk grgin-
liklrindn xbr verir. Artilleriyann v tfngdarlarn faliyytin
xsusi diqqt yetirilmsi, Nadir dstlrinin fqan qounlarnn aras-
na girib lm-dirim mbarizsin qatlamas, svarilrin srtli hcu-
mu, piyadalarn yorulmazl Nadir qounlarnn qlb zmini nma-
yi etdirs d, dmn d gcl olaraq qalmaqda idi. Bu gnlr
rzind Nadir istiraht bilmdn zmkarlq gstrdi. O htta dy
gn baa atandan sonra da dy meydann gzir v mahidlri-
ni aparrd. Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir bir gn z slhsi-
ni adrda qoyub yenidn mahidy yollananda onun adrnda f-
qanlarn topdan atd mrmi partlad. Yalnz adrdan azacq aralan-
mas Nadirin hyatn lmdn xilas etdi (174).
Bununla bel, yen d Nadir mbarizliyind davam etdi. fqanlar
son nfsdk vurumaa chd gstrslr d, Nadir qounlarnn m-
barizliyi qarsnda duru gtir bilmdilr. Onlarn gerilmsi Nadir
qounlarnn srt tqibi il mayit olundu. Qardak Rudab ayn
kemk snasnda da fqanlar xeyli itki verdilr. Sa qalanlar is He-
rat qalasna daxil olub orada zlrin snacaq tapdlar.
Hmin gnlrd Frhd toplanm fqan qvvlrin d gcl zr-
b endirildi v oradak grgin dylrdn sonra Frh d Nadir qv-
vlri trfindn nzart altna alnd. Frhin itirilmsi Zlfqar xana
yeni bir zrb olsa da o, mqavimtdn l kmdi. Qalann mdafi
imkanlarndan bhrlnmkl Zlfqar xan mdafi mvqelrind da-
yansa da bunun x yolu olmadn anlad. O, Nadirl nvbti d-
ylr girmk niyytindn hl l kmmidi v qounu da bu ruh-
da kklmy alrd. nki Zlfqar xan ya qalann mhasirsini
gn-gndn daraldan Nadir tslim olmal idi, ya da dyl Nadiri
geri kilmy mcbur etmli idi. Nadir is szsz ki, bdali fqan-
larna ciddi drs vermyinc, Herat yenidn nzart altna almaynca
geri kilmk bard dnmrd. Nadir hr gn qalann dvrsini
frlanr, mahidlrini aparr v qalann l keirilmsi yollarn ara-
yrd. Qalaya aparan btn gedi-gli yollar nzart altna gtrld.
Bel vziyytd uzun mddt qalman mmkn olmayacan anla-
yan Zlfqar xan bir df qalann rq trfindn Nadir qounlar z-
rin hcuma kemy chd gstrdi. Hmin chdin qars el qtiy-
ytl alnd ki, fqanlar yenidn qalaya kilmkl canlarn qurtard-
lar. ay adlayarkn htta Zlfqar xan da atdan yxlb xsart ald.
Bir df is bir fqan alay qaladan xb duz gtirilmsi n yola
ds d, Nadir qvvlri trfindn gcl zrb alb geri qaytd
(175).
Nadir qalada mhasir olunmu qvvlrin xilas n he bir ans
vermdi v onlarn mhasirni yarmaq chdlrinin hamsnn qars
alnd. Bu yolla Herat qalas 6 ay mhasird saxlanld. Bu mddt
rzind mhasird olan fqanlardan gizli yollarla qaladan qaanlar
da az olmad. Zlfqar xann bundan xbri var idi v artq baa
drd ki, qurtulu imkanlar azalmaqdadr. Buna gr o bir d btn
qvvlrini sfrbr edib ansn snamaq qrarna gldi.
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, son dy Zlfqar
xan 20 minlik bir qoun xara bildi. mnulla xann rhbrliyi altn-
da olan sas fqan qvvlri Heratn mhasirsind dayanm Klbli
xann sngrlrin hcum kdilr. Bu vaxt Nadir yaxnlqdak
tikililrdn n hndrnn stn qalxb Herat mahid edirdi v
fqanlarn qaladan xb Klbli xann sngrlrin doru istiqamt
gtrmsi d onun nzrlrindn qamad. fqanlarn gzlnilmz h-
cumunun qarsn almaq n drhal carlar vasitsil qounlara
dy hazrlq mrini atdrd. Nadirin sas qvvlri il Klbli xa-
nn sngrlri arasnda bir ay axrd. Hmin ay kemk ox vaxt
aparaca n Nadir yanndak hmikeik dstsi il drhal irli
atld. Nadir gman edirdi ki, o biri qvvlr hcuma hazrlaana q-
dr hmikeik dstsi fqanlarn qfil hcumunu myyn qdr
sngid bilr. Amma Nadirin gzlmdiyi halda hmikeik dstsi
baqa bir fqan dstsinin pusqusuna dd. Buna baxmayaraq, hmi-
keik dstsi sayca stn olan fqanlarn hcumunun qarsn ala
bildi. Onlarn mtanti fqanlar mcbur etdi ki, Zlfqar xandan la-
v kmk istsinlr. fqanlara bel bir kmk gndrildi. Nadir d
dstlrin ay adlayb hmkeik dstsin kmk gstrmyi tap-
rd. Amma Nadirin srkrdlrindn olan Ncfsoltann ay adla-
yarkn lngliy yol vermsi hmikeik dstsini tin vziyyt
sald. Nadirin bu sem dstsi fqan qounlarnn qarsn saxlaya
bilmdi v itki verrk aya doru geri kildi. Nadirin kmk n
gndrdiyi dstlrin yetimsi il fqanlara qar mqavimt gcln-
s d hmikeik dstsi ar zrb almal oldu (176).
O biri trfdn Klbli xann dstsi yerldiyi sngrlrd fqan-
larn mhasirsin dd. Klbli xann sngrindn Slim byin v
Phlvan by Mrvinin rhbrliyi altnda olan 500 nfrlik dstnin
ot-lf ardnca getmsi srkrdlrin vziyytini daha da arladrd.
Klbli xan fqanlarn hcumunun qarsn almaa chd gstrs d
sayca stn olan fqanlar trfindn haty alnd. Vziyytin bel
mrkkbldiyini grnd Nadir mahid nqtsindn enib dy
atlma qrarladrd. Yalnz onun mdaxilsi, qounlarn qvvsini
bir istiqamt evir bilmsi gcl dmnin tzyiqlrin son qoya bi-
lrdi. O, yasavullar vasitsil Slim byl Phlvan byin dstsini
yanna ard v onlara Klbli xana kmk gstrmyi taprd. S-
lim byl Phlvan by Klbli xann mvqelrin o vaxt atdlar ki,
orada mhasiry dm Nadir dylrinin artq son nfslri idi.
Bel bir anda fqanlara arxadan vurulan zrb Klbli xana nicat ver-
di.Htta fqanlar zlri d a-ba qaldlar.Onlar bel gman etdilr
ki, arxadan zrb vuran, Nadirin znn rhbrlik etdiyi dstdir v
Nadirin zhmi onlarn canna qorxu sald. Nticd, hmin istiqamtd
ld ediln stnlk digr mvqelrd d tbbsn ld edilmsin
yol ad. Slim by z atllar il fqanlar Heratn qaplarna qdr t-
qib etdi v qala divarlar qarsnda daxildn atlan tfng gllsin
hdf oldu (177). Onun lm Nadiri son drc kdrlndirdi. nki
onun xsind Nadir n yax srkrdlrindn birini itirdi.
Nadir bu df d qtiyytli v srtli hcumu il dyn gediini
z xeyrin dyidi v qlbni ld ed bildi. Kifayt qdr gc v
bir sra mvqe stnlklrin malik olan dmnin btn istiqamtlr-
d nfsi ksildi. Mnblrin tbirinc deyils, fqanlar Nadir trfin-
dn qhr v qtl edildi, sa qalanlar da itat altna gtirilrk Nadirin
qounlarna qatld (178).
Zlfqar xan bu ar zrbdn sonra yenidn Herat qalasna
snd. Nadirin qarsnda duru gtir bilmycyini v mqavimtin
davam etdirilmsinin mnaszln grb Allahyar xann yanna bir
ne nmaynd gndrdi ki, onun vasitsil Nadirl slh balasn.
Allahyar xan da vasitilik etmy raz oldu v Zlfqar xann niyy-
tini Nadir atdrd (179).
Amma Zlfqar xan ikizl siyast l atd. O, Nadirin qarsnda
taqt gtir bilmdiyi n onunla slh getmy mcbur idi. slind
is, o, Nadir zrb vurmaq n yollar arayrd. Bu midl o bir d
Qndhar hakimi Sultan Hseynin yanna nmaynd gndrdi v
ondan xahi etdi ki, millt v mzhb xatirin hrbi yardm gstrsin
v hmin hrbi yardma arxalanaraq Nadirin hcumlarndan xilas
olsun. Sultan Hseyn bu xahii eidndn sonra srkrdlrini bana
toplad v Herata kmk gndrilmsi mslsini onlarla mslhtl-
di. Sultan Hseyn bel bir kmyin gstrilmsin trfdar idi. Onun
fikrinc, Nadir Herat l keirndn sonra mtlq Qndhara da z
tutacaqd. Herat trafnda iliib qalmas is onu Qndhara hcum et-
mkdn yayndra bilrdi. Onun srkrdlri Nadirin Herat tutacana
inanmrdlar. Bununla bel, mslhtlmdn sonra Herat istiqamti-
n qvv gndrilmsi qrara alnd. Amma Sultan Hseynin yanlar
Nadirl dy girmyi mqsduyun bilmirdilr. Ona gr Zlfqar
xana xbr gndrildi ki, Qndhardan qoun dstsi yola dbdr.
Qoun dstsinin rhbrin is taprld ki, son drc asta hrkt et-
sin, Herata yetimy tlsmsin, imkan yarandqca yol boyu vaxtar
istiraht dayansn (180).
Zlfqar xan Qndhardan qoun dstsinin yola dmsi xbrini
alandan sonra Nadirl danqlar lngitmy balad. El hmin gn-
lrd Nadir qarda brahim xann rhbrliyi altnda Frh bir dst
gndrdi. brahim xana taprld ki, Frhd vziyyti nzart altna
alsn. Zlfqar xan is gman etdi ki, Nadir brahim xann dstsini
Qndhardan gndriln qvvnin qarsn ksmk n Frh gn-
drmidir. Ona gr d Zlfqar xann midlri artd v Nadirl dan-
qlardan imtina etdi. Nadir bunu eidnd son drc qzblndi v
Herat qalasnn mhasirsinin yenidn gclndirilmsi, qalaya aparan
btn yollarn etibarl kild qorunmas bard gstri verdi (181).
brahim xann dstsinin Frh yollanmas il Heratn mhasir-
sinin zifldiyini v Sultan Hseynin gndrdiyi hrbi qvvnin ya-
xnlamaqda olduunu gman edn Zlfqar xan yenidn Nadirl d-
y girmyi qrara ald. Heratn mirabbas olan Kazm by bu d-
yn balanmasnn tbbskar oldu. O z dstsi il qaladan xa-
raq Klbli xann v Pirmhmmd xann mvqelrin doru hrkt
balad. Grnr, bu hcum qfil kild balamd. nki fqanlar
adlar kiln srkrdlrin atlar saxlanlan yer yb bu atlar zl-
ri il apara bilmidilr. Bel olanda trflr arasnda artilleriya hazrl-
ndan sonra lbyaxa dy balad. fqanlar dy son drc b-
yk zmkarlqla giridilr v onlarn bu zmkarl qarsnda Klbli
xan geri kilmk mcburiyytind qald. Klbli xann mvqelrind
vziyytin arlamas Nadir trfindn mahid ediln kimi z bir
alayla birlikd ora yolland. lav kmyin yetimsi, xsusil Nadi-
rin bayrann havada cvlan elmsi v Nadirin znn yardma gl-
msi Klbli xann dylrin ruh ykskliyi verdi v dyn
grginliyi yenidn artd. Nadirin dy atlmas fqanlar ciddi tvi-
sald. Min nfrlik fqan tfngdarlar zlrini Nadir olan mvqel-
r yetirrk tbbsn ld saxlanmasna nail olmaa aldlar. La-
kin grnd ki, Nadirin gstriin sasn Phlvan by Mrvinin rh-
brliyi altnda 500 nfrlik bir dst cinahda mvqe tutub, fqan
tfngdarlar dy girmy csart etmdilr (182).
Qaladan dyn gediini mahid edn Zlfqar xan bir daha
Nadirin qarsnda duru gtir bilmycyini yqin etdi. O, Seydal
xan dy meydanna gndrdi ki, qounu geri ksin. Seydal xanla
meyarba Kazm by dy meydanndak vziyyti nzrdn kei-
rndn sonra dy davam etdirmyi qrara aldlar. Mnblrd f-
qanlarn ox byk zmkarlqla vuruduqlarn, tbbsn l aln-
mas n mxtlif manevrlr keirmy chd gstrdiklrini tsvir
edirlr. Bununla bel, Nadir qarsnda onlarn btn chdlri uursuz-
lua dar oldu.
Nvbti uursuzluun daha ar nticlrindn canlarn qurtarmaq
n fqanlar yenidn Herat qalasna sndlar. Bu dyn tbbs-
kar olan meyarba Kazm by is sir gtrlrk qtl yetirildi. Zl-
fqar xann yaxnlarndan olan mnulla xan onu trk edib Nadir
qouldu. Nadir onun pemanln qbul etdi v htta ona ehtiram da
gstrdi. Nadir grnd ki, aclqdan Herat hli son drc byk m-
qqtlr kirlr, gnd n qdr adam acln qurban olur, onda Al-
lahyar xan z qalaya gndrdi ki, Zlfqar xanla dansn v tslim
olmaq tklifini ona atdrsn.Byk mhrumiyytlr baxmayaraq Na-
dir qar zmkarlq v inadkarlqla dayanan fqanlar mnblrin yaz-
dna gr, Allahyar xan qzb v ikrahla qarladlar v onun Na-
dirl lbir olmasna z barmazlqlarn nmayi etdirdilr. Mnblr
gr, Allahyar xan da daxiln onlar baa dd, onlarn Nadir boyun
ymmk zmini qbul etdi. Bununla bel, o, Zlfqar xann grn-
d oldu, onun yanndak fqan yanlar v srkrdlri il grd, f-
qanlarn fikirlrin qulaq asd.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, bir ne gndn sonra Al-
lahyar xan oxlu sayda hdiyylrl v bir ne fqan yannn ma-
yiti il Nadirin drgsin gldi v Heratn tslim olduunu ona b-
yan etdi. Nadir razlq verdi ki, Zlfqar xana toxunulmasn v o, qar-
da hmd xanla birlikd Frh qaytsn. Allahyar xan Herat hakimi
kimi hr qaytd. Sabah gn Allahyar xana atdrld ki, bdali v
gilzayi fqanlar birlikd Frhd 40 minlik dst tkil edrk Nadi-
rin zrin glirlr. Eyni zamanda ona xbr verdilr ki, Zlfqar xan
sfraza atandan sonra orann fqanlarn Frh krb v onlar
da z qounlarna qatb. Bundan baqa, Zlfqar xan yanlarnn birini
Allahyar xann yanna gndrib onu hdldi. Allahyar xan da bu
hdlrdn qorxdu v bir d Nadir zdnklk etdi. O bir daha
Nadir qar itatsizlik yoluna l atd v yenidn Zlfqar xanla lbir
olub Nadir qar mvqe tutdu. Gec ikn Allahyar xan Nadir qoun-
larnn zrin hcum kdi. Qaladak qounlara rhbrliyi z zrin
gtrm Allahyar xan hm svarilri, hm d piyadalar Nadir
mvqelrinin zrin istiqamtlndirdi. Bu hml zaman Allahyar
xan daha ox artilleriya v tfng atlrin diqqt yetirdi (183).
Shr alan kimi Allahyar xan qounu il Nadir mvqelrinin z-
rin hcumu davam etdirdi. Amma Nadirin qounlarnn mvqelrinin
l keirilmsi n gstrdiyi btn chdlr uursuzlua dar oldu.
slind, Nadirin dstlri il aparlan dyd he bir ciddi ntic l-
d edilmdn fqanlar geri kildilr. Allahyar xan bununla da zn
glmdi. O bir daha Herat ay yaxnlndak mvqelrdn Nadir qo-
unlar zrin hcum tkil etdi. Allahyar xan Nadirin iradsini qr-
maq n Heratn btn halisini bu hcuma sfrbr etdi. Balca
diqqt is artilleriyann faliyytin ynldildi. xtiyarnda olan toplar
v znburklr Nadir mvqelrini aramsz olaraq at tutdular. T-
fngdarlar da btn gclri il bu hcuma qouldular. Piyadalar v
svarilr Nadir qvvlrini sxdrmaq istdilr. Nadir daha bir gcl
hcumla qarlasa da bir daha tmkinini ldn vermdi, dy mey-
danndak vziyyti dzgn qiymtlndirrk ninki fqanlarn tz-
yiqlrinin qarsn ald, eini zamanda onlara gcl zrb d vurdu.
Dyn gediind Nadir Maruaq qalasna bir dst gndrdi, hmin
qalada mskunlam Allahyar xann ailsini sir gtrb drgy
gtirdi (184).
Allahyar xan Nadir qounlarnn mqavimtinin qrlmasnn tin
olduunu v ailsinin sir gtrldyn eidnd bir d Nadir slh
tklif etdi. Bununla bal, z nmayndlrini Nadirin drgsin
gndrdi. Nadir bu df d fqanlarn peimanln v tslim olmaq
tklifini qbul etdi, Allahyar xann ailsini azad etdi. Amma Allahyar
xann niyyti Nadiri aldadb ailsini ondan almaq idi. Ailsini geri
alan kimi Allahyar xan xanmn qtl yetirdi v sonra yenidn Nadirl
dmnilik yolunu tutdu. Allahyar xan Herat qalasnn mdafi im-
kanlarndan istifad edrk mqavimti davam etdirdi. Qala daxilind
vziyytin mrkkbldiyini grn v Allahyar xanla z mnasibt-
lri olan v Herat darvazalarnn qorunmasna msul olan Fuflzay
tayfasnn rhbri man xan Fuflzay, Nadir xbr gndrdi ki, gr
ona v onun trafndaklara toxunulmasa darvazan ab Nadir qoun-
larn qalaya buraxa bilr. Nadir bu tklifl razlad. Amma Allahyar
xan bu msldn xbr tutub man xan qtl yetirdi. Bel olanda
qalann mhasirsi yenidn gclndirildi. Qala trafnda tikilmi yeni
hndr tikililr zrindki Herat hli toplarn v tfnglrin atin
tutuldu. Allahyar xan v onun trafndaklar bu tzyiq davam gtir-
mdilr. 10 ay davam edn mhasirdn sonra Herat qalas tslim ol-
du.Nadir bu df d Allahyar xann gnahndan kedi. Amma onu He-
rat qalasndan uzaqladrd. O cmldn Herat halisinin byk bir
hisssini Xorasan razisin krd v bununla da Herat qalas itat
altna gtirildi (185).
Alm Ara-ye Naderid Nadirl Allahyar xann son mnasibt-
lri bir qdr frqli kild tsvir edilmidir (186). Bu mnbd olan
mlumatlara gr, Allahyar xan tslim olmaq tklifi il Herat qalasna
daxil olanda fqanlar onu Nadirl lbir olmaqda ox mzmmt etdilr
v bildirdilr ki, gr tslim olsaq Nadir bizi qtl yetirck. Allahyar
xan da bu fikirl razlad v yannda olan Nadir yanlar il Nadir
xbr gndrdi ki, z d ona itatdn imtina edir. Allahyar xan onu
da lav etdi ki, mr olan qdr Nadir qar mbariz aparacaqdr.
Bunlardan xbrdar olan Nadir yenidn ona zdnklk edn Al-
lahyar xana ciddi drs vermk v qalan l keirmk n shri gn
Herat zrin hcuma kedi. Allahyar xan da qaladan bayrda Nadirl
dy girmk qrarna gldi. O, fqan qvvlrini qrupladrd, sa
v sol cinahlar tkil etdi v dy meydanna atld. Bu vaxt xbr
gtirildi ki, Dilavr xan Taymnnin rhbrliyi altnda 12 min nfrlik
qvv Nadirin kmyin glir. Nadir gstri verdi ki, 10 min nfrlik
xsusi bir dst tkil edilsin, qala trafndak fqan qvvlrindn
xbrsiz hmin dst gln kmyin yolu zrin gndrilsin. Hmin
gstri yerin yetirildi v bu dstlr Heratdan xeyli knarda zbz
glib sonra birlikd Nadirin qounlarna qatldlar. Bu qvvlrin
glmsi Nadirin qounlarn daha da mhkmlndirdi. Zlfqar xanla
Allahyar xan ksin Nadirin mhkmlnmsindn tssf keirdilr.
Buna baxmayaraq onlar dy davam etdirdilr.
Mvcud olan mlumata gr, Nadirin trfin kemi mnulla
xan Allahyar xann sol cinahna qar vurumaqla fqanlarn mqavi-
mtini qrd v fqanlar Herat qaplarna qdr qovdu. Bununla bel,
qaladaklar mqavimt gstrmkd davam edirdilr. Qala il yaxn-
dan tan olan mnulla xan qala darvazalarndan birinin l kei-
rilmsi n Nadirdn icaz istdi. O bel bir plan irli srd ki, qala-
da qalm qohum v yaxnlarnn vasitsil darvazalardan birin l ke-
irsin v qfil hcumla Nadir qounlar qalaya daxil olsunlar. Nadir bu
plana razlq verndn sonra mnulla xan qala divarlarna trf yola
dd. Nadir onun mayit edilmsi n baqa bir dsty d gs-
tri verdi. mnulla xan qala daxilindki yaxnlar il laq saxlayb
darvazalardan birinin l keirilmsini razladrd. Allahyar xan bun-
dan xbr tutdu v onun sylri il hm mnulla xan, hm d qala
daxilind onunla laqd olanlar l keirilib qtl yetirildilr.
Hm fqanlar, hm d Nadir bundan sonra da mbarizni dayan-
drmadlar. fqanlar qalada artmaqda olan qtl aradan qaldrmaq v
mhasir dairsini bir qdr zifltmk n bir sra chdlr gstrdi-
lr, qaladan knarda aq dylr girmkdn kinmdilr. Bununla
bel, onlar Herat Nadirin mhasirsindn xara bilmdilr. halinin
aclqdan zab kdiyini grn fqan yanlar bir daha z nmayn-
dlrini Nadirin yanna gndrdilr, Nadirin hr halisin divan tut-
mayaca v Qurani-krim and icyi tqdird qalan tslim etmy
hazr olduqlarn bildirdilr. Nadir bu tklifi d qbul etdi v fqan
yanlar il grd. Razlq ld edilndn sonra Nadirin qvvlri,
sonra is z Herata daxil oldu. Yerli yanlar sz verdilr ki, Zlfqar
xanla Allahyar xan da tutaraq onun yanna gtircklr. Bundan xbr
tutan Zlfqar xanla Allahyar xan gizlic qalan trk etdilr. Nadir He-
rat trafndak dylrd xsusi fdakarlq gstrmi Mir Mhmmd
xan Herat hakimi tyin etdi v itatsizlik meyllrinin aradan qald-
rlmas mqsdil Nadir yerli halinin byk bir hisssini hr
trafna krd.
Bununla da, Heratn itat altna gtirilmsi baa atdrld. Nadir
bir il qdr bu i vaxt srf etdi. Herat qalasnn ox gcl mdafi
imkanlarna malik olmas, bir trfdn d fqanlarn zmkarl qala-
nn l keirilmsini xeyli uzatd. Tarixi dbiyyatda olan mlumata
gr, Herat 1732-ci il fevraln 18-d tslim oldu (187). Btn tinlik-
lr baxmayaraq, Nadir nvbti qlbsini ld etdi v bdali fqanla-
rnn mqavimt potensialna ar zrb vuruldu.
6. Nadir-ah Thmasib mnasibtlrinin kskinlmsi. ah
Thmasibin taxtdan salnmas
ah Thmasibin taxt-taca yiylnmsindn sonra onunla Nadir
arasnda ixtilaf v narazlq aradan qalxmad. ksin, bir trfdn
Nadirin uurlu hrbi yrlri, digr trfdn d trafndak yanlarn
fitnlri ah Thmasibin Nadir qar olan narazlqlarn artrd. s-
lind, ah Thmasib z Nadirin tsirindn v nzartindn azad
olmaq yollar arayrd. O bh etmirdi ki, uzun mddt Nadirin hrbi
uurlarna snmaqla hakimiyytin etibarl kild lind toplanma-
sna min ola bilmz. Ona el glirdi ki, artq dvltin dmnlrin
qar Nadir olmadan bel mbariz apara bilr v mstqil kild
hyata keirdiyi hrbi yrl ahlnn nfuzunu xeyli genilndir
bilr.
Tbriz v Urmiya Osmanl qounlarndan tmizlndikdn sonra
Cnubi Qafqazn qrb hisssi Osmanl qvvlrinin, rq hisssi is
Rusiya qvvlrinin nzarti altnda qalmaqda idi. Nadir Tbrizdn
Xorasana istiqamt gtrnd ah Thmasib d znn hrbi qabi-
liyytini nmayi etdirmyin vaxt atdn gman etdi. yanlar
trfindn d qzdrlan ah Thmasib Cnubi Qafqazn qrbini Os-
manl qvvlrindn tmizlmk niyytini byan edib 18 min nfrlik
qounla Tbriz doru hrkt balad. Bu tarix 1731-ci ilin yanva-
rna tsadf edir (188).
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, ah Thmasibin Na-
dirl bal niyytlri xeyli srt idi. Hmin mlumatdan bel bir qna-
t glmk olar ki, ah Thmasib dvlti artq Nadirsiz idar etmk
istyirdi. O gman edirdi ki, fqanlarla ar dydn Nadir salamat
qaytmayacaqdr. Htta salamat qaytsayd bel, ah Thmasib tra-
fndak qoun dstsi il onu mhv etmk fikrind idi (189).
Bellikl, yuxarda qeyd edildiyi kimi, 1731-ci ilin vvllrind
ah Thmasib qounu il Hmdana, oradan da Tbriz gldi. Bu
hr atana kimi ah Thmasib Tbriz Nadir trfindn hakim
tyin edilmi Bistn xan vzifsindn azad etdi v onun yerin z
adamlarndan birini tyin etdi (190). Qeyd etmk lazmdr ki, Bistn
xann vzifsindn azad edilmsi haqqnda mlumat Alm Ara-ye
Naderid z tsdiqini tapmr. Bununla bel, ah Thmasibi daha ox
maraqlandran tezlikl Osmanl qvvlri il rastlamaq, rvan,
Naxvan azad etmk v bununla da z srkrdliyinin
tsdiqlnmsin nail olmaq idi. Ona gr d ah Thmasib Tbrizd
ox da dayanmadan Arazn imalna, rvan qalasna z tutdu.
ah Thmasibin qounla irlilmsi xbrini alandan sonra Ordu-
bad v Naxvandak Osmanl qarnizonu dy girmdn rvana
kildi. rvandak Osmanl qvvlrin yenic srsgr tyin edilmi
li paa Hkimolu v Teymur paa rhbrlik edirdilr. Tarix-e Ca-
hanqoa-ye Naderiy gr. ah Thmasib Osmanl qvvlri il
vvlc rvan qalasndan knarda dy girdi v ilk dy ah Th-
masibin uuru il baa atd. Htta Osmanl toplarnn da ah
Thmasib qounlarnn lin kediyi bildirilir. Bel olanda Osmanl
qounu rvan qalasna kildi. Nadir ah haqqnda iki sas mnb
olan Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v Alm Ara-ye Naderid ah
Thmasibin Osmanl qounlar il dy frqli kild tsvir edil-
midir. Hr halda hqiqt budur ki, rvan qalasn bir mddt mha-
sird saxlasa da ah Thmasib Osmanl qvvlrindn zrb ald v
rvan qalasn fth etmyin mmkn olmayaca ona aydn oldu. Os-
manl qvvlri he d o sviyyd deyildilr ki, ah Thmasib malik
olduu ksad hrbi tcrb il onlara stn glsin. Digr trfdn ah
Thmasib kimi zif rqibl qarlamas sanki Osmanl sarayn da
Sfvi dvlti il bal siyastind daha fal olmaa svq etdi.
18 gn rvan qalasn mhasird saxlayandan sonra ah Thma-
sib geri kilmy balad. O, Xoy, Slmas yolu il Tbriz qaytd v
burada eitdi ki, rvan hakimi li paa ran Azrbaycann, Badad
hakimi is ran raqn tutmaq tapr albdr. Hmin paalardan
birincisi rvandan Tbriz doru, ikincisi is Badaddan Kermanaha
doru hrkt baladlar (191).
Bu xbr ah Thmasibi ox tvi sald v Tbrizd dayanmadan
Zncana doru hrktini davam etdirdi. Badad hakimi hmd paa
is el bir tinlik kmdn Qsri-irini v Kermanah ial edib
Hmdana doru irlildi. Hmdan yaxnlnda hmd paa il ah
Thmasib qounlar arasnda dy ba verdi. ah Thmasibin
qvvlri Osmanl qvvlri qarsnda mqavimt gstr bilmyib
geri kildilr. ah Thmasib z is qarya qoyduu niyytlr nin-
ki nail olmad, htta Nadir trfindn qazanlm razilri d itirrk
geri dnd. hmd paann qounu az zaman iind bhr atd, r-
van srsgri li paann rhbrliyi altnda olan Osmanl qvvlri
Maraa v Tbrizi yenidn nzart altna aldlar (192). Bununla da
lknin qrbind Nadirin azad etdiyi razilr yenidn Osmanl ial
altna dd v ah Thmasibin hakimiyyti he d lverili olmayan
yeni bir tarixi raitl qarlad.
Byk iddialarla dy meydanna atlan, hrbi istedadnda Nadir-
dn he d geri qalmadn tsdiq etmy alan ah Thmasib H-
mdan trafndak mlubiyytindn sonra sfahana dnmdi. O qorx-
du ki, sfahana qaytsa hmd paa onun ardnca glr v sfahan da
tutar. Ona gr ah Thmasib Quma gldi. Amma bir mddtdn son-
ra ona xbr atdrdlar ki, hmd paa qounu il Badada qaydb
(193). Bu xbr ah Thmasibi bir qdr sakitldirdi. nki hmd
paa onu tqib edcyi halda htta sfahan da l keir bilrdi. ox
gman ki, mhz Nadirl qarlamaq thlksi onu sfahana doru
irlilmkdn kindirdi.
Osmanl qounlar trfindn mlub edilmsi ah Thmasib n
z qaralna, onun yanlar v srkrdlri n is ciddi bir nigaran-
la sbb oldu.yanlar v srkrdlr min idilr ki, Nadir bu m-
lubiyytl razlamayacaq v Osmanl qvvlri qarsnda frsizlik
nmayi etdirn srkrdlri ciddi czalandracaqdr. Nadirin qz-
bindn xilas olmaq n onlar ah Thmasibi inandrdlar ki, Nadir
mktub gndrsin, Osmanl qounlar il aparlan dylrin nticlri
ona atdrlsn. gr Nadir baqa yolla dylrin nticlrindn x-
br tutsa qounu il birlikd Azrbaycana doru hrkt edr v onda
onun ah sarayna qar hans mllr l atacan myynldirmk
olmaz. ah Thmasib bununla razlad v Nadir mktub gndrdi.
Ancaq mktub gndrilndn sonra hmd paann Badada geri
kildiyi mlum oldu. Bel olanda, ah da, yanlar da Nadir mktub
gndrilmsindn peman oldular (194).
ah Thmasib sfahana qaydandan sonra onun yanna hmd
paann nmayndlri gldilr v slh rtlrini sfahan sarayna tk-
lif etdilr. Osmanl trfi Arazdan cnubda olan razilrin ah Thma-
sibin hakimiyyti altna verilmsini, Arazdan imalda olan razilrin
v Kermanah traf razilrin bir hisssinin Osmanl tabeliyin veril-
msini tklif etdi. ah Thmasibin bu tkliflr seim imkan yox idi.
Ona gr z nmayndsini Badada gndrdi v 1732-ci il yanvarn
10-da ah Thmasibl Osmanl dvlti arasnda slh mqavilsi im-
zaland (195).
ah Thmasib 1732-ci ilin yanvarnda Sfvi dvltin daxil olan
razilrin taleyi il bal daha bir addm atd. Hmin ayn 21-d onun
nmayndsi Rusiyann nmayndlri il Rt mqavilsini imza-
lad. Bu mqavily sasn, Rusiya Sefidrud ay boyunca tutduu
razilri mqavilnin imzalanmasndan bir ay sonra, Gilan, Astara
trafndak razilri mqavilnin tsdiqindn be ay sonra rana qay-
tarmal idi. Kr ayndan imalda Rusiyann nzarti altnda olan ra-
zilr is osmanllarn ial etdiklri razilrin geri qaytarlaca tq-
dird qaytarlmal idi (196).
Nadir znn Herat kampaniyas zaman Osmanl dvlti il ba-
lanan ar slh rtlri haqqnda xbr tutdu v el Heratda olarkn
Osmanl saraynn Mhdd olan Mhmmd aa adl nmaynd-
sini yanna ard. Ona imzalanm slh rtlri il raz olmadn,
vaxtil Sfvi dvlti srhdlri daxilind olan v hazrda Osmanl
nzarti altna dm btn razilrin qeydi-rtsiz geri qaytarlma-
sn tlb etdi. Nadir byan etdi ki, Osmanl saray ya bu razilri geri
qaytarmal, ya da mhariby hazr olmaldr. Bu tlblr hm Os-
manl sarayna, hm d Badad hakimi hmd paaya atdrld (197).
Nadir bir nmaynd d sfahana gndrdi v Osmanl il imzalanan
mqavily olan narazln ah Thmasib atdrd.
Nadir eyni zamanda vilayt hakimlrin frman gndrdi. Hmin
frman Herat yrnn baa atmasndan sonra imzalanmd. Bura-
da Nadir Herata hcumu, Herat trafnda ba vernlr, Heratn l
keirilmsindn sonra onun qiyam halisinin Xorasana v Xarzm
krlmsi, bdali v gilzayi fqanlarnn qiyamnn yatrlmas haq-
qnda, habel bu ilrin grlmsi n kiln zhmt haqqnda m-
lumat verdi. Herat qiyamnn yatrlmas kimi ar bir il mul ol-
duu vaxtda Osmanl dvlti il yartmaz mqavilnin imzalandna
iar edn Nadir, Arazdan imalda olan razilrin Osmanl nzarti al-
tnda qalmasn dzlmz sayrd. O eyni zamanda bildirirdi ki, sir-
lrin dyidirilmsi kimi mhm bir mslnin mqavild tsbit
edilmmsi d bu sndin yararszlndan xbr verir. Byk zhmt-
lr v itkilr bahasna alnm Tbrizin geri qaytarlmasn, dmnin
istyin boyun yilmsini Nadir barmazlqla qbul edirdi. Osmanl
dvlti il imzalanan mqavilnin rtlri dzlmz olduu n Na-
dir onu rdd etdi v mqavily razlq imzasn atmadn da z fr-
mannda bildirdi (198).
Nadirin Osmanl dvlti il imzalanan mqavilni qbul etmmsi,
eyni zamanda onun ah Thmasibin iradsini qbul etmmsi demk
idi. Onun bu mqavily qar barmaz mvqeyi istr ah Thmasibi,
istrs d onun trafn drin tvi sald. Bununla da Nadirl ah
Thmasib arasndak ixtilaf v narazlqlar yenidn qabarqlad.
Herat yr il bal osmanllara qar dylrini txir salmal
olan Nadir sonradan yenidn hmin dylr balama qrara ald.
Hl Mhdd ikn artq bu dylr hazrlq tdbirlrin baland.
Mhddki ilrini baa vurandan sonra qarda brahim xan yenidn
Xorasan hakimi tyin etdi v 60 minlik qounla Tehrana doru hr-
kt balad. Eyni zamanda, ah Thmasib d xbr gndrdi ki, qo-
unu il Tehrana glsin. Nadirin plan bel idi ki, orada ah Thma-
sibin tabeliyind olan qounla birlikd Osmanl qvvlri zrin
hcum etsin. Amma ah Thmasib Nadirin tklifini qbul etmdi v
sfahanda qalma stn tutdu. Nadir is Tehrana glndn sonra bir
daha qounlarn mhkmlndirilmsin xsusi diqqt yetirdi. Onun
mri il qounlara 50 min tmn (110 min funt sterlinq) pul payland.
Hmin pul hm dylrin maalarnn dnmsi, hm d dy-
lr n zruri olan yalarn v tchizatn alnmas n nzrd
tutulmudu (199).
Nadir he bhsiz ki, tk pul paylanmas il kifaytlnmdi. Qo-
unlarn toplanmas hazrl, qoun rhbrlrinin yoxlanmas v s.
ilrin hyata keirilmsi d Nadirin diqqt mrkzind idi. stniln
halda, Nadirin qarsnda ox ciddi msllr dayanrd. ah Thma-
sibin kmk gstrmycyi halda Osmanl qvvlrinin lk daxilin-
dn xarlmas sylrin bir ne df artrlmasn tlb edirdi.
ah Thmasibin Nadirl mkdala razlq vermmsi, slind
onun dmnilik mvqeyi tutmas demk idi. Mnblrd olan mlu-
mata gr, ah Thmasib Tehranda Nadirl birlmkdn imtina et-
dikdn sonra Badad hakimi hmd paann yanna adam gndrib
onunla mkdalq edilmsin chd gstrdi. Mnblrd o da bildi-
rilir ki, ah Thmasibi bu msllrdn kindirmk v onun dvlt-
iliy zidd faliyytin son qoymaq n Nadir Tehrandan sfahana
yollanmaq qrarna gldi (200) v 1732-ci il avqustun sonlarnda
sfahana atd.
Bzi tarixilrin v tdqiqatlarn qnatin gr, ah Thmasibin
Tehrana glmmsi il onunla Nadir arasnda olan ixtilaf xeyli drin-
ldirdi v Nadir d slind el buna alrd. Gman edilir ki, Nadir
bu ixtilaf drinldirmkl taxt-tacn l keirilmsi n zmin ha-
zrlayrd. Hr halda onu minlikl demk olar ki, Nadir Tehranda
olarkn lknin glcyi, ah Thmasibl mnasibtlrin hans istiqa-
mtd davam etdirilmsi haqqnda ox dnmli oldu. nki, yaran-
m vziyyt Nadiri yol ayrcnda qoymudu. Ya Nadir balad idn
l kib lknin yad qvvlr trfindn paralanmasna imkan ver-
mli idi, ya da daha qtiyytli tdbirlr l atmal idi. lknin ah da
trafndak qvvlrl birlikd dadc mvqed dayanmaqla Nadirin
vziyytini bir qdr d arladrrd. ahn ona qar ks mvqe tut-
duu bir raitd Nadir Sfvi srhdlrinin btnlkl brpasna nail
ola bilmzdi. ah Thmasib qarsnda geri kilmsi is saray
yanlarnn thriki il gec-tez onun mhvin gtirib xara bilrdi.
Saray yanlar da onun aradan gtrlmsi n yaranan frsti ldn
vermzdilr.
Bel bir vziyytd Nadir dzgn x yolunu tapmal idi. Hmin
vaxtlarda Nadirin x yolu kimi ah Thmasibi aradan gtrrk
taxt-taca yiylnmk niyytin ddyn d bir mnal kild sy-
lmk tindir. gr istsydi Nadir drhal bunu ed bilrdi. Ya da
Xorasanda ah Thmasibl birlmzdn vvl Nadir vvlc bu
vilayti l keirib, sonra da hakimiyytini genilndir bilrdi. Amma
Nadir yax grrd ki, xalq arasnda hakimiyyt nniliyin meyl
v rbt gcldr. Buna gr d, o, Sfvilrin qanuni varisi olan
Thmasibl birldi v qanuni hakimiyytin brpas n dy
meydanlarna atld. Ola bilsin ki, ah Thmasib kifayt qdr qtiy-
ytli keyfiyytlr malik olsayd Nadir he sonradan da taxt-tac
iddiasnda olmazd. Lakin ah Thmasibin qtiyytsizliyi, sbatszl
v saray fitnlri qarsnda acizliyi lkni yenidn bhran qarsnda
qoydu. Saray daxilind yaanan bhran aradan qaldrmaq v btn
qvvlri osmanllara qar mbarizy sfrbr ed bilmk n Na-
dir vvlc sfahana yollanma qrara ald.
Alm Ara-ye Naderid ah Thmasibin yanlarnn da Nadir
qar srt cbh tutmas haqqnda geni mlumatlar vardr. Bu mnb
Nadirin Tehrandan xsusi tmtraqla sfahana yola dmsi bel
tsvir olunur: qzl v gm tchizat olan 12 min nfr czayiri,
6400 nfr yasovul, qzl v da-qalarla bzdilmi xncr dayan
400 nfr dvi, 480 nfr avu v nqbi sfahana doru hrkt
edirdi. Nadirin dstsind 444 ba am v Rum atlar bir-birinin
ardnca dzlmd. Dst zvlrinin llrind zrind jdaha kli
olan 400 dd Nadir bayra v 58 dd zrind ir kli olan bayraq
dalalanrd (201).
Nadir, sfahan yaxnlndak Hezarciribd drg sald. Alm
Ara-ye Naderiy gr, Nadirin byk dst il sfahana yaxnlamas
ah Thmasib qorxuya sald v saray trk edib sfahann 12 fr-
sngliyind olan Srem kndin getdi. ah Thmasib ehtiyat edirdi
ki, yaranm raitd Nadir silaha l atb onu hakimiyytdn dr
bilr. Srem kndind is o zn daha arxayn idi v htta Nadirin
ona qar xaca halda oradan ya cnuba, ya da imala qamaq fr-
sti ld ed bilrdi. Amma Nadirdn gln xbrlr onu geri qaytma-
a svq etdi. Nadir z nmayndlri vasitsil ona xbr gndrdi ki,
sfahana glmkd mqsdi aha xidmtini davam etdirmk, Osmanl
v rus qvvlrini lkdn qovaraq onlarn ial altnda olan razilri
d ahn itati altna gtirmk, dy meydanlarnda hnr gstrib
zn hrmt qazanmaqdr. ah trafndaklarla mslhtldikdn
sonra Nadirin pis niyytd olmadn qbul etdi v sfahana qaytd
(202).
Shri gn Nadir yaxn yanlar il birlikd ah sarayna yolland
v ah Thmasibl grd. Mnblr bu gr zaman ah Thma-
sibl Nadir arasnda mvcud olan incikliyin aradan qalxdn bildirir-
lr. Nadir sfahana gliinin mqsdinin xo niyytli olduunu bir da-
ha ah Thmasibin nzrin atdrd. Bildirdi ki, btn gc il Os-
manl qounlarna qar mbarizsini davam etdirck v ona nail
olacaq ki, osmanllar bir daha Sfvi srhdlrini kemy csart et-
msin. Nadir, ah Thmasibin diqqtin atdrd ki, Sfvi srhd-
lrinin btnlkl brpasna nail olacaq v bununla onun da z a
olacaqdr. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid bildirilir ki, hmin gec
Nadirl ah Thmasib peyman baladlar, sdaqt badsi idilr, rk-
lrindki fikirlrdn tmizlndilr, bdgmanl bir trf atdlar,
kemid ba vernlr gz yumdular (203).
Alm Ara-ye Naderiy gr, ilk grlrindn sonra Nadirl ah
Thmasib arasndak inciklik aradan qalxd v barandan sonra ayrl-
dlar. Bir d shri gn Nadirin dvti il ah Thmasib Hezarcirib
gldi v orada Nadirin tkil etdiyi ziyaftd itirak etdi.Tarix-e Ca-
hanqoa-ye Naderiy gr is, sfahandak ilk grd Nadirl ah
Thmasib arasndak mumi mnasibtd bir anlama yarand. Bu iki
xs arasnda barq yaranandan sonra Nadir Osmanl qounlarna
qar mhariby balamaq mslsini ah Thmasibin diqqtin at-
drd. Lakin onun btn chdlrin baxmayaraq, ah Thmasib os-
manllara qar qoun xarmaa razlq vermdi. Yni, slind znn
imzalam olduu tslimi mqavil zrind dayand. Bel olanda,
shri gn Nadir srkrdlrin v qoun balarnn mavirsini a-
rd v ah Thmasibin tslimilik mvqeyi bard onlara mlumat
verdi. Eyni zamanda onlardan x yolunun taplmas n mslht-
lr verilmsini xahi etdi. Nadirin fikrinc dmn qarsndan geri
kilmsi daha byk itkilr yol aa bilrdi. Digr trfdn lk
ahnn qbul edilmz mvqeyi mumi mbariznin uurunu daha da
tinldirrdi (204).
Nadirin srkrdlri v qoun balar da ah Thmasibin ts-
limilik mvqeyini pisldilr. Onlar Nadir bildirdilr ki, bu dvlt
snin qollarnn gc bahasna mvcuddur, mmlkt sndn rvnq
alr v ona gr d indiki halda lknin idar edilmsini z zrin g-
trmlisn. Nadir, ah Thmasibin hakimiyytdn salnmas fikri il
razlasa da, z taxta xmaq fikri il razlamad. Onun qnatin
gr ah Thmasib taxtdan salnmal olaca tqdird onun yegan
yeddi aylq olu olan Abbas Mirzni ah elan etmk olard. Bu qrarn
stnd dayanld. Yeddi aylq Abbas Mirz ah elan edildi v ahlq-
dan knarladrlan Thmasib Mirz is hrmxanas v yaxnlar il
birlikd Mhd srgn olundu (205).
L.Lokkart, Mhmmd Hseynin Zebdtit tvarix srin istina-
dn ah Thmasib n rab v ylnc mclisi dzldiyindn xbr
verir. Bu mlumatdan bel aydn olur ki, Nadir, ah Thmasibin r-
fin ziyafti z niyytlrin nail olmaq n tkil edibmi v ona
vvldn dndy plan zr hazrlq grbm. Nadir bu mclisd
ah Thmasib v onun yanlarna rab v musiqi tkil etdi.
gn- gec rzind ah v onun yanlar zlrin tam srbstlik
verdilr v vziflrin uyun olmayan sviyyd rabxorluq v sr-
xoluq etdilr. Onlar el bir vziyyt atdlar ki, hrktlrin nza-
rti itirdilr. ran raqnn, Xorasann qoun balar, srkrdlri, Na-
dirin qoun srkrdlri ah Thmasibin v yanlarnn srxo vziy-
ytinin ahidi oldular. Yazlana gr, htta sfahan halisinin nma-
yndlri d mclis yerin dvt olundular ki, ah Thmasibin vziy-
ytini grsnlr. Yni, Nadir bununla istdi ki, istr hrbilr, istrs
d sfahan halisi ah Thmasibin zn idar ed bilmmsinin a-
hidi olsunlar. ah Thmasibin yaramaz vziyytini grnlr is do-
rudan da onun taxtdan salnmasna v kiik yal olunun onun yerin
ah elan olunmasna trfdar xdlar (206).
Mnblrin birind is ah Thmasibin Nadirin tkil etdiyi
mclis tk gldiyi bildirilir. ah kifayt qdr yeyib-indn sonra
Nadir ondan gecni qalma xahi edir. ah raz olur v el gec ikn
Nadir oradak srkrdlrini trafna toplayb ahn zif olmasndan,
lknin daha yax idar edilmsi n taxtdan salnmasndan shbt
ar. Srkrdlr bununla razlarlar v ah Thmasib bu mslni
anladb onu hakimiyytdn l kmy mcbur edirlr. Sonra da onun
yerin kiik yal olu Abbas Mirzni ah elan edirlr. Mnbd o da
bildirilir ki, Abbas Mirz ah elan edils d, hakimiyyt Nadirin lind
idi (207).
Alm Ara-ye Naderid ah Thmasibin Hezarciribin ahar-
bana dvt olunmas bir qdr baqa kild tsvir edilib. Bu mn-
bd yazlanlara gr, ah Thmasib Nadirl sfahandak grn sa-
bah gn Hezarcirib Nadirin yanna yollanr. aharbada ah Th-
masib n ahan bir mclis tkil olunur. Axama yaxn ah Th-
masib sfahana dnmk istynd Nadir ondan gecni qalma xahi
edir. Ona bildirir ki, mclis Xorasan musiqiilrini dvt edib, yax
rab v gzl xanmlar gtirib. ah Thmasib raba v musiqiy
meylli olduu n gecni qalma qrara alr v idiyi rab onu sr-
xo edir. ah Thmasibin srxo olmasndan sonra Nadir trafdak,
habel keikxanadak yanlar v rflri toplayb ah Thmasibi sr-
xo vziyytd onlara gstrir. Srkrdlr v hakimlr d ah Th-
masibdn raz olmadqlarn, onun tdbirsiz v faliyytsiz ah oldu-
unu bildirirlr. Onlarn szn gr, gr Nadir Thmasibin ahln
mdafi etmsydi, srkrdlr v yanlar Thmasibin ahlna raz
olmazdlar. Srkrdlr Nadirin hakimiyyt gtirilmsin trfdar
olduunu da onun nzrin atdrdlar (208).
Nadir d cavabnda bildirir ki, gr, siz ordu srkrdlri bel bir
xsin ahla layiq olmadn tsdiq edirsinizs, ahlq tacn ondan
aln v kimi layiq bilirsinizs ona da tqdim edin. Bu szlri eidn-
dn sonra Hsnli xan Mirba, Mhmmd xan Beluc, mir bl-
qasim Kai, Mhmmd xan Qulam v baqalar ahn yanna gedir-
lr v ona atdrrlar ki, xalq snin ahln istmir v hakimiyyti
thvil vermyi tlb edir. ah Thmasib srkrdlr z etirazn bil-
dirs d onun chdlri bir ntic vermir. ahlqdan xoluqla l kmk
istmdikd Hsnli xan bildirir ki, Nadirin iradsin sasn grk
ah Mhd gedib orada ibadtl mul olsun. Hmin vaxt rzind
is Nadir lk dmnlrin qar mharib balayacaq, Osmanl qo-
unlarn lkdn qovacaq v bundan sonra Thmasibi yenidn ahla
gtirckdir. ah Thmasib baqa bir x yolunun olmadna gr
ahlq ciqqsini qoun srkrdlrin verir ki, Nadir atdrsnlar. Na-
dir ahlq ciqqsni gtrr, lakin onu qbul etmy raz olmur. ahlq
taxtna oturmasnn fitnlr v narazlqlar doura bilcyini hiss
etdiyi n tklif edir ki, ah Thmasibin kiik yal olu padah elan
olunsun. Ordu srkrdlri onun bu tklifin raz olurlar (209).
Abbas Mirznin ah elan edilmsi n sfahanda xsusi bir mra-
sim tkil edildi. Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, hmin
mrasim Thmasib Mirz Xorasana yola salnandan 8 gn sonra tkil
edildi. Nadir, onun qoun srkrdlri, yanlar hmin mrasimd iti-
rak edirdilr. Nzrd tutulan vaxt yetidikd Nadirin gstriin sa-
sn xaclr Abbas Mirzni yatd beikd bayra xardlar. Nadir,
Azrbaycan v raq srkrdlri il birlikd beiyi qaldrdlar v xsu-
si hazrlanm taxt zrin qoydular. Bu hadis musiqiilrin ifa etdik-
lri tntnli musiqi il mayit olunurdu. Bzi mlliflrin yaz-
dna gr, Abbas Mirznin ah elan edilmsi 1732-ci il sentyabr ay-
nn 7-d ba verdi. Sonra da yeni ahn adna xtblr oxundu, sikk-
lr vuruldu. Sikklrd yeni ah, III ah Abbas kimi tqdim olundu
(210).
Qeyd etmk lazmdr ki, ah elan olunduu zaman III ah Abbasn
ne aylq olmas bard mxtlif versiyalar mvcuddur. Hmin vaxt
onun 2 aylq, 4 aylq v htta 8 aylq olmas bard fikirlr sylnilir
(211).
Mnblrd tacqoyma mrasimi zaman III ah Abbasn alamas
v onun alamann Nadir trfindn znmxsus kild yozulmas
bard maraql faktlar mvcuddur. Alm Ara-ye Naderid bu hadis
bel tsvir olunur: yeni ah birdn-bir beiyin iind alamaa bala-
yr. Nadir trafndaklardan soruur ki, n n bizim ahzadmiz
alamaa balad? yanlar sylyirlr ki, ahlq taxtna layiq olan b-
yk srkrd (yni Nadir) bunu daha yax bilir. Onda Nadir cavab
verir ki, ahzad fqanlara v Osmanl qounlarna drs verilmsini
istyir. Alama il d bunu atdrmaa alr. Nadir mrasim iti-
raklar qarsnda ahzadnin bu istyin ml edcyin, Osmanl
qounlarn, Qndhar hakimi Sultan Hseyni, Hindistan padah M-
hmmd ah, Turan padah blfz xan itat altna gtircyin,
dvlt qar qiyam yolunu tutanlar islah edcyin v sadalanan
razilrd yeni ahzadnin adna sikk vurulacana v xtb
oxunmasna nail olunacana sz verir (212).
Avropa syahtisi J an Otterin yazdna gr, yeni ah beiyinin
iind 3-4 df qqrq kib alad. Nadir ilk df bu alaman n
il bal olduunu soruanda, trafdaklar deyirlr ki, yqin ah sd
istyir. Nadir cavab verir ki, Allah mn uaq dilini baa dmk fh-
mi verib. Yeni ah bizdn trk qounlarnn tutduu razilri geri
qaytarma istyir. Nadir nvazil lini uan bana kir v bildirir
ki, mnim ahzadm, snin haqqn tezlikl Osmanl sultanndan ala-
caam. ahzad ikinci df alayanda Nadir onun ruslarn lind olan
razilrin geri qaytarlmasn, nc df alayanda Qndharn geri
qaytarlmasn, drdnc df alayanda iranllarn Mkkd xsusi
yer malik olmasn istdiyini bildirdi. Hr df d Nadir cavab verir
ki, ahzadnin istklrini yerin yetircym (213).
Mahidilrin fikrinc, ahzadnin alamasna verdiyi rhlrl
Nadir, slind glck fatehlik planlarn aqlayrd. Hmin planlara
is Nadir mrnn sonuna qdr nail ola bildi. Amma gzlnildiyi ki-
mi, Abbas Mirznin ah elan edilmsi slind formal xarakter da-
yrd. Real hakimiyyt is ordu srkrdlri trfindn mdafi olunan
Nadirin lind idi. III ah Abbas mrn srmk n Qzvin
gndrildi. Nadir is nayibssltn (yni, sltnt nayibi) elan edildi.
Bununla, Nadir lknin hakimin evrildi. Amma onun mqsdi
yalnz saraya v byk slahiyytlr yiylnmk deyildi. bhsiz ki,
bunu da istisna etmk olmaz. Hakimiyyt yiylnmk onun srkr-
dlik v fatehlik planlarnn hyata keirilmsi n zruri olan im-
kanlar yaratd. Nadir real siyasi hakimiyyt yiylnmkl siyasi
qrarlar qbul etmk, lknin iqtisadi, hrbi v canl gcnn hrbi
planlarn hyata keirilmsin istiqamtlndirmk ixtiyarna sahib
oldu v ona gr d qarsnda dayanan balca mslnin, Osmanl
qounlarnn lk srhdindn knara qovulmas mslsinin hllin
balad.
lkd hakimiyyt dyiikliyi olandan sonra Nadir Osmanl dv-
ltin, Rusiya v Hindistana elilr gndrdi v lk daxilind ba ve-
rnlr haqqnda hmin dvltlrin rhbrlrin mlumat atdrd. Hin-
distana gndrdiyi nmaynd heytin Fars bylrbyi v qullaraas
Mhmmdli xan rhbrlik edirdi (214). Mhmmdli xan eyni za-
manda hind sarayndan gilzayi fqanlarnn Hindistan razisin bura-
xlmamasn xahi etmli idi. Osmanl saraynda sfvi ahnn dyi-
dirilmsi xbri sevincl qarlanmasa da, Rusiyada bu xbri gtirn
nmaynd heyt ehtiramla qarland. Rusiya dvlti iradc daha
zif olan ah Thmasibin devrilmsin slind el d ox sevinmdi.
Rusiya sarayna nikbin mid balayan o idi ki, Nadir z qounlar il
Osmanl dvltinin blgdki fallnn qarsn alacaq v Rusiyann
nnvi rqiblrindn biri olan Osmanl dvltinin mvqelri zifl-
yckdir (215).
Osmanl qounlarna qar dylr balamazdan vvl Nadir
lkdaxili idarilik msllrinin tnzimlnmsi il d mul oldu.
O he bhsiz ki, saray daxilind istyin uyun dyiiklik apard,
vilaytlrin hakimlrini etibarl xslr arasndan sedi. Eyni zaman-
da, vilaytlr qasidlr gndrdi, vilayt yanlarn v halisini ah sa-
raynda ba vern dyiiklikdn agah etdi. Olu Pzaqulu Mirzni
Xorasan hakimi, digr olu Nsrulla Mirzni Herat hakimi, qarda
brahim xan is Azrbaycan bylrbyi tyin etdi. Kerman
hakimliyin d Nadir z yaxnlarndan birini tyin etdi (216).
6. Osmanl qvvlrin qar dylrin yeni mrhlsi
lk daxilind idarilik ilrinin tnzimlnmsi il bal bir sra
tdbirlr hyata keirilndn sonra Nadir, ah Thmasibin Osmanl
qvvlri il imzalad mqavilni lv etdi. Bununla bal, byanat
imzalad v Osmanl trfin d xbrdarlq gndrdi. Badaddak
Osmanl hakimi hmd paaya gndrdiyi elamiyysind bildirirdi ki,
son dylr zaman Osmanl qvvlrinin sir gtrdy sfvi d-
ylrinin geri qaytarlmasn istyirik. Nadir lav edirdi ki, hm-
vtnlrimizin qanlar qurumam osmanllardan intiqammz alma-
lyq. O, Osmanl hakimini xbrdar edirdi ki, yaxnlarda dylr
balayacaqdr. Bununla, o istmirdi ki, onu qfil hcuma balamaqda
ittihamlandrsnlar. Nadir sonda bildirirdi ki, Badad havasn udmaq
v Badad divarlar klgsind istiraht etmk n tezlikl qoun-
larla Badada doru hrkt balayacaqdr (217).
Badad hakimi Nadirin bu szlrindn hm qzblndi v hm d
bu bard Osmanl sultanna xbr gndrdi. Sultana da aydn oldu ki,
Nadirl dy qalmazdr. Sultann mri il yenirilrl dolu olan
bir ne gmi Trabzona gndrildi. Oradan is bu qvvlr Grcsta-
na gndrilmli idi. Eyni zamanda, Badada da lav qvvlr gnd-
rilmsin gstri verildi. Nadirin Badada hcumu bu hrin uzun-
mddtli mhasirsin yol aa bilrdi. Ona gr d sultan Badad
qarnizonunu mhkmlndirmk istyirdi (218).
C.Hanveyn fikrinc, Nadir yeni yr n lav canl qvvni
sasn lknin rq vilaytlrindn toplad. Mlumdur ki, bu vila-
ytlrd oxlu azrbaycanl v krd yaayrd. C.Hanveyin yazdna
gr, bir miqdar rb dylrini d qoun sralarna daxil etdi v
bununla da qounlarn say 80 min atd (219).
C.Hanveyin gstrdiyi rqmin doruluunu tsdiq etmk tin ol-
sa da, hr halda Nadir Osmanl qvvlrin qar ciddi hrbi qvvy
malik olmal idi v bunun n d lazm olan tdbirlri hyata keirdi.
Bellikl, Osmanl qounlarna qar lazm olan hazrl baa
atdrsa da, bxtiyari tayfasnn mrkzi hakimiyyt qar qiyam qal-
drmas Nadiri nc Kermanah istiqamtin hrkt etmk mcbu-
riyytind qoydu. Bxtiyarilrin qiyam Nadirin yenic tyin etdiyi
hakimin ldrlmsi il balad. Hmin qiyam yatrmaq Nadirdn x-
susi bir grginlik tlb etms d, hr halda myyn vaxt itkisi zruri
idi. Alm Ara-e Naderiy gr, Nadir hrbi yr balamazdan v-
vl srkrdlri, minbalar, tayfa balarn toplayb onlarla ma-
vir keirdi. Nadir onlarn nzrin atdrd ki, Osmanl qounlar
Azrbaycan v raq l keiriblr, fqanlar is uzun mddt sfahan,
Herat v Qndhar nzart atnda saxlayblar. Nadir byan etdi ki,
Allahn fqti il bu qvvlri tutduqlar razilrdn uzaqladrmaq,
ldn getmi abrmz geri qaytarmaq mmkn oldu. Nadir onu da
syldi ki, Allah drgahna mid balayaraq mbariz meydanna q-
dm qoyduq, dmnlr gcl zrb vurduq, yolunu azanlarn qula-
na itat sras asdq, aldq ki, yaradann krmini qazanaq v ad-
mz dnyada qalsn. Nadirin dediyin gr, dy meydanna qdm
qoyan xs grk canndan, malndan v ailsindn kemyi bacarsn,
zn cfa versin, qddar zmany qar mbarizy girisin, ya var-
dvlt yiylnsin, ya da qbr girsin v orada ilan v qurbaalara
yem olsun (220).
Nhayt, Nadir srkrdlrin mracitind bildirdi ki, Allahn f-
zilti il yr edrk dvlt mxalif olanlar qovacaq v onlarn ha-
ln prian edckdir. O lav edirdi ki, gr sizin hansnz vtniniz
dnmk, istiraht etmk istyirsinizs bunu bildirin. Bunun n siz
pul da verilck ki, arzularnza atasnz v eyni zamanda bizim uur-
larmz n dualar edsiniz. Kims sralarmza qoulmaq v biziml
birg xidmt etmk istyirs onu var-dvltl, yksk vziflrl
tmin edcym (221).
ox gman ki, bu mracitini sslndirmkl Nadir yanlarn,
srkrdlrini v qoun balarn psixoloji baxmdan qardak ar
hrbi yrlr sfrbr etmkl, onlarn Nadirin planlarna mnasi-
btini d yrnmk istyirdi. Mvrtd itirak edn yanlar, srkr-
dlr, qoun balar bir ssl Nadirl birg olmaa, canlarnda can
qaldqca Nadirin xidmtind qalmaa hazrdrlar. Onlar xsusi vuru-
layrdlar ki, mallarn, canlarn din v dvlt yolunda fda etmkdn
kinmycklr. Srkrdlrinin bu szlrindn raz qalan Nadir gs-
tri verdi ki, Sfvi xandannn sfahandak xzinsin toplanan var-
dvltin qaplar alsn, qounlara yetrinc pul buraxlsn, dy-
lr hrbi tchizatla mkmml tmin edilsin v onlar pul korluu
kmsinlr (222).
Bellikl, btn hazrlq ilrini baa vurandan sonra, Nadir 1732-
ci ilin oktyabrnda qounu il sfahandan hrkt balad (223).
Atgah adlanan mntqd dayanacaq etdi v orada qvvlrini iki
yer bld.Thmasib xan Clayirin, Rzaqulu xan Krdn v Hac
Seyfddin xan Bayatn v bir ne digr xann olduu dstni Nadir
Kermanaha gndrdi. z is digr dst il birlikd bxtiyarilrin
qiyamn yatrmaa yolland. Bxtiyarilrin bir hisssi Nadirin gliini
eidib ona qar mqavimt gstrmyin mnasz olduunu anlad.
Nadirin ora tyin etdiyi hakimin ldrlmsind li olanlarn bir oxu
gnahlarn etiraf etdiyin gr baland. Ardnca Bnavr qalasn
mhasiry ald. Orada da bxtiyarilrin bir qismi qalaya snb m-
qavimti davam etdirmk niyytin ddlr. Bir ne top atindn
sonra qalada mdafi olunanlar arasnda vlvl yarand v onlar da
tslim oldular. Amma bxtiyarilrin aharlng v Hftlng camaatlar
Nadir qar mqavimt gstrmkdn l kmdi. Nadirin qtiyytli
tdbirlri az zaman iind bxtiyarilr arasnda ba qaldrm itia-
lar yatrmaa imkan verdi. Onlarn arasndan silah tutma bacaran-
larn byk bir dstsi Nadirin qounlarna qatld, srkrdlrin v
yanlarn oxu is sfahana krld (224).
Nadir bxtiyarilrin qiyamn yatrdqdan sonra Luristana doru z
tutdu. Mqsd orada dvlt itatdn z dndrnlr d ciddi drs
vermk idi. Luristann hakimlri v yerli yanlar Nadir qounlarnn
glmsi xbrini eidnd drhal onun yanna elilr gndrdilr,
Nadir xidmt etmy hazr olduqlarn bildirdilr. Bu mslnin d
silah ildilmdn hll edilmsi Nadir n arzuediln bir hal idi.
nki Osmanl qounlar il gzlniln dylr rfsind itkilr
mruz qalmaq, qounu yormaq he d onun istyin uyun deyildi.
ksin, Luristan hakimi v yanlarnn elilrini qbul edndn sonra
Nadir istiraht dayanmaa v qounlarn tchizatn tkmilldirmy
gstri verdi. Qoun rhbrlrin xsusi olaraq taprd ki, dy-
lrini, silahla, sursatla, geyiml, rzaqla tminatna msuliyyt da-
yrlar. Luristanda itatsizliyin aradan qaldrlmasna glinc is Nadir
burada da z mqsdin atd v lurlar arasnda etibarsz saylan
insanlarn bir dstsi sfahana krld.
Luristanda da asayi tmin edildikdn sonra Nadir Kermanaha
doru istiqamt gtrd. Hmin mntqd Nadir yerli hali v yan-
lar trfindn tntn il qarland. Htta yerli yanlar v xanlar Nadi-
rin qoununun ia il tminatn Kermanahda qald mddtd z
zrin gtrdlr.
Kermanahda olarkn Nadir xbr atdrdlar ki, Badad hakimi
hmd paann tqdimat il Osmanl sultan trfindn Hmdan ha-
kimi tyin edilmi hmd paa Baclan ( hm Badad hakimi, hm d
Hmdan hakimi eyni ada malik idilr-M.S.) Zrab yaxnlnda
byk qoun toplaybdr. Onun qoununun saynn 20 min olduu
bildirilir. hmd paaya gr, o, Zhabda tutduu mvqe il Nadirin
qoununun yolunu ks bilrdi. ox gman ki, hmd paa Baclan
Badad hakimi hmd paadan Nadirin qoununun qarsn ksmk
v lverili mvqelrd dy girmkl ona itki yetirmk tapr
almd. Kermanah yaxnlnda, dalq razid yerln Zhab mhz
bel lverili mvqe kimi seilmidi. Nadir qounu il ora yaxn-
laanda dalardan ken yollarn Osmanl qvvlri trfindn etibarl
kild mdafi olunduunun ahidi oldu. Yol zrindki hndr v
qarl dalar amaq is el d asan deyildi. Amma Zhabdak Osmanl
qvvlrinin mqavimtinin qrlmas n mhz bu hndr v qarl
dalarn keilmsindn baqa bir x yolu da yox idi (225).
Nadir qarsndak hndrlklri v ykskliklri mahid ednd
z d heyrt gldi. Mnblrd olan mlumatlara gr, bu yksk-
liklrin stndn umaa he qular da rk etmzdilr. Qn ar
hava raiti dalar aman fiziki ziyytini hdsiz drcd artrsa
da, Nadir bu ziyyt qatlama qrara ald. Qouna dalar amaq,
Osmanl qounlarnn gzlmdiyi bir istiqamtdn onlar dvrlyib
Zhab qalasnn arxasna xmaq mri verdi. Seiln marruta tanlq
olmad n dalarn zrindn amaq byk tinliklrl bal idi.
Bu tinliklr baxmayaraq Nadir htta raqlarn kmyi il gec d
hrktini dayandrmad v shr yaxn Zhab qalas yaxnlna
atd. Mvcud olan byk tinliklr baxmayaraq, Nadir ar da
yollarn qt etdi v hrbi mhartinin yeni bir keyfiyytini d nma-
yi etdirdi. Mnblrin birind Nadir trfindn 35 frsng uzunlu-
unda olan bu yolun bir gn rzind, baqa birind gn rzind get-
diyi gstrilir. Hr halda Nadir el bir seim etmidi ki, onun mm-
knlyn hmd paa Baclan inanmrd, Nadirin hcumunu tamam
baqa istiqamtdn gzlyirdi ki, hmin istiqamt d Osmanl
qvvlri trfindn ksilmidi. Ona gr d Zhabda mharib thl-
ksi d yox idi v hmd paa Baclan hrktlrin srbstlik verrk
gecni rahat yatd. Nticd, Osmanl qounu Zhabda qfil kild
Nadirin srtli hcumuna mruz qald. Osmanl qounlar oxlu itki
verdi v xeyli adam da sir dd (226).
Hcumdan qabaq Nadir dstsini drd qrupa bld. Qulamlar v
hmikeiklr qrupu Nadirin yannda idi. Digr qrup is Nadirin
n tcrbli srkrdlrinin rhbrliyi altnda dy girmli idi.
Shrin almas il btn qvvlr Zhab qalas zrin dlar.
Qfil yaxalanm olan osmanllar arasnda bir qarqlq yarand. Ona
gr d, Zhabdak Osmanl qvvlri ciddi mqavimt gstr bil-
mdilr. hmd paa Baclan is atn minib qamaa sy gstrdi.
Lakin o da istyin atmad v Nadir dylri trfindn sir gt-
rld (227).
Nadirin 5 gn Zhabda qald bildirilir. Bu mddt rzind hm
arxada qalan dstlr glib ona yetidilr, hm d hmin gnlr rzin-
d rzaq ehtiyat artrld. Zhabdan v traf mntqlrdn rzaq ehti-
yat topland. Zhab qalas da mhkmlndirildi. Nadir eyni zamanda
Tbriz hakiminin nayibi Ltfli by Kosahmdliy xbr gndrdi
ki, Azrbaycan qounlar il hrkt glsin v Nadirin yanna glsin.
Ltfli by Azrbaycan qounlarndan baqa rdlan v Hmdandak
qounlar da z il brabr Nadirin yanna gtirmli idi (228).
Nadiri qarda son drc ar dylr gzlyirdi. Zhabda apar-
lan hazrlqlar da Osmanl qvvlrin qar planladrlan dylrin
uurla baa atdrlmas istyindn irli glirdi. Xsusil, Badad
qalasnn istehkam-mdafi imkanlarnn yksk olmas Nadirdn d
byk sylr tlb edirdi. Osmanl qounlarnn yerldiyi Badad
qalasnn divarlar hm ox hndr, hm d qaln idi. Bu divarlar kr-
picdn tikilmidi v oxlu sayda brclr malik idi. Qala divarlarnn
dvrsi boyunca drin xndklr qazlm v onlarn ii su il doldu-
rulmudu. C.Hanveyin verdiyi mlumata gr, 200 dd top qalann
mhafizsin xidmt edirdi. Qala qarnizonunun is 10 min nfr
olduu bildirilirdi. Bundan baqa hrd 12 min nfrlik qeyri-hrbi
ehtiyat qvvsi var idi v zrurt yarananda onlar da qarnizonun tr-
kibin daxil etmk mmkn idi. hr Dcl aynn hr iki trfind
yerlirdi. ay bol sulu v ox srtli axan bir ay idi. Onun bir
trfindn o biri trfin kemk qayqsz mmkn deyildi. Dcl ay
da hrin mdafi imkanlarn artrrd. ay knarnda mvcud olan
tsrrfatlq is hrd zruri rzaq ehtiyatlarnn yaradlmasna
imkan verirdi (229).
Badad qalasnn bel imkanlara malik olmasn nzr ald n
Nadir bir baa bu qalaya hcum etmyi lazm bilmdi. O yax
anlayrd ki, Osmanl qvvlri qala daxilind mdafini yax qur-
duqlar halda hri almaq tin olacaqdr. O istyirdi ki, Badad ha-
kimi hmd paan qounlar il birlikd qaladan knara svq etsin
v aq sahd onunla dy girsin. Ona gr d vvlc Krkk
doru hrkt etdi. Krkk hrkti zaman Diyal ayn kerkn
Nadir myyn tinliklrl qarlad. ti axan ay keid n tin-
liklr yaratd v htta bir sra heyvanlar su z il apard. Buna gr
d Nadir aydan kemyi dayandrd v keid n daha thlksiz
yer axtarmaa balad. Nhayt bel bir mnasib yer tapld v
qounlar hmin yerdn ay ke bildilr.
Diyal ayn adlayandan sonra Nadir qounu dsty bld.
Onlardan birin z rhbrlik edirdi. Dstlr mxtlif istiqamt-
lrdn hrkt mri verildi. Bu dstlr hrkt etdiklri istiqamtlr-
d hm kfiyyat ilri aparmal, hm d rzaq ehtiyat toplamal
idilr. Nadir z is Krkk istiqamtin hrkt etdi. Krkk tra-
fnda Tbriz hakiminin nayibi Ltfli byin rhbrliyi altnda olan 6
minlik Azrbaycan qounu v 2 minlik rdlan qounu da Nadir bir-
ldi. Nadir 7 minlik bir qoun dstsini Krkkn mhasirsin isti-
qamtlndirdi. Nadir z is bir qdr d cnuba doru hrkt etdi.
Amma yol ox dar olduu n thlksizlik mqsdi il qrara ald
ki, qvvlri iki dsty blsn. Nadirin rhbrliyi altnda olan qv-
vlr Danekrp yolu il, Ltfli byin rhbrliyi altnda olan qvv-
lr is Dakrp yolu il hrktlrini davam etdirdilr. Bir mddt-
dn sonra Nadir mlumat atdrld ki, qarda Osmanl qvvlrinin
olmas mahid edilmidir. 12 min nfrlik bir Osmanl dstsi Ba-
dad hakimi hmd paa trfindn Nadirin hrkt ehtimal olan
istiqamtd mhafiz-qarovul xidmti hyata keirirdi (230).
Alm Ara-ye Naderid Nadirin vvlc Krkk istiqamtin qo-
un kmsi baqa sbbl laqlndirilir. Bildirilir ki, Krkkd kifa-
yt qdr gcl Osmanl qarnizonu yerlmidi. Nadirin qnati bel
idi ki, Badada hrkt etdiyi zaman Krkkd yerln Osmanl qar-
nizonu arxadan onun yolunu ks bilr v ya arxadan gzlnilmz zr-
b endir bilr. Bu is Nadirin qounu n arzuolunmaz idi. Ona g-
r Nadir vvlc Krkk l keirmyi qrarladrd. Bu mnbd
Krkk yaxnlnda Nadirin Osmanl dstsi il qarlanmas tsdiq
olunur. Nadirin mrin sasn, Osmanl dstsi il dy ilkin olaraq
onun qoununun trkibind olan fqan dstsi gndrildi. Bu dst
srtli v gcl zrb il osmanllar prn-prn etdi. Krkkdki
Osmanl dstsinin rhbri Sultan Murad dstsinin ar vziyytini
grb Krkk qalasna kilmk mcburiyytind qald (231).
Bu dydn sonra Nadir Krkk qalasnn trafnda dayanmad v
Behruz qalasna doru hrkt etdi. Qaranlq gecd hrktin tin-
liyini nzr alaraq Nadir Nikc adlanan mntqd drg sald. Bu-
rada qouna istiraht vermkl brabr, Nadir traf mntqlrin, o
cmldn d Badadn kfiyyatnn aparlmasn taprd. Drgnin
qorunmas n is xsusi qarovul dstsi tkil etdi. Nadirin qoun-
larnn yaxnlamas xbrini eidndn sonra hmd paa da Mhm-
md paann rhbrliyi altnda Nikc istiqamtin 2 min nfrlik k-
fiyyat dstsi gndrdi. Birinci gn hr iki dst bir-biri il rastlama-
dan z ilri il mul oldular. kinci gn is onlar zbz gldilr.
Nadirin minlik dstsi osmanllara he bir ans vermdi v htta
onlarn rhbri Mhmmd paa sir gtrld (232).
Alm Ara-ye Naderi d Badad trafnda Nadirin v hmd pa-
ann qarovul-kfiyyat dstlrinin qarlamas tsdiq olunur. Amma
bu mnbd hm dstlrin hr ikisinin say ox gstrilir, hm d
Osmanl dstsin Drvi paa adl birisinin rhbrlik etdiyi bildirilir.
Bu mnbnin yazdna gr, Nadir trfindn gndriln dst iki
qrupa blnd v hmin qruplar iki istiqamtdn Osmanl qvvlrini
mhasiry aldlar. Nadir qvvlrinin evik taktikas v onlarn ca-
ti osmanllar geri kilmy mcbur etdi. Tqib zaman is Drvi
paa qtl yetirildi (233).
Bu qarlamadan sonra Nadir bir qdr d irliy hrkt edib
Badada daha yaxn v daha lverili mkanda drg salma qrar-
ladrd. Hmin drg Badadn iki frsngliyind olan mam Kaz-
min mqbrsinin yaxnlndak tp zrind salnd. Nadir vvlc
Babaxan apuinin rhbrliyi altnda olan avanqard dstni drg
n sediyi mntqy gndrdi. Nadir qounlarnn yeni drgy
yerldirilmsi gn davam etdi. Qoun btnlkl drgy topla-
nandan sonra Nadir yaxnlqda olan mam bu Hnifnin mqbrsini
d mhafiz altna gtrd. Qeyd etmk lazmdr ki, Nadirin drgsi
hm d Dcl aynn knarnda yerlirdi (234).
Nadirin burada grdy ilrdn biri d o oldu ki, Xorasana, ran
raqna, Farsa, Xrrmabada v Tbriz frmanlar gndrdi ki, hmin
mntqlrdn oxlu sayda at, silah, libas v s. toplanb Hmdana
gtirilsin. Nadir ehtiyat edirdi ki, Badadn mhasirsi uzun sr bilr.
Bel olanda qounlarn tchizatnda yaranm atmazlqlar Hm-
danda yaradlm anbardan dnilmli idi. Hmin anbarlara illik
qoun ehtiyatnn toplanmas mr edilmidi. Nadirin mrin sasn,
top ustalar da Hmdana toplanmal, orada 200 dd top v onlar
n zruri olan top bombalar tkmli idilr. Mnblrin verdiyi
mlumata gr, Badad trafna toplanan Nadir qoununun say 120
min atrd. Amma bu sayn hams dyn qvv deyildi. Bu saya
tchizat heyti, ordubazar, mehtrlr, qulluqular v digrlri daxil
idilr (235).
Yeni sediyi mvqed drg salandan bir ne gn sonra Nadir
mlum oldu ki, ayn o biri znd Qara Mustafa paann rhbrliyi
altnda Osmanl qounlarnn traf v konkret olaraq Nadir qounla-
rnn yerdyimlri mahid altnda saxlansn. Qara Mustafa paa-
nn toplarla qvvtlndirilmi dstsinin ay knarnda yerldirilmsi
hm d Nadir qounlarnn ay adlamaq chdlrinin qarsn ala
bilrdi
Nadir bu xbri alandan sonra mr etdi ki, ustalar, sritli xslri
bir yer toplasnlar v onlar ay zrindn krp salnmasna bala-
snlar. Hmin krplr vasitsil Nadir Khn Badad razisind
mvqe tutmu Osmanl qvvlrin zrb endirmyi planladrrd.
Badada yrd itirak edn avstriyal alman mhndisi Dcl ay
zrindn keidin qurulmasnda yaxndan itirak etdi. Keidlrin
qurulmas n xurma v palma aaclarndan istifad etmk lazm
gldi. Nadir bu i 12 min dyn clb etdi. Onlar yaxnlqdak
razilrdn xurma v palma aaclarn myyn edilmi uzunluqda
ksib Badadn on frsngliyind olan Nhrvan mntqsin topla-
dlar. Aac tirlri irisin hava doldurulmu dri kislr baladlar.
Hmin kislr aaclar suyun zrind saxlamal idilr. Sonra is
aaclar qaln kndirl bir-birin brkidildi. Alm Ara-ye Naderid
bildirilir ki, Nadir topuba Yarby xana min dd qayq hazrlan-
masn taprmd. ox gman ki, burada shbt sal hazrlanmasndan
gedir. Sal v mvqqti krplr hazr olandan sonra Nadir zmyi
bacaran 40 nfr dy sedi. Bu dylr ayn o biri sahilin
zmli, orada yer mx alb brkitmli, sonra da sallarn v krp-
lrin kndirlrini hmin mxlara balamal idilr. Osmanl qvvlri
grnr Nadir qvvlrinin faliyytini nzart altnda saxlayrdlar.
nk Nadirin dalclar o biri sahil ken kimi Osmanl qvvlri
il rastlab geri qaytmal oldular (236).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Nadir srkrdlik tarixind
ilk df ttbiq etdiyi mvqqti keidlr vasitsil ilk gn 2500 nfr,
sonrak gn daha 1500 nfr o biri sahil adlada bildi. Amma ikinci
gn krp arla tab gtirmyib qrld (237). Bundan sonra
qounun qalan hisssinin ay zrindn nec keirildiyi mlum deyil.
Alm Ara-ye Naderiy gr, mvqqti keidlr midlri dorult-
madqda Nadirin mri il yaxnlqdak rb kndlrinin sakinlri
onun yanna gtirildi v Nadir onlardan ay nec kemyin yollarn
sorudu. Sakinlr d bildirdilr ki, Nadirin drgsindn 3-4 mil yu-
xarda ay adlamaq n mnasib yer mvcuddur v qounlar orada
ay asanlqla ke bilrlr. Nadir bu mslhti qbul etdi v ola bilsin
ki, qar trfi duyuq salmamaq n gec yar srkrdsi Babaxann
rhbrliyi altnda 10 minlik qoun dstsini yerli rblrin nian
verdiyi mkana gndrdi. Qounlarn ay adlamas Nadir n
Badad yrnn msuliyytli mqamlarndan biri idi. Ona gr z
d hmin yer yaxnlama qrara ald. Amma hrkt balamazdan
vvl far tayfasndan olan mamverdi xan Qrxln yanna ard,
papandak ciqqsini onun papana sancd v sonra da onu znn
taxtnda oturtdu ki, he kim Nadirin drgni trk etmsindn xbr
tutmasn. Yerli rblrin syldiyi mkanda onlar asanlqla Dcl
ayn adladlar v Badada doru hrkt baladlar (238). ox
gman ki, qounun qalan hisssi d sonradan bu yolla ay adlaya bil-
midi.
N qdr ki, Nadirin qounlar ayn o biri znd idi, Badad
valisi hmd paa da zn o qdr rahat hiss edirdi. Amma Nadirin
mahidsini d aparrd. Nadir ay adlayan gnn shri dstsi il
Osmanl qounlarnn qarovullarnn qarsna xmas onlarda bir
aqnlq yaratd. El hmd paa da bir aqnlq irisin dd.
Mnblrin birind hmin gn Nadirin qounu il Osmanl qounlar
arasnda dy ba verdiyi bildirilir. Baqa mnbd is dyn bir
gn sonra ba vermsindn danlr. Eyni zamanda bir mnbd Os-
manl qoununun 30 min nfr, digrind min nfr olduu
bildirilir (239). Rqmlrin hr ikisi bhli grn bilr. Birinci r-
qm oxdursa, ikinci rqm azdr. Nadir qounlarnn qarsna yqin
ki, 3 minlik Osmanl dstsi xarla bilmzdi.
Hr halda bu dy Nadir n ciddi bir snaa evrildi. vvla,
dyn ba verdiyi razi svarilrin hrkti n mnasib deyildi.
Yumaq torpaqda oxlu deiklrin v oyuqlarn olmas svarilrin
evikliyini mhdudladrd. Digr trfdn Osmanl tfngdarlarnn
pusqular yaratmas Nadir dylrini xlmaz vziyyt sald.
vvlc Qaracurlu dstsi dy atld. Pusquda dayanan tfng-
darlarn aramsz atlri dstnin mqavimtini qrd. Sonra Kuklan
trkmnlri dy qatldlar. Osmanl qvvlrinin ox uurlu mvqe
semi tfngdarlar trkmnlrin v elc d digr dstlrin hcum-
larnn qarsn alb onlar tin vziyyt saldlar. Yalnz fqanlardan
tkil edilmi dst osmanllarn btn hmllrini mrdlikl df ets
d, btnlkd Nadir qounlar geri kilmk mcburiyytind qald.
Geri kiln Nadir qounlarnn arxas Dcl ayna dirndi. Bel bir
vaxtda Nadir anlad ki, ani v qtiyytli tdbirlr hyata keirms
ar mlubiyyt dar ola bilr.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir nr kib dylrin
mracit etdi. Hqiqtd is ox gman ki, fqan dstsinin rhbrini
yanna arb ona mracit etdi. Nadir grrd ki, digr dstlr
aqnlq irisin ddy halda, fqanlar tpr v dzmn itirm-
dn igidlikl vuruurlar v onlarn cinahnda tbbs geniln-
dirmkl dyn mumi gediin tsir gstrmk olar. Nadir syldi
ki, ey fqan dilavrlri, bu gn kiilik gndr, tpr gndr, gr siz
dyd znz gstrmsniz n qzlbalar, n d fqanlar bu
dyd canlarn qurtara bilcklr. gr bu dyd qhrmanlq
gstrsniz sizin hamnz dostlarnzn arasnda ba uca, hyatnz
is xobxt edcym (240).
Bu mracitdn sonra fqan srkrdlrindn olan Qni xan min
nfrlik dstsi il atlarda piyada olub osmanllarla dy girdi.
Nadir eyni zamanda digr dstlrin d fallamasna nail oldu. Xsu-
sn, topular srrast atlrl Osmanl qounlar arasnda itkilrin
sayn artrdlar. Min nfrlik lav qvvnin yetimsi is Nadirin
zrb qvvsini daha da artrd v o z d dylr qatld. Osman-
llar trfindn atlan bir gll Nadirin atn yaralad. Bel olanda
yaxnlqdak dylrdn biri z atn Nadir verdi. Nadir is byk
srtl zn fqanlar vuruan mvqelr yetirdi v cati il fqan-
larn uurlarn daha da genilndirdi. lindki mudun havada cvlan
etmsi qar trfin qvvlrin qorxu, z dylrin is ruh v
ilham gtirdi. Btn bunlarn nticsi idi ki, Nadir dyn gediind
ciddi dyiiklik yaratd v osmanllarn dy meydanndan kil-
msin nail oldu (241).
Osmanl qounlarnn btn chdlrin baxmayaraq Nadirin qvv-
lrinin iradsi qrlmad. Osmanl qvvlri geri kilmk mcburiy-
ytind qaldlar. Nadir, Osmanl qounlarn tqib edrk Khn Ba-
dad l keirdi. Orann qarnizonu Nadir mqavimt gstrmk ists
d sonra bu mqavimtdn l kib Badad qalasna qamal oldu.
Bununla Nadir Badad trafnda Osmanl qvvlrin qar dy-
d ar v lazml qlbsini ld etdi. O, Badad qalasna daha da
yaxnlab onu mhasiry ald. tinlikl baa glmi bu dyn
sonunda Nadir frqlnn dylri, xsusil fqan dstsinin srkr-
dlrini lazmnca mkafatlandrd, zn gstr bilmynlr is
onun tnbihin v qzbin tu gldilr.
Bu dy Badadn mhasiry alnmasn tamamlad. Mvcud
olan mlumatlara gr, Nadir Badad trafnda qurulmu mdafi
sngrlrini l keirib Osmanl qvvlrini tamamil Badad qala-
sna sxdrd. Nadirin qvvlri qala trafnda su il doldurulmu
xndk boyunca mvqe tutdular v qalann traf alml laqlrini
tamamil ksdilr. Veriln mlumatlara gr, Nadir Dcl aynn hr
iki sahilind, Badad qalas boyunca istehkam sistemi yaratd. Bu
istehkam sistemin 2700 brc daxil idi. Hr brc d bir-birindn
tfng ati msafsind idi (242).
Bellikl, 1733-c ilin vvllrind, qn sonunda Badad Nadir
trfdn tam mhasiry alnd v bu mhasir bir ne ay davam etdi.
1733-c ilin Novruz bayramn da Nadir Badad qalas trafnda
keirdi. Onun midi qala daxilind rzaq qtl yaratmaqla qalann l
keirilmsin nail olmaq idi. slind, Nadir buna nail oldu. Uzun
srn mhasir Badadda rzaq qtl yaratd. Aclqdan canlarn qur-
tarmaq n geclr hr sakinlri zlrini qala divarlar zrindn
atb Nadirin drgsin qoulurdular.
Badad mhasird olduu vaxt Nadir qounlarnn bir hisssini
traf mntqlr gndrrk hm oradak Osmanl qvvlrin zrb
endirirdi, hm d rzaq ehtiyat toplayrd. Mnblrd Badadn m-
hasirsinin davam etdiyi aylarda Nadir qounlarnn ama yr,
Sleyman Bb v Davud Soltan qalalarnn l keirilmsi haqqnda
mlumatlar vardr (243).
Badadn mhasirsi 1733-c ilin ortalarna qdr uzand. Bu
mddt rzind hrd olan btn rzaq ehtiyatlar msrf edildi.
Hmin ilin iyul aynda hmd paa qalann tslim edilmsi il bal
Nadirin yanna nmaynd heyti gndrdi. Nmaynd heyti Nadir-
l danqlar apard v Badadn bir ay rzind thvil verilcyini
byan etdi (244).
Gman olunur ki, hmd paa bununla vaxt qazanmaa v ona
yardm n lav qvv gndrilcyin mid edirdi. Szsz ki,
Osmanl saray da mhasirnin davam etdiyi dvrd Badadn tin
vziyyt dmsindn xbr tutdu v Badada yardm n sdr-
zm olmu Topal Osman paann rhbrliyi altnda byk qoun ds-
tsi gndrdi. Mnblrd Topal Osman paann rhbrliyi altnda
olan qounun 100 min v 300 min olmas haqqnda mlumatlar mv-
cuddur. Tarixilr 100 minlik qounun Badada gndrilmsi fikrin
daha ox istinad edirlr. Mnblrd o da bildirilir ki, Topal Osman
paann rhbrliyi altnda byk qoun dstsinin hrkt balamas
xbrini hmd paaya atdrmaq n aparlar gndrildi. Amma
bu aparlar Nadir trfindn l keirildi v o gndriln mktubun
mzmunu il tan olduqdan sonra zrin byk qoun dstsinin
glmsindn xbr tutdu (245).
aparlarn apard mktubla tan olandan sonra Nadir onlar azad
etdi. Hmin mktubdan aydn olurdu ki, Osmanl saray Nadirin yeni-
dn fallamasndan, Badadn mhasiry alnmasndan ox nara-
hatdr v bununla bal vaxtil sdr-zm olmu, Osmanl saraynn
istedadl srkrdlrindn biri kimi ad xarm Topal Osman paann
Nadir qar gndrilmsin byk midlr bslyir. Bu mktubda da
Nadir Toppuz xan adlandrlrd. Osman saray mid edirdi ki,
sfvilrin srhdlri daxilind olan btn rzaqlar Topal Osman paa
trfindn l keirilck, Nadir hbs olunaraq stanbula gndrilck
v bununla da rqd yaranm narahatla son qoyulacaqdr (246).
C.Hanvey gr, Topal Osman paann qounu il glmsi xbrini
eidnd Nadir Mosulun Osmanl hakimin mktub gndrdi v
hmin mktubda Topal Osman paann glmsin mnasibtini bel
bildirdi: Xbr atmdr ki, trk srkrdlrindn biri ahst yol gl-
mkddir (buradan anlayram ki, o, igid adam deyil). Uzun mddtdir
ki, yoldadr v mnim qlblrim mane olmaq istyir. Ona xbr
atdrram ki, srtl glmsini istyirm v mn onun yolunu daha
gdk etmk n qounumun bir hisssi il onun qarsna yolla-
nram. Bu kifaytdir ki, onu tlsmy peiman edim. Mn onun h-
qir qoununu ninki sir edcym, htta zn d sdmr uaq kimi
tutacaam (247).
C.Hanveyin srind Topal Osman paann da Nadir gndrdiyi
mktubundan danlr. Topal Osman paa hmin mktubda byk g-
c malik olduuna v Nadir gcl zrb endircyin iar edirdi.
Amma Nadirin mktubundak bir sra mqamlar diqqti daha ox clb
edir. Bu mqamlardan biri Nadirin z qounlarnn bir hisssini Topal
Osman paaya qar gndrmk istmsidir. C.Hanvey Nadirin btn
qoununun deyil, yalnz bir hisssinin osmanllara qar gndrilm-
sini onun z dmnini layiqinc qiymtlndirmmsi, qrurlu hrkt
etmsi kimi izah edir. slind, bel bir qrar Nadir trfindn mdrik-
csin qbul edilmi bir qrar idi. Nadir Badadn mhasirsini bura-
xb btn qounu Topal Osman paaya qar gndrsydi, arxadan
Badaddak Osmanl qarnizonunun ar zrbsin mruz qala bilrdi.
Digr trfdn Nadir, Topal Osman paann qounu il tez qarla-
maq n ona doru hrkt edcyini bildirir, yni Topal Osman
paann Badad trafnda deyil, Badaddan aral bir mkanda qar-
lama qrara alr. Bununla, Nadir yen d iki qvv arasnda qalmaq-
dan v daha ar zrb almaq ehtimalndan zn sortalad.
Tarixdn artq mlumdur ki, Topal Osman paann qvvsi Nadirin
dy girn qvvsindn n az iki df ox idi v Nadir bu mliy-
yatda uursuzlua dar oldu.
Tarixi dbiyyatda Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy istinadn
Nadirin Badadn mhasirsind 62 minlik bir dst saxlad v 50
minlik bir qoun dstsi il Topal Osman paaya qar dy yollan-
d bildirilir. O da bildirilir ki, Badad trafndak qounlarn yerd-
yimsini Nadir ox ehtiyatl v gizli kild apard ki, qaladak
Osmanl qarnizonu bundan xbr tutmasn. Bu yerdyim sasn
gec vaxt aparlrd. Qoun dst-dst Badad trafn trk edib m-
yyn edilmi mntqy yollanandan sonra sonuncu gn Nadir z
d ora yolland (248). Mnblrd Topal Osman paann qounu il
dy girmk rfsind Nadirin qoununun gclndirilmsi n
lav tdbirlrin hyata keirilmsi haqqnda mlumat yoxdur. Nzr
alnsa ki, Topal Osman paann hrkt balamasndan Krkk traf-
na atmasna qdr bir ne ay kemidi v Nadirin mktubundan
gman etmk olar ki, onun da bundan xbri var idi, bel bir hazrln
grlmsi ola bilsin ki, mliyyatn gediin d tsir gstr bilrdi.
Amma Nadir kfiyyat vasitsil Osmanl qvvlrinin yerd-
yimsini nzart altnda saxlayrd. O vvlc az sayda dysn
yerli rblrin bldiliyi il Osmanl qvvlri istiqamtin gndrdi
ki, onlarn say, harada olmas barsind mlumat ld etsin. Bu k-
fiyyat qurupu iki gndn sonra Nadirin yanna qaytd v qrup zvlri
Mosul yaxnlnda Osmanl qvvlri il rastladqlarn bildirdilr.
Onlarn syldiyin gr, 10-15 mil uzunluunda hr trfi Osmanl
qounlar brmd v hmin qvvlr Badada trf irlilmkd
idi. Mnblr gr, Nadir bu qrupun ardnca 12 minlik bir dstni
irli atd. Dstnin sasn far, Mrv v Qaracurlu dylri tkil
edirdilr. Dsty mamverdi xan far, ahqulu by Qacar, Mhm-
md xan Qaracurlu v baqalar rhbrlik edirdilr. Bu dst Msib
drsi adlanan bir yerd Osmanl qvvlri il qarlad. Nadirin bu
dstni irli gndrmkd mqsdi kfiyyat xarakterli dy aparmaq
idi. Osmanl qounlarnn avanqard dstsi il Nadir dstsi arasnda
ox da uzun kmyn toqquma ba verdi v bir ne Osmanl
dys sir gtrld (249).
sirlr bildirdilr ki, Osmanl qounlarnn say-hesab bilinmir v
onun qarsn ksmk el d asan olmayacaqdr. Shri gn Osmanl
qvvlri daha da yaxnlaanda Nadirin avanqard geri kilmk mc-
buriyytind qald. Mnblrd mvcud olan mlumatlara gr,
Nadirin avanqard dstsi Osmanl qounlarnn daha byk avanqard
dstsi il bir d dy girdi. Amma dst geri kilib dy meyda-
nnda olan vziyyti Nadir atdrd (250).
Nadir anlad ki, mrkkb bir vziyytl qarlabdr. O, sayca
stn, keyfiyytc is gcl olan bir qounla dy girmli idi. Bir
ne gn rzind kfiyyatn apard mahidlrl d o, Osmanl qo-
unlarnn sayn myynldir bilmdi. Dzlr splnmi olan
Osmanl qounlarnn ucu-buca grnmrd. oxluuna gr Nadi-
rin sayn dqiq myynldir bilmdiyi Osmanl qounlarnn say
yuxarda xatrlanmd. 100 minlik Osmanl qoununun trkibin gl-
dikd is mnblr gr onun 70 mininin yeniri v piyada qv-
vlri, 30 minini svari v topular tkil edirdilr. Mnblrdn o da
aydn olur ki, dy meydannn seilmsi tbbsn Osman paa
z lind saxlad. Onun Krkk yaxnlnda sediyi mkan qumsal v
oxlu tpliklr malik bir razi idi. Hmin razi daha ox piyadalarn
faliyyti n mnasib idi. Svarilrin yerdyimsi bu razid tin-
liklrl qarlaa bilrdi ki, Topal Osman paa da el bunu istyirdi.
Onun dyqaba dzl haqqnda mnb v tarixi dbiyyatda
mxtlif fikirlr mvcuddur. Bu fikirlrd mumildirici v oxar
cht ondan ibart idi ki, Topal Osman paa qounlar aypara klind
dzmd. Nadir ah tarixinin tdqiqatlarndan olan buturab Sr-
dadvrin srind gstriln dy planna gr bel gman etmk
olar ki, Osmanl qvvlrinin aypara dzlnn iti knarlar qarya
deyil, arxaya meyllnmidi. Yni, ayparann qabarq hisssi irli
xarlmd (251).
.Srdadvrin yazdna gr, 4 kilometr eni olan cbhd yerl-
n Osmanl qounlar 7 stuna blnmd. C.Hanvey is Osmanl
qounlarnn be dsty blndyn yazrd. Mvcud olan mlumat-
lara gr, Osmanl qounlarnn hr stununa 20 dd top verilmidi
v onlarn mhafizsi yenirilr taprlmd. C.Hanvey gr,
Osmanl qounlarnn sa cinah yenirilr, sol cinah is krdlrdn
v digr dylrdn ibart dsty taprlmd. Topal Osman paa
da dzln mrkzi hisssindki dstnin rhbrliyini z zrin
gtrmkl hmin dstnin arasnda mvqe tutmudu (252).
Avropa mnblrin istinad edn Q.Mqtdir is gstrir ki, Topal
Osman paa toplar, rumeli piyadalarn v yenirlri dy dzl-
nn mrkzind yerldirdi v mrkzin rhbrliyini z zrin
gtrd.Dy dzlnn cinahlar svarilrin himaysi altna
alnd v bir svari alay avanqard kimi Dcl ay boyunca irli xa-
rld (253).
C.Hanvey is Osmanl qounlarnda Mhmmd paann rhbrliyi
altnda aryerqard dstnin tkil edilmsindn d xbr verirdi (254).
Qounlarn dy dzl haqqndak bu fikir mxtlifliyi daha
ox Nadir ah haqqnda yazlm sas mnblrin bu msly diqqt
yetirmmsindn irli glir. Alm Ara-ye Naderi yalnz onu xatrla-
dr ki, Osmanl qounlar 70 srada hcuma kedilr (255). ox gman
ki, bununla mnbd hanssa bir dsty iar olunur. nki 100 min-
lik Osmanl qoununun 70 srada dzlmsi el d inandrc grn-
mr.
Nadir qounlarnn dy dzl haqqnda da yekdil fikir mv-
cud deyildir. C.Hanvey gr, Nadir dy meydanna glndn sonra
qvvlrinin ciddi kild qrupladrlmas n kifayt qdr vaxta
malik olmad. Bununla bel, mvcud olan frstdn istifad edib z
qounlarn 10 stuna bld (256).
Avropal tarixi arl Piklet istinadn Q.Mqtdir yazr ki, Nadi-
rin qoununda 10 min nfr czayiri v 30 min svari var idi. Cza-
yirilr sasn qaracurlu tayfasndan, svarilr is farlardan, trk-
mnlrdn v fqanlardan ibart idi. Toplarn v znburklrin say
bard mlumat verilms d onlarn da mvcudluu v dvlr z-
rind danmas haqqnda mlumatlar vardr. Bunlardan baqa, Nadi-
rin qoununda rblrdn ibart bir dst d var idi (257).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid is yalnz rxilrin Nadir
qounlarnn nnd yerldirildiyi xatrlanr (258). Orada Nadir
qounlarnn trkibi il bal mfssl mlumat olmasa da Alm Ara-
ye Naderid daha geni mlumat vardr. Burada bildirilir ki, Nadir
qounlar 50 min nfr idi. Onlardan 30 mini cvn geyinmidi.
Qalan 20 min nfri is czayiri idi. Yni, bel gman etmk olar ki,
piyada v svarilrin ksriyyti soyuq silahlardan qorunmaq n
yinlrin mhafiz tchizat geyinmidilr. Mnbnin mlumatna
gr, qouna rhbrlik mamverdi xan fara, Mhmmd xan Beluca
v baqalarna taprlmd. Eyni zamanda o da bildirilir ki, dydn
vvlki gnn gecsi Nadir z qounlarn dstlr bld v hr bir
dsty d tcrbli bir srkrdni rhbr tyin etdi. Bundan lav,
Nadir 15 min nfrdn ibart ehtiyat dstsi yaratd v bu dsty
sasn czayirilr daxil edildilr. Qounlarn nn qacar, bayat v
bayiri dylri, arxa eelona is bxtiyari v Herat dylri
yerldirildi. Cbhnin sol cinah Hsnli xan v Rcbli xann
rhbrliyi altnda olan raq v Farsdan toplanm qoun dstsin, sa
cinah is fqan dstsin hval edildi. Cbhnin mrkzi hisssind
lur, fars, Sistan dylri mvqe tutmudular. n qabaqda is
dygnliyi il frqlnn farlar, qacarlar, Mrv v qaracurlu
dylri dmn zrin hcuma balamal idilr. Qounun qrup-
ladrlmasn baa atdrandan sonra Nadir srkrdlrini toplayb
qti kild taprd ki, onun gstrii olmadan kims atn yerindn
trptmsin v Osmanl qounu trf niz bel atmasn (259).
Mnblrd v tarixi dbiyyatda Krkk trafnda Nadir v Topal
Osman paa qounlarnn apard dy mliyyat bard d vahid
fikir yoxdur v mvcud olan mlumatlar sasnda is mliyyatn b-
tv mnzrsini yaratmaq tindir. Hr halda mumi qnat beldir ki,
mliyyat Nadir qounlar n uurlu kild balad. Yen arl
Piklet istinadn Q.Mqtdir yazr ki, mliyyat balanan gn Nadirin
qounu Osmanl qvvlrinin avanqard dstsi il rastlad. Bu qrup-
lamada Nadir dylri dmn zrin yaraq osmanllar geri
kilmy mcbur etdilr. .Piklet ona da iar edir ki, Nadir geri
kiln Osmanl qvvlrini tqib etmy aludilik gstrdi. gr,
Nadir osmanllar izlmkdns geri kilib daha mnasib razi se-
my alsayd mliyyatn sonrak gediind uursuzlua dar ol-
mazd (260).
C.Hanvey gr, Nadirin ilkin qarlad qvv Osmanl qounu-
nun svari dstsi idi. Hmin svari dstsi Nadir qoununun tzyi-
qin davam gtirmyib geri kilmk mcburiyytind qald (261).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadirin qarlad dst Mmi
paann rhbrliyi altnda olan 50-60 min nfrlik Osmanl dstsi idi.
Bu dst ayrca hrkt edirdi v mliyyat meydannda Topal Osman
paann mumi qoununa birlmli idi. Bu mnbd yazlandan bel
gman etmk olar ki, Mmi paa z hrktini mumi rhbrlikl
lazmnca tnzimlmmidi v gzlmdiyi halda Nadirl qarlamal
oldu. Kifayt qdr byk qoun dstsi olduundan ola bilsin ki,
Nadir bu dstni Osmanl qounlarnn sas qvvsi kimi qbul etmi,
mliyyatn sonrasn nzr almadan btn gcn d mhz bu ds-
tnin mhvin istiqamtlndirmidi. Ona gr Nadirin qounu btn
gc il osmanllarn zrin hcum kdi v Mmi paann dstsi-
n gcl zrb endirdi. Bu mnby gr d Nadir dylri tqib
aludilik gstrdilr. slind, onlar gman edirdilr ki, mliyyatn
sonuna artq az qalmdr v tezlikl Topal Osman paa da l
keirilckdir (262).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid d mliyyatn balanc mr-
hlsi il bal bzi shnlrin tsviri verilmidir. ox gman ki, bu
shnlr d mhz Mmi paann dstsi il olan qardurmaya aiddir.
Bu mnby gr, ilkin olaraq Nadirin rxilri dy qouldular v
zlrini Osmanl qounlarnn mrkzin vurdular. Toplarn v tfng-
lrin aramsz atlri dy daha da qzdrd. Cbhnin mrkzi
hisssind dyn Nadir tfngilr trfdn Osmanl mvqe-
lrin qar hrkt etmk mri verdi. z is fqan tfngilrinin
mayiti il Osmanl artilleriyasnn mvqelrin doru hrkt etdi.
Mnbd dyn ox grgin getdiyi v Nadir qvvlrinin uurla
irlilmsi haqqnda mlumatlar vardr. Bu uurun nticsi kimi Nadir
zn htta Osmanl artilleriyasnn mrkzin yetirdi v Osmanl
toplarnn bir nesini l keirdi (263).
Dy gn rzind davam etdi. Nadirin qoun dstlri myyn-
ldirilmi istiqamtlrd Osmanl qounu il yaxn dy giridi.
Osmanl qounlar rhbrliyi trfindn mliyyat meydannda ba
vernlri qiymtlndirrkn vziyyt uyun tdbirlri hyata keir-
msi Nadir qoununun malik olduu stnly lindn ald. Xsusil,
Osmanl artilleriyasnn aramsz v smrli faliyyti Nadir qoun-
larn irliy istiqamtlnmi sas zrb qvvsinin srtini v ksrini
xeyli zifltdi. Ardnca Osmanl qvvlri dst-dst dy atld.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, mnblrin mlumatna gr, 70 sra d-
zlm Osmanl qvvlri dniz kimi dalalanb Nadir qounlarnn
qarsna xd. Bununla da hr iki trfin sas qvvlri mliyyat
meydanna atlm oldu. Mnblrd o da bildirilir ki, Osmanl artille-
riyasnn v tfngdarlarnn aramsz atlri az qala Nuhun tufann
xatrladrd. Top v tfng atlrinin mayiti il Osmanl srkrdsi
Mustafa paa lbinin rhbrliyi altnda am svarilrindn, rb
nizdarlarndan v baqa sfpozanlardan ibart byk qoun dstsi
Nadir qounlarnn sol cinahna zrb endirdi. Nticd, bu cinahda
dyn raq v Fars dylri Osmanl qvvlrinin ar zrbsi
altnda geri kilmk mcburiyytind qaldlar (264).
Sol cinahda vziyytin mrkkblmsinin v dylrin geri
kilmsinin qarsn almaq n Nadir hmin istiqamti lur v bayat
dylrindn ibart olan dst il mhkmlndirmyi qrara ald.
Amma bu niyytin nail olmam sa cinahda da vziyytin mrk-
kbldiyinin ahidi oldu. mliyyatn gediind kskin dyiiklik
yaratmaa chd gstrn Topal Osman paa Hsn paa aminin rh-
brliyi altnda baqa bir dstni Nadir qounlarnn sa cinahna istiqa-
mtlndirdi. Bununla Nadirin hr iki cinah Osmanl qounlarnn gc-
l at zrbsi altna dd. Bir trfdn yayn istiliyi, bir trfdn su
mnblrinin uzaqda olmas v bir trfdn d mliyyat meydannda
gy sovrulan toz-torpaq Nadir qounlarnn dygnliyin ks tsir
gstrdi. Bel bir vziyytd dyn davam etdirilmsinin ar nti-
clr gtir bilcyini anlayan Nadir carlara mr etdi ki, Srdar xa-
nn v Mhmmdli xann rhbrliyi altnda olan qaracurlu dstsini
ahqulu by Mrvinin rhbrliyi altnda olan dstni v Mehdi xan
farn rhbrliyi altnda olan dstni vziyytin mrkkbldiyi
mvqelr tlsmy arsnlar (265).
Adlar kiln srkrdlr Nadirin taprn alan kimi drhal d-
y meydanna atldlar. Ancaq qrar tutduqlar mvqelrdn dy
meydanna yetin kimi havann sonsuz istiliyi v susuzluq artq
dstlr z tsirini gstrdi. Bununla bel, hmin dstlrin yetimsi
Nadirin znd d, qounlarda da myyn bir ruh dyiikliyi yaratd.
Htta Nadir z d dylr atld. Onun da dy girmsi gcl
dmn qarsnda, ar v yorucu hava raitind olan dylr
bir hval-ruhiyy gtirdi. Nadirin dy hans zmkarlqla girmsini
onun atnn iki df yaralanmas da gstrir. Hr iki halda Nadir isti-
qamtlnmi zrb Nadirin atna dydi v hr iki halda da Nadir yeni
ata minib dy davam etdirdi (266).
Nadir z dymkl brabr, btn qounun, o cmldn mey-
dana yenic atlan dstlrin faliyytini nzart altnda saxlayrd.
Nadir d mahid edirdi ki, qounlar susuzluq yansn cilovla-
maqda tinlik kirlr. Dylr ktlvi kild Dcl ayna z
tutanda onlarn geriy qaydan yolunun Osmanl artilleriyas trfin-
dn at tutulmas itkilri daha da artrd. Qaracurlu v Mrv dstl-
rinin getdikc daha ar vziyyt dmsini grnc Qni xan fa-
rn rhbrliyi altnda bdali fqanlar dstsini onlarn kmyin gn-
drdi. fqanlar zlrin mxsus cngavrlikl dy atlsalar da bir
saatlq grginlik v susuzluq onlarn da taqtini lindn ald. Bir
trfdn d Osmanl qounlarnn mqavimti onlar geri kilmk
seimi qarsnda qoydu.
C.Hanveyin yazdna gr, Nadir 3 minlik rb dstsini az sayl
iranl dylrl birlikd Mosul yolunun mhafizsin gndrdi ki,
Mosuldan Osmanl qvvlrin gl bilck yardmn qarsn alsn.
Mosulun osmanl hakimi Topal Osman paaya yardm gndrilmz-
dn vvl rb dylri il dana girib pulla onlar l ala bildi.
Bundan sonra Mosulda toplanm qvv d dy meydanna girib
Nadir qar mvqe tutdu. Bu da Nadir qounlarnn mvqelrinin
ziflmsin yol ad (267).
Nadirin dy lav qvvlr daxil etmkl bu v ya digr
istiqamtd qvv stnly yaratmaa almas, xsi nmunsi il
dylrini ruhlandrmaa chd gstrmsi ilkin mrhld ld
etdiyi stnly qorumaa kifayt etmdi. sti hava raiti v susuzluq
Nadirin gz qarsnda onun qounlarn iflic vziyytin sald. Bir
trfdn d qvv stnlyn malik olan Osmanl qounlarnn mh-
km iradsi Nadir qounlarnn btn fdakarln nticsiz qoydu.
Veriln byk itkilr Nadiri geri kilmk seimi il razlamaa
mcbur etdi.
Amma mnblrd olan bir mlumata gr, Nadir qounlara geri
kilmk mri vers d btnlkd dydn xmaq niyytind de-
yildi. Onun plan bel idi ki, far, Mrv, qaracurlu, fqan v s. ds-
tlr dy-dy arxaya kilsinlr, sngrlr snsnlar, havann
qaralmas il qounlar su il tmin edilsin, yorunluqlarn v susuz-
luqlarn aradan qaldrsnlar v sonra dy yenidn davam etsinlr.
Qoun dstlri Nadirin taprna sasn geri kilmy baladlar.
Amma onlarn gerilmsi Osmanl srkrdlri trfindn mahid
olundu v Osmanl srkrdlri yaranm yeni bir mnasib mqamdan
da bhrlnrk Nadir qounlarna daha bir zrb endirmk hvsin
ddlr. Osmanl srkrdlri llrin dn frsti fvt vermdilr
v Nadirin fqan dylri dstsi zrin yr etdilr. fqan ds-
tsind vziyytin mrkkblmsi baqa istiqamtlrd d zn
bruz verdi. Qounlarda yaranm aqnlq Osmanl qvvlrini
zrb gcn daha da artrd v nticd Nadir qounlar praknd
vziyyt db geri qamaa baladlar. Bu prakndlik el bir
miqyas ald ki, Nadir qounlar idar olunmaz bir vziyyt atd. tki-
lrin say xeyli artd. Nadir z d dydn xb Behruz istiqamtin
z tutdu (268).
Nadir qounlarnn bu mliyyat zaman verdiyi itkilr haqqnda
mxtlif mlumatlar vardr. Tarixi dbiyyatda Badad trafnda
dar olduu uursuzluqda Nadirin itkilrinin 20-30 min olmas haq-
qnda rqmlr gstrilib (269). Alm Ara-ye Naderid is bildirilir
ki, Nadirin toplar v znburklri Osmanl qoununun lin kemkl
20 min czayirini, 10-15 min dyn itirdi (270). Bir szl Na-
dirin qounlarnn uursuzluu hm d byk dy itkilri il
mayit olundu.
Amma qar trf d byk itkilr mruz qald. Osmanl qoun-
larnn verdiyi itkilrin miqyas Nadir qvvlrinin catl dym-
sinin niansi idi. Tarixilrin verdiyi mlumatlara gr, Topal Osman
paa Osmanl sarayna dyd ld etdiyi nticlr barsind, hm d
qarlad tinliklr barsind mlumat verdi. Onun qnatin gr,
bu itkilr o drcd byk idi ki, Nadirin nvbti hcumunun qar-
sn almaa gc atmazd. Ona gr Topal Osman paa Osmanl
sarayndan yeni qvvlrin gndrilmsini istdi (271).
Bzi tarixilr Nadirin Krkk trafndak dy mliyyatndan
sonra Badad hakimi hmd paann qounlarnn Badad mhasi-
ry alm Nadir qounlar zrin hcum kdiyini v qalan mha-
sir etmi qvvlr zrb endirdiyini bildirirlr. L.Lokkart, hmd
paann Badad mhasir etmi 12 min nfrlik Nadir qounlarna
ar zrb vurduunu qeyd edir. C.Hanvey is Badad trafnda da-
yanm Nadir qvvlrinin qala qarnizonuna qar mrdlikl vuru-
duunu, amma geri kilmk mcburiyytind qaldn yazr. Tarix-
e Cahanqoa-ye Naderid d bu fakta toxunulur, amma bu msly
el bir dramatiklik verilmir (272).
Bzi tarixi dbiyyatda is Nadirin dy meydanndan geri kil-
msindn sonra Badad trafnda dayanan qoun dstsini d qalann
mhasirsindn l krk ona qoulmaq taprn verdiyini bildi-
rirlr. Alm Ara-ye Naderid d bu fakt z ksini tapmdr. Mn-
bnin verdiyi mlumata gr, ba vern uursuzluqdan sonra Nadir,
Frhad by adl srkrdsini Badad trafndak sngrlr gndrdi
ki, oradak qvvlri Kermanaha trf geri ksin (273).
Nadir z is Behruz aynn sahilind dayand. lkin yorunlu-
unu aldqdan, znn v qounlarn susuzluunu aradan qaldrdqdan
sonra daha thlksiz yer kilmyi qrara ald. Hmin yerdn iki
mil aralansa da, yen d Behruz aynn knarnda drg sald. D-
y meydann trk edn qounlar dst-dst glib hmin yerd Nadir
drgsin birldilr.
Burada Nadir qounlara istiraht vermkl brabr btn dstlri
bir yer toplama v vvlki nizam brpa etmyi taprd. Amma
dstlr arasnda vahimy dn, Nadirin iradsinin qrldn g-
man edn, Nadirin tlblrini yerin yetirmdn qab dalanlar da
oldu. Nadir Krkk trafnda uursuzlua dar olsa da osmanllarla
savan hl bitmdiyin min idi v ona gr d dydn sa-
salamat dnnlrin yenidn vahid rhbrlik altnda birldirilmsini,
onlarn gcnn sfrbrliy alnmasn nzrdn qarmrd. Lakin
eidnd ki, krd Trxann rhbrliyi altnda olan dstlrdn biri ba
vern uursuzluqdan sonra onun drgsini trk edib frarilik edib,
ox hirslndi, ona sdaqt nmayi etdirn far, qacar, Mrv, qara-
curlu, fqan dstlrini frarilrin ardnca gndrdi. Nadir fikirl-
mdn frarilrin rhbrini qtl etdirdi. Osmanl qounlar qarsndak
uursuzluqdan sonra dylr arasnda inamszla rvac vern bir
ox minbalarn burunlar v qulaqlar ksildi, qoun daxilind hrbi
intizamn qorunmas n srt tdbirlr hyata keirildi. Alm Ara-
ye Naderid yazlanlara gr, Nadir frarilr z tutub onlara srt
mracit etdi, onlar frarilik kimi bir rfsizlikd gnahlandrd
(274).
Bu mracit eyni zamanda Nadirin znn d dar olduu uur-
suzlua mnasibtinin ifadsi idi. Dyd mlub olma z x-
siyytin sdrmayan Nadir ar vziyyt ds bel iradsini itir-
mdi, gcl dmndn qorxmad, mlubiyyt xbri il geri dn-
myi zn ar bildi. O z dylrini v srkrdlrini d bu zm-
karlq zrind kkldi, onlar n yaxn zamanda yenidn osmanllar
zrin yr etmy v qlbni geri qaytarmaa sfrbr etdi.
Bellikl, Nadir fatehlik tarixinin n byk uursuzluuna dar
oldu. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bzilri bu uursuzluun sbbini
Nadirin zn qrurlu aparmasnda, qar trfin gcn lazmnca
qiymtlndirmmsind grrdlr. Mnblr hava raitinin
risqliliyini, klyin v tufann toz-duman qaldrmasnn, su mnbyi-
nin uzaqda olmasnn da Nadir qounlarnn faliyytin tsir gstr-
diyini qeyd edirlr. Szsz ki, bunlar nzr almamaq olmaz. Sada-
lanan sbblr irisind Osmanl qounlarnn daha masir v uzaq
vuran artilleriyaya malik olmas, Nadir trfindn mnasib dy
mvqeyinin seilmmsi, Nadirin Badad trafndak mhkmlndi-
rilmi mvqelri trk edrk irliy xmasna ehtiyac olmamas kimi
mqamlar da eidilir. stniln halda bunlar hams Nadirin dy
lazmi kild hazrlamamasnn, onun qar trfin imkanlarn real-
lqla qiymtlndirmmsinin nticsidir. Bunun Nadirin z poten-
sialna yersiz arxaynlamasnn, ya da Osmanl srkrdlrinin z
faliyytlrini daha mhartl qurmasnn nticsi olduunu sylmk
tindir.Nadirin srkrdlik istedadna xas olan intuisiyann zn
gstrmmsi d bir tccb dourur. Dyn vvlind qazanlan
nisbi uur da ox gman ki, qounlarda qlbnin asanlqla ld edi-
lcyin olan arxaynl artrd. zndn ikiqat qvv stnlyn
malik olan Osmanl qounlarna Nadir z qounlarnn evik qrup-
lamasn v srtli manevrlrini tkil etmkl. sbatl mdafi z-
rind smrli hcumlar qurmaqla, dyn taleyinin hll edildiyi
mvqelrd zrb v qvv stnlyn nail olmaqla, qoun nvlri
v dstlri arasnda qarlql laqni dzgn tnzim etmkl stn
gl bilrdi. Amma bu dydn Nadir qalan qlb yox, ar uur-
suzluun thlilindn xarlan nticlr oldu.
Uursuzluq Nadiri ruhdan salmad. ksin, rastlad uursuzlua
olan soyuqqanl mnasibti iradsini v zmkarln, daxili tprini
daha da gclndirdi.
Nadir el uursuzlua dar olduu gndn osmanllarla yeni d-
y hazrlamaa balad. Bu hazrlq ilri son drc geni miqyas
ald v onlarn dzgn tnzimlnmsi n Kermanaha yolland. O
btn lkni d bu hazrlq ilrin, qounlarn brpasna, onlarn
yenidn tchizin sfrbr edilmsin nail oldu.
Nadir vvlc qounlarn ar dylrdn sonrak vziyytini
aradrd. Bu qoun qardak msuliyytli dydn qalib xmaq
n say baxmndan yetrinc olmad kimi, onun tchizat da ac-
nacaql idi. Nadirin ixtiyarnda olan maliyy vsaiti v tchizat ehti-
yat da mvcud ehtiyacn aradan qaldrlmas n yetrli deyildi. Be-
l olanda, Nadir Kermanahda tkilatlq ilrini genilndirdi v
znn inand yaxnlarn, srkrdlrini Xorasana, raqa, Farsa v
Azrbaycana gndrdi, onlara konkret taprqlar verdi ki, yerli
hakimlrl birlikd silah, sursat, adr, tchizat, yk heyvanlar v s.
toplasnlar, yerli xzinlrd olan vsaitlri cmldirib Kermanaha
yollasnlar. Bu msuliyytli taprqlarn yerin yetirilmsinin tkili
n bzi mntqlrin hakimlri dyidirildi. Msln, Khkl-
viyy, Hviz, Borucrd, tr v Dizfulun hakimliyi Mhmmd
xan Beluca taprld. Mhmmd xan Beluca gstri verildi ki, adlar
kiln mntqlrdn 20 minlik bir dst tkil etsin v sonra hmin
dst il Nadirin qoununa qatlsn. Mhmmd xan Beluc hmin ds-
tnin zruri tchizi qaysna da qalmal idi. Bel bir gstri slind
btn vilayt hakimlrin verilmidi. z qounlarnn mhkmln-
dirilmsi n Nadir sfahana hakim tyin edilmi Thmasib xan
Clayiri d dstsi il birlikd geri ard. xtiyarnda 6 minlik bir
dst olan Thmasib xan blgd sabitliyin tmin edilmsi n ora
gndrils d malik olduu srkrdlik tcrbsi il qardak dyd
daha faydal xidmt gstr bilrdi (275).
Mnblrd bildirilir ki, Xorasanda toplanm v myyn hazrlq
grm cavan dylr d Nadirin qoununa qatldlar. Nadirin t-
kilatl saysind ox da byk olmayan bir mddtd vilaytlrdn
xeyli sayda qoun topland. Bununla brabr, Nadir bir ox srkr-
dlrin imkan verdi ki, qounu il z mntqlrin qaytsn v hm
dylrin istiraht versinlr, hm d onlarn tchizatnn tkmil-
ldirilmsini tmin etsinlr (276).
Qounlarn tlb olunan sviyyd tchiz olunmas n kifayt
qdr byk maliyy vsaitlrin ehtiyac var idi. Nadir eyni zamanda
bu vsaitlrin taplmasn da diqqt mrkzind saxlayrd. Bu msl
il laqdar Nadir htta vvldn planladrlm bzi tdbirlr n
nzrd tutulan vsaitlri ixtisara sald. Msln, onun gstriin
sasn farlarn, lurlarn, rdbil krdlrinin Xorasana krlmsi
n 100 min tmn vsait ayrld. Yeni raitd Nadir bu krmni
txir sald v maliyy vsaitini qounlarn tchizin istiqamtlndirdi.
Bundan lav, Nadir xzindn daha 100 min tmn ayrb qounlarn
tchizin xrcldi (277).
Qounlarn tchizi n Nadir kompleks tdbirlr hyata keirdi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadirin taprna sasn qounlarn
tchizi sahsind yerli hakimlrin zrin d bzi hdliklr qoyuldu.
lknin qrbind aparlan dylr zaman l keirilmi olan qni-
mtlr d qounlarn ixtiyarna verildi. Toplanm maliyy vsaiti he-
sabna qounlara grk olan hr i hyata keirildi - adr, qlnc, sipr
v digr tchizat yalar yerlrd toplanaraq Nadirin drgsin
gndrildi. Bu istiqamtd Nadir dylrinin maraqlarnn vaxtn-
da dnmsin v dylrl bal onlarn xsi ziyana dmmsin
xsusi fikir verirdi. Hmdanda ikn Nadir qounlarn btn sviyyli
srkrd v rhbrlrinin - minbalarnn, yzbalarnn, onbalar-
nn toplantsn keirdi v onlara taprd ki, osmanllara qar dylr
zaman kimin at, yk heyvanlar, silah v tchizat, libas v s.
yalar tlf olubsa onlarn siyahsn tutub Nadirin dftrxanasna
versinlr v hmin siyah sasnda dylr dymi ziyann vzi
dnilsin. Bu tlb eyni zamanda btn dylr aid idi. Nadir
trfindn dylr zaman qoun zvlrin dymi olan ziyanlar
artqlamas il dndi, 10 tmnlik atn itirmi dyy 20 tmn-
lik at alnb verildi. V ya dymi ziyann vzini nd pulla tlb
edn dylr artqlamas il maliyy vsaiti ayrld. Htta bir ox
hallarda dylrin iddia etdiklri mblin doru olub-olmamas
bel aradrlmad v dylrin istdiklri mbl drhal dnildi
(278).
Mnblr d gstrirlr ki, qounlarn tchizin maliyy vsaitinin
ayrlmasna Nadir son drc byk sxavt gstrdi. Htta btn qo-
unlara dymi ziyanlarn dnildiyi gman edilnd bel, Nadirin
tapr il yenidn aradrma aparld v aydnladrld ki, tr v
Hvizdn olan rb dylrin dymi 10 min tmnlik ziyan
dnilmyib. Nadir o da atdrld ki, artq xzind maliyy vsaiti
qalmamdr. rb dylrin dymi ziyanlarn dnilmsi v
bunun n maliyy vsaitinin atmamas Nadirin hvaln xeyli
korlad. El bu vaxt Thmasib xan Clayirin yanndan gln nmayn-
dlr Nadir xbr verdilr ki, Thmasib xan nzrd tutulandan 30
min artq maliyy vsaiti toplayb v Nadirin srncamna yola salb.
Nadir bu xbrdn son drc sevindi v dylr olan borclarn
qaytarlmasna gstri verdi (279).
Ar uursuzluqdan sonra qounlarn brpas v tkmilldirilmsi
dvrnd Nadirin srkrdlik istedadnn yeni bir chti zn gs-
trdi. O, iradsinin dnmzliyini qoruyub saxlayaraq son dyd
fdakarlqlar gstrs d uursuzluqla zbz olmu dylrini
mzmmt etmdi, onlara inamszlq gstrmdi, catlrini v fda-
karlqlarn bh altna almad, qarya xm olan uursuzluun ar
nticlrini dylri il birg paylad. Nadir Krkk uursuz-
luundan sonra dylrinin mbariz hval-ruhiyysini zn qay-
tard, onlarda z qvvsin inam gclndirdi, mbarizlik v zmkar-
lqlarn tviq etdi, ar dy hyat n onlara z minnt-
darln atdrd, onlarda Osmanl qounlarna qar qalib hval-
ruhiyysini yaratd. Birg drg hyat yaad qounlarn Nadir
addm-addm mnvi bhrandan xard, z il qounlar arasndak
smimiliyi v inam gclndirdi. Btn bu mllri Nadir qoun da-
xilind olan ehtiram v inam artrd. Htta veriln mlumatlara gr,
Nadir artan inam nticsind vilaytlrdn oxlu sayda knlllr
glib Nadir qounlarna qouldular (280).
Dydn frarilik edib qaanlara qar is Nadir ox srt mna-
sibt gstrdi. cat gstrnlrin zhmtini layiqinc qiymtlndir-
my ald kimi, dy meydannda qorxaqlq gstrib qaanlar
da Nadir layiqinc czalandrd.
Hm mnblr, hm d tarixi dbiyyat Nadirin byk zmkarl
saysind qounlarn brpas n aparlan byk ilrin cmi iki ay
kdiyini v iki aydan sonra Nadirin yeni dy hazr olduunu
bildirirlr. Hmin tkilati ilr 1733-c ilin avqust v sentyabr ayla-
rnda hyata keirildi (281). Amma szsz ki, bu msuliyytli kam-
paniyann aparlmasnda Nadirin srkrdlrinin zhmti d layiqinc
qiymtlndirilmlidir. Onlarn fdakarl, Nadirin taprqlarnn icra-
s n btnlkl sfrbr olmalar grln ilrin keyfiyytini v s-
mrsini d artrd.
Nadirin Krkk trafnda uursuzlua dar olmas bir oxlarnda
onun dvrannn artq baa atd ehtimaln yaratd v onlarn sepa-
ratla meylini daha da artrd. Nadirin bann qounlarn brpasna
ox ciddi kild qarmas is itatdn xmaq niyytind olanlar
zrindki nzarti myyn qdr zifltdi. Bel bir vaxtda Bxtiyari
tayfas qiyam qaldrd, Maraa hakimi dvlt tabe olmaqdan imtina
etdi, Gilan-Mazandaran trafnda, Qndharda, sfahanda dvlt qar-
xmaq ehtimal gclndi. Lakin bu separatizm v itatsizlik hallar
ktlvi hal v geni miqyas almad v Nadirin hyata keirdiyi tdbir-
lr nticsind onlarn qars alnd. Bu tbirlr irisind yerli
hakimlrin dyidirilmsi, xsusil sfahan hakimliyin Thmasib xan
Clayirin tyin edilmsi daxil idi. Nadir snanm srkrdsi Thmasib
xana taprd ki, lav qvvlr toplayb lknin mrkzind sabitliyi
tmin etsin.
Badadn mhasirsin balarkn Nadir Thmasib Mirznin yeni-
dn sfahana gtirilmsi v onun hakimiyytinin brpas haqqnda da
gstri verdi. Bunun n htta xsusi nmaynd heyti Mhd
gndrildi. Hmin nmaynd heyti Thmasib Mirz il geri dnn-
d Krkk uursuzluu ba verdi v bu uursuzluqdan sonra Nadir
Thmasib Mirznin hakimiyyt qaytarlmas fikrindn dand. Onun
gstriin sasn hm Thmasib Mirz, hm d onun ah elan
edilmi olu III ah Abbas Mazandarana gndrildi (282).
Nadirin Thmasib Mirzni yenidn hakimiyyt qaytarmaq istyi
ox gman ki, lk daxilind nnvi Sfvi hakimiyytin meylin
hl d qalmasndan irli glirdi. Amma fikrindn danmas Krkk
uursuzluundan sonra Thmasibin hakimiyyt gtirilcyi tqdird
Thmasib meylli qvvlrin separatizminin lkd yarada bilck
ikihakimiyytliliyin qarsnn alnmas qtiyytindn irli girdi.
Nadir txminn iki aylq mddt rzind qounlarn mnvi-psi-
xoloji baxmdan da osmanllarla yeni dy hazrlad v 1733-c il
oktyabrn 2-d Kermanaha doru hrkt balad (283). Mqsd
Topal Osman paa il yenidn dy girmk v vvlki uursuzlu-
un Nadir trfindn qbul ediln olmamasn sbut etmk idi. Alm
Ara-ye Naderinin mlumatndan bel qnat glmk olar ki, Nadir
Hmdanda toplad v tchiz etdiyi btn qounu z il aparmad,
yalnz 36 min nfrlik bir dst il Kermanaha gldi. Burada o, qoun
srkrdlrinin, mirlrinin v tayfa balarnn toplantsn keirdi,
Osmanl qounlar zrin hcumla bal taprq v vziflri
konkretldirdi. Toplant itiraklarna mracitind Nadir bildirdi ki,
Topal Osman paa bizim su mnblrin olan xmz balayaraq
qounlarmz sndrmaa nail oldu. Bu mlubiyytin xcalti siz
srkrdlrin boynunda qalmaqdadr. gr bu gn d siz laqeydlik
gstrirsinizs Topal Osman paa qounu il ran torpana qdm
qoyub sizin nfsinizi ksckdir. Qlbinizi l aln, mn qlncmn
zrbsi il n Topala aman vercym, n d onun yanlarna. Onlara
gstrcklrimi qiyamt gnn kimi yaddan xarmayacaqlar (284).
Toplant itiraklar Nadirin syldiklrini mdafi etdilr v Os-
manl qounlar il daha dygn hval-ruhiyyd mbarizy qatl-
maa hazr olduqlarn tsdiqldilr. Kermanda olduu vaxt Nadir
xbr atdrld ki, Topal Osman paann qounlarndan bir dstsi Po-
lad paann ( mnblrd Pulad, Fulad v Pulk paa kimi gstrilib -
M.S.) rhbrliyi altnda Krkk trafna glib orada azuq v tchizat
toplamaa muldur. Ehtimal edildiyin gr, Topal Osman paa da
qalan qounu il Krkk qalasndan xb hmin mntqy glmli
idi (285).
Osmanl qoun dstsinin Krkkdn aralanmas xbri Nadirin
yeni hcuma balamaq qrarn daha da srtlndirdi. Tarix-e Cahan-
qoa-ye Naderid Polad paann Krkk qalasndan aralanmasnn
sbbi bir qdr frqli verilmidir. vvla, Alm Ara-ye Naderid
Polad paann dstsinin say 40 min nfr gstrildiyi halda, burada
20 min nfr gstrilibdir. Sonra bildirilir ki, Polad paann dstsi
Zhabdan 8 frsng aral, Diyal aynn knarnda mvqe tutmudu.
Dsty taprq verilibmi ki, Nadir z qounlar il Kermanahdan
Tbriz doru istiqamt gtrs onun yolunu kssin v Tbriz trf
getmsin imkan vermsi (286).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir Hmdanda qounlarn brpas il
mul olanda Teymur paann rhbrliyi altnda olan Osmanl qoun
dstsi Tbrizi l keirmli idi. ox gman ki, Topal Osman paa
Nadirin ilkin olaraq Tbriz zrb endircyindn ehtiyatlanrd. Polad
paann dstsinin Diyal ay knarna xarlmas eyni zamanda
Krkk qalasnn Nadirin qfil hcumuna mruz qalmasnn qarsn
ala bilrdi.
Bu xbri eidndn sonra Nadir z Osmanl dstsi il savaa
girmk qrarna gldi. tin da yollar il daha asan irlilmk v
Osmanl dstsi il daha tez rastlamaq n Nadir qounlarn ykn
v parkn Kermanahda saxlad v bir dst il yola dd. Alm
Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Nadiri mayit edn dst 2
min dydn ibart idi. Skkiz mnzillik yolu Nadir iki gn qt
etdi. Da keidlrinin darl dstnin irlilmsini tinldirmsy-
di, Nadir osmanllarn drgsin daha tez yeti bilrdi. Thlkli
da yollarnda Osmanl qvvlrinin qfil hcumuna mruz qalma-
maq n Nadir, Babaxan apuinin v Xanli xan Kuklann
rhbrliyi altnda hrkt marrutu boyu irliy 1500 nfrlik mha-
fiz dstsi gndrdi. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Nadirin
dstsi il Polad paann dstsi arasnda el bir qardurma olmad.
Bu mnby gr, bel bir qnat glmk olar ki, Polad paa Nadirin
hcumunu gzlmirmi v onun qfil hcumunun vahimsindn Polad
paa tlsik geri kilmli olmu v tlsgnliyindn drgsini, park
v tchizatn da trk etmli olmudu (287).
Alm Ara-ye Naderiy gr is Polad paa Nadir qlncnn
zrbsini hiss etdikdn sonra geri kilmk mcburiyytind qald.
Mnbnin yazdna gr, Polad paa da drgsini qfil hcum th-
lksindn qorumaq n qarovul dstlri yerldirmidi. Bu qarovul
dstlri il Nadirin irli gndrdiyi qarovul dstsi arasnda bir saat-
lq dy ba verdi. Osmanllar Nadir dylri qarsnda duru g-
tir bilmyib drgy geri kildilr. Qarovul dstlri arasnda
toqquma ba verrkn Polad paa Nadir qounlarnn yaxnda olduu
qnatin glib hcum haqqnda mr verdi. Eyni zamanda Nadir d
qarovul dstlri arasnda toqqumadan xbr tutub z 3 minlik dst
il dylrinin kmyin gldi. Onun havada dalalanan bayra
dylrinin zmkarlna ruh vers d, Polad paan dydn -
xb geri kilmy mcbur etdi. Alm Ara-ye Naderi d tsdiq edir
ki, Polad paa tlsik olaraq geri kilmli olduundan onun btn
mharib tchizat Nadirin lin kedi. Hmin tchizat v mlak Nadir
trfindn dylr arasnda bldrld. Nadir el hmin yerd
drg sald v Kermanahda qalm parkn v tchizatn da ora
gtirilmsin mr verdi (288).
Kermanahda qalan qvvlr v park yetindn sonra Nadir qo-
unlara daha be gn istiraht verdi. Bu gnlr rzind Osmanl qo-
unlar da fallamaa baladlar. Topal Osman paa anlayrd ki,
Nadir qounlar il birlikd yaxnlamaqdadr v bu yaxnlama gec-
tez onlarn qarlamas il nticlnckdir. Szsz ki, Topal Osman
paa tbbs lind saxlamaa alrd v bunun n d yollar
arayrd.
Yen Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Topal Osman
paa Hmdana doru irlilmk v Nadir arxadan zrb endirmk
niyytin dbm. Bu mlumat alandan sonra Nadir qounlar il
Krkk doru hrkt balad v Sleyman Bb il Srta mnt-
qlri arasndak mkana yetidi (289). Amma Nadir orada da dayan-
mad. O, shri gn Krkk doru bir qdr d irlildi v Krk-
kn 2-3 frsngliyind olan Leylan mntqsin yetidi.
Osman paa Nadirin qounlarnn daha da yaxnladn eidndn
sonra hm qounlarn dy hazrl vziyytin gtirilmsin, hm
d Krkk qalasnn mhkmlndirilmsin gstri verdi. O, Nadirl
dyn qaladan knarda, aq sahd keirilmsin stnlk verdi.
Mnblr gr, onun trfindn Nadir zrin gndriln qoun
dstsi 20 min nfr idi. Topal Osman paa grnr Nadirin qlb
zmind olmasn hiss etmidi. Ona gr o, Krkk qalasnn mha-
fizsin xsusi fikir verirdi v qala trafna lav mhafiz qvvlri
yerldirdi.
Topal Osman paa dyn gediini qaladan mahid edirdi.
Nadir d dy meydan trafnda yerln hndrlklrdn birinin
stndn dy mahid edirdi. Bu mahidlri sasnda o, dy
d idar etmy alrd. Nadirin dstlrinin, xsusn Xorasandan
olan dstnin fall nticsind Osmanl qvvlri Krkk qalasna
doru geri kilmk mcburiyytind qald. Geri kiln Osmanl
qvvlrinin tchizatnn v mlaknn byk bir hisssi Nadir dy-
lrinin lin kedi. Mvcud olan mlumata gr, Osmanl qvvlri
bir ne gn qalaya snb Nadirl dy girmkdn kindilr. Na-
dir qounlar is Krkk trafnda rzaq qtl il rastladlar. Bu
qtl aradan qaldrmaq n Nadir qounlar krdlrin lind olan
Surta qalasna hcum edib oran l keirdilr v qalada olan rzaq
ehtiyatna sahib xdlar (290).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Osmanl qounlarnn qa-
laya snmasna v dydn kinmsin dzmyn Nadir l keir-
diyi Osmanl sirlri vasitsil Topal Osman paaya mktub gndrdi
v onun rhbrliyi altnda olan qvvlri aq dy ard. Nadirin
mktubunda deyilirdi ki, sizinl qarlamaq n uzun bir yol keib
glmiik. gr sizd mrdlik lamti varsa Osmanl ryinin, duzu-
nun v ocann haqqn qaytarn v dy glin (291).
Topal Osman paa Krkk qalas daxilind snd vaxt traf Os-
manl hakimlrin xbr gndrib onlardan lav hrbi yardmlar
istdi. Veriln mlumata gr, Topal Osman paaya hrbi yardmlar
yetidi. Amma bu, Nadiri he d tvi salmad. ksin, o, Osmanl
qvvlri il dy frsti arad.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir Osmanl qvvlrinin dy
girmkdn kindiyini grb yenidn Kermanaha doru z tutdu.
Topal Osman paa onun aralanmaq niyytini bilnd qoun dstlrin
Nadiri tqib etmk mri verdi. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr
is Surta qalasn l keirndn sonra Nadir Qaratpy kildi. Qo-
unlarn Qaratpy kilmsini krdlr Nadir qounlar arasnda
hanssa hadislrin ba vermsi v qounlarn ziflmsi kimi qbul
etdilr v drhal da bu bard Topal Osman paaya xbr verdilr.
Nadirin geri kilmsini Topal Osman paa da Nadir qounlarnn
ziflmsi kimi dyrlndirdi v drhal Nadir qounlarnn tqib ba-
lanmasna mr verdi (292). Bu o demk idi ki, Osmanl qounlar Kr-
kk qalasndan bayra xmal idilr. Nadir d slind el bu lazm
idi.
1733-c il noyabr aynn vvllrind Nadirin trafa splnmi
olan kfiyyatlar mlumat gtirdilr ki, Osmanl qvvlrinin tann-
m srkrdlrindn olan Mhmmd paa 12 min nfrlik avanqard
dst il Nadir qounlarnn yerldiyi mvqelr doru hrkt
balayb. Mnblrd Teymur paann da Mmi paann dstsind
olmas bildirilir. Nzrd tutulubmu ki, Mmi paa mnasib dy
meydan tutub orada mhkmlnsin, onun ardnca is Topal Osman
paann rhbrliyi altnda sas Osmanl qvvlri hrkt balasn.
Nadir z qounlar il Qaratp adlanan mntqdn bir qdr aral v
dy keirilmsi n daha mnasib bildiyi Drbnd Atpsind
drg sald. Bu mntqnin mdafi imkanlar Mmi paann diq-
qtini xsusil clb etmidi. Drbnd Atpsi iki hndr da yksk-
liyinin arasnda yerlmidi. Osmanllarn gmanna gr, hmin yk-
skliklri hat edib onlar mhasiry almaq asan olmazd. O mnt-
qy giri is ox dar bir keiddn ibart idi. Bu keid d mhafiz
dstsi yerldirilmidi ki, Nadirin qfil hcumlarnn qarsn almaq
mmkn olsun. Bel vziyytd Mmi paa Topal Osman paann
sas qvvlrinin glmsini gzlmli idi (293).
Nadir vziyytdn xbrdar olan kimi qoun srkrdlrini, tayfa
balarn yanna toplad, grlmli olan ilr barsind onlara
taprqlar verdi.
Nadir btn qounla Mmi paann yerldiyi mvqey hcum
etmyin mmknszlyn qoun srkrdlrin anlatd v sonra 6
minlik bir dst tkil etdi. Qoununun qalan hisssi is z mvqel-
rind dayanb hadislrin sonrak inkiafn gzlmli idilr. Nadir
Qaratpd trk etdiyi qounun thlksizliyin d nigranlq kei-
rirdi. Ona gr Hac Seyfddin xan, Hsn xan Bayat, mamverdi xan
far v digr nfuzlu srkrdlrini orada saxlad v z tkil etdiyi
dst il Drbnd Atpsin doru hrkt balad. Hmin mntq-
y aparan keid atanda Nadir anlad ki, oradan adlamaq tindir.
Onda Nadir yenidn hndr da ykskliklrini df etmkl Mmi
paann dstsin arxadan zrb vurma qrara ald. Bu yksklik-
lrdn hrkt etmk son drc tinliklrl baa gldi. Ona gr os-
manllar da inana bilmirdilr ki, Nadir hmin ykskliklri adlayb
onlara zrb vura bilr. Amma Nadir bu ar iin hdsindn gldi.
z d Nadir bu ar hrkti gec vaxt hyata keirdi. lk df idi ki,
Nadir gec vaxt hndr dalarda dvrlm manevri keirdi v
nzrd tutulan mntqy yetindn sonra Nadir z srkrdlrin
Osmanl dylrinin geriy kil bilcyi btn yollar ksmyi
taprd. Drgnin yaxnlndak hakim ykskliklrd is czayir-
ilri yerldirdi. Shrin almasna qdr onlar da dy vziyytin
glmli idilr (294).
Nadir fqanlardan ibart dstni is osmanllarn dayand keidin
arxa yolunu balamaa gndrdi. Shr alan kimi osmanllar zl-
rini mhasird grdlr. Nadirin taprna sasn iki istiqamtdn
Osmanl qvvlri zrin hcum baland. Mnblrin verdiyi mlu-
mata gr, Nadir dylri Badad yaxnlnda mruz qaldqlar
uursuzluun vzini xmaq n btn gclrini dmn qar
mbarizy sfrbr etdilr. Nadirin mrin sasn nxi v lur tfng-
ilri tmas xttin daha yaxn nqtlrd mvqe tutub osmanllar
mtmadi at tutdular.Tfng atlrinin smrliliyinin ld edil-
msi, qar trfin itkilrini daha da artrd. Digr dstlrin zm-
karl da Osmanl dstsinin uura olan ansn ldn almaq zr idi.
Krd dylri is mbarizliyi il osmanllarn mdafi xttini
yararaq onlarn sngrlrin daxil ola bildilr. Krdlrin ardnca nxi,
lur v qacar dylri d osmanllarn mdafi xttini yara bildilr.
Nadir dyn gediindn raz olsa da qlby min olan dy-
lrinin ehtiyat ldn vermsini istmirdi. Meydanda cvlan edn
qoun dstsinin mbarizsini tnzimlyn Nadir, ahqulu xan Mr-
vinin rhbrliyi altnda olan Mrv dstsin taprd ki, l keirdik-
lri mvqelrd yaxca mhkmlnsinlr. Xsusn, dylrin h-
val-ruhiyysind arxaynla yol verilmsini Nadir he bir vchl
istmirdi. Nadir digr dstlri d dyn ahngin uyun nizamlaya
v istiqamtlndir bildi. Bununla, Mmi paann dstsin gcl
zrb vuruldu v osmanllar zrind thlk daha da artd. Alm
Ara-ye Naderidki mlumata gr, bu zaman Hsn aa stanbulinin
rhbrliyi altnda olan bir Osmanl dstsinin dy qoulmas M-
mi paann vziyytini kifayt qdr ynglldirdi. Mnby gr, 7
min nfrdn ibart olan bu dst d dy meydannda idi v ola
bilsin ki, dyn qaynar mkannda deyildi. Ona gr dst z qv-
vsini qoruyub saxlaya bildi. Mnbdn o da aydn olur ki, Hsn aa
stanbulinin dstsi dyn qaynar mkannda olan qaracurlu v f-
qan dstsini hml altna ald. kitrfli zrb altnda qalan fqan
dylri bu tzyiq davam gtir bilmdilr v onlar Nadir trf-
dn z mvqelrini qorumaq tapr alm Mrv dylrinin
mvqelrin trf geri kildilr. Bu iki dst birlrk bir qdr
fallaan Osmanl dstsin ks zrb vurdu v hmin zrb osmanl-
larn vziyytini yenidn arladrd (295).
Yegan x yolunu dymkd grn osmanllar zmkarlqlar
il vziyyt v mvqe dyiikliyi yarada bilslr d bununla istkl-
rin nail ola bilmdilr. Mmi paann dstsi son drc ar bir
durumla qarlad.
Yen d mnblrin mlumatna sasn, ehtimal etmk olar ki,
Nadir hmin gn Topal Osman paann z dstsi il Mmi paaya
birlcyini gman etmirmi. nki onun dstsinin Mmi paann
dstsi il birlmsi Osmanl qvvlrinin zrb gcn xeyli artra
bilrdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Topal Osman paann sirliyin-
d olan bir irvanl qab zn Nadirin qounlarna yetirdi v Nadir
xbr atdrd ki, dy meydanndan iki frsng aralda grnn toz-
duman Topal Osman paann glmsindn xbr verir. Nadir anlad
ki, Topal Osman paann qoununun Mmi paa il birlmsi os-
manllarn qvvsini artrmaqla brabr, Nadir qounlar arasnda
myyn vahim yarada bilr. Ona gr Nadir Osmanl qvvlrinin
saynn artacan qoundan gizli saxlama qrarladrd. Qaracurlu
v fqan dstlrini dydn ayrd, onlarn rhbrlrin bildirdi ki,
uzaqdan grnn toz-duman yaadqlar mntqlrdn ba gtrb
qaan yezdi krdlrini toz-dumandr. Nadir taprq verdi ki, qamaq-
da olan krdlrin qarsn saxlasnlar (296).
oxsayl Osmanl qoununun yalnz yurd-yuvalarn trk edib
qaan insanlara oxadlmas v Nadirin z dstlrini aldadc tap-
rqlarn icrasna gndrmsi bir qdr real grnms d, Osmanl
qvvlrini dy meydanna yetimmi qarlamaq v Nadir tr-
findn az qvv il sayca daha stn olan qvvy qar dy yeni-
dn qurmaq istyi tbii grn bilr.
Bu raitd Nadir btn diqqtini Mmi paann dstsinin mhv
edilmsi zrind cmldi. Mmi paann dstsinin mhv edilmsi
n az onu iki Osmanl dstsi arasnda qalmaqdan xilas ed bilrdi.
fqan v qaracurlu dstsinin Topal Osman paa istiqamtin gnd-
rilmsi doru olduu halda bu dstlr d sas Osmanl qvvlrinin
irlilmsini myyn qdr lngid bilrdi ki, bu da Nadirin plan-
larnn hyata keirilmsi n ox hmiyytli idi. Nadirin z srkr-
dlrini yenidn dy sfrbr etmsi v znn d dyn fal
itiraklarndan birin evrilmsi Mmi paann dstsini dorudan
da mhv olmaq thlksi qarsna qoydu. Nadirin artan stnly
Osmanl dylrinin geri kilmsi v bu gerilmnin d sonradan
ktlvi qaa evrilmsi il nticlndi. Nadir dy ara vermdn
byk srt v zmkarlqla geri qamaqda olan Mmi paa dstsini
tqib etmy balad. z d bu tqib tarixi dbiyyatda daha ox
Surta dy adlanan dyn sas elementin evrildi. Bu, Nadi-
rin inc v dqiqlikl dnlm taktikas idi. zlrini lmn lin-
dn qurtarmaa alan Osmanl dylrind yaradlm vahim v
qorxu hisslri bir mddt sonra onlarn birldiklri Topal Osman
paann dstsin d sirayt etdi. Yaranan qarqlq, btn nizamn
itirilmsi, qorxu vahimsi btnlkd Osmanl qounlarn idar olun-
maz hala sald. Bununla sas Osmanl qvvlri dy meydannda
nlrin ba vermsini baa dmdn geriy z evirdilr.
C.Hanvey Osmanl qounlar arasna ciddi vlvl ddyn, on-
larn idar olunmaz hala gldiyini tsdiq edir. Baxmayaraq ki, iki
qoun dstsinin qarlamas onun srind bir qdr baqa spkid
verilmidir. Mllif gr, Topal Osman paa qounlar arasna
dm nizamszl aradan qaldrmaa, Nadir qar mqavimti
brpa etmy bir ne df chd gstrdi. Htta yeniri dstlrindn
birin xsn rhbrlik edib dy girdi. El dyd d iki gll
atindn dnyasn dyidi (297).
Amma Nadirl bal sas mnblrd Topal Osman paann gll
il ldrlmsi z tsdiqini tapmr. slind, 70 yal Topal Osman pa-
ann btn srkrdlik tcrbsin baxmayaraq yenirlrl brabr
lbyaxa dy girmsi d hqiqt oxamr.
Hm Alm Ara-ye Naderi, hm d Tarix-e Cahanqoa-ye Nade-
ri Topal Osman paann Allahyar by Grayl trfindn ldrld-
yn v bann ksildiyini xbr verir. Alm Ara-ye Naderid bu
hadis bir qdr geni tsvir edilmidir. Bu mnby gr, Topal Os-
man paa qounlar arasna dm aqnl, vlvlni aradan qal-
drmaq n chd gstrdi. sas qoun dstlrinin hrkti zaman
Topal Osman paa xsusi mhafiz dstsinin mayiti il rahat taxt
zrind olduu bildirilir. Qoun idar olunmaz vziyyt dnd
mhafiz dstsi onu ata oturdub aradan xarmaa ald. Topal Os-
man paann bahal libas v xsusi mhafiz olunmas Allahyar byin
diqqtini clb edir v dy snasnda zn ona yetir bilir. vvlc
niz zrbsi endirs d mqsdin nail olmur. Amma qlnc hdf
dyir v frstdn istifad edib zrb alm Topal Osman paann ba-
n bdnindn ayrb z il aparr. Baqalarnn bann ksilib yan-
na gtirilmsini xolamayan Nadir eidnd ki, gtiriln kll seilmi
xslrdn birinin kllsidir, onda onunla maraqlanr. Kll Osmanl
sirlrin gstrilir v onun Topal Osman paaya mnsubluu aydn-
lar.Nadir bir dmni kimi ad-san xarm Topal Osman paann z-
rrsizldirilmsini tqdiredici qarlad. Amma bunun tam dqiqliyi-
n min olmaq n Osmanl srkrdsinin csdinin d taplb gti-
rilmsin gstri verdi. Topal Osman paann csdinin gtirilmsin-
dn sonra aydn oldu ki, ldrln dorudan da odur (298).
Hr ey aydnlaandan sonra Nadir, Allahyar by Grayln yaxca
mkafatlandrd.Ona 100 Tbrizi tmni verdi, yaad Grayldak
tarlan syurqal kimi ona balad, bundan baqa digr oxlu hdiy-
ylr verdi v onu xidmtdn azad etdi ki, vtnin qaydb mrnn
sonuna kimi veriln vsait hesabna azad v srbst yaasn. Amma
Allahyar by Nadirin qounlarnda xidmti davam etdirmyi stn
tutdu (299).
Topal Osman paann ldrlmsi Nadir n xsusi hmiyyt
ksb edirdi. Hr eydn vvl onun lm Osmanl qounlar il nv-
bti qarlamann qlb il baa atmas, Badad trafndak uur-
suzluun vzinin xlmas, Nadirin z gcn olan inamnn geri
qaytarlmas demk idi. Srkrdlrinin ldrlmsi xbrini eidn
osmanllar arasnda vahim v aqnlq daha da artd v onlar hr
eylrini ataraq birdflik qamaa z tutdular. Topal Osman paaya
mxsus olan toplar, qoun tchizat v digr mlak Nadirin lin ke-
di.Bununla da Osmanl qounlarna ar zrb vuruldu v Sfvi sr-
hdlri rivsind nzart altna alnm razilrin Osmanl qounla-
rndan tmizlnmsi n bir zmin yarand. Nhayt, Nadir srkrd-
lik tarixinin yeni bir yadda qalan shifsini yazd.
Dmni olmasna baxmayaraq, Nadir Topal Osman paann x-
siyytin byk ehtiram gstrdi. Osmanl tarixind byk srkrd
kimi tannan, htta 70 yanda bel ox byk qouna rhbrlik etmk
msuliyytini z zrin gtrn Topal Osman paann cnazsin
Topal Osman paann adna layiq hrmt nmayi etdirdi. Onun cs-
dini mad tabuta qoydurdu, tabutun trafn gml bztdi v sir
dm osmanllarn mayiti il onu sultan sarayna gndrdi (300).
Osmanl qounu il dy baa atandan sonra Nadir yen gtr-
qoy etdi, dyn gediini aradrd, frqlnnlri mkafatlandrd, l
ken qnimti dylri arasnda bldrd. El orada qoununu
iki dsty bld. Luristan bylrbyi Babaxan apulunun rhbrliyi
altnda bir dstni Dcl ayn adlayb Hillni, Ncfi v Krblan
tutmaa gndrdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Babaxann dstsin-
d 8 min dy var idi. Babaxan adlar kiln mntqlri tuta bil-
mdiyi halda Dcl ayna geri kilib Nadirin qoununun yaxnla-
masn gzlmli idi. Nadir z il yerd qalan qounla Tbriz doru
z tutdu. Savucbulaa atanda Nadir eitdi ki, Osmanl paas Teymur
paa Nadirin qounla yaxnlamasndan, habel Osmanl qounlarnn
Surtada rastlad mlubiyytdn xbr tutub Tbrizi trk edib.
Bundan sonra Tbriz nayibi Ltfli by yenidn hr qaydaraq ora-
da hakimiyyti l alb. Nadir is geri qaytd v Xormat mntqsin-
d drg sald (301).
Alm Ara-ye Naderid Nadirin qounu il Tbriz doru irlil-
mk istyindn xbr yoxdur. Hm d bu mnbd bildirilir ki, Nadir,
Topal Osman paa il qarlad dy meydann trk edndn
sonra birbaa Xormatya gldi v buradan Babaxan Hilly doru
yola sald. Adlar kiln mntqlri tutmaq Babaxan n el bir -
tinlik yaratmad. slind hmin mntqlrin halisi knll surtd
Nadir tabe olma qrarladrdlar.
Nadir Osmanl qounlar il dylri yenic baa vurmudu ki,
Farsa qoun toplamaq n gndrdiyi Mhmmd xan Belucun ona
qar qiyam qaldrmas xbrini eitdi. Nadir bu xsi istedadl bir sr-
krd kimi tanyrd v ona gr onun rhbrlik etdiyi qiyam kifayt
qdr thlkli ola bilrdi. Thlk ehtimalna baxmayaraq Nadir z
bu qiyamn yatrlmasna getmdi. nki onun n hll olunmal bir
sra digr msllr d var idi. O cmldn, hl Badad nzart alt-
na alnmamd. Ona gr Nadir sfahan hakimi Thmasib xan Cla-
yir gstri verdi ki, tabeiliyind olan qoun dstsi il iraza doru
irlilsin v Mhmmd xan Belucun qiyamn yatrsn. Khklviy
istiqamtindn smayl xan da dstsi il hrkt edrk Thmasib
xanla birlmli v qiyamn yatrlmasnda itirak etmli idi. Alm
Ara-ye Naderiy gr, Mhmmd xan Belucun qiyam ox geni
miqyas ald. Xuzistanda tr v Hviz vilaytlri d Mnmmd
xann qiyamna qouldu. Cnub limanlarna qdr olan mntqlr d
qiyam dairsin daxil idi. Mhmmd xan Beluc trafna 30 minlik
qoun dstsi toplaya bilmidi v htta onun sfahana hcum edcyi
ehtimal da var idi. Bu mnby gr, Nadir Khklviy qounundan
baqa raq, Luristan qounlarnn da Thmasib xan Clayirin rh-
brliyi altna gtirilmsin mr verdi (302).
Nadir z is yenidn Badadn mhasirsin yolland. Babaxan
apuinin dstsinin bir hisssi d Nadirin qounlarna qatld. Ba-
dad qalas bir daha Nadir qounlar trfindn mhasiry alnd. Qa-
laya aparan btn yollar baland. Badad hakimi hmd paa yax
anlayrd ki, Nadir hrbi baxmdan artq kifayt qdr gclnib v ona
Osmanl dvltindn hrbi yardm glmyck. Ona gr d o, my-
yn x yollar axtarmaa balad. Cmi gndn sonra hmd pa-
a z elilrini Nadirin yanna gndrdi v ona slh tklif etdi. Bu tk-
lif Nadir trfindn razlqla qarland. nki Mhmmd xan
Belucun qiyamnn hat dairsi genilndiyi bir vaxtda Nadir uzun
mddt Badad trafnda iliib qalmaq istmirdi. Ona gr Nadir dr-
hal danqlara getdi.
Tarixi dbiyyatda olan mlumata gr, Nadirl hmd paa ara-
snda slh mqavilsi il bal danqlar 1733-c il dekabr aynn or-
talarnda aparld v hmin ayn 19-da slh razlamas ld edildi.
Badad qalas hllik osmanllarn lind qalmaqla, razlamada Nadi-
rin sas tlbi z ksini tapd. Birincisi, Osmanl saray son 10 il r-
zind l keirdiyi torpaqlar geri qaytarmal v 1639-cu ild Osmanl
saray il Sfvi saray arasnda imzalanm mqavild gstriln
srhd xtti brpa edilmli idi. kincisi, dylrin gediind sir g-
trlm dylr v l keirilmi artilleriya geri qaytarlmal idi.
Nhayt ncs, Osmanl nzarti altnda olan razilrdki mqd-
ds yerlr ziyart gedn iranllara myyn gztlr tqdim edil-
mli idi (303).
hmd paa sz verdi ki, razlama stanbula gndrilck v iki
ay rzind Osmanl saray trfindn imzalanacaqdr. O eyni zamanda
Qafqazdak Osmanl paalarna mktub gndrdi, onlara Nadirl ld
edilmi razlama haqqnda mlumat verdi v onlardan tlb etdi ki,
Gnc, irvan, rvan v Tiflis Osmanl qounlar trfindn trk edil-
sin. Hmin vilaytlr Nadirin nzarti altna dmli idi (304).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadirin hmd paadan tlb etdiyi
sirlr arasnda vaxtil onun qoununda topuba olmu Mehdi xan
da var idi. Nadirin Badad trafndak uursuzluu zaman Mehdi xan
onu trk edib Osmanllara snd.Frarilik gstrn dylrin
qar amansz olan Nadir bundan ox qzblndi. Amma hmd paa
Nadir oxlu hdiyylr gndrmkl brabr, Mehdi xann gnahn-
dan kemsini d xahi etdi. Nadir bu xahii qbul etdi v Mehdi xana
toxunmad (305).
Nadir Badad trafn trk etmzdn vvl Osmanl saraynn sdr-
zmi bdl Krim fndiy mktub gndrdi. O ox gman ki, ld
edilmi razlamann sdr-zm trfindn tezlikl imzalanmasna nail
olmaq istyirdi. Mktubda Nadir trk olduunu v Osmanl trklri il
eyni kk malik olmasn da xatrladr v mhz buna gr d slh
raz olduunu bildirirdi. Amma istr Osmanl saray, istrs d el h-
md paa z d ld olunmu razlamann imzalanmasna trfdar
deyildi. Yaranm vziyytd Badadn mhasirdn xilas edilmsi
namin hmd paa razlama shbtini ortaya atd v niyytin d
nail oldu. Osmanl saray hmd paan vzifsindn azad etdi. Onun
Gnc, irvan, rvan v Tiflis paalarna gndrmi olduu mr d
lv edildi. Yni, hmin hrlrin boaldlmas haqqnda veriln m-
rin qvvdn ddy byan edildi. Bununla bel, Badad trafnda
ld edilmi razlamann imza edilmycyi bard Nadir konkret
xbr verilmdi. Onun diqqtini Osmanl qvvlri il dylrdn
kindirmk n bildirilirdi ki, Osmanl saray razlama zrind
ilyir (306).
Ola bilsin ki, Nadir d bunu hiss edirdi. Lakin Mhmmd xan Be-
lucun Farsda qaldrd qiyamn miqyasnn genilnmsi Nadirin os-
manllarla bal btn tlblrinin hyata keirilmsi il mul ol-
maa imkan vermdi. Hmin qiyam ba qaldrmasayd Nadir yqin ki,
Badadn mhasirsindn l kmzdi v bu qalan l keirrdi.
Mhz Farsda qaldrlan qiyam onu mcbur etdi ki, Badad trafn
trk etsin. hmd paa il ld edilmi razlama is onun ld etdiyi
son uurlar qoruyub saxlaya bilrdi.
8. Fars qiyamnn yatrlmas
Mhmmd xan Belucun Nadir qar qiyam qaldrmas xbri
Mmi v Topal Osman paalara qar dylrin gediind ld edil-
di. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Mhmmd xan Beluc Farsa qoun
toplamaa gndrilmidi. Bu taprn icras snasnda Mhmmd
xan Beluc iraz hakimi il birlib Nadir qar itatsizlik gstrdi v
onlar Thmasib Mirznin yenidn hakimiyyt qaytarlmas trfdar
olduunu bildirdi (307).
Mhmmd xan Beluc Nadirin Osmanl qounlar il dylrd
hid olmas ayisini yaymaqla nzart altna ald razilrin miq-
yasn xeyli genilndir bildi. irazdan Fars krfzin v Xuzistana
qdr olan razilr qiyam zonasna daxil edildi (308).
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Mhmmd xan Belu-
cun qiyam qaldrmasn v trafna 30 minlik qoun toplamas xb-
rini eidnd Nadir, hmd xan Mrvini iraz hakimi tyin etdi. h-
md xan Mrvi tabeliyind olan 10-12 min nfrlik qoun dstsi il
iraza yollanmal, Mhmmd xan Belucun qiyamn yatrmaqla bra-
br, orada asayii d brpa etmli idi. hmd xan da bu vzif il i-
raza yola dd. iraz yaxnlnda hmd xan Mrvinin qoun ds-
tsi il Mhmmd xan Belucun qoun dstsi arasnda dy ba ver-
di.Gstriln btn chdlr baxmayaraq Mhmmd xann qoun
dstsini mhv etmk mmkn olmad. ksin, hmd xan Mrvi
znn dstsi il birlikd geri kilmk mcburiyytind qald (309).
Mhmmd xan Belucun qiyamnn yatrlmas n qtiyytli td-
birlr grlmycyi tqdird onun sfahan zrin hcum etmk eh-
timal da reallaa bilrdi. Ona gr hmd paa il razlama ld edi-
lndn sonra Nadir vaxt itirmdn diqqtini Mhmmd xan Belucun
qaldrd qiyamn yatrlmas zrind cmldi.
Nadir btn artilleriyasn sfahana gndrdi v z is qoun ds-
tsi il tr yolland. Bu hrin hakimi d Nadir itatsizlik gs-
trib Mhmmd xan Belucla lbir olmudu. trin hakimi Mhm-
md xan n hm qoun, hm d azuq v tchizat toplayrd. Nadir
itat yolundan xm olan hm tr, hm d yaxnlqdak Hviz
qalalarn yenidn itat altna gtirdi v oradak asayii brpa etdi. Ba-
baxan apuinin rhbrliyi altnda bir qoun dstsini hmin msl-
lrin nzartd saxlanlmas n oraya tyin etdi. Sonra Nadir iraza
daha tez yetimk n qoun parkn v tchizatn da Mehriz adla-
nan mntqd qoyub hrkt balad. Behbehan adlanan mntqd
eitdi ki, Thmasibqulu xan Clayir qoun dstsi il sfahandan Kuh-
klviy bylrbyi smayl xan Hzim il hakim olduu yerdn
qounu il Mhmmd xan Beluca qar hrkt ediblr. Onlarn
qoun dstsi birlrk qiyamlara qar birg vurumal idilr. Bu
qoun dstlrinin birlmsi v iraza doru irlilmsi xbrini ei-
dnd Mhmmd xan Beluc da dy hazrlna mr verdi. Bu
mlumat alandan sonra Nadir Behbehanda lngimdn hrktin da-
vam etdi (310).
Mhmmd xan Beluc lestan adlanan mntqy glib orada d-
rg sald. Nadir d srkrdlrinin dstlri il birlib hmin mn-
tqy doru hrkt etdi. Thmasib xann v smayl xann dstlri
il birldikdn sonra Nadirin qvvlri kifayt qdr gclndi. B-
tnlkd is Nadir, Mhmmd xan Belucun qvvsin el d ciddi
bir qvv kimi baxmrd. Baxmayaraq ki, Mhmmd xan Nadirin qo-
ununda bacarql bir srkrd kimi ad xarmd, o, ulestan Drbn-
dind mdafi mvqelri tutdu, qounlar sngrlr yerldirdi, htta
trafa qarovul dstlri gndrdi ki, mdafi mvqelrinin mhafizsi
tmin edilsin. Amma onun hyata keirdiyi tdbirlr onu mlubiyyt-
dn xilas ed bilmdi.
ulestan Drbndind Nadir qounlar il Mhmmd xan Belucun
arasnda hlledici dy ba verdi. Nadir vvlc avanqard dstsini
Mhmmd xann qoun dstsinin qarsna xard. Mhmmd xan
bu dstni Nadirin sas qvvsi hesab edib onu mhasiry almaa
chd gstrdi. Dstlrindn birin mr etdi ki, Nadir dstsinin geri
kilmsi yolunu balasn, tfngilri is trafdak hakim yksklik-
lr yerldirdi (311).
Tarixi dbiyyatda Nadir trfindn nc avanqard dst gndril-
msinin mahiyytin varlmr v buna adi bir hal kimi baxlr. bh
etmk olmaz ki, bu fakt Nadirin inc dnlm taktiki bir gedii idi.
Bununla, Nadir Mhmmd xanda minlik yaratd ki, avanqard dst
onun sas qvvsidir. Ona gr Mhmmd xan btn gcn bu ds-
tnin mhvin srf etdi, dy taktikasn da bu dstnin faliyyti
zrind qurdu.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi srind olan mlumatdan aydn
olur ki, avanqard dst gec Mhmmd xann mhasirsind qald.
Shr alan kimi Nadir sas qvvlrl dy meydanna doru irli-
lmk mri verdi. ox gman ki, Nadir Mhmmd xann taktikasn-
dan da xbr tutmudu. Mhmmd xann niyytlrinin hyata kem-
sin yol vermmk n Nadir tfngilrinin v czayirilrinin bir
hisssin rqdn, bir hisssin qrbdn ykskliklri aaraq Mhm-
md xann dstsi zrin hcum etmyi taprd. Eyni zamanda
qvvlrini iki yer blb iki istiqamtd Mhmmd xann sas qv-
vlri zrin hcuma balad. Bu dstlr birlcyi halda Mhm-
md xann dstsi onlarn arasnda qalmal oldu. Bel bir taktiki planla
Nadir hcuma iar verdi. Baxmayaraq ki, Mhmmd xann da yk-
skliklrd yerldirdiyi tfngilrinin ati myyn thlk tr-
dirdi, bununla bel Nadirin dstsinin hcumunun qarsn saxlamaq
mmkn olmad.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid o da tsvir olunur ki, dyn
gediinin onun xeyrin olmadn grn Mhmmd xan bir yksk-
liy xb qar trfin vurumasn mahid etdi. Dy meydannda
Nadir v onun zmrd tutulmu ciqqsini grnd Mhmmd xan
uduzacana mtlq minlik hasil etdi v yalnz qamaq haqqnda
dnd. Baqa arsi olmad n Mhmmd xan bel d etdi
(312).
Mhmmd xann qamas onun dstsinin d mqavimtinin
dayandrlmas il nticlndi. lnlrdn baqa onun dstsindn
min tfngi Nadirin lin kedi. Nadir bununla da kifaytlnmdi. O,
Thmasib xan Clayir taprq verdi ki, Mhmmd xan tqib edib
tutsun v onun haql czasna atdrlmasna nail olsun. Mhmmd
xan vvlc iraza qad, ailsini, var-dvltini toplayb Lura doru
istiqamt gtrd. Orada da gizlnmyin mmkn olmayacan anla-
yanda Kermana trf hrkt etdi. Mhmmd xan tqib ediln vaxt
Nadir d z qounu il iraza daxil oldu. Burada o, Mhmmd xann
Kermana qamas xbrini eitdi. Nadir, Thmasibqulu xan Clayiri
rhbrlik etdiyi qoun dstsi il birlikd yanna ard v ona bir
daha taprd ki, hm Mhmmd xan Belucu l keirsin, hm d
Mhmmd xan Beluca kmklik gstrmi rb eyxlrini czalan-
drsn. Mhmmd xan Beluc krfz yaxnlnda eyx hmd Md-
ni adlanan rb eyxinin qalasna snmd. Thmasib xan Clayir
bu qalan v onun sahibini l keir bils d Mhmmd xan yen d
qamaa frst tapd. Bu df o, Fars krfzinin Qeys adasnda giz-
lndi. Nadir bu df d ondan l kmdi. Dryabyi Ltif xana tap-
rd ki, ingilis v holland ticart irktlri il dansn, onlardan bir
ne gmi alsn v hmin gmilrl Qeys adasn mhasir etsin.
Xarici ticart irktlri Ltif xana gmi satmaqdan imtina etslr d
bir ne gmini ona icary vermy raz oldular. Ltif xan gmilrl
Qeys adasn mhasiry alb Mhmmd xan l keirdi. Bu xs
sfahana gtirildi v Nadirin mri il kor edilrk zindana atld (313).
Qeyd etmk lazmdr ki, Mhmmd xan Belucun Qeys adasnda
hbs edilmsi zrurti Nadird hrbi-dniz qvvlrinin yaradlmasna
olan mara daha da artrd.
9.Nadirin Qafqaz yrlri
Mhmmd xan Belucun thriki il Fars vilaytind balayan v
kifayt qdr byk raziy yaylan qiyamn yatrlmas Nadir n
byk hmiyyt malik idi. Bu syann yatrlmasndan sonra Nadir
yenidn diqqtini imal v qrb razilri zrind cmldir bildi.
Hmin msl slind onun Osmanl qvvlrin qar balad
kampaniyann trkib hisssi idi. Qrbd v vaxtil Sfvi srhdlri
daxilind olan Qafqazda is Nadir yalnz Osmanl qvvlri il deyil,
hm d Rusiya qvvlri il rastlamal idi. nki Xzrboyu razilr,
o cmldn Drbnd v Bak kimi byk hrlr hl d Rusiyann
nzarti altnda qalmaqda idi.
Nadir qtiyytl hmin razilri geri qaytarmaq istyirdi. ki byk
dvlt qar vurumaq is kifayt qdr geni hazrl tlb edirdi.
O, 1734-c ilin novruzunu irazda qarlad v bir mddt sonra
sfahana yolland. Bu hrd olduu vaxt dvlt ilrini sahmana sal-
maqla brabr, Nadir z qounlarnn yenidn qurulmasna v tkmil-
ldirilmsin d diqqt yetirdi.
Nadirin sfahanda olduu vaxt hm Osmanl saraynn, hm d Ru-
siya saraynn elilrinin onun grn glmsi v onlarla danqlar
aparlmas Qafqaza planladrlan hazrl daha da srtlndirdi.
nki Osmanl elilri il aparlan danqlar Nadirin midind oldu-
u nticlri vermdi. Bel olanda Nadir daha qtiyytli tdbirlr l
atma vacib sayd.
nc, Nadir Osmanl saraynn elisi Qazi bdlkrim fndi il
grd. Qazi bdlkrim fndi Topal Osman paann qounlarnn
trkibind Nadir qar dylrd itirak etmi v Nadir qounlar t-
rfindn sir gtrlmd. Topal Osman paa ldrlnd Nadir b-
dlkrim fndini sirlikdn azad edib Osman paann cnazsinin
mayitin qomudu. Yni, Qazi bdlkrim fndi Nadir v onun
faliyytin yani bld idi. Qazi bdlkrim fndi Osmanl saray-
nn sdr-zmindn Nadir mktub gtirmidi. Mktubda slh dan-
qlarnn davam etdirilmsi tklif olunurdu. Sdr-zm xbr verirdi
ki, mharib v slh il bal danqlarn aparlmas Diyarbkrd
mnzil-qrargah olan Abdulla paa Krpoluna hval edilmidir.
Nadir tklif olunurdu ki, o da z nmayndlrini Diyarbkr gn-
drsin v orada danqlar balansn (314).
slind Osmanl saraynn mqsdi danqlar uzatmaq v vaxt
qazanmaq idi. Bunu Nadir d yax anlayrd ki, Osmanl saray Cnu-
bi Qafqazdak razilri boaltmaq niyytind deyil. Danqlarn uza-
dlmas is Nadirl dylrd ar zrb alm qounlarn brpa
edilmsi, onlarn tkmilldirilmsi n lazm idi. Sonradan ld
edilmi mlumatlar da bu gmanlarn doruluunu tsdiq etdi. Os-
manl lmalar sdr-zml mslhtldikdn sonra Qafqazda Rusi-
yann nzarti altnda olan razilrin qaytarlmayaca vaxta qdr
Osmanl nzarti altnda olan razilrin d qaytarlmamas qrara
alnd (315).
Bununla bel, Nadir slh danqlarnn aparlmas n Qazi b-
dlkrim fndi il birlikd z nmayndsini Abdulla paann yanna
gndrdi. O, nmayndsi vasitsil Abdulla paaya xbr gndrdi
ki, Araz aynn imalnda olan razilri geri qaytarmaq istyir. ks
tqdird, qonaq qbul etmy hazr olsun. Yni, Nadir qounu il os-
manllarn arzu edilmz qona olmal olacaqdr. Nadir vurulayrd
ki, razilr geri qaytarlmasa onda biz zmz bu mslni hll edc-
yik (316).
Osmanl elisinin ardnca sfahana Rusiya saraynn elisi knyaz
Sergey Dimitriyevi Qolitsnn nmaynd heyti gldi. Rusiyan Os-
manl-ran mnasibtlrinin hans xarakter alaca ox maraqlan-
drrd. Osmanl dvlti il Nadir arasnda yaxn mnasibtlrin for-
malamas Rusiyann maraqlarna cavab vermirdi. S.Qolitsn sfahana
glmkl hm Osmanl-Nadir mnasibtlrini, hm Nadirin fallama-
sndan sonra lk daxilindki vziyyti, hm d Nadirl Rusiya ara-
sndak mnasibtlrin perspektivini aydnladrmaq istyirdi. 1732-ci
ild imzalanm Rt mqavilsin sasn geri qaytarlmal olan
Baknn v Drbndin hl d geri qaytarlmamas Nadirl Rusiya ara-
sndak mnasibtlr bir hssaslq gtirirdi. Szsz ki, Rusiya tr-
fin bu bard iar edilmidi. Rusiya is el Rt mqavilsinin rt-
lrini sas tutaraq rvan, Tiflis, Gnc, irvan vilaytlri Osmanl qo-
unlarndan azad edildikdn sonra Bak v Drbndin d Nadirin n-
zarti altna verilcyini bildirirdi. Bununla, Rusiya Nadiri Osmanl
sarayna qar mharib balamaa svq edirdi. slind bu, Rusiyann
Qafqazda izldiyi siyastin mzmununu tkil edirdi. Rusiya hr
vasit il alrd ki, Osmanl dvltini Cnubi Qafqazdan sxdrsn.
Nadirl yaradlan yeni mnasibtlr bu mqsd atmaq n yararl
ola bilrdi (317).
ox gman ki, Nadir Osmanl nmayndsi il Diyarbkrd apa-
rlan danqlarn midind olduu nticni vercyini gzlmirdi.
Ona gr d sfahanda olduu vaxtda qounlarn tkmilldirilmsi il
brabr, dvlt ilrini d nizama saldqdan sonra Azrbaycana v
Qafqaza doru yr balamaq haqqnda mr verdi. O da mmkn-
dr ki, knyaz Qolitsnn z dvlti adndan Osmanl dvltin qar
mhariby balayaca tqdird kmk gstrmk vdlri vermsi v
ya Bak il Drbndin thvil verilmsinin Osmanl qvvlrinin Cnu-
bi Qafqazdan qovulmas il balanmas Nadiri slh danqlarnn n-
ticsini gzlmdn yr balamaa svq etdi. Nadir Rusiya dv-
ltinin yardm tklifini qbul etms d knyaz Qolitsn onu Qafqaz
yrnd mayit etmy icaz verdi. Osmanl dvlti il aparlan
slh danqlarna glinc is Nadir bunu Osmanl saray trfindn
daha ox vaxt udulmasna hesablandn bilirdi v hadislrin sonrak
gedii d bunu gstrdi ki, Nadir yr balamaqda he d shv et-
mmidi. nki sfahandan hrkt balayb Hmdan-Snndac-
Sayinqala-Maraa marrutu il rdbil atandan sonra Nadir Ab-
dulla paann mktubu atdrld. Mktubda bildirilirdi ki, Arazdan i-
malda olan vilaytlrin boaldlmas iki ildn sonra mmkndr. ki
ildn sonra Osmanl sarayna glck eli il bu bard danqlar apa-
rla bilrdi (318).
Bel bir cavab szsz ki, Nadiri qane etmirdi. Ona gr d Qaf-
qazdan Osmanl qvvlrin qar silahl yrn davam etdirilmsi
qrarnda qald. O, ilkin olaraq Osmanl himaysind olan irvan xa-
nna zrb vurma v irvan vilaytini nzart altna alma mqs-
duyun bildi. Tarixilrin fikrinc, ilk hdfin amax seilmsi tsa-
dfi deyildi. vvla, Nadir amaxn Rusiya il mqayisd daha tez
l keir bilrdi. nki xbr alnmd ki, Rusiya amaxn kemi
grc ar Vaxtanqn li il Osmanl himaysindn xarmaq istyir.
kincisi, amax bir nv Osmanl il Rusiya nzarti altnda olan ra-
zilrin arasnda idi. amaxnn l keirilmsi Rusiyan da mcbur ed
bilrdi ki, Nadirin qounlarnn yaxnlqda olmasn hiss edib Bakn
v Drbndi trk etsin. ncs, Nadir yekxanalq nmayi etdirn
amax xan Surxay xan czalandrmaq istyirdi ki, traf xanlar da
bundan drs alsn.V nhayt, amaxnn l keirilmsi Nadirin id-
diasnda olduu razilrin geri qaytarlmasnn balancn qoya bi-
lrdi (319).
Osmanl himaysind olan Surxay xan Nadir qar aq qcqlan-
drc mnasibt bslyirdi. 1733-c ild Badad hakimi il ld edi-
ln razlamaya sasn Qafqazdak vilaytlr, o cmldn irvan vila-
yti Osmanl himaysindn xmal idi. Nadir rdbil atandan sonra
Astara xan Musa xana taprd ki, hmd paa il ld edilmi
razlaman Surxay xana gndrsin v Surxay xan anlasn ki, o, Nadi-
rin nzarti altna qaytmaldr. Surxay xan Musa xann elisini ox
qzbli kild qarlad v onu qtl yetirdi. Sonra is Musa xana
xbr gndrdi ki, mn irvan lzgi aslanlarnn qlnc gcn ld
etmim. hmd paann v digrlrinin he birinin haqq yoxdur ki,
irvan mndn tlb etsin (320).
Surxay xann bu qcqlandrc hrktindn sonra Nadir amaxya
doru yr mr verdi. Mvcud olan mlumata gr, 1734-c il av-
qust aynn 10-da Nadir qounlar il Kr aynn sahilin yetidi.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderidki mlumatlar sasnda fikir yr-
dn tarixilr gr, Nadirin qounu il Kr sahilin yetimsini ei-
dnd Surxay amaxn trk edib dalara z tutdu. Avqustun 17-d
Nadir qounu il amaxya daxil oldu v rdbil xan Mhmmd-
qulu xan Sidlini irvan xan tyin etdi (321).
Alm Ara-ye Naderid is Surxay xan trfindn Nadir qar
myyn mqavimt gstrildiyi bildirilir. B, hqiqt yaxn grnr.
nki qcqlandrc v tkm cavab il Nadir az qala meydan oxu-
yan Surxay xann Nadirin adn eidn kimi amaxn trk edib da-
lara qamas el d inandrc sslnmir.
Ad kiln mnby gr, Nadir Muan lnd drg salanda
irvan istiqamtin kfiyyat dstsi gndrdi. Bu dst qounlarn
hrkti istiqamtind nlr ba vermsi haqqnda mlumat toplayb
Nadir atdrmal idi. Dstdn alnm ilkin mlumata gr, Nadir
hl rdbildn hrkt balayanda Surxay xan ona qar mqavimt
gstrmk qrarna glmi v qounlarndan bir avanqard dst tkil
edrk Nadir qar gndrmidi. Nadir bu xbri alanda Xanli xann
v miraslan xann rhbrliyi altnda 3 minlik bir dstni hmin
dsty qar gndrdi. Hmin dstlr zbz glnd Xanli xann
dstsindn qarovul qrupu irli xarld v lzgi dylri il ilkin
dy girn d el hmin qrup oldu. Mnbdn aydn olur ki, lzgi-
lr he qarovul qrupunun mqavimtini qra bilmyib geri kildi.
Bel olanda Xanli xan onlar tqib etmy balad. Amma Xanli xan
hiss ednd ki, btnlkd Surxay xann qvvsi sayca onun dst-
sindn oxdur, onda yardm ayrlmas n Nadirin yanna adam
gndrdi. Nadir dy meydanndan mil aral idi v Xanli xann
xahiini alnca drhal onun yardmna tlsdi. Bununla bel, Xanli
xan z dstsini sfrbr edrk lzgi dstsinin hdsindn gldi.
Surxay xann qvvlri geriy doru kildilr. Onlar he amaxda
da dayanmadlar. nki bu dstnin zvlrinin ksriyytini tkil
edn lzgilr amax halisin ox zlmlr vermidilr v onlar yerli
halinin qzbindn qorxduqlar n dalara trf qama qrara
aldlar(322). Mnbd konkret olaraq gstrilms d Surxay xann da
amaxdan qad gman edilir.
Nadir qounlar il amaxya doru hrktini davam etdirdi v bir
mddtdn sonra amaxya daxil oldu. Burada olduu vaxt ona xbr
atdrld ki, Surxay xan qounu il Nadir qar dy hazrlar.
Surxay xan dorudan da Dastanda toplad yeni qoun dstlri il
Nadir qar dy girmk istyirdi. amaxda olduu qsa mddt
rzind yerli idariliyi tnzimlmkl mul olan Nadir Surxay el
Dastanda qarlama qrara ald. Ona gr d amaxda olduu
mddtd Nadir Dastan yrn d hazrlq grd. O, Thmasib
xan Clayiri v hmd xan Mrvini tcili olaraq amaxya artdrd.
Eyni zamanda kinin, Qblnin, Drbndin yanlarna v tayfa
balarna mktub gndrib onlar z yanna ard. Bir mddtdn
sonra Farsdan artdrd srkrdlr Nadirin xidmtin yetidilr.
Mvcud olan mlumata gr, Nadir 1734-c il sentyabr aynn orta-
larna kimi amaxda qald.
Mnblrdki mlumata gr, amax hli Surxay xandan v onun
lzgilrdn tkil edilmi qounlarndan naraz idi. Ona gr Surxay
xan imala trf qamaq mcburiyytind qald (323). Amma tarixdn
o da mlumdur ki, Nadir d amax halisin qar qzb nmayi et-
dirdi. Yerli hali Nadirin qounlarnn da glmsin narazln bildir-
diyi n Nadir hrin dadlmasna, onun halisinin is Asuya
krlmsin gstri verdi (324).
Surxay xana qar Nadirin faliyyti bard Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderid yazlanlarla Alm Ara-ye Naderid yazlanlar arasnda
bir qarqlq vardr. Mvcud tarixi dbiyyat is sasn Tarix-e Ca-
hanqoa-ye Naderiy istinad etmidir. Bu mnbd gstrilir ki,
Nadir Qumxa hrkt etdi v onun yola dmsindn bir ne gn
sonra Thmasibqulu xan Clayir Qbl yaxnlnda Surxay xann
qounlar il ilk dy girdi. Alm Ara-ye Naderid is Nadirin
Dastana getmsi Surxay xann tqib edilmsi il laqlndirilir. Bu
mnby gr, Nadir amaxda olarkn Surxay xann Qumx v Qay-
taq mntqlrin yetiib trafna qoun toplamaa balamas haq-
qnda mlumat ald. Bu mlumat eidndn sonra Nadir, Thmasib-
qulu xanla hmd xan amaxda buraxb z Qumxa doru hrkt
etdi.Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr is Nadir olu Nsrulla
Mirzni amaxda trk etdi v 12 minlik qounla 1734-c il sentyabrn
15-d amaxdan hrkt balad (325).
Dastan razisin adladqdan sonra Nadir mlumat atdrld ki,
Surxay xan Qumxda dayanmayb v yenidn irvana doru istiqamt
gtrb. Amma onun srkrdsi Karat xan 12 minlik qoun dstsi il
Nadirin qarsn ksmk niyytinddir. z niyytin nail olmaq n
Karat xan ay knarnda mvqe tutmaqla mdafi imkanlarn yax-
ladrmaa alrd. Bundan baqa Karat xann 3 min svarisi v 9
min piyadas med gizlnmk imkanndan da bhrln bilirdi. Bu
mqavimti aradan qaldrmaq n Nadir, far, qacar v digr ds-
tlrl birlikd z d ay adlad. Nadir qvvlrinin srtli hcumu
qarsnda lzgi svarilri aciz qaldlar v yaxnlqdak mey trf
geri kildilr. Med mdafi mvqelri semlri lzgilri ninki
xilas etdi, eyni zamanda onlarn zrb qvvsini gclndirdi. Nadir
dylri bir ne df mey girmy chd gstrslr d my-
yn itkilr mruz qalb geri kildilr. Bel olanda Nadir o tayda
qalm czayirilrdn 3 min nfrini yanna gtizdirrk dy qat-
d. Mhz onlarn srrast atlri lzgilri z mvqelrindn qamaa
mcbur etdi.Amma Nadir qaan lzgilri tqib etmdi. nki me
daxilind onlarn tqib edilmsi thlkli idi (326).
sir gtrlm lzgi dylrinin dindirilmsi zaman mlum
oldu ki, Surxay xan 30 minlik qoun dstsi il Qumx trk edib.
Surxay xan Qumx trk etmzdn vvl olu Murtuzlini Krm xan-
nn yanna gndrib ki, oradan kmk gtirsin. Qeyd etmk lazmdr
ki, Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Surxayn qounlarnn 20 min
nfr olduu bildirilir. Bu mnby gr, Surxay xan Car v Taladan,
Gnc valisi li paadan, Tiflis valisi shaq paadan da yardm istdi.
Surxay xann 20 minlik qoununun 8 minini Gnc valisi li paann
v Krm xan Fti Gray xann gndrdiyi dstlr tkil edirdilr
(327).
Surxay xann Qumxda olmamas xbrini eidn Nadir ora hcum
etmyi qrara ald.Qumx qalasnda qalm olan kiik qoun dstsi
mqavimt gstrmy alsa da, Nadirin czayirilrinin srrast
atlri qarsnda duru gtir bilmdilr v qab daldlar. Bu-
nunla da Qumx qalas l keirildi v Nadir orada drg sald. Sur-
xay xann btn dvlti v mlak Nadirin lin kedi. Mnblrin
mlumatna gr, Nadir 20 gn orada qald v hmin mddt rzind
onun qounlar traf mntqlri talan etdilr. Sonra da Nadir irvana
z tutmu Surxay xann izi il hrkt etmk mri verdi (328).
Surxay xan lverili mkanlarda mvqe tutub Nadir bir daha m-
qavimt gstrmk istyirdi. Amma Qumx qalasnn alnmas xb-
rini eidndn sonra bu iin hdsindn gl bilmycyini anlad. O,
Nadir olan qzbini hrkt marrutu zrind olan mntqlrin
halisi zrin tkd v xsusil, ki trafndak halini var-yoxdan
xard. Alm Ara-ye Naderiy gr, Surxay xann ki trafnda ta-
lanlqla mul olmas xbrini eidnd amaxda olan Thma-
sibqulu xan Clayir z dstsi il ona qar hrkt etdi. Bu bard
mlumat alanda Surxay xan da onunla dy girmk qrarna gldi.
El hmin mnby gr, Qbl yaxnlnda Surxay xanla Thma-
sib xan Clayirin dstsi zbz gldilr (329).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Thmasibqulu xanla Surxay xa-
nn dstlrinin zldiyi mntq Drbatan, tarixi dbiyyatda is
Dvbatan gstrilmidir (330).
Mnblrd Qbl trafndak dyn gedii il bal frqli m-
lumatlar mvcuddur. Trflrin dyin stnly il v ox grgin
raitd ken bu dy sonda Thmasibqulu xann qlbsi il baa
atd. Surxay xan bu df d qamaqla cann lmdn qurtara bildi v
Avarstana yolland. Q aylarnda Avarstanda hrkt etmyin ox
tin olduunu biln Nadir Axt trafnda itatsizlik yolu tutmu olan
lzgi dstlrini d czalandrdqdan sonra Qutqaen-Qbl marrutu
il geriy qaytd.
Nadirin qarsna qoyduu nvbti vzif Gnc qalasn tutmaq
v oradak Osmanl qarnizonunu zrrsizldirmk idi. Osmanl hima-
ysi altnda olan Surxay xan amaxdan qovduqdan sonra Nadir
1734-c il oktyabrn 22-d Qblni trk etdi. r istiqamtind Kr
ay zrind qurulmu krpdn keib Gncy doru hrktini
davam etdirdi v noyabrn 3-d Gnc yaxnlndak Klisa kndind
drg sald (331).
Nadir Dastana etdiyi ar yrdn sonra istiraht dayanmadan
birbaa Gncy, Osmanl qounlar il dy z tutdu. ox gman
ki, Nadiri mayit edn Rusiya nmayndsi Qolitsn da bu baxm-
dan Nadir tsir gstrmy alrd. Nadir amaxn tutandan sonra
Rusiya sarayna da z nmayndsini gndrib Bak v Drbndin
azad olunmasn tlb etdi (332). Rusiya saray adlar kiln mnt-
qlri artq azad etmy hazr idi. Amma bunun vzind Rusiya Na-
diri Osmanl dvlti il mhariby thrik etmk istyirdi.
Azrbaycann byk v qdim mdniyyt mrkzlrindn biri
olan Gncni tutmaqla Nadir Osmanl qvvlrinin Qafqazdak mv-
qelrin ar zrb vurmu olard. Amma Gncnin mhasirsi Nadir
n nvbti bir snaa evrildi. nki bu hrin mdafi qurular
Gnc qalas daxilindki Osmanl qarnizonuna etibarl kild qorun-
maa imkan verirdi.
Gnc qalas znn mdafi-istehkam imkanlar il blgd ad
xarmd. Bu qala iki divarla v xndkl hat olunmudu. Qala
daxilind Osmanl qvvlrindn baqa Krm xanlndan gndrilmi
tatar dstsi d var idi. Nadirin yaxnlamas xbri eidilnd Gnc
hri boaldld v ham qala daxilin dand. Eyni zamanda qala
daxilind uzun srn mhasiry davam gtirmk n hrbi hazrla
baland (333).
Nadir vvlc qalann dinc yolla boaldlmasna nail olmaa a-
ld. Osmanl srhdlrindn ox uzaqda olan azsayl qarnizonun Na-
dir qounlarndan ehtiyat edrk hri thvil vercyi ehtimal il
Nadir qala rhbrlrin mktub gndrdi. Mktubda bildirilirdi ki, S-
fvi dvrnd lk daxilind hrc-mrcliyin artmasndan istifad edn
Osmanl dvlti 300 il rzind Sfvi dvltin mxsus olmu Gn-
cni d l keirmidir. Osmanl qarnizonuna tklif olunurdu ki, qala
tslim edilsin v Osmanl dylri sa v salamat z yurdlarna
qaytsnlar. Lakin alnan cavab mktubu Nadirin dinc yolla Gncni
l keirmk midin son qoydu. Qaladan alnan mktubda Osmanl
qarnizonunun rhbrlri bildirirdilr ki, onlar Gncy Osmanl sulta-
nnn mri il glmilr. Gnc qalasnn birdn-bir Nadir thvil ve-
rilmsi Osmanl saray trfindn sdaqtsizlik kimi qiymtlndiril
v buna gr qarnizonun rhbrliyi ciddi czalandrla bilr. Qarnizon
rhbrliyi onu da lav edirdi ki, Nadirin tklifi Osmanl sarayna
atdrla bilr. Sarayn raz olduu tqdird Gnc qalas thvil verilr.
ks tqdird is bu, mmkn deyil (334).
Bel bir cavab Nadiri raz salmad v Gnc qalasnn l kei-
rilmsinin yalnz silah gcn mmkn olacana min oldu. Bir ne
gn rzind hr iki trf qardak dy hazrl gclndirdilr.
Nadir z qalann mdafi imkanlarn mahid etdi, grlmli
olacaq istehkam ilrini planladrd, qala traf razilri qvvlr
arasnda bldrd, qalaya doru irlilmk n onlara konkret tap-
rqlar verdi. Osmanl qarnizonu da mdafiy hazrl genilndirdi:
rzaq v hrbi ehtiyatlar tkmilldirildi, qala divarlarnn uuq-skk
yerlri tmir edildi. Mvcud olan mlumatlara gr, hmin vaxt qala
daxilind 14 minlik Osmanl qvvlri var idi. Qarnizon rhbrliyi qa-
la daxilind yaayan gnclilri mxtlif bhanlrl qaladan uzaq-
ladrdlar. Bununla da Gnc qalas slind hrbi istehkama evrildi
(335).
Nadir bir ne gn rzind Bayat Bazar adlanan mntqd vaxt
keirdi. O mid edirdi ki, Osmanl saray mslnin ciddiliyini nzr
alaraq Cnubi Qafqazn boaldlmas il bal slh anlamasn qbul
edckdir. Bu midlr d zn dorultmayanda Nadir z drgsini
hr daha da yaxnladrd v Gnc ay sahilind zn mkan
sedi. Onun ilk gstrilrindn biri bu oldu ki, Gnc qalasnn divar
boyunca sngrlr qazlsn. Hmin i gn- gec davam etdirildi.
Sngrlrin qazlmas baa atandan sonra Nadir xsn hmin sn-
grlri nzrdn keirdi v qala divarlarn bir daha mahid etdi. Qa-
la divarlar zrind kims grnmynd Nadir dylri qala
mdafiilrini haraylamaa baladlar. Qala daxilind el bir sakitlik
yaradlmd ki, sanki orada kims yox idi. Onda Nadir gstri verdi
ki, aaclardan mahid qllsi tikilsin v hmin qlldn qala daxi-
linin mahidsi aparlsn. Bel d edildi. Hazrlanm mahid ql-
lsi mscid yaxnlnda olan meydana gtirildi. Bir nfr qll zri-
n xarld ki, qala daxilind n ba verdiyini grsn. Hmin xs
qll zrin qalxan kimi qalann ah brcndn atlan top mrmisinin
hdfin evrildi. Bu top ati il mahid qllsi d mhv edildi
(336).
Bel olanda, Nadirin gstriin sasn drd trfdn qala zrin
hcum balad. slind, bu hcum gcl qala divarlarn df etmk
n x yolu tapa bilmyn Nadirin nmayi etdirdiyi hvsl-
sizliyin nticsi idi. Bu hcum bir daha gstrdi ki, Gnc qalasnn
l keirilmsi el d asan deyildir. Nadirin qounlar is hmin h-
cumda oxlu itki vermli oldu v qala divarlar zrindn alan at-
lr Nadir dylrin yaxnlamaa imkan vermdilr.
Osmanl qarnizonunun qala divarlarnn mdafi imkanlarndan
mhartl istifad etdiyini grn Nadir bir ne gnly dy da-
yandrd v dylrin d taprd ki, qala divarlarnn nec l ke-
irilmsinin mmknly bard z tkliflrini bildirsinlr. Amma bir
ne gnlk fasil d Nadir smrli x yolunu tapmaa kmk et-
mdi. Nadirin tapr sasnda topuba li xan qala divarlarn top
atin tutdu. Bir-birinin ardnca partlayan top mrmilri qala daxilin-
d dantlar v itkilr yaratsa da ciddi bir ntic vermdi. z nvb-
sind qala qarnizonu da top v tfng atlri il Nadirin qounlarn
at tutdu. Bununla Nadir dylrinin qala divarlarna yaxnla-
masna imkan verilmdi. Qala divarlarnn uulmu yerlri is gec-
likl tmir edilir v vvlkindn d yax hala gtirilirdi (337).
Trflr arasnda top atmas bir ne gn davam etdi. Qarlql
itkilr artsa da qalann l keirilmsi midi he d artmad. ksin,
bel dylr yersiz itkilrin oxalmasna yol ad. Eyni zamanda d-
ylr arasnda mnvi-psixoloji dgnly zmin yaratd. Qalaya
yol tapmaq n Nadirin narahat gnlr keirdiyi vaxtlarda onun
yanlarndan olan Hseynli xann tklifi il 100 min kis topland v
onlar torpaqla doldurularaq qala divarlar yanna qalaqland. Bununla
qala divarlar zrin qalxb hcumun davam etdirilcyinin mmkn
olaca gman edilirdi. Nadirin mrin sasn nzrd tutulan kislr
Qarabadan, irvandan v Azrbaycann digr mntqlrindn topla-
nb torpaqla dolduruldu. lk baxdan bu tklif smrli bir tklif kimi
grns d Osmanl qarnizonunun sonsuz fall onun hyata kem-
sin imkan vermdi. 3-4 min Osmanl tfngisi qaladan bayra xb
divar yannda kislrin qalaqlanmasna imkan vermdilr. Hmin ki-
slrin qalaqlanmasna gstriln chd bir ay davam etdi. Osmanl
qarnizonu qalaya yaxnlamaq istyn Nadir qvvlrin gcl mqa-
vimt gstrdi v qala divarlarnn l keirilmsin imkan vermdi
(338).
Nadirin czayirilri qala xaricindki mscidin hndr minarlri
zrin qalxb at msafsind olan qalann daxilindki dylri
at tutdular. Osmanllar bundan xbr tutan kimi toplar minarlr
trf tuladlar v hmin minarlri yerl-yeksan etdilr. Bundan sonra
Nadir dylri mancanaqlara l atdlar v onlarn kmyi il qala
daxilin oxlu bombalar atld (339).
Nadir mhasirnin gediindn byk narahatlq keirirdi. Niyy-
tin tezlikl yetimk n btn vasitlrdn istifad etmy alr-
d. Torpaq kislrin qalaqlanmas il qala divarlarn amaq ideyasn-
dan bir ntic hasil olmayanda yenidn aac mahid qllsinin ti-
kintisin baland. Onun mrin sasn 10 nfr hmin qllnin ba-
na qalxb qala daxilindki dylri at tutdular. Osmanllar Na-
dirin bu chdinin d qarsn aldlar. Qala daxilindn atlan top ati
aac qllsini xarab etdi. Tfngilr d yer splndilr. Nadir he
bir istyini hyata keir bilmdi. Hm topular v elc d qaladak
tfngdarlar o drcd srrast v ayq idilr ki, sngrlrdn v htta
bir-birinin zrin qalaqlanm torpaq kislrin arxasndan ba qal-
dran hr ks hyat il vidalamal olurdu. El bir vziyyt yarand ki,
Nadir dylri balarn qaldrb he azuq arxasnca ged bil-
mirdilr. Bu vziyyt Nadiri mcbur etdi ki, kislr qalaqlanm mv-
qelrdn sngrlr qdr thlksiz hrkt etmk n xndklr
qazdrsn. Hmin xndklr daxilind hrkt etmkl qaladaklarn
atlrindn qorunmaq mmkn idi. Bu laq xndklri Nadir d-
ylri n o qdr grkli idi ki, onlar htta hyat ksi adlan-
drrdlar (340).
Gnc qalasnn l keirilmsi n Nadirin l atd vasitlrdn
biri d qala divarlarnn zl altna tunelin qazlmas oldu. Bununla
bal yerqazanlar gtirildi v onlara myyn msafdn qala divar-
lar altna tunel qazlmas taprld. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy
gr, Nadirin taprna sasn qala divarlar altna 7 yeralt yol,
Alm Ara-ye Naderiy gr is 4 yol ald. Planladrlrd ki, yer-
alt yollar vasitsil qala divarlar v brclri altna bart qoyulsun v
onun partladlmas il qala divarlar dadlsn. Bu yolla partlay t-
rtmk qala divarlarna ziyan yetirmkl brabr qala mdafiilrin
d itki yetir bilrdi. Lakin qala mdafiilri Nadirin bu taktikasna
oxar hrktlrl cavab verdilr. Qala xaricindn qazlan yollarn m-
qabilind qala daxilindn d tunel qazld v trflrin qarlad
nqtd atma ba verdi. Nadirin dylri trfindn alm tu-
nellrd partladlma ilrin 3500 batman bart ildildi v mumi-
likd qar trfdn 700 nfr bu istehkam davasnn qurban oldu.
Giri darvazasnn trafndak brclrin altna atlan lamlarn part-
ladlmas nticsind brclrdn birinin yars uub dald v xeyli
miqdarda Osmanl dys mhv oldu. Nadirin mri il 3 min n-
frlik hmikeik dstsi divarlarn uulmu hisssindn qala daxi-
lin girmy chd gstrdilr. Bu vaxt qala mdafiilri torpaq kis-
lrin qalaqland yerd atdqlar lamda partlay trtdilr v bu
partlayla Nadir dylrinin qalaya girmk chdinin qarsn ald-
lar. Bununla, Nadirin hmikeik dstsi d ox irlily bilmyib
geri qaytmaa mcbur oldu (341).
Bellikl, lam dy d gzlniln nticni vermdi. Buna kifa-
yt qdr vaxt srf olunsa da qar trfin mqavimti qalan qoruyub
saxlamaa imkan verdi. Qarlql atma uzun mddt davam ets d
trflrin mvqeyind ciddi bir dyiiklik ba vermdi. Bu is Nadiri
qane etmirdi. Mhasirnin uzanmas Nadirin znn d hval-ruhiy-
ysind bir grginlik yaratd.
Qarya qoyulan vzify nail olmaq n l atlan vasitlrdn bi-
ri d Gnc aynn suyunun qala divarlarnn zln axdlmas ol-
du. Nadir tklif verildi ki, hrdn axan ayn mcras dyidirilsin
v ay qalann cnub-qrb divarlar dibin axdlsn. Gman edilirdi
ki, ayn btn suyunun qala divarlar dibin axdlmas hmin divar-
larn tezlikl kmsin gtirib xaracaqdr.
Nadir bu tklifl d razlad v taprq verdi ki, qala divarlar ya-
xnlnda torpaq tkm ilri aparlsn. Qala divarlar trafnda qala
divarlar hndrlyn yaxn bnd yaradld. Sonra is Gnc ay z
mcrasndan xarlb qala divarlar il torpaq bnd arasnda qalm
raziy buraxld. ayn suyunun divar dibin toplanmas tezlikl
divarlarn kmsin gtirib xard. Amma qala daxilindkilr drhal
qala divarlarnn brpasna baladlar. Srsgr Abdulla paann Gn-
cy hrbi yardm gndrmk fikrind olmas v hmin yardmn tez-
likl yeticyi midi qala mdafiilrini daha ox canfanlq etm-
y svq etdi. Qala divarlarnn bir hisssinin umasna baxmayaraq
Nadir dylri yen d qalaya daxil ola bilmdilr. Qala mdafi-
ilri daha yax mdafi olunmaq n xsusi aac tirlr dzltdilr.
Bu tirlrin bir ucuna nizlr birldirdilr, bir ucuna is kndir ba-
layb suyun zrin buraxdlar. Kndir vasitsil tir el idar olunurdu
ki, onun iti ucu torpaq bndi oymaqla suyun axb getmsi n oyuq-
lar yaratd. Nadirin gzlmdiyi halda oyuqlardan su axmas v qala
dibin toplanm byk su ktlsinin Nadir drgsini basmas il
nticlndi. Nadirin drgsi, adrlar, snacaqlar v ordubazar ta-
mamil suyun iind qald. Tchizat baxmndan Nadirin qounlarna
byk ziyan yetirildi. Mnblrd olan mlumatlara gr, htta Nadir
dylri arasnda itkilr ba verdi .
Nadirin nvbti chdi d uursuzlua dar oldu. ayn mcra-
snn dyidirilmsi il qalann l keirilmsinin mmkn olmamas
Nadiri qzblndirs d o, qala mdafiilrinin catin heyran qal-
d. Nadir, Osmanl qarnizonunun fdakarl haqqnda bildirirdi ki,
dvlt ballq, irad v zmkarlq bundan artq ola bilmz. Onun
fikrinc, Osmanl padah 6 aylq msafd yerln stanbulda otursa
da, hmin padahn dylri v havadarlar burada byk canf-
anlq gstrirlr. Nadir lav edirdi ki, dy smimiyytinin v
xidmtinin n yksk nmayii mhz bel olar (342).
Nadir Gncnin mhasirsinin el ilk gnlrind hlak olmu
topuba li xann yerin Yarby Soltan adl birisini tyin edib ona
20 v 30 batmanlq mrmilrl qala divarlarn yenidn at tutma
taprd. Nadirin bu mri d yerin yetirildi. Bu atlrl bir ne qala
brc dadld, bzi yerlrd divarlar uuldu. Lakin Nadir yen d
niyytin nail ola bilmdi. Bu chdi d bir ntic vermynd Nadir
qoun balarn v srkrdlrini toplad, qalann mhasirsinin ar-
tq 8 aya qdr uzanmasnda onlar gnahlandrd. Toplantda itirak
edn srkrd v qoun balarndan Babaxan apui, mamverdi xan
Xzim, Hsn xan, Hac Seyfddin xan Bayat v digr minbalar v
yzbalar Nadirdn onlara bir d frst verilmsini istdilr. Nadir bu
tklifl d razlad v qala zrin ktlvi hcumun tkil edilmsin
etiraz etmdi. Btn qoun balar tabeiliyind olan qvvlri mu-
mi hcuma sfrbr etdilr. Qalann dvrsi qoun srkrdlri ara-
snda blnd. Hr ks z sahsind istehkam ilri apard, mahid
qlllri yaradlaraq onlarn stnd tfngdarlar yerldirildi. Topu-
lar qalan yenidn top atin tutdular, lamlar yeni-yeni lamlar
atmaa baladlar. oxlu sayda nrdivanlar v kmndlr hazrland
v onlarn vasitsil qala divarlar zrin qalxmaa chd gstrildi.
Nadir qounlarnn yeni hcumunun qarsn almaq n qala mda-
fiilri yuxardan top mrmilri, qablarda yandrlm neft v bom-
balar atdlar. Qrxl dylri v Xorasan topular lamlardan ke-
mkl qala brclrindn birin daxil oldular.
Mnblrin mlumatna gr, Nadir qounlarnn bu son hcumu
10 gn davam etdi. Qala mdafiilri yeni itkilrl v dantlarla
rastlasalar da yen d qalan tslim etmdilr. Dylrin 10-cu g-
n is qala mdafiilri xsusi zmkarlq gstrdilr. Nadir bunun
sbbi il maraqlananda ona mlumat verildi ki, Osmanl srkrdsi
Abdulla paa ox byk qoun dstsi il Qafqaza doru yr ba-
layb v hazrda Qars qalasndadr. Abdulla paadan tezlikl kmk
glcyi midi Gnc qalasndaklarn da sonsuz sevincin sbb olub
v bu sevinc Osmanl tbillrinin dylmsi il ifad olundu (343).
Gnc qalasnn mhasirsini davam etdirmkl brabr, Nadir,
Bak v Drbndin geri qaytarlmas n d alrd. Bu istiqamtd
Rusiya il aparlan danqlar midverici idi. slind, konkret tarixi
raitd Rusiya da Bak v Drbndin Nadirin nzarti altna qayta-
rlmas zrurtini qbul edirdi. Bir trfdn Nadirin kifayt qdr gc-
lnmsi, bir trfdn Bak v Drbndin geriy qaytarlmas il Nadi-
rin Osmanl dvltin qar kklnmsi, bir trfdn d Qafqazdak
qvvlrin Osmanl dvlti il mharib aparmaq n Krma gn-
drilmsi Rusiyan Nadirl barq yolu tutmaa svq edirdi. Ona gr
d 1734-c il oktyabr aynn sonlarnda Bakdak rus general Levaov
hri thvil vermk n gstri ald (344).
Hmin il dekabr aynn sonunda is Nadirin drgsind olan
knyaz Qolitsn Rusiya saraynn Bak v Drbndi Nadir thvil ver-
mk barsindki qti qrarn aqlad. Nadir bu xbri sevincl qar-
lad. Rusiya saray adlar kiln hrlrin geri qaytarlmasn m-
yyn rtlr rivsind hyata keirmk istyirdi. Bu rt Bak v
Drbndin geri alnmasndan sonra baqa bir lky, xsusil d
Osmanl dvltin verilmmsi hdliyi idi. Rusiya hr vasit il Os-
manl dvltinin Xzr dnizin xmasnn qarsn almaa alrd
v ona gr d rtinin qbul olunmas n Nadirdn yazl hdlik
tlb olunurdu (345).
Rusiya saray Gnc qalasnn mhasirsinin d tezlikl baa
atdrlmasn istyirdi.Gncnin alnmas v Osmanl qvvlrinin
buradan qrb doru sxdrlmas Rusiyann maraqlarna cavab
verirdi. Rusiya saray min idi ki, Gncnin ardnca rvan, Naxvan
v Tiflis d Osmanl qvvlrindn tmizlnckdir. Ona gr Rusiya
Gnc trafnda Nadir mmkn yardm da gstrmy alrd. Bu-
nun nticsi kimi, 1735-ci ilin noyabrnda Bakda olan general Leva-
ov trfindn Nadirin drgsin bir istehkam zabit, yerli paltar
geymi 4 nfr topu v bir ne ar top gndrildi (346). Rus isteh-
kams v topular lam dylrind v qalann at tutulmasnda
fallq gstrslr d btnlkd qalann l keirilmsi Nadir qismt
olmad.
Osmanl srkrdsi Abdulla paann z qounlar il Cnubi
Qafqazdak Osmanl qvvlrin yardm gstrmsi mqsdil hr-
kt balamas xbri 1735-ci ilin vvllrind alnd. Bu xbr Rusi-
ya sarayn ciddi tvi sald. Rusiya saraynn nmayndsi knyaz
Qolitsn da yax anlayrd ki, Abdulla paa qounu il Gncy gl-
sydi, Gnc qalasnn alnmas Nadir n qeyri-mmkn olacaqd.
Nticd, Osmanl saray Cnubi Qafqazdak mvqelrini yenidn
mhkmld bilrdi. Ona gr Rusiya saray vvlki iddialarndan l
kib 1732-ci ilin Rt mqavilsinin tlblrinin ksin olaraq Os-
manl qvvlri Cnubi Qafqazdan xarlmazdan vvl Bak il Dr-
bndi thvil vermy raz olduunu byan etdi. Bununla bal 1735-ci
il martn 10 (22)- da Nadirin Gnc yaxnlndak drgsind
Nadirl Rusiya sfiri knyaz Qolitsn arasnda Gnc mqavilsi im-
zaland. Hmin mqavilnin rtlrin sasn Rusiya 1722-ci ildn
sonra Xzrboyu vilaytlrd l keirdiyi razilri geri qaytarmal
idi. Konkret olaraq Bak v Drbnd glinc is, Rusiya mqavilnin
imzalanmasndan 2 hft sonra Bakn, 2 ay sonra Drbndi thvil
vermli idi. Nadir d z zrin hdlik gtrd ki, Bak v Drbndi
nc bir dvlt gzt getmyckdir. Nadir eyni zamanda Rusi-
ya dvlti il xo mnasibtlrd olma, Rusiyadan xbrsiz Osmanl
dvlti il danqlara getmycyini hdsin gtrd (347).
mzalanm mqavily sasn, Sultan ay Nadirin nzarti al-
tnda olan razilrl Rusiya arasnda srhd xttin evrildi. Rusiya z
vdin ml etdi v mqavil il nzrd tutulan vaxtda Bak hri
thvil verildi. Baknn v Drbndin thvil verilmsi Rusiya n
mcburi xarakter dayrd. Hmin mntqlri thvil vermkl Rusiya
eyni zamanda Nadirdn Osmanl dvltinin Cnubi Qafqazda mh-
kmlnmsin imkan vermycyi bard d zmant ald
mzalanm mqavilnin icrasna balanandan sonra Nadir Bakya,
Drbnd v Salyana yeni hakimlr tyin etdi. Cnubi Qafqazn r-
qind daha yax mhkmlnmk n Nadir amax hrinin yerini
d dyidirdi. Khn amaxdan 4 frsng aral, indiki amaxnn
yerind yeni hr salnd v hali ora krld. Nadir gr yeni a-
maxnn salnd razi hrbi baxmdan da lverili mvqed yerlirdi
(348).
1735-ci ilin Novruz bayramn Nadir Gnc trafnda keirdi. Gn-
c qalasn ala bilms d Rusiya il mqavil imzalanmas v bunun-
la da Bak v Drbndin geri qaytarlmas onun hval-ruhiyysin m-
yyn toxtaqlq gtirdi. Amma onun qarsnda dayanan balca ms-
l Osmanl dvltinin sas qvvlri il dy girmk idi. Srsgr
Abdulla paann rhbrliyi altnda byk bir qvvnin Cnubi Qaf-
qaza doru hrkt balamas xbri 1735-ci ilin yanvarnda alnsa
da onun yaxnlamas haqqnda mlumat daxil olmamd. Bir ne ay
idi ki, Abdulla Paa Qars qalasnda drg salmd. Abdulla paann
hans niyytl Qarsda lngimsi mlum olmasa da Nadir onunla dy-
mtlq sayrd. nki Abdulla paa zrindki qlb Nadir C-
nubi Qafqazda mhkmlnmy imkan vermkl brabr, Osmanl
dvlti il mnasibtlrin myynldirilmsin d tkan verrdi.
C.Hanveyin yazdqlarna gr, Abdulla paa Nadir qar dy
girmy ehtiyat edirdi. Osmanl saray trfindn Abdulla paann ox
sayl qoununun mkmml tchizi n hrtrfli yardm gstrilirdi.
Osmanl sarayndan da Abdulla paaya taprlmd ki, hazr olandan
sonra Nadirl dy girsin. slind, Osmanl saray da Nadirl d-
y girmy ehtiyatla yanard. Nadirin artan nfuzu, srkrdlik
istedad v Topal Osman paann mlubiyyt uratmas Osmanl sa-
raynn da nigaranln artrmd. Ona gr Abdulla paa Qarsa
gls d orada da hazrln davam etdirirdi. Qarsda olduu vaxt Os-
manl sarayndan lav, htta Qahirdn d Abdulla paaya kmk
gldi (349).
Abdulla paann dy girmmsi is Gnc qalasnn mhasi-
rsini uzadrd. Bu mhasirnin uzanmas n Nadiri, n d ki, Gnc-
dki Osmanl qarnizonunu qane edirdi. Blk el buna gr Gnc qa-
lasnn Osmanl qarnizonunun rhbrlri z nmayndlrini Nadirin
yanna gndrdilr v ona z tkliflrini atdrdlar. Osmanl srkr-
dlri bildirdilr ki, Nadirin Azrbaycanda, Badad trafnda v Topal
Osman paa zrindki qlblri haqqnda eidiblr. Nadir tklif
olundu ki, fatehlik iddiasnda olan bir xs kimi Qarsa v rvana
yollansn, Abdulla paa il dy girsin. Hmin dyd Abdulla pa-
a qalib gls btn ran l keir bilr. Nadir qalib gldiyi tqdird
is Gncdki Osmanl qarnizonu mqavimtsiz qalan thvil verib
stanbula qaydacaqdr (350).
Bel bir tklifin olub-olmamasndan asl olmayaraq Abdulla paa
il dy hlledici hmiyyt malik idi v ona gr d Nadir Gnc
qalasnn mhasirsini dayandrma lazm bildi. Abdulla paa zrin-
d qlb ld edildiyi halda tk Gncd deyil, Cnubi Qafqazdak
digr Osmanl qarnizonlarnn da geri kilmkdn baqa arsi qal-
mayacaqd. Amma Abdulla paann Qars qalasn trk etmmsi Na-
dir n anlalmaz olaraq qalrd. Osmanl qounlarnn oradan x-
mayaca tqdird yenidn qala mhasirsin l atlmas is Nadir
n arzuolunmaz idi.
Abdulla paan dy svq etmk v qaladan xarmaq n
Nadir bir svari alayn Qarsa trf gndrdi. Hmin alay qala tra-
fndak yaay mntqlrini qart etmli v bununla da Abdulla
paann diqqtini zn clb etmli idi. Amma Nadirin bu qrar bir
ntic vermdi (351).
C.Hanvey is bunun ksini yazr. O da tsdiq edir ki, Nadir Abdul-
la paan aq dy clb etmk n vvlc bir dst gndrdi.
Onun fikrinc bu dst 15 min nfrdn ibart idi. C.Hanvey gr,
Abdulla paa Nadirin bu dstsinin kfiyyat mqsdil gndrildiyini
anlad v ona gr d znn n yax svari dstlrindn birini Na-
dirin dstsin qar gndrdi. Sonra is z btn qounu il Nadir
qar hrkt etdi (352).
1735-ci il may aynn vvllrind Nadir qounu il Gncdn Qar-
sa doru hrkt balad. Gnc qalasnn mhasirsinin davam etdi-
rilmsi n bir dstni orada saxlad. Hmin dsty srdar Babaxan
rhbrlik edirdi. Bu dstnin 12 min nfrdn ibart olduu bildirilir.
Babaxan yalnz mhasirni davam etdirmli idi. Nadirin taprna
sasn, Babaxan Osmanl qarnizonu il dy girmli deyildi. Nadir
bir dstni d Adaa gndrdi. Bu dst irvan vilaytini Car v Tala
lzgilrinin qfil hcumlarndan qorumal idi. Bir dst is Naxvan
trafna gndrildi. Tarix-e Cahamqoa-ye Naderiy gr, Nadir
sas qvvlri il birbaa Qarsa doru hrkt etdi v may aynn 24-
d Qarsn bir frsngliyind drg sald. Alm Ara-ye Naderiy
gr is Nadir vvlc rvan yaxnlnda drg sald. Onun rvan
yaxnlnda drg salmas rvann Osmanl hakimi Hsn paann
narahatln xeyli artrd.Amma Nadir rvana hcum etmdi. Bir
ne gn rvan trafnda qaldqdan sonra Nadir qounu il Qarsa
trf yola dd (353).
Abdulla paann v elc d Nadirin qar-qarya gln qoununun
say bard mxtlif rqmlr mvcuddur. Alm Ara-ye Naderid
Osmanl qounlarnn say 300 min nfr, Tarix-e Cahanqoa-ye Na-
derid 120 min nfr, tarixi dbiyyatda is 80 min nfr gstrilir.
Nadirin qounlarnn saynn 40 min v 55 min olmas haqqnda
mlumatlar verilir (354). stniln halda Osmanl qounlarnn Nadir
qounlarndan n az iki df ox olmas gz qabandadr.
Qars qalas trafnda trflrin qoun dstlri arasnda kiik
toqqumalarn olduu gstrilir. Hr iki trf n bu dylr k-
fiyyat xarakteri dasa da Nadir burada baqa bir niyytini d ortaya
qoymaq istyirdi.Bu da Abdulla paan aq meydanda hlledici dy-
clb etmk idi. Nadir Qars trafnda buna nail ola bilmdi. Abdulla
paa is Qars traf toqqumalarda dstlrinin uursuzluuna bax-
mayaraq qaladan xmaq niyytind deyildi. Nadir htta mktub
gndrib Abdulla paan aq dy ard. Bu ar da bir ntic
vermdi. Onda Nadir qrara gldi ki, rvan qalasn mhasiry alsn.
nki bu qala da blgnin byk v gcl qalalarndan biri idi. Nadir
gman edirdi ki, Abdulla paa rvan qalasna v ya mhasird olan
Gnc v Tiflis qalalarndan birin kmk etmy alacaqdr. Buna
gr d Nadir Qars trafndak drgsini ydrd v rvana doru
istiqamt gtrd. 3 gndn sonra Nadir rvann bir frsngliyin ye-
tiib orada drg sald. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Ab-
dulla paa Nadirin Qars trafndan geri kilmsini onu zifliyi v b-
zi tinliklrl qarlamas kimi qbul etdi v onu tqib etmyi qrara
ald.Yen bu mnb mllifinin rsmi sndlr istinadn verdiyi
mlumata gr, Abdulla paann qounu 70 min svaridn v 50 min
piyada yeniridn ibart idi (355).
Alm Ara-ye Naderid Nadirin Qarsdan kilmsinin sbbi bir
qdr frqli kild izah olunur. Bu mnbd Nadirin geri kilmsi
Qars trafnda azuq qtl il laqlndirils d, he bhsiz ki, Na-
dir n balca mqsd mhz Abdulla paan aq meydan dyn
kmk idi. Burada da Nadirin geri kilmsi Osmanl drgsind
onun zifliyi, Osmanl qvvlri qarsnda duru gtir bilmmsi il
laqlndirildi. Abdulla paann srkrdlrindn olan v Nadir Qars
trafnda olarkn onun dstlri il kfiyyat xarakterli toqqumalarda
itirak edn Teymur paa z dstsi il Nadirin qvvlrini tqib et-
my balad.Bzi Osmanl srkrdlri onun sas qvvlrdn ayr
drk Nadiri tqib etmsini thlkli saysalar da Teymur paa dedi-
yindn dnmdi. Onun qarsn Nadir qvvlrinin aryerqardn tkil
edn Xanli xan Kuklann rhbrliyi altnda olan Grayl dstsi v
liqulu xan farn rhbrliyi altnda olan bivrd dstsi saxlad.
Nadirin qvvlrini arxadan mhafiz etmk n tyin edilmi bu
dstlr Teymur paann yaxnladn grnd he Nadiri xbrdar
etmdn ona cavab vermyi qrarladrdlar. Xanli xan v liqulu
xan Teymur paann yolu zrind pusqu qurub onu bu pusquya svq
ed bildilr. Gzlnilmz vziyyt db ar zrb alan Teymur
paa cann Qarsa trf qamaqla qurtard. Abdulla paa Teymur paa-
nn dstsinin uursuzluundan sonra Qars qalasn trk edib Nadirin
arxasnca getmy hazrlq mri verdi (356).
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir Gy gl trafnda dr-
g sald. Abdulla paann rvana trf hrkti bard d el orada
ona mlumat atdrld. Nadir drhal Abdulla paaya qar hrkt
gstrii verdi.rvan yaxnlndak Zngi aynn trafnda olan
Nadir, Abdulla paann qoununun da ora yetidiyini eitdi. Abdulla
paa Teymur paann dstsini avanqard dst kimi irli gndrdi.
Zngi ay yaxnlna ilkin olaraq Teymur paann dstsi yetidi. Bu
vaxt Nadir qounlar il Qaratp adlanan ykskliyin trafnda mv-
qe tutmudu. 1735-ci il iyun aynn 18-d rvan trafna yetin trf-
lr bir-birindn iki frsng msafd mvqe tutdular (357).
Gn rzind hr iki trf bir-birini yrnmk istiqamtind my-
yn ilr grd. Osmanl qvvlri Nadirin qounlarndan bir ne n-
fr sir gtrrk z drgsin qaytd. Burada onlarn dindirilmsi
zaman bel bir qnat hasil edildi ki, Nadirin qvvlri 14 min
nfrdn ox deyildir. Bu xbr Abdulla paaya atdrlanda o, Nadir
zrind ox asanlqla qlb alacana min oldu. Htta onda btn
qvvlrin dy clb edilmsin ehtiyac olmamas bard bir fikir
d yarand. Osmanl srkrdsi gman edirdi ki, ald ilk zrbdn
sonra Nadir geri qamaq mcburiyytind qalacaqdr. Onun geriy yo-
lu is ancaq Zngi ayndan ke bilrdi. Ona gr Abdulla paa gs-
tri verdi ki, toplar vasitsil Zngi ay zrindki keid balanlsn
v Nadirin qvvlri tam mhasiry alnaraq mhv edilsin. Abdulla
paa dy taktikasn qurduu zaman Nadir qounlarnn bir cinahn
tkil edn Zngi aynn sahili boyu il irli qvv gndrmyi d
planladrd. Bel bir manevrdn sonra Abdulla paa htta Nadirin
sir gtrl bilcyini d istisna etmirdi. Mnblrd olan mlumata
gr, Nadirin az sayl qvv il mcz yaratmaq istedadna malik
olduunu v onun zrind asan qlbnin ld edilcyinin aldadc
olduunu Abdulla paaya xatrladanda o bunu istehza il qarlad v
deyilni ciddi qbul etmdi. Bu azm kimi Nadirin drgsi istiqa-
mtin qarovul dstsi gndrdi v z is Zngi ay sahilind isti-
raht n adr qurdurdu (358).
Real qvvlr nisbtind say stnlyn malik olmas Abdulla
paan xeyli arxaynladrd.Standart v nnvi dy taktikasnn tt-
biq edilcyi tqdird Abdulla paa szsz ki, z uuruna min ola
bilrdi. Amma onun msly ilkin mnasibti onu gstrirdi ki, qar-
sndak qvvlrin imkanlarn v tcrbsini lazmnca qiymtln-
dirmmidi. Bu arxaynlq da ona hyat bahasna baa gldi.
Nadir is z dy mvqelrin yetidiyi gn qar trfin k-
fiyyatn apard. Nadir d mahid etdi ki, Abdulla paann qounlar
mtlq say stnlyn malikdir. Tchizat sardan da Osmanl qvv-
lrinin hr hans bir tinliyi yox idi. Hmin say stnlyn Nadir
yalnz znn dy taktikas hesabna neytralladra bilrdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, qar trflrin rvan trafndak qar-
lamas haqqnda mnblrd xeyli az mlumat vardr. Bir trfdn
hmin ksad mlumatlar sasnda hr iki trfdn birlikd 100 mindn
artq qvvnin itirak etdiyi mliyyatn real mnzrsini yaratmaq
tindir. Digr trfdn is mvcud olan mlumatlara sasn yalnz
aadaklar demk mmkndr.
Osmanl qvvlri rvann qrb trfind drg salmd. Nadir
is z qvvlrini yaxnlqda axan ayn knarnda mvcud olan yk-
skliklrd yerldirdi. Nadir eyni zamanda dy meydannn co-
rafi imkanlarndan mhartl istifad etdi. O htta gec vaxt da
dndy plana uyun olaraq qvvlrin qrupladrlmas v yerl-
dirilmsi il mul oldu. Osmanl qvvlrinin Nadir qounlarna t-
rf hcumu istiqamtind mvcud olan keidlr, drlr, yaxn-
lqdak me sahlrin znn dstlrini tyin etdi. Bu dstlrin
vasitsil Nadir pusqular qurdu, Osmanl qvvlrinin cinahlarndan
zrb vurmaq n zmin yaratd. Nadir mliyyatn mumi plann
bel qurdu ki, zbz dyn balanmasndan sonra qvvlrini m-
yyn msafy qdr geri ksin v onu tqib etmy alud olmu
Osmanl qounlarna cinahlardan ldrc zrb vursun (359).
Aq meydanda dyn aparlmas n Nadir z qvvlrini
lazmnca qrupladrd.Qounlarn sa cinahn o, miraslan xan Qrx-
lya taprd. Bu cinahda far, Mrv v qacar dylri vurumal
idi. Qounlarn sol cinahna is Mhmmd xan zadinli rhbrlik et-
mli idi. Nadirin taprna sasn, Xanli xan Kuklan v Mhm-
md by Qrxl tabeliyind olan min nfrlik dst il dy meyda-
nna atlaraq aran qzdrmal idilr. mliyyatdan qabaq Nadir z
srkrdlrini, qoun balarn, minbalar, yzbalar toplayb on-
lara mracit etdi, onlar ar dylr kkldi v bildirdi ki, sizdn
kims qorxaqlq nmayi etdirrs bu qdr qounun qarsndan sa
v salamat qurtarmaq mmkn olmayacaqdr. Btn srkrdlr v
qoun rhbrlri onun szlrini tsdiq etdilr v dylr hazr ol-
duqlarn syldilr (360).
Osmanl qvvlrinin nec qrupladrldn sylmk tindir.
Amma Abdulla paa artilleriyadan smrli istifad etmk istyirdi.
Bu mqsdl o, toplar iki dsty bld v hmin toplar yerldiklri
mxtlif istiqamtlrdn Osmanl qvvlrinin hcumunu mayit
etmli idi. Nadir d z artilleriyasnn smrli faliyytin byk
midlr bslyirdi v mvcud olan mlumatlara gr, dyn vv-
lind Yarby xann rhbrliyi altnda olan Nadir toplar Osmanl qv-
vlrin tsirli zrb endirdi. Dy gnnn shri alan kimi Na-
dirin 6 min nfrlik czayiri dstsi irli xarld, bu dstnin ardn-
ca qumsal ykskliklrd mvqe tutmu olan srkrdlr tabei-
liklrind olan qoun dstsi il dy meydanna doru irlildilr.
Nadirin znn d dy atlmas onun srkrdlrini v dy-
lrini xeyli ruhlandrd v bunun nticsi kimi mliyyatn ilkin mr-
hlsind Nadir qvvlri myyn uur ld etdilr, irliy xm
Osmanl qvvlrin zrb endirildi v qarovul dstsi geri kilmy
mcbur edildi (361).
Ardnca Teymur paann, kbr paann v digr tannm Osman-
l srkrdlrinin d olduu qar eelon mliyyat meydanna xarl-
d. Bununla mliyyatn ahngi daha grgin xarakter ald. Nadirin qo-
un dstlri btnlkl bu mliyyata sfrbr oldu, onlarn gstr-
diyi cat v mrdanlik sayca stn olan Osmanl qvvlrin xeyli
itki yetirdi. Osmanl qvvlri itki verdikc onlarn yerini yeni-yeni
dstlr tutdu v onlarn artan mqavimtinin qarsnda Nadir geri
kilmy balad.Osmanllar stnly l keirdiklrin bh et-
mdn Nadirin qounlarn tqib etdilr. Nadir vvlcdn myyn-
ldirilmi mvqelr qdr geri kildi. Mqam yetind onun
mrin sasn aaclar arasnda gizlnmi artilleriya at balad,
Osmanl qounlarnn cinahlar mxtlif istiqamtlrdn Nadirin pus-
quda gizlnmi dstlrinin qfil hcumuna mruz qald. Osmanl
qvvlri gzlmdiklri halda Nadirin qurduu tly ddlr v
son drc ar zrb aldlar. Cinahlardan v arxadan Osmanl qv-
vlri Nadir dstlrinin gc il qarladlar. Nadirin z czairilr
dstsi il Osmanl srsgrinin, ykskliklrin birinin zrind yer-
ldirdiyi toplarn zrin hcum kdi, bir dstni is sol trfd
yerldirilmi artilleriya mvqelri zrin gndrdi. Nadir yksk-
likd qurulmu Osmanl toplarnn hamsn l keirdi v bununla z
qvvlrin qar trfdn yaradlm artilleriya thlksini qismn
neytralladrd (362).
Mnblr v tarixi dbiyyat bildirir ki, bu mliyyat cmi be sa-
at davam etdi. Bu mddtin z d oxsayl Osmanl qounlarna qar-
Nadirin planladrd mliyyat taktikasnn hans byk bir srtl
v uurla hyata keirildiyini nmayi etdirir.Tly salnm Osmanl
qvvlrin vurulan ar zrb onlarda qorxu, tla v aqnlq yarat-
d v bu aqnlq irisind d byk srtl geri kilmy z tutdu-
lar.Abdulla paa geri qaan qounlarn qarsn ksib onlar yenidn
dy salmaa chd gstrs d niyytin nail olmad. Yaxnlamaq-
da olan Nadir dstlrinin zrbsin tu glmmk n Abdulla paa
v onun mhafiz dstsi d geri kilmk mcburiyytind qald.
Amma istr Abdulla paa, istrs d onun mhafizilri Nadir d-
ylrinin qlncndan canlarn qurtara bilmdilr. Tarix-e Cahan-
qoa-ye Naderiy gr, qaracurlu tayfasndan olan Rstm adl d-
y Abdulla paan sir etmy chd gstrdi. Abdulla paa cann
qurtarmaa alanda atdan yer yxld, ba daa rpld v yarmcan
vziyytd olarkn Rstm onun ban ksib Nadirin yanna gtirdi.
Alm Ara-ye Naderid is Abdulla paann qaracurlu Aaby tr-
findn ldrldy tsvir olunur. Abdulla paann xsusi mhafiz
dstsi arasnda olmas v bahal geyimi Aabyin diqqtini clb edir
v onu l keirib ban ksmy mvffq olur. Abdulla paann ba-
n Nadirin yanna gtirnd Osmanl sirlri vasitsil onun kim
mxsusluu myynldi.Nadir, Abdulla paann cnazsini d b-
yk ehtiramla Qarsa yola sald (363).
mliyyatn gediind oxlu sayda Osmanl srkrdsi, qoun ba-
s v rhbrlri ldrldlr. Onlarn arasnda Diyarbkir valisi v
Osmanl sultannn krkni Soltan Mustafa paa da var idi. Nadir
onun da cnazsini byk ehtiramla rvan qalasna gndrdi. Bundan
baqa Osmanl qounlarnn btn artilleriyas, tchizat, park v
mlak da Nadir qounlarnn lin kedi.
Bellikl, 1735-ci il iyunun 19-da rvan trafnda keiriln dy
mliyyat Nadirin yeni bir tarixi qlbsi il baa atd. Osmanl
qvvlrin ar zrb endirildi v bu qlb il slind Nadir Cnubi
Qafqazn nzart altna alnmasn tmin etdi. Dy mliyyatndan
sonra Nadir byk qlbnin ld edilmsi n qounlarn v
srkrdlrin faliyytini aradrd, qlbnin ld edilmsind cat
gstrn byk srkrdlrini v dylrini ox byk sxavtl
mkafatlandrd. Alm Ara-ye Naderid rvan trafnda byk
qlbnin ld edilmsind xsusi cati v xidmti olmu Nadir
srkrdlrinin adlar da sadalanmdr: mamverdi xan, liqulu xan
far, Mhmmd Hsn xan far, Qni xan fqan, hidqulu by
Krd, Ncfsoltan Qaracurlu, smayl xan Xzim, Mmn xan Mr-
vi, Bayramli xan, mamverdi xan Bayat, Ltfli xan, Klbli xan f-
ar, Ftli xan far, Klbli xan, Uurlu xan, Hsnli xan Qaraba-
, Ftli xan, Behbud xan Mani, Abbasli by ahsevn, Hsnli
by Mqddm, lina xan Mkri, Murtuzqulu xan Dnbli, Hsn-
li by Tbrizi, lina xan Brgadi, Kazm xan Qaradai, Qasm
xan far, Pri xan far, limrdan xan far, Mhmmdrza xan
Naxvani, li Saleh Bxtiyari, limrdan by Farsi, Mehrab xan
Qzvini (364).
rvan trafndak dy mliyyat baa atdqdan sonra Nadir
diqqtini yen Cnubi Qafqazdak byk hr-qalalarn - Gnc,
Tiflis v rvann Osmanl qvvlri trfindn boaldlmas zrin
cmldi. Hmin hrlr Osmanl sirlrini yollad v onlara taprd
ki, Abdulla paa il aparlan dy mliyyatnn nticlrini qalalar-
dak qarnizonun rhbrlrin atdrsnlar (365). Eyni zamanda Nadir
adlar kiln hrlrin hakimlrinin qarsnda tslim olmaq, hakimi
olduqlar hrlri thvil vermk tlbi qoydu. Mnblrin mluma-
tna gr, hrlrin hakimlri Nadir mracit gndrdilr v hr-
lrin thvil verilmsi il bal onun bir qdr sbr etmsini xahi et-
dilr. hr hakimlri bildirdilr ki, onlarn icazsiz hri thvil ver-
my haqlar atmr. Yaranm olan tarixi rait is Osmanl saraynn
diqqtin atdrlmdr. Onlar bir daha xahi etdilr ki, bu hrlrin
mhasirsi aylarla davam etdiyi halda, Osmanl sarayndan cavab aln-
mas n bir ne gn d mhlt verilsin (366).
Nadir bu mraciti rbtl qarlamad v ona qar da xmad.
rvan trafndan Qarsa doru irlilmyi v Qars qalasn mhasir
etmyi daha mqsduyun bildi. Osmanl qounlarnn ald ar
zrbdn sonra tezlikl zn gl bilmycyi halda Qars trafnda
gcl mqavimtl qarlaacana da inanmrd. Qars qalasn l
keirmkl v ya Osmanl qvvlrin qar znn gcnn daha bir
nmayii il Nadir Osmanl sarayna qar tzyiq gstrmi olard v
n az Cnubi Qafqazdak hrlrin boaldlmasn srtlndirmi
olard. Ona gr d Nadir qounlar il Qarsa doru hrkt balad.
Mnblrin mlumatna gr, Qars qalasnn mhasirsi bir ay kdi
(367).
Bu mddt rzind Qars hakimi Nadirl laqlr yaratmaa, onu
Qarsn mhasirsindn kindirmy ald. Amma Nadir bu mhasi-
rni Osmanl saraynn Gnc, rvan v Tiflis qalalarn thvil verm-
y raz olandan sonra dayandrd. Nadir bu tklifl razlad. Xsusil,
eidnd ki, Dastanda yen hrkatlar genilnmkddir, Qarsn m-
hasirsin son qoyub Qafqaza qaytma lazm bildi. Osmanl saray
il ld ediln razlamann nticsi kimi d 1735-ci il iyulun 9-da
Gnc, avqustun 12-d Tiflis v oktyabrn 3-d is rvan Osmanl
qvvlri trfindn trk edildi (368).
Bununla, Nadirin Osmanl qvvlri il apard mharibnin yeni
bir mrhlsin son qoyuldu. Bu mrhlni uurla baa vuran Nadir
Cnubi Qafqaz yenidn nzart altna ald. Osmanl qvvlri il
aparlan dylrin nticlri Nadirin Tiflisd Osmanl nmayndlri
il imzalad anlamada tsbit olundu. Hmin anlamaya sasn rann
qrb srhdlri Grcstandan kemkl Qara dniz sahili, Ar da,
Krdstan dalar v Zaqros xtti zr kemkl Fars krfzin
xrd.Tiflis anlamasna sasn Nadir d z qounlarn Badad tra-
fndan geri kdi (369).
Nadir z srkrdlik istedad il rqin byk imperiyasndan olan
Osmanl dvltinin qounlarn geri kilmy mcbur etdi, iradsi v
zmkarl il fatehlik tarixinin daha bir zirvsini fth etdi v Cnubi
Qafqazn mtlq hakimin evrildi. Nadir xeyli mddtdn sonra
Sfvi dvltinin srhdlrini brpa etdi, dvltin ah smayl Sfvi
dvrnd malik olduu nfuzu v qdrtini zn qaytard v onu
blgnin sz sahibin evirdi.
Osmanl qvvlri zrindki uurunu tmin etdikdn sonra Nadir
bir daha yolunu Dastandan sald. Mqsd d bir daha burada zn
gstrmkd olan itialara son qoymaq idi. Hmin itialarn ba
qaldrmasnda dolays yolla Osmanl dvltinin d li var idi. Nadirl
qardurmada Cnubi Qafqazdan geri kilmli olan Osmanl saray
Krm tatarlarnn vasitsil Dastanda z nfuzunu geri qaytarmaq
istyirdi. Krm tatarlarndan da kmk alan Car v Tala camaat, Sur-
xay by v digrlri Nadir qar itatsizliy rvac vern thrikedici
xlar hazrlayrdlar. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Nadirin Da-
stana nvbti yr 1735-ci ilin son aylarna v 1736-c ilin vv-
lin tsadf edir. ox qaln qar rty il rtlm dalar amaq, b-
yk bir qoun dstsini v onun tchizatn nql etmk Nadirdn bir
daha z mhartini nmayi etdirmyi tlb edirdi. Nadir da yollarn
v armlarn el bir ustalqla qt etdi ki, itialar hazrlayan yerli
qvvlr he bir ans qalmad. Baxmayaraq ki, hmin yerli qvvlr
yrdiklri tbii raitin xsusiyytlrindn Nadir qar mbariznin
tkilind mhartl istifad ed bilrdilr.
Nadirin qounlar Altaac yolu il Car v Talaya doru istiqamt
gtrd. Nadir qounlarnn yaxnlamas xbrini eidn kimi Car v
Talada itatsizlik nmayi etdirn qvvlr qab daldlar. Bel
olanda Nadir tfngdarlar dstsini mxtlif istiqamtlrdn yksk-
liklr gndrdi ki, qaan qvvlri mhv etsin. Nadirin dstlri bu
tapr qismn yerin yetirdilr, itatsizlik gstrn qvvlrin bir
hisssini l keirdilr. Amma bu qvvlrin rhbri olan Surxay,
Usmi hmd xan v Eldar qab canlarn qurtara bildilr. 1735-ci il
noyabr aynn 21-d Nadirin qounu Drbndin imalnda drg
sald. Burada Nadir xbr atdrld ki, Surxay Qumxda yenidn ds-
t toplayr v mqsdi d Nadir qar cbh tutmaqdr. Nadir z qo-
unu il drhal hmin mntqy yolland. Surxay dorudan da Nadir
mqavimt gstrilmsi n hazrlamd. Bu mqsdl da keid-
lrin v ykskliklr z qvvlrini yerldirmidi. Lakin onun
hazrl yen d Nadir qounlarnn qarsn ksmy kifayt etmdi.
Nadir czayirilrini hcuma qo-maqla v ykskliklri l keir-
mkl Surxayn dstsin ar zrb vurdu. Surxayn yen qamaqdan
baqa arsi qalmad. Ona kmk gstrmy gln lzgi Eldarn ds-
tsi d tar-mar edildi. Surxay Avarstana qamaqla cann Nadirin
qzbindn qurtara bildi (370).
Bununla da, Nadir Dastanda itatsizlik nmayi etdirn sas qv-
vlri mhv etdi. O, Dastann v irvann dvlt ilrinin tnzim-
lnmsin myyn qdr vaxt srf etdikdn sonra Muan dzn z
tutdu.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
I.Semnani Tbahi. Nader ah. Baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran, 1375, s.72
2. Tehrani Mhmmd fa. Tarix-e Nader ah. Tehran, 1349, s.289;
Lokkart L. Enqeraz-e selsele-ye Sfvi. Tehran, 1344, s.327
3. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.22;. Tehrani
M.. ... s.288
4. Tehran M. . ... s.288
5. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.393-394
6. Mrvi, Mhmmd Kazm. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran 1358,
s.54
7. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.356
8. mim lsgr. z Nader ta kudta-ye Rza xan Mirpnc. Tehran,
1368, s.22
9. Astrabadi, Mirz Mehdi xan. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi. Tehran
1368, s.74-75
10. Alm Ara-ye Naderi, c.I, s.66
I I . Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.76-77
12. Yen orada, s.81
13. Yen orada, s.82-83
14. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.29
15. Tarix-e Cahanqoaye Naderi ... s.81
16. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.66
17. Lokkart L. Enqeraz-e ... s.358-359
18. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.85-86
19. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.73-74
20. Yen orada, s.74
21. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.86-87
22. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.75
23. Yen orada, s.76
24. Yen orada, s.76-77
25. Yen orada, s.77-78
26. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.92-93
27. Yen orada, s.94
28. Yen orada s.99
29. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.82
30. Yen orada
31. Yen orada, s.84
32. Yen orada
33. Yen orada, s.85
34. Yen orada, s.86
35. Yen orada
36. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.106.107
37. Larudi N. Nader pesr-e mir. Tehran, 1383, s.57
38. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.93
39. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ...s 121
40. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.93
41. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.121
42. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.93
43. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.122
44. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.94
45. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.122; Srdadvr buturab.
Tarix-e nezami v siyasi-ye douran-e Nader ah far. Tehran,
1378, s.542-543
46. Srdadvr . ... s.543
47. Larudi N. ... s.40; Qodusi M. Nadername. Mhd, 1339, s.94
48. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi .. s.122
49. Yen orada, s.123
50. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.95-96
51. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.123
52. Yen orada
53. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.96
54. Yen orada, s.97
55. Yen orada, s.97-98
56. Yen orada, s.98-99
57. Yen orada, s.99
58. Yen orada
59. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 125
60. Qodusi ... s.96
61. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.126
62. Yen orada, s.126
63. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 100-11
64. Yen orada, s.101
65. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.38-39
66. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.38; Melkom Ser Con. ran dr zaman-e
Nader ah ... s.222; Sayks P. Tarix-e ran. C.II, Tehran, 1381,
s.344
67. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 101
68. Pnahi M.. Nader ah. Tehran, 1382, s.39
69. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.37
70. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 101
71. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 130
72. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.37; ^OKKapT H. Hagup max .EaKy,
2002, c.44
73. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 109
74. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.130-131
75. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 110
76. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.39
77. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 110
78. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.131
79. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 110
80. Hanvey C. ... s.40
81. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.110-111
82. Yen orada, s.111
83. Yen orada, s.111
84. ^OKKapT H. Hagup max , ... c. 46
85. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.135
86. Yen orada, s. 135-137
87. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.113-114
88. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.138
89. Larudi N. Zendegi-ye Nader ah, pesr-e mir. Tehran, 1383,
s.72
90. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.43
91. Yen orada, s.114
92. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.139
93. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.115
94. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.139
95. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.115
96. Yen orada, s.116
97. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.42
98. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.117
99. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 140
100. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.117
101. Tehrani M.. Tarix-e Nader ah. Tehran, 1349, s.26
102. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.140-141
103. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.118
104. Hdis-e Naderi. Tehran, Daneqah Melli-ye ran, s.160-161
105. Tehrani M.., ...s.26
106. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.44
107. ^OKKapT H. Hagup max , . _ c.48
108. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.118
109. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.46
110. Yen orada, s.47
111. ^OKKapT H. Hagup max , . c.48
112. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.145
113. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.48-49
114. Yen orada, s.51
115. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.121
116. Yen orada
117. Yen orada, s.121-122
118. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.148
119. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.122
120. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.150-151
121. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.123
122. Yen orada, s.125
123. Nader ah v bazmandeqan. Tehran, 1368, s.90
124. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.158; Hanvey C. Zendegi-ye ...
s.54
125. Moqtder Qulamhseyn. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah.
Tehran, 1383, s.29
126. Larudi N., Nader pesr-e ... s.79; ^OKKapT H. Hagup max , ...
c.59
127. Moqtder Q.H., ... s.30
128. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.126-127
129. Yen orada, s.127
130. Yen orada, s.127
131. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.158
132. Srdadvr . Tarix-e nizami... s.638-650; Pnahi M.. Nader
ah. Tehran, 1382, s.4; Moqtder Q., ... s.650; Pnahi S. Nader
ah. Baztab-e hmmase v facee-ye melli. Tehran, 1375, s.111-
112
133. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.129
134. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.159
135. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.129; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.160; Larudi ., ... s.80
136 Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.130-131; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s.160
137. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.132
138. Yen orada
139. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.162; ^OKKapT H. Hagup max ,
... c.59
140. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.163
141. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 133-134
142. Yen orada, s.134
143. Moqtder Q.....s.31
144. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.134-135; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 169
145. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.136; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.170
146. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.136
147. Yen orada, s.137
148. Yen orada, s.138
149. Yen orada, s.139
150. Yen orada
151. Yen orada, s.141
152. Yen orada, s.143
153. Yen orada, s.147-148
154. ^OKKapT H. Hagup max , . c.60
155.Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.176-177; Mqtdir Q., ... s.33
156. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.151
157. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.152; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.177; Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384,
s.286
158. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 177; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 152
159. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 177
160. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.63
161. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.160
162. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.182
163. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.161
164. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 191-192; ^OKKapT H. Hagup
max , ... C..63
165. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.169; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.194
166. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 169
167. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.170-171
168. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.171-172; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 195
169. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.172-173; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 195
170. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.173; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.196
171. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.173; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.197
172. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 176; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s.198
173. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.177
174. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 199
175. Yen orada, s.206
176. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.186
177. Yen orada, s.187
178. Hzin eyx Mhmmd li. Sfrnam, s. 127. Bax: Nader ah.
Tehran, 1369, s.81-193
179. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.208
180. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 188
181. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.209
182. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 189
183. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 211-212
184. Yen orada, s.213-214
185. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.220-221; ^OKKapT H. Hagup
max , ... c.65
186. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 192-198
187. Minorski V. Tarixe-ye Nader ah, s.62. Bax: Nader ah. Tehran,
1339, s.51-97
188. Nader ah. Tehran, 1339, s.62; ^OKKapT H. Hagup max , ... c.67;
Larudi N, ... s.85
189. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 209
190. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 226; ^OKKapT H. Hagup max ,
... c.67
191. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.227; Larudi N., ... s.85
192. Larudi N., ... s.85
193. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 212
194. Yen orada, s223
195. ^OKKapT H. Hagup max , . c.69; Pnahi Semnani. Nader ah.
Baztab-e hmmase ... s.116
196. MyTa$a3age T.T. A3ep6afig^aH u pyccKO-ype^KHe 0TH0meHHa
b nepBOH TpeTH XVIII b. EaKy, 1993, c.184
197. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.232
198. Yen orada, .233-235
199. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.244; ^OKKapT H. Hagup max ,
... c.74; Larudi N. ... s.86
200. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 244
201. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.229
202. Yen orada, s.230
203. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 231; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 247
204. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 247
205. Yen orada, s.248
206. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.75
207. Hzin , ... s.128
208. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 232
209. Yen orada, s.232-233
210. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.234; ^OKKapT H. Hagup max , .
c.76
211. Pnahi Semnani. Nader ah. Baztab-e hmmase ... s.120
212. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 234
213. Pnahi Semnani. Nader ah. Baztab-e hmmase.. . s.120-121
214. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 248
215. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.97
216. Yen orada, s.95
217. Yen orada, s.96
218. Yen orada, s.96
219. Yen orada, s.97
220. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.236
221. Yen orada
222. Yen orada
223. .HoKKapT n. Hagup max , ... c.79
224. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.244-245
225. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 252; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 251; Moqtder Q., ... s.37
226. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 253; Moqtder Q., ... s.38
227. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 253-254
228. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 253
229. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.102
230. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 254; ^OKKapT H. Hagup max ,
... c.80-81; Nader ah. Tehran, 1339, s.123
231. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 257
232. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 255-256
233. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 258-259
234. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 257; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 259
235. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 257-258
236. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 260; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 258; Moqtder Q., ... s.39
237. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 258
238. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.260
239. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 261; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 259
240. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 262
241. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 262-263; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 261
242. Larudi N, ...s.89; Moqtder Q., .. 39; ^OKKapT H. Hagup max , ...
c.82
243. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 277
244. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 264
245. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 264; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 286
246. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 286-287
247. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.104-105
248. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.264; Larudi N., ... s.89;
Moqtder Q. ... s.41; ^OKKapT H. Hagup max , ... c.85
249. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 287
250. Yen orada, s.288
251. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.109; Srdadvr . ... s.789; Moqtder
Q., ... s. 43
252. Srdadvr ., ... s. 289; Hanvey C. Zendegi-ye ... s.109
253. Moqtder Q., ... s.42
254. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.109
255. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 289
256. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.109
257. Moqtder Q. ... s.42
258. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 265
259. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 288-289
260 Moqtder Q., ... s.43
261. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.110
262. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 290
263. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 265
264. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.291-292; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 260
265. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 292
266. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 267
267. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.110
268. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 293
269. Lokkart L. Nadir ah. Tehran, 2537, s.100; Larudi N., ... s.91
270. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 293
271. Moqtder Q., ... s.44
272. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.268; Hanvey C. Zendegi-ye ...
s.111
273. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.293; Cmidi M.H. Mbani v
tarix-e ndie-ye nezami dr ran. Tehran, 1380, s.424; Moqtder
Q., ... s.44
274. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 294
275. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 295-296; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 269
276. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.87
277. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 270
278. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 270; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 297
279. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 297-298
280. Malkom Ser Con, ran dr zaman-e Nader ah, ... s.236
281. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.88; Pnahi Semnani. Nader ah.
Baztab-e ... s.325
282. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.272
283. Lokkart L. Nadir ax, ..88
284. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 300
285. Yen orada
286. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 274
287. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 275; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 300-301
288. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 301-302
289. Yen orada, s. 302
290. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 279
291. Yen orada
292. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 281; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 325
293. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 326; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.283
294. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 327; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 283
295. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 328-329
296. yen orada, s.329
297. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.123
298. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 331; Melkom S.C., ... s. 237; Naser
Ncmi. Nader ah oqab Kelat. Tehran, 1380, s.72
299. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 332
300. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 332; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.284
301. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.285
302. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 285; Alm Ara-ye Naderi, c.I,
... s. 336
303. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.92; Moqtder Q., ... s.37
304. ^OKKapT H. Hagup max , ... c. 92; Moqtder Q., ... s.37
305. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 336-337
306. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.93
307. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.138
308 Pnahi Semnani, ... s.126
309. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 339
310. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.290
311. Yen orada, s.291
312. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 291; Moqtder Q., ... s.47-48
313. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.292; Moqtder Q., ... s.48
314. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 296; Pnahi Semnani, ...
s.132-133;
315.Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 296; ^OKKapT H. Hagup max ,
... c.99
316. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 297
317. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.100-101, Moqtder Q., ... s.49-50
318. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 302; ^OKKapT H. Hagup max ,
. c.101
319. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.102
320. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 303; EaKHxaHOB A.
rro^HCTaHH HpaM EaKy, 1991, c.99
321. EaKHxaHOB A., ... c.138; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.303;
^OKKapT H. Hagnp max , . c.102
322. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 369-370
323. Yen orada, s.370
324. Azrbaycan tarixi. Bak, 1994, s.512
325. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 370; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.304; ^OKKapT H. Hagup max , . c.103
326. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 372
327. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 304-305; Azrbaycan tarixi.
Bak, 1994, s.512
328. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 373
329. Yen orada, s.374
330. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 304; EaKHxaHOB A., ... c.138;
Moqtder Q., ... s.51
331. ^OKKapT H. Hagup max , . c.104; Azrbaycan tarixi. Bak,
1994, s.181
332. MyTa^a3age T.T. A3ep6afig^aH h pyccKO-ype^KHe 0TH0meHHa
b nepBOH TpeTH XVIII b. EaKy, 1993, c. 195
333. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 311; Moqtder Q.....s.52
334. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 380-381
335. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 381; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 311
336. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 382
337. Yen orada, s.383
338. Yen orada
339. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 383; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 312
340. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 384
341. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 386; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 315; EaKHxaHOB A., ... c.140
342. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 386
343. Yen orada, s.388
344. MyTa$a3age T.T., ... c.195
345. ^OKKapT H. Hagnp max , ... c. 105
346. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.337
347 MyTa$a3age T.T., ... c.196
348. EaKHxaHOB A., ... c.141
349. Hanvey C., ... s.149
350. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 389
351. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 325
352. Hanvey C. Zendegi-ye ... s.149
353. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 389-390; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 356
354. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 390 Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 326; Hanvey C. Zendegi-ye ... s.149
355. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 328
356. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 392
357. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 394; ^OKKapT H. Hagup max , ...
c. 108
358. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 396
359. Moqtder Q. ... s.54
360. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 394-395
361. Alm Ara-ye Naderi, c.I,... s.396-398; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 330
362. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 398; Tarix -e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 330; Moqtder Q., ... s.56
363. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 401; Tarix -e Cahanqoa-ye Naderi
... s.331
364. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 397
365. Tarix -e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 332
366. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 403
367. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 405
368. ^OKKapT H. Hagup max , ... c.108-109
369. Larudi N., ... s.104
370. Larudi N., ... s.105-106; ^OKKapT H. Hagup max , ... c.116;
EaKHxaHOB A., ... c.143-144
IV F SL
H RB V SYAS HAKMYY TN TTFAQI
1. Muan qurultay v Nadirin ah elan olunmas
Dastan yrn uurla baa atdrdqdan v Cnubi Qafqaz ta-
mamil nzart altna aldqdan sonra Nadir btn diqqti hakimiyyt
msllri zrind cmldirdi. O, nayibssltn (sltnt nayibi)
adlandrlsa da slind real hakimiyyt onun lind idi. Qndhar is-
tisna olmaqla Sfvi dvltinin kemi srhdlrinin brpas da onun
xidmtlrinin nticsi idi. Hqiqtd dvlt rhbrlik ets d, Nadir
qanuni dvlt rhbri deyildi v Dastan yrndn sonra o zn
qanuni dvlt rhbri elan etmk fikrin dd. Bunun n byk bir
qurultay artdrd v mslni d lk nmayndlrinin mzakir-
sin verdi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, lk daxilind nnvi v irsi Sfvi
hakimiyytin meyl kifayt qdr gcl idi. Htta Muan qurultaynn
gediind d bu meyl zn aydn gstrdi. Grnr, mhz el bunun
n idi ki, Nadir uzun mddt ahlq taxtn l keirmyi gzlmli
oldu. Osmanl qvvlrin qar mharibnin uurla baa atdrlmas,
dvltin kemi razilrinin brpas, trafnda nfuzlu hrbi elitann
yaradlmas Nadirin ahlq taxtna olan iddiasn gclndirmkl bra-
br, bu iddiann hyata keirilmsin d real zmin yaratd.
Bzi mlliflrin gmanna gr, bdnc zif olan III ah Abba-
sn el kiik yalarnda dnyasn dyimsi (1) Nadir z iddiasn re-
alladrmaa tkan verdi. .Srdadvr htta bu xbrin Nadirin Dr-
bnddn Asuya qaydarkn eitdiyini v bir mddt hmin xbri
gizli saxlama taprdn bildirdi.Bu mllif htta Muan qurul-
taynn arlmas qrarnn mhz III ah Abbasn lm xbrinin
alnmasndan sonra verildiyini saslandrmaa almdr. Amma
Nadir haqqnda sas mnblr olan Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v
Alm Ara-ye Naderi-d bu mlumat z tsdiqini tapmr. ksin, hr
iki mnbnin mtnindn Muan qurultaynn keirildiyi snada III ah
Abbasn salamat olmasndan xbr verilir.
He bhsiz ki, konkret tarixi raitd ahlq taxt-tac mslsinin
yenidn ortaya xarlmas yalnz III ah Abbasn sa olub-olmamas
il bal deyildi. Bu mslnin gndliy xarlmasna obyektiv v
subyektiv baxlardan yanamaq mmkndr. Srhdlri brpa olunan
v nfuzu geri qaytarlan lkd mrkzldirilmi mhkm hakimiy-
ytin brqrar edilmsi n ikihakimiyytliliy son qoyulmal idi.
Real hakimiyyt Nadirin lind olsa da, lkd III ah Abbas v onun
trafndan ibart baqa bir qvv mrkzi d mvcud idi v hmin
qvv mrkzi lk halisinin byk bir hisssi trfindn qanuni
hakimiyytin mrkzi kimi qbul edilirdi.
Digr trfdn is Nadir sfvilr dvltin mxsus olan byk
razilrin demk olar ki, hr metrini z qlncnn gcn geri qaytar-
md, lk v dvlt onun srkrdlik catinin nticsind yenidn
mvcudluq qazanmd. Bu is szsz ki, Nadird z gcn qazand-
razilrd mtlq hakimlik meylini daha da gclndirirdi. Ona gr
Nadir formal hakimiyytinin qanunildirilmsi n mnasib an
ldn vermzdi.Dastan yrnn baa atmas is hmin an yeti-
dirdi.Nadir onu da yax bilirdi ki, ahln ona thvil verilmsinin
leyhdarlar da mvcuddur. Lakin ld ediln hr bir hrbi uur bu
leyhdarlarn mvqeyini zifldirdi v qeyd edildiyi kimi, Qafqazn
geri qaytarlmas Osmanl v Rusiya kimi qdrtli dvltlrin geri -
kilmy mcbur edilmsi Nadirin nfuzunu xeyli gclndirdi.
C.Hanvey gr, lk ahlar Novruz bayram rfsind vilayt
hakimlrini hzuruna araraq yerlrd vziyytl maraqlanr v
onlara lazmi taprqlar verirdilr. Nadir d yaxnlamaqda olan Nov-
ruz bayram rfsind bel bir tdbirin keirilmsini v orada ahlq
taxtnn taleyinin mzakiry xarlmasn mnasib bildi (2). Bunun
bel olub-olmadn sylmk tindir.Amma mlum olan odur ki,
Nadir hl Dastan yrn baa atdrmam btn vilaytlrin
hakimlrin, yanlarna, hr hakimlrin, qazilr, lmalara, qoun
balarna, adl-sanl adamlara frman gndrrk onlar 1736-c ilin
yanvarna Muan dzn ard (3).
Bu frman gndrildikdn sonra Nadir, Secn qalasndan hrkt
etdi v bir gn sonra Asuya atd. Orada da ox lngimyib Muan
dzn yola dd.Onun qrarna sasn, Muan toplants indiki
Azrbaycan Respublikas razisind, Kr v Araz aylarnn qova-
nn qrbind, Cavad krps deyiln yerd keirilmli idi (4). Nadirin
keirdiyi bu toplant mnblrd qurultay kimi dyrlndirilmidir.
ox gman ki, Nadir vaxtil trk tayfalar arasnda rvac tapm
qurultaylara aktual mslnin kollektiv mzakirsinin daha yax for-
mas kimi baxmd. Amma ny gr bel mhm bir tdbirin Muan
dznd keirildiyini sylmk tindir.Tarix-e Cahanqoa-ye Nade-
riy gr, Muan dznn qurultayn keirilmsi yeri kimi seilm-
sin sbb bu mntqnin otlu-lfli olmas, su mnblrin yaxnl
v razic geniliyi olmudu (5).
Qurultayn keirilcyi razinin seilmsind mhz bu sbblrin
Nadir trfindn sas gtrldyn bir mnal kild sylmk -
tindir.Maraqldr ki, ahlq taxt-tac mslsinin hll edildiyi mhm
bir tdbir Mhdd, sfahanda deyil, mhz Azrbaycan razisind
keirilmidir. Ola bilsin ki, Nadir qurultay Azrbaycan razisind ke-
irmkl Cnubi Qafqazn bir dflik geri qaytarlmasn v ya znn
Azrbaycan trklrin mxsusluunu nmayi etdirmk istyirmi.
Tkilatlq iinin daha asanlqla aparlmas, su mnblrindn lav,
rzaq mnblrin yaxnl v klimatn mnasib olmas baxmndan
digr lverili mkanlar da seil bilrdi. Bununla bel, hr halda
Nadirin ahlq taxtna yiylnmsi v farlar dvltinin sasn qoy-
mas mhz Muanda ba verdi.
Muan qurultaynn keirilmsi n Kr v Araz aylar qova-
nda ox byk tkilatlq ilri aparld. Bu qurultaya oxlu sayda
adam dvt edildi.Ona gr Nadirin tapr sasnda hmin mntq-
d 12 min adr quruldu. Qamdan v ubuqlardan qurulmu bu a-
drlar qonaqlar, yanlar v qoun dstlri n nzrd tutulmudu.
Bunlardan lav, adrlarda mscid, hamamlar, bazarlar v istiraht
evlri d yaradlmd. Nadirin z v hrmxanas n is xsusi bir
adr qurulmudu (6).
Nadirin adr onun sifarii sasnda Qzvind hazrlanmd. H-
min adrn 12 diryi var idi. Mahidilrin fikrinc bu 12 dirk 12
imamn simvolu idi. adrn daxilind is 7 dd kiik dirk vasitsil
daxili qbb yaradlmd.Deyiln gr daxili 7 dd kiik dirk d
Nadir n simvol mnasn verirdi. adr daxildn oxlu sayda qiy-
mtli dalarla bzdilmidi.adr bir ne sektora blnmd. Onlar-
dan biri grlrin keirilmsi, biri divanxana, biri yataq ota, digr-
lri xanmlar n v s. nzrd tutulmudu. ahidlrin ifadsin gr,
adrn uzunluu 50, eni is 15 zrr idi. adrn hr bir tirinin bana
orta ll qarpz byklynd gm kubok brkidilmidi. Qbul
otanda Nadirin oturmas n taxt qoyulmudu. Onlar prdlr
vasitsil bir-birindn ayrlrd. slind, bu adr syyar saray rolunu
oynayrd. Nadirin tapr sasnda bu adr istniln yer aparmaq
v onun daxili interyerin lazmi dyiiklik etmk mmkn idi (7).
Nadir 1736-c il yanvarn 12-d Muan dzn glib atd. Onun
ardnca is dvt etdiyi yanlar, hakimlr, qoun rhbrlri v s. xs-
lr Muan dzn axmaa baladlar. Bu xslr arasnda Nadirin
qarda brahim xan, srkrdsi Thmasib xan Clayir, Herat valisi Pir
Mhmmd xan, Mrv valisi bdlbaqi xan, mollaba v digrlri
var idi. Nadirl slh danqlar aparmal olan Mosul hakimi Gncli
paa da Muan dzn gldi. O hm qurultayda itirak etmli, hm d
slh danqlarn davam etdirmli idi (8).
Nadirin qurultaya dvt etdiyi adamlarn Muan dzn yetimsi
xeyli vaxt apard. Bu mddt rzind Nadir dvlt ilrini d yaddan
xarmad. O, hr gn divan arr, dvlti ilrl bal qaldrlan m-
sllri dinlyir, ikaytlri aradrr v qrarlar qbul edirdi.Divan i-
lri gnd n az 4 saat davam edirdi. Gnn qalan hisssinin my-
yn vaxtn Nadir yaxn yanlar il nsiyytd v mclisd keirirdi
(9).
Btn dvt olunanlarn toplanaca vaxta qdr Nadir yanlara
ovla mul olmaa icaz verdi.Ovun uurlu aparlmas n o mr
etdi ki, Qarabadan, Araz dzndn v traf mntqlrdn ov hey-
vanlar Muan dzn trf qovulsunlar. Bununla bal, yerli
hakimlr v yanlara da gstrilr verildi. Bildirildi ki, ov heyvan-
larnn Muan dzn trf qovulmasna laqeydlik gstrn adamlar
ciddi czalandrlacaqlar. Bunun nticsi idi ki, Muan qurultaynn
arlmas rfsind Muan dznd v traf blglrd mskun-
lam oxlu sayda ceyran v ahu ovland (10).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir yanlar v hakimlri Muan
dzn arsa da mqsdinin n olduunu he kim byan etmmi-
di. He Nadirin z n d aydn deyildi ki, ahlq taxt-tacna yiy-
lnmsi n hans vasitdn istifad etmk lazmdr. Yni, mnbnin
mlumatndan bel bir qnat glmk mmkndr ki, Nadir oxlu
sayda yanlar v hakimlri Muan dzn dvt ets d, znn ah
elan edilmsi bard qti qrara gl bilmmidi. Mnbd bildirilir
ki, bir gn Nadir Muan dznd qurduu adrnda ona ox yaxn
olan bir ne yanla gizli olaraq sltntin glck taleyi bard fikir
mbadilsi etdi. Nadir onlara apard dylri, lkd mvcud olan
itialar, fitn-fsadlar aradan qaldrdn, hazrda gcl bir pad-
aha ehtiyac olduunu v znn bu vzify daha yax namizd ol-
duunu xatrlatd. Bununla brabr, Nadir srkrdlrin, tayfa ba-
larnn v halinin ksriyytinin ahlq taxt-tacna Nadirin deyil,
Sfvi xandannn nmayndlrinin gtirilmsin stnlk vercyi-
n tvi v nigranln da gizltmdi. Nadir gr, bu halda onun
ne illik zhmti v xidmtlri qiymtlndirilmmmi qala bilrdi
(11).
Nadirin trafnda olanlar onun iradsin qar kimsnin xa
bilmycyini bildirdilr. Nadirin is cavab bel oldu ki, sizin fikriniz
btn lknin fikri deyildir. Onun gmannca, lkdki hakimlr, tay-
fa balar, qoun rhbrlri v yanlar Nadirin v onu trafndakla-
rn istyini qbul etmyrk Thmasib Mirzni v ya onun olu Abbas
Mirznin yenidn ah elan ed bilrdilr. Nigaranla v bhlr
son qoymaq n Nadirin n yaxn yanlarndan saylan meyarba
Hsnli xan tklif etdi ki, hazrk real hakimiyyt qanuni don geyin-
dirilmsi n btn vilaytlr frman gndrilsin, btn hakimlr,
yanlar v tayfa balar Muan dzn arlsn v onlardan ahlq
taxt-tacnn razl alnsn. Bel bir razln ld edilmsi hm lk
yanlarn qane edr, hm d xalqn rbtin sbb olar .
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadirin razlqla qarlad bu tk-
lif sslnndn sonra Xorasandan Nadirin qarda brahim xann v
Thmasibqulu xan Clayirin, Farsdan Mhmmdli xan v Ta xa-
nn, sfahandan blhsn xann, Hmdandan, Mazandarandan, Gi-
landan yerli hakimlrin arlmas haqqnda frmanlar gndrildi
(12).
Yerlr aparlar yola salnandan sonra Nadir vilaytlrdn 100 min
dst xlt ylb Muan drgsin gtirilmsin, 12 min dd zrl
v qiymtli dalarla bzdilmi kmrbndlrin hazrlanmasna, byk
miqdarda bahal paralarn toplanlb gtirilmsin gstri verdi.
Alm Ara-ye Naderiy gr, bu hazrlq ilrinin aparlmasna
bir aya yaxn vaxt srf edildi. Gstriln rqmlrin doruluu bh
yaratsa da, Nadir hm taxta xmas, hm Ramazan bayramnn yaxn-
lamas il bal oxlu sayda hdiyy paylamaqla itiraklarn rb-
tini yqin ki, daha ox qazanmaq istyirdi. Ad kiln mnbd Nadi-
rin z qarda brahim xan ox byk ehtiramla qarlad, onu n
yax adrlardan birind yerldirdiyi, oullar Rzaqulu Mirz il
Nsrulla Mirznin byk milrinin llrini pmk rfin nail
olduqlar bildirilir (13).
Muan qurultaynda Nadirin qardandan, adlar kiln iki olun-
dan baqa kiik olu mamqulu da itirak edirdi. Nadir bu qurultayn
keirilmsin, qurultayda mzakiry xarlmal olan msly son
drc tarixi bir dyr verirdi v ona gr n yaxn adamlarn da z
trafna toplamd.
Nadir qurultayn thlksizliyinin tmin edilmsin d xsusi diq-
qt yetirirdi. Nadirin yerldiyi v hatsind olduu adrlar 600 n-
fr qap v xsusi mhafizilr trfindn qorunurdu. Btnlkd
is drg nslr dstsi trfindn mhafiz olunurdu. Drg-
nin trafna qoun dstlrinin adrlar yerldirilmidi ki, onlar da z
nvbsind bir mhafiz kmri tkil edirdilr. ahidlrin ifadsin
gr, Nadirin xsusi qarovul dstsindn 30 nfr hr gn bir df
hndr ssl Nadirin qarsnda azan oxuyub namaz qlrdlar. Bundan
sonra czayiri qarovul dstsi Nadirin adrndan aralda qamdan
kilmi prin iri trfind iki v ya srada dayanrdlar. Bu
qarovul dstsinin say min nfr idi. Czayirilr uzun tfnglrl
silahlanmdlar. Mhafiz xtti zr sraya dzlnd onlar tfngin
qundan yer dayayr v llnin ucu havaya doru istiqamtlnirdi.
Bzi vaxtlarda czayirilr bu tfnglr sa kimi dayaqlana bilirdilr.
Nadirin mhafizsind dayanan czayirilrin bir hisssinin bart qab
gmdn, bir hisssininki is qzldan idi. Czayirilrin banda
ke papaq var idi. Bu czayiri dstsi xarici grn etibaril
adamda bir vahim yaradrd (14).
Tfngdarlarn arasnda ndvul v nsi adlandrlan d-
ylr d var idi. ndvullar papaqlarna xoruz quyruundan bir
llk, nsilrin risi is xoruz quyruundan llk sancmdlar.
sgrlrin bir dstsi llrind qzl suyuna salnm mis omaq, di-
grlri is uzunluu bir metrdn ox olan tbrzin tutmudular. n-
dvul v nsilrin hr birinin 300 nfr olduu bildirilir.
Nadirin mri sasnda bir qoun dstsi d yollarn, keidlrin v
drlrin mhafizsin tyin edilmidi. Bu dst gec vaxt Nadirin
qoun dstlrinin hrktini tnzimlyir, mhafiz ilrini z zrl-
rin gtrrdlr.
Nadirin drgsind 6 min nfrlik keiki dstsi var idi. Ke-
ikilr balarna a dstmal el saryrdlar ki, salar grnmsin.
Bu dst adi tfnglrl silahlanmd v onun zvlri nvb il Na-
dirin adr trafnda keik kirdi. Gn rzind keiki dstsindn 2
min nfri Nadirin keiyind dayanrd. Sonrak gn is bu qrup eyni
sayl baqa bir qrupla vzlnirdi. Bu dstlrin zvlri adtn Nadirin
mahid dairsind olurdular.Nadir gn rzind kimdn acqlanb
onun czalandrlmasna mr verrdis, hmin mr ndvul v
nsilr trfindn hyata keirilirdi.Czalandrlmal olan xs dr-
hal tutulub yer uzadlr, 5-6 nfr is onu ktklyirdi. Nadir dayan-
maq mri vermyinc ktklm davam etdirilirdi (15).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir z niyytini btn dvt olu-
nanlara amazdan vvl qarda brahim xann adrnda onunla ms-
lhtldi. Ona bildirdi ki, ox ziyytlr v mhrumiyytlr qatla-
mal olub v indi d istyir ki, adna sikk ksdirsin v xtb oxutsun.
Bunlar o demk idi ki, Nadir ah olmaq istyir. brahim xan Nadirin
bu arzusuna z narazln bildirdi. O, qardann nzrin atdrd ki,
xeyli vaxt rzind bu lknin ahl eyx Sfinin nslinin lind
olmudur. hali d bu xandann ahln qbul etmidir. ki gnlk
dnya n bu nslin vladlarnn qsdin durmaq glckd bizim
vladlarmzn da kimlrins qsdin dmsin yol aa bilr. Onsuz
da lknin hakimliyi snin iradnl hyata keirilir, byk razilri
qlncnla fth etmisn v n qdr hakimlr snin qarnda diz -
kblr. brahim xan sznn sonunda Nadir bildirdi ki, dnyada z-
n ad xarmsan, indi d Thmasib Mirzni taxta xarsan zn d
taxt-tac xilaskar kimi yenidn mhurlaarsan (16).
Nadir qardann bu fikirlri il razlamad v bir daha inandr-
maa ald ki, bu dnyada hakimiyyt he d irsi verilmir. Bununla
bal o, rq tarixindn oxlu nmunlr gtirdi, hakimiyytd olan
slallrin birinin digri trfindn dyiildiyini syldi. O bildirdi ki,
htta islam peymbrinin vfatndan sonra xilaft d bdilik onun
yaxnlarnn v davamlarnn lind qalmad, baqa bir slalnin
lin kedi.Nadirin szlrin gr, Sfvi xandan da tarixin my-
yn dvrnd hakimiyyti baqa bir slalnin lindn ald. ki yz
ildn artq hakimiyytd olmasna baxmayaraq fqanlar trfindn bu
slalnin d hakimiyytin son qoyuldu. ndiki halda hakimiyyti l
almasna Nadir tbii bir hal kimi baxrd.
brahim xan grnd ki, Nadiri artq niyytindn dndrmk mm-
kn deyil. onda z xahiini onun diqqtin atdrd. O, Thmasib
Mirzy toxunulmamasn v onun azadla buraxlmasn xahi etdi.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir brahim xana vd verdi ki, Hin-
distan v traf mmlktlri l keirndn sonra hakimiyyti Th-
masib Mirznin ixtiyarna verck v onu yenidn ahla gtirckdir
(17).
1736-c il fevraln ortalarnda Ramazan bayram yetind Nadirin
zmtli adrnn qrbind xsusi bir kk quruldu. Shr alandan
yarm saat sonra Nadir adrndan xb z imala dayand. Qarda,
oullar v qarda olu onun trafnda z yerlrini tutdular. Qurultaya
glmi olan digr xanlar da z mvqe v nfuzlarna uyun olaraq
mvafiq yerlrini tutdular.3 min czayiri dair klind zlrinin
uzun tfnglri il, keikilr is adi tfnglri il onlar n ayrlm
yerlrd sralandlar. Nslrin qarsnda avular, arxasnda is
ndvullar dzldlr.Nadirin mri il meydana bir ne dv gtiril-
di. Hmin dvlr Nadirin v toplananlarn qarsnda bir-biri il sava-
a girdilr. Sonra phlvanlar onlar meydanda vz etdilr. Bu nma-
yi dylri baa atandan sonra toplananlara gstri verildi ki, z
mqamlarna uyun olaraq bir daha Nadirin qarsndan kesinlr v
ona z tzimini gstrsinlr (18).
Shri gn, yni 1736-c il fevraln 14-d Nadir v Muan dzn
toplaanlar Ramazan bayramn qeyd etdilr. Bununla bal, Nadir z
adrnda byk bir qbul dzltdi. Qbulda hm yerli nmayndlr,
hm Rusiya il Osmanl dvltinin nmayndlri, hm d digr qo-
naqlar itirak edirdilr. ahidlrin ifadlrin gr, bu mrasimin th-
lksizliyini tmin etmk n 3 minlik czayiri dstsi gll msa-
fsind Nadirin adr trafna dzlb tfnglrini iyinlrin alm-
dlar. Nadirin qbul salonuna min nfr yaxn adam dvt olunmu-
du. Kimlrin Nadirin qbuluna dvt edilcyi vvlcdn myyn-
ldirilmidi. vvlc Osmanl sfiri Gncli paa, onun ardnca Ru-
siya sfiri adra dvt edilib yuxar bada yerldirildi. Sonra siyah
zr dvt olunanlar adra buraxld. adr daxilind hr bir dvt
olunan n xsusi yer myynldirilmidi.adra daxil olanlar t-
zim edib sakitc z yerlrini tuturdular. adrn yuxar banda qurul-
mu taxtlardan birind is Nadir z yerini tutdu. Nadirin sa trfind
Osmanl sfiri, ondan aada is 7-8 xan z yerini tutdu. Tiflis valisi,
mslmanl qbul etmi li Mirz d bu xanlarn arasna idi. Dvt
olunanlar arasnda li Mirz yegan xs idi ki, Nadir kimi o da papa-
na ciqq sancmd. Nadirin sol trfind is qarda brahim xan,
ondan sonra olu Rzaqulu Mirz, sonra Nadirin qarda olu liqulu
xan, sonra yen olu Murtuzqulu (Nsrulla Mirz) z yerlrini tutdu-
lar. Onlardan sona is Rusiya sfiri v digr xanlar yldilr. adrn
hr knar boyunca iki uzun sfr salnmd. Sfrlrin zrin qzl-
dan dzldilmi rbt qablar qoyulmudu. rbt qablarnn yanla-
rnda dd byk qzl sinilr dzlmd. Uzunluu 1,5 metr olan
sinilrin zrind 7 dd bzdilmi camlar var idi. Nadirin mri il
frralar dvt olunanlarn xidmtind dayanmdlar. Qonaqlara ilkin
olaraq glab payland. Mclis hli sonra qzl camlarda paylanan r-
btin d dadna baxdlar. Ardnca adra musiqiilr dvt olundular.
22 nfrdn ibart olan bu dst hm oxuyur, hm d oynayrdlar. Bir
saata qdr kn musiqi mclisindn sonra qonaqlar z adrlarna
daldlar (19).
Bel bir tntnli qbulu dzltmkl Nadir bir daha zmtini iti-
raklara nmayi etdirdi v onlarda mvafiq ovqat yaratmaa ald.
Shri gn qurultaya glnlr Nadirin adrndan bir qdr aral
olan bir meydana dvt olundular. Nadir trfindn tyin edilmi 7
nfr xs - Mirz Mhmmd, Mirz Zki, Thmasibqulu xan
Clayir, Hsnli by mirba, bdlqdir Mirz Kaani, likbr
Mirz Kaani v Nadirin xzindar meydana toplaanlara Nadirin
szlrini atdrmaa baladlar. vvlc carlar v nsilrin vasi-
tsil meydana toplaanlar aid olduqlar vilaytlr zr blndlr v
Nadir trfdn vkil edilmi xslr bu qruplarla ayrca shbtlr apar-
dlar. Bu yolla Nadirin mraciti qurultaya toplaanlara atdrld.
Mnblrd v tarixi dbiyyatda Nadirin qurultay itiraklarnn
diqqtin atdrmaq istdiyi fikirlrin mxtlif variantlar mvcuddur.
Bu variantlar arasnda el bir frqlilik olmasa da, bzilri bir-birindn
ifad v slub baxmndan mxtlifdirlr.
Nadir trfindn vkil olunmu xslr qurultay itiraklarna
atdrdlar ki, Nadir Xorasana yollanb Kelatda yaamaq, qoun ba-
lndan, hrbi yrlrdn l kib ibadtl mul olmaq fikrinddir.
Nadir bildirirdi ki, indi padah Thmasib Mirzdir. Onun ahlna
trfdar olanlar Thmasib Mirzy xbr atdrsnlar v onun qrarna
uyun hrkt edilsin. Nadir onu da tklif edirdi ki, Thmasib Mirz-
nin ahlna trfdar olmayanlar Sfvi xandannn bir nmaynd-
sini ahla gtir bilrlr (20).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr is Nadir qurultay itirak-
larna gndrdiyi peyamda qeyd edirdi ki, alb bir ne il rzind
vilaytlri fqanlarn cngindn xilas etdik, ruslar v osmanllar qov-
duq. O bildirirdi ki, hm ah Thmasib v hm d III ah Abbas sa-
drlar. Onlardan biri v ya baqa birisi sltnt hakimliyin gtirilsin
(21).
C.Hanvey gr, Nadir z toplant itiraklar il dand v bil-
dirdi ki, qurultay armaqda mqsdi fikirlrini qonaqlara atdr-
maqdr.Nadir Allahn kmyin arxalanb sabiq Sfvi srhdlrini
brpa etdiyini, fqanlarla mbariznin uurla baa atdrldn, os-
manllarla apard slh danqlarnn baa atmaq zr olduunu,
Rusiya il slh mqavilsi balandn v 14 il onlarn nzarti al-
tnda olan razilri geri qaytardn bildirdi. Nadir onu da qeyd etdi
ki,Qndhar istisna olmaqla digr razilr yen dvltin nzarti altn-
dadr.Onun fikrinc, sltnt ilrin yardm gstrilmsi v lknin
zmtinin qorunmas n yeni bir qoun komandanna ehtiyac var
idi. Nadir znn bu ilrdn knarlamaq, mrnn qalan hisssini
istirahtd keirmk istdiyini sylmkl yeni padahn seilmsi
zrurtini d qurultay itiraklarnn diqqtin atdrd.C.Hanvey s-
rind III ah Abbasn lm olduunu qeyd edir. Ona gr d Nadirin
mracitind bir kimsnin v ya el Thmasib Mirznin yenidn ah-
lq taxtna gtirilmsi mmknlyn toxunulurdu. Bu msllr m-
nasibt bildirilmsi v cavab verilmsi n gn vaxt ayrld
qeyd olunur (22).
Mnblrd d qurultay itiraklarna fikirlmk n 3-4 gn
mhlt verildiyi qeyd olunur. Bu 3-4 gnlk mhlt he bhsiz ki,
ictimai fikrin yrnilmsi v ona uyun faliyyt istiqamtlrinin m-
yynldirilmsi n nzrd tutulmudu. Hmin mddt rzind
szsz ki, nmayndlr arasnda fikir mbadilsi aparld. Vziyyti
reallqla qiymtlndirnlr is ortaya baqa tkliflrin atlmasnn
mnasz olduunu anladlar.nki Nadirin qzbin tu glmk qor-
xusu onlar fikir srbstliyindn kindirdi. slind, qurultaya topla-
nanlarn byk ksriyyti Nadir trfdn irli kilmi vilayt hakim-
lri, qoun balar v srkrdlri idilr. Eyni zamanda lkd real
hakimiyyt hrbi elitann lind idi v bu elita da Nadir trfindn ye-
tidirilmidi. Ona gr d zlynd Nadir tarixi hadis olan bu qu-
rultayn arlmas, mahiyyt etibaril formal razln ld edilm-
sin, mumxalq qnandan yaxa qurtarlmasna hesablanmd. Ona
gr veriln cavablarn nec olacan vvlcdn d myyn etmk
olard.Bunun nticsi kimi, qurultaya arlm nmayndlrin mt-
lq ksriyyti lknin ahlna mhz Nadirin layiq olduu fikrini
irli srdlr.3-4 gn rzind bu fikirlr tkrar-tkrar sslndi v
Nadirin ahla namizdliyi mdafi olundu.
Bzi tarixi dbiyyatn mlumatna gr, mzakirlrin aparld
gnlr rzind Nadirin d qurultay nmayndlri il grlri oldu.
Nadirin dvlt ilrindn uzaqlamaq haqqnda syldiyi byanatlar
bu grlrd mzakir obyektin evrildi. Bel grlrin birind
nmayndlr Nadirin dvlt ilrindn uzaqlamas fikri il razla-
madqlarn bildirdilr. Nadir deynd ki, lknin ah ah nslindn
olmaldr, onun qarsndaklar yen bu iddia il razlamadlar.
Toplant itiraklar bildirdilr ki, ahlq Allahn linddir, kim ist-
s ona da verr, kim d istmz vermz. Veriln mlumata gr,
mslnin mzakiry xarlmasn ciddi qbul ednlr arasnda Na-
dirin dritikn mamqulunun olu olduun v bunun n ahla ya-
ramadn iddia ednlr d tapld. Bellrin Mirz Rhim eyxlis-
lam sfahani cavab verdi. Onun szlrin gr, Qurandak aylrin biri
padahln insanlara Allah trfindn verildiyini tsbit edir. Mlikl-
rin, sultanlarn, peymbrlrin v xliflrin oxunun snt v zh-
mt adamlar olduuna iar edn eyxlislam fikrini saslandrmaq
n Qurani-Krimin nbiya sursinin 80-ci aysin istinad etdi.
Amma onun yanndaklarn he d hams bu fikirlri dstklmdilr.
Deyiln gr, Nadir divar arxasndan bu danqlar eidirmi. Na-
dirin ahln dstklynlr mkafatlandrlr, ona ks xanlar is
qtl yetirilir (23).
Mzakirlrin getdiyi gnlrd Nadirin grdy xanlar, yanlar
v tayfa balar sxavtl Nadiri triflyir v bildirirdilr ki, bizim
sndn baqa qiblmiz v kbmiz yoxdur, sndn baqa he ksin
arxasnca getmrik, snin yolunda mbariz etmiik, mal v dvlti-
mizi snin yolunda qurban vermiik (24).
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadirin ahla namizdliyi Muan
dznd 4 gn 4 gec mzakir edildi. Bu gnlr rzind toplant iti-
raklarna xsusi xidmt gstrildi, meyli olanlara yetrinc rab ve-
rildi v sonra da onlarn z aralarndak danqlarna gz qoyuldu.
Mvcud olan mlumatlara gr, Mollaba Mirz blhsn z ad-
rnda sylyibmi ki, Sfvi slalsin qsd ednin bu dnyada axr
olmayacaqdr. Casuslar trfindn onun bu szlri Nadir atdr-
landan sonra onu asmaqla edam etdilr (25). Mnblrd gstrilir ki,
onu Nadirin gzlri qarsnda asdlar. Deyilnin doru olduu tq-
dird ox gman ki, bununla digrlrin d drs verilmsi istnilirdi.
C.Hanveyin kitabnda da mollabann Nadirin ahlna qar
xmasna gr edam edildiyi bildirilir. Ancaq hmin hadis bu srd
bir qdr frqli kild tsvir olunur. C.Hanvey gr, bu hadis ah
olmaa razlq vermk n Nadir 3-c rtini, yni ilik v snnilik
arasndak ziddiyyti aradan qaldrmaq tklifini irli srndn sonra
ba vermidi. Hmin rti aqlayandan sonra mollaba z naraz-
ln bildirir. Nadirin hzuruna gtirilnd mollaba deyir ki, Allaha
nec itat etmk yolunu insanlara v padahlar gstrmyiblr. Bizim
qanunlarmz Allah trfindn peymbr nazil olmudur ki, biz d
ona riayt etmliyik. Mzhb msllrind bhli grnn iddialar
qbul edil bilmz. Onlar mmnlrin etiraz il qarlaa bilr. Mol-
labann bu szlrinin camaat etiraza thrik ed bilcyindn ona
qar ciddi cza hyata keirilmsi qrarladrld. Mollaba z fikir-
lrini lmalara qbul etdirsydi, onda Nadirin niyyti ba tutmaya
bilrdi. Ona gr digrlrin drs vermk n mollaba qtl
yetirildi. C.Hanvey gr, mollaba glllnmkl qtl yetirildi (26).
Mvcud olan mlumatlara gr, Ziyadolu nslindn olan Gnc
xan, Otuz iki, Kbirli v Cavanir tayfalarnn balar da Nadirin
ah seilmsini dstklmdilr. Ona gr Nadir sonradan Gnc xa-
nn, adlar kiln tayfalarn balarn aillri il birlikd Xorasana
srgn etdi. Gnc xanlarnn daha ciddi czalandrlmas mqsdil
bu xanla daxil olan Boral v Qazax mahallar xanlqdan qoparlb
Kartli hakiminin tabeliyin verildi (27).
Alm Ara-ye Naderid Nadirin Baba xan apui il olan shbti
d verilmidir. Bel ki, Nadirin ahl mslsinin mzakirsi getdiyi
gnlrd Nadir, Baba xan apuini yanna arr v artq qoun ba-
lndan l krk mrnn qalan hisssini ibadt hsr etmk niy-
ytind olduunu bildirir. Baba xan is Nadirin ahlq niyytind ol-
duunu bildiyi n ona byan etdi ki, mnsub olduu farlar soyu-
nun 80 minlik ailsi Nadirdn baqa kimsnin lk ah seilmsin
icaz vermz. O da tkrar etdi ki, bizim padahmz da, qiblmiz d
snsn (28).
Mslhtlmlr aparlandan, qurultay itiraklar arasnda fikir
formaladrlandan sonra Nadir yen Thmasibqulu xan Clayiri H-
sn xann v hmd xann nmayndlri il grmy gndrdi.
Adlar kiln xanlar yanlara, xanlara, tayfa balarna atdrmal
idilr ki, Nadirin ah olmasn xahi edirsinizs onun srt hakimiy-
ytini qbul etmli olacaqsnz. nki Nadir he kimin gnahlarn
balamayacaq, cinayt yol vernlri drhal qtl yetirckdir. Mn-
bdki mlumatlara gr, toplant itiraklar bu rtlri qbul etdilr
v slind onlarn baqa bir seimi d yox idi. Bu byanatdan sonra
toplant itiraklar yen d Nadirin ah seilmsin razln bil-
dirdilr.
Bel olanda Nadir bir daha z yanlar il grd v onlarn
nzrin aadaklar atdrd. Nadir qeyd etdi ki, islam peymb-
rindn sonra 4 xlif xilaft balq etmidir. Hindistan, Rum v
Trkistan xilaftin idarsi altna dmd. randa da vvlc xilaft
dvrnn mzhbin riayt olunurdu. ah smayl Sfvi hakimiyyt
gldikdn sonra vvlki mzhbin yerin i mzhbi rvac tapd. Bu
mzhbin rvac tapmas il ran torpanda qanlar axdld, fitn-f-
sadlar genilndi. Hmin mzhb qaldqca fitn-fsad da yox olmaya-
caqdr. Nadir tlb etdi ki, gr lk halisi onun ahlna trfdar-
drsa, onda grk i mzhbi trk edilsin v snni mzhbi qbul
edilsin. lk halisi mam Cfr mzhbi il tandrlar v bu mzhb
qbul edilmlidir. Yni, Nadir lk daxilind mam Cfr mzhbinin
yaylmasn v insanlarn da bu mzhbi qbul etmsini qurultay iti-
raklarndan tlb edirdi (29).
Bundan sonra Nadir znn vkil etdiyi xslri Thmasib xan
Clayirin rhbrliyi altnda yenidn toplant itiraklarnn arasna
gndrdi. Onlar toplant itiraklarna atdrdlar ki, gr siz Nadirin
istiraht yollanmasna ks xmaqla onun ah olmasn istyirsinizs,
Nadir d sizin istyinizi rt sasnda qbul etmy hazrdr. Birinci
rt bel idi ki, he kim ah Thmasibi v onun vladlarn taxt-tac
varislri kimi qbul etmsin. Sfvi xandanndan kims meydana
xsa, hmin xs zindana atlsn. Toplant itiraklar yazl kild
z zrlrin hdlik gtrmli idilr ki, bu rti pozacaqlar halda
edam oluna bilrlr. Onda edam olunacaq xslrin mlak da m-
sadir edilmli idi.
kinci rt ondan ibart idi ki, i mzhbinin vzin snni
mzhbinin qbul edilmsi tklif olunurdu. Bundan sonra xlif mr
v Osmana lntlr oxunmas dayandrlmal idi. nki bu msl Os-
manl il Sfvilr arasnda mhariblr v qan tklmsin sbb
olmudu. Baxmayaraq ki, Qurani-Krimd bu bard he n yazl-
mam v islam peymbri d ona iar etmmidir.Nadirin fikrinc
mzhb blgsn cahil insanlar ortaya atmd v bununla da msl-
manlar arasnda qan axdlmasna zmin yaradlmd. Nadir gr
bundan sonra daha Osmanl dvlti il mharib aparlmamal idi.
nki hr iki lknin tblri eyni Qurana v peymbr inanrd-
lar. Nadir onu da lav edirdi ki, gr namaz qlnan zaman snnilr
llrini sinlri zrind arpazlayrlarsa v ilr is ksin aa
sallayrsa bu, dmniliy sbb olmamaldr. Snni hali Kby zi-
yart getmk istyirs onlara mane olunmamaldr.Onlarla Hcc zv-
varlar v qarda kimi rftar edilmlidir. Nadir gr, ilr d onlara
qoulub Kbd 4 rkn sasn qbul edilmi 4 mehrabn birind
namaz qlmal idilr.
nc rt is ondan ibart idi ki, Nadirdn sonra lk taxt-tacna
onun vladlarndan biri v ya Nadir xandannn nmayndlrindn
biri sahib xa bilrdi. Toplant itiraklar Nadirin ahln istdikl-
ri halda bu rtlri qbul etmli v bu rtlr sadiq qalacaqlarna and
imli idilr. Thmasib xan Clayir bu rtlri sslndirnd toplant
itiraklar yen d z razlqlarn bildirdilr v bir daha Nadirin ah
seilmsini istdilr (30).
Toplant itiraklarnn razlq qrar bir daha Nadirin diqqtin
atdrld.Bununla, Muan qurultay yekdil kild Nadirin ah olma-
sna razlq bildirdi. 1736-c il fevral aynn 17-d Nadir toplant iti-
raklar il grd, sonra Nadir trfindn tkil edilmi ziyaft bir
sra xanlar, vilayt hakimlri, tayfa balar dvt edildilr. Baxma-
yaraq ki, toplant itiraklarnn Nadirin ah olmasna mumi razl
ld edilmidi, ziyaft zaman Nadir yen baqasnn ah seilmsi
bard fikir syldi. Onun fikrinc, ahla el bir adam seilmli idi
ki, onu senlr v mmlkt layiq olmal idi. O bir daha tkrar etdi
ki, srbst olmaq, Xorasana qaytmaq, z qalasnda bir guy kilib
ibadtl mul olmaq niyytinddir.nki dediyin gr, onun qo-
unlara rhbrlik etmy artq gc qalmamd. Veriln mlumata
gr, xanlar v bylr bir daha israr etdikdn sonra Nadir mmlkti
v millti il birg olmaa razlq verdi. Bundan sonra Nadir bir d
hmin msly qaytd v bildirdi ki, srkrdliyi dvrnd ox in-
sanlar incidib, oxlarnn qann tkmy, mlakn msadir etmy
mcbur olub. Ondan naraz qalanlar oxdur v hmin xslr Nadirin
ahlna raz olmazlar. Bel olanda ziyaft itiraklar Nadirin vziy-
ytini baa ddklrini, lknin yadellilrdn azad edilmsi n
mhariblr aparld bir vaxtda Nadirin syldiyi hallarn mcburi
v tbii olduunu anlatdlar (31).
Bununla, Nadir grnr, intizarnda olduu btn cavablar top-
lant itiraklarndan ald v toplant itiraklar trfindn hakimiy-
ytin Sfvi nmayndsin deyil, ona verilmsi haqqnda yekdil
fikrin ifadsin nail oldu. Amma hqiqtd Nadir bununla da kifayt-
lnmdi.Toplant itiraklar arasnda aparlan ilrin nticsi kimi
btn formal v ifahi razlqlar ld edildikdn sonra Nadir deyiln-
lrin hamsnn yazl kild ifad olunmas v toplant itiraklar
trfindn imzalanmas tlbini irli srd. Mnblrd Muan qurul-
taynn nmayndlri trfindn imzalanm bu snd Mhzrnam
(itirak sndi) v ya Vsiqnam kimi xatrlanr. Nadir qurultay
itiraklarna bu bardki tlbini bel atdrd: gr onlar mnim
ahlm istyirlrs Mzhrnam hazrlayb imza etsinlr. Bundan
sonra Nadir qurultay itiraklarnn tlbini qbul etmy hazr oldu-
unu bildirdi (32).
Toplant itiraklar bu tlb d raz oldular. Bel olanda divan
mirzlrin v mnilrin gstri verildi ki, Muan qurultaynn
itiraklarnn yeni ah seilmsi il bal yazl razln bildirn
Vsiqnamnin mtnini hazrlasnlar. Qsa zaman rzind hmin Vsi-
qnamnin mtni hazrland v qurultay itiraklarnn imzalanmasna
v mhrlmsin verildi. Qurultayda itirak edn xanlar, soltanlar,
tayfa balar, yanlar, klntrlr, mirzlr, mstvfilr, din xadim-
lri bu Vsiqnamni imzalayb xsi mhrlrini vurdular. vvlc
Vsiqnamni Xorasan, Herat, Mhd v Mazandaran nmayndlri
imzalayb mhrldilr. Sonra nvb Azrbaycan v digr yaltlrin
nmayndlrin atd. Mvcud olan mlumata gr, Vsiqnamnin
imzalanmas v mhrlnmsi gn davam etdi (33).
Muan qurultaynn itiraklar trfindn imzalanm Vsiqna-
mni Nadirin mnisi v Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi srinin m-
llifi Mirz Mhmmd xan Astrabadi trfindn yazld ehtimal
olunur v onun sli myyn hisslri istisna olmaqla hazrda M-
hdd saxlanmaqdadr. Vsiqnamnin vvlind mtn daha ox zd-
lnmidir. Vsiqnamd lk daxilind itialarn, zbanalqlarn
v paralanmann geni vst tapdna iar olunur. O cmldn, lz-
gilrin irvan tutmas, fqanlarn raq, Fars, sfahan, Mlik Mah-
mudun is Xorasan tutmas, Osmanl qvvlrinin d Azrbaycan,
Kermanah, Hmdan v nhayt Rusiyann bzi razilri (mtnin
zdlnmsi zndn oxunmur) tutmas xatrlanr. Btn bunlarn
nticsind lk razisind mrkkb raiti brqrar olduu v hmin
raitdn yalnz Xorasanda, farlar arasna gn kimi fq saan
Nadirin cati il xmaq mmkn olduu vurulanr. Vsiqnamd
qeyd olunur ki, Allah trfindn tsdiqlnn qvvlri il Nadir
vvlc Xorasan ialdan azad etdi, sonra sfahana doru irlildi,
fqanlarn ial altnda olan razilri v ruslarn ial altnda olan
Gilan azad etdi. Bununla da, Nadir lkni paralamaq istynlri, ona
qar xanlar v dmnlrini susdurdu. Nticd lkd btn ilr
nizama dd. Bundan sonra btn lk halisini - alimi, cahili,
byy, kiiyi, taciki, trk Muan dzn toplayb onlardan Kelat v
bivrd dnmsin izn istdi v byan etdi ki, sfvilr slalsindn
v ya baqa tblrdn bir kims lknin ahlna gtirilsin. Vsiq-
namd sonra yazlmd ki, lk hli Sfvi dvrnd ox tinlik-
lrl qarlad, torpaqlarnn dmn lin kemsinin ahidi oldu-
u, lknin paralandn grdy n Nadirin tyindn yapb
onu gunein olmaq fikrindn dndrmy nail oldular. Nadir d
mrhmt gstrrk knara kilmk fikrindn dand. hali Nadiri
lknin ah sedi. Mtnin qsurlu olan sonrak stirlrind Cfri
triqti xatrlanr v toplant itiraklarnn z imzalar il hdlrin
sadiq qalmalar fikri anlalr (34).
Vsiqnamnin mtninin altnda mhrl tsdiqlnmi 42 imza
vardr. Bu mhrlr kiik ld olub kvadrat, oval v uzadlm for-
madadr. Vsiqnamd mhrl tsdiqlnmi imzalardan aadakla-
r oxumaq mmkndr: Qulu xan Qrxl far, Lfli by Kosah-
mdli far, Baba xan apui, Araz Soltan Qarabal, eyx Abdulla
Drgzi, Mirz Klntr Drun, brahim by Ustacl, Astrabad by-
lrbyi Mhmmdqulu xan Qacar, Mhmmdli by ambayat, b-
rahim by rvani, shra miraxurbas Canmhmmd xan Qacar,
Mridli by Vkil Grayl, Mhmmd Rza Zngn (35).
Vsiqnam imzalanandan sonra mnccimlr toplab Nadirin
taxta xmas vaxtn myynldirdilr. Onlarn qrarna gr,
Nadirin ahlq taxtna xmas n n mnasib vaxt hicri-qmr tarixi
il 24 vval 1148-ci il (8 mart 1736-c il) idi. Nadir bu mslhtl
razlad v mnccimlrin myynldirdiyi tarixd onun tac qoyma
mrasimi keirildi. Hmin mrasim gstriln tarixd, shr saat 7.20-
d balad.Mrasim Nadirin adrnn qbul salonunda aparld. Mu-
an dzn trk etmmi adl-sanl xanlar, yanlar v hakimlr mra-
simd itirak etdilr. Nadirin bana qoyulan qzl tac qiymtli da-
qalarla bzdilmidi.Tacn Nadirin bana qoyulmas annda mrasim
itiraklar dua edirdilr. Qzl Tac Mirz Zki trfindn Nadirin
bana qoyuldu. Taca ahlq ciqqsi d brkidilmidi. vvlki ahlarn
ciqqsi papan sol trfind olurdusa, Nadirin ciqqsi sa trfd idi.
Mahidilr buna da xsusi mna verdilr. Gman edilir ki, Nadir
bununla ahlq ciqqsi n mbariz apardn v apard mbariz
il ciqqnin yerini dyimk ixtiyarn ld etdiyini bildirmk ist-
yirdi.Tacqoyma mrasimi zaman Qzvin mollabas Mirz sgr
xtb oxudu.Qurann Fatih sursi oxunanda mrasim itiraklar sc-
d edib balarn yer toxundurdular. Bu surnin oxunmasndan sonra
itiraklar mqamlarna gr z yerlrini tutdular. Frralar itirak-
lara rbt v irini payladlar. rbt qab qzldan dzldilmi mi-
zin zrin qoyulmudu. Bu miz Hlb ustalarnn ii olmaqla 1,5 metr
uzunlua malik idi.Mizin stnd digr qiymtli qablar var idi. Mra-
simin sonunda is itiraklar yeni ahn qarsnda tzim edib
adrdan xdlar (36).
Mrasim itiraklar dalandan sonra Nadir ah n yaxn adam-
lar n kiik ziyaft mclisi qurdu. Bu mclisd onun qarda bra-
him xan, qarda olu liqulu by, Nadirin ortancl olu Murtuzqulu
Mirz (Nsrulla Mirz), Mirz Zki, Thmasib xan Clayir, mirba
v bir ne digr xslr itirak edirdilr. Mclis gtirilmi musiqii-
lr v rqqaslar yarm saat alb-oynadlar. Bundan sonra Nadir tac
gtrb hmi iltdiyi papan bana qoydu (37).
Tacqoyma mrasiminin keirildiyi gn hakimlr, soltanlar, srkr-
dlr, tayfa balar, asaqqallar, kndxudalar, minbalar, yzbalar,
llibalar, onbalar, yasavullar v xidmtilr qiymtli xltlr layiq
grldlr. Mnblr gr, hmin gn dvlt xzinsinin qaplar da
ald, uzaq vilaytlrdn glnlr hdiyylr payland. Nadirin taxta
xmas il bal sikk vuruldu. Sikknin zrind bel bir beyt
yazlmd:
Sekk br zr krd nam-e sltnt-e Nader chan
ah-e din, Naderquli, skndr sahebqran (38).
( Sikk zrind zrlndi cahan Nadirinin sltnti
Nadirqulu dinin ah, dnyann sgndri)
Alm Ara-ye Naderid ikinci misra beldir:
Nader-e ran zmin v xosrov-e gitistan (39).
( ran torpann Nadiri v dnyann xosrovu)
Tacqoyma mrasimindn sonra Vkilddvl, Nayibssltn,
Vlinemt lqblri Nadirin zrindn gtrld v o, btn lkd
Nadir ah kimi tannd.Tac qoyma mrasimindn sonra nliklr da-
ha gn davam etdi. Mvcud olan mlumata gr, Nadir taxtdan sal-
d Abbas Mirzni Xorasana, atas Thmasib Mirznin yanna gn-
drdi v sonradan Thmasib Mirz ailsi il ldrlnd o da qtl
yetirildi (40).
Tacqoyma mrasimi rfsind Nadir Osmanl dvlti il slh m-
zakirlrinin aparlmasn da davam etdirdi. Bu mqavily Nadir b-
yk hmiyyt verirdi. Onun balanmas il Nadir bir trfdn lknin
qrbind v Cnubi Qafqazda ld etdiklrini rsmildirmy al-
rd, digr trfdn d Osmanl saray il daha yaxn mnasibtlr
qurmaq istyirdi. Muan qurultaynn itiraklar qarsnda snni
mzhbin qar mnasibtin dyidirilmsi tlbinin irli srlmsi
d Osmanl dvlti v btnlkd mslman almi il mnasibtlrin
daha isti qurulmasna imkan ver bilrdi. Mahidilrin v tarixi-
lrin bir oxunun o qdr d real grnmyn fikirlrin sasn, snni
mslsini gndm gtirmkl Nadirin glckd stanbula hcum
etmk, btnlkd is islam xlifliyin sahib xmaq istyirdi. i
mzhbinin tmsilisi olmaqla is ehtimal edilir ki, islam xilaftin
sahib xmaq asan olmazd. Digr bir sra mahidilrin fikrinc is
Nadir Hindistana hcum rfsind Osmanl dvlti trfindn mv-
cud ola bilck thdidlri aradan qaldrmaq istyirdi. Osmanl dvlti
il daha isti mnasibt Nadirin ld etdiyi razilri qoruyub saxlamaa
imkan verrdi. Ona gr d mqavil balad Rusiyan qcqlandrsa
bel, Nadir Osmanl dvlti il yaxnlamaya v onunla mqavil
balanmasna meylli idi.
Nadir Osmanl dvlti il mqavil balanmasn Muan qurulta-
ynn nmayndlri il d mzakiry xard. Onun tkidi il qrara
alnd ki, mqdds mkanlarn xadimi v Osmanl dvltinin sultan-
nn yanna eli gndrilsin. ki dvlt arasndak ixtilaflarn hlli mq-
sdil be rtdn ibart mqavil mzakiry xarlsn. Osmanl s-
firi Gncli paann mayiti il Nadirin stanbula yola dn yeni
sfiri bdlbaqi xan Osmanl sarayna aadak be rti atdrmal
idi:
1.ranllar zlrinin vvlki i mzhbindn l kirlr v snniliyin
yeni qolu olan mam Cfr qolunu seirlr;
2.Kbd islamn drd mzhbinin mehrab olduu n tklif
olunurdu ki, mam Cfr mzhbi n d beinci mehrab yaradlsn
v Cfri davamlar da Mscidi Haramda namaz qla bilsinlr;
3.Hr il Mkky yollanan ran zvvarlar n Hcc karvanlarnn
miri tyin edilsin v iranl zvvar karvanlarnn mirinin slahiyyti
Misir v am karvanlar mirlrinin slahiyytin brabr tutulsun;
4.Hr iki trfd saxlanlan sirlr azad edilsinlr, hmin sirlrin
satlmasna v alnmasna imkan verilmsin;
5.Hr iki dvltin digr dvltin paytaxtnda nmaynd heyti (v-
killiyi) tsis edilsin (41).
Qurultay itiraklarnn bildirdiyin gr, Osmanl saraynn elisi
il Nadirin yeni sfiri olan bdlbaqi xan 1736-c il mart aynn 6-da
stanbula doru hrkt baladlar. bdlbaqi xan tklif ediln mqa-
vil layihsinin mzakirsi il brabr, Osmanl sultanna Nadirin
taxta xmas xbrini d atdrmal idi. bdlbaqi xan mqavil im-
zalamaa slahiyytli olduunu da Osmanl sarayna byan etmli idi.
Onu bir ne nfrdn ibart nmaynd heyti mayit edirdi. Bu
nmaynd heytin Mirz blqasim Kaani, yeni ba molla olan
li kbr d daxil idi. Nmaynd heyti sultana Nadir ahn mk-
tubunu atdrandan sonra Cfri mzhbinin mahiyyti haqqnda da
ona mlumat verdi. Nmaynd heytind din xadiminin olmas da
Cfri mzhbi il laqdar yarana bilck suallara cavab verilmsi
il bal idi (42).
Muan dznd olduu vaxtlarda Nadir ah bir mddt dvlti i-
lrin tnzimlnmsi il mul oldu. Dvlt idariliyinin etibarl
qurulmas n Nadir ah yuxar eelonlarda bir sra dyiiklik etdi.
vvlki ahlarn dvrnd mvcud olan sdr-zm v ya etimadd-
dvl (ba vzir) vzifsin, habel eikaas, qullaraas v qoruba
vziflrin tyinat dayandrd. Grnr, bununla Nadir ah mrkzi
hakimiyyti daha da mhkmlndirmk istyirdi. Eyni zamanda o,
Muanda olarkn bir sra mhm tyinatlar da apard. Qarda bra-
him xan Azrbaycan siphsalar vzifsin tyin etdi. Nadir ahn
fikrinc, Azrbaycan bir trdn Osmanl dvlti il tmas xttind
yerlirdi, bir trfdn d Rusiyann thdidlri altnda idi. Bel ciddi
qonularla hmsrhd olan Azrbaycann idar edilmsini zn daha
etibarl sayd brahim xana taprd. Btn Azrbaycan, Cnubi Qaf-
qaz, habel Dastan razilri brahim xann tabeliyin verildi. Hmin
razilr daxil olan mntqlrin hakimlri d brahim xana tabe
olmal idi. Mrv qullaraas Mhmmd Mmn by brahim xann
mavini tyin edildi. Mhmmd Mmn by yal v tcrbli bir
xs idi v Nadir inanrd ki, onun tcrbsi brahim xann ilrini da-
ha da ynglldir bilr. Nadir byk olu Rzaqulu Mirzni Xorasan
hakimi tyin etdi. Herat hakimi vzifsin Nadir trfdn Pir Mhm-
md xan apulu, iraz hakimi vzifsin Mirz Mhmmd Ta,
irvan hakimi vzifsin znburki yzbas Mehdi by Xorasani
tyin edildilr. Yeni vzif alanlar irisind Sfi xan Bayiri d var
idi. Nadir ah onu Grcstan hakimi tyin etdi (43).
1736-c il aprel aynn ortalarnda Nadir ah Muan dzn trk et-
di v Qzvin doru istiqamt gtrd.
2. Qndharn l keirilmsi
Nadir zn ah elan ets d kemi Sfvi hdudlarna hl tama-
mil sahib ola bilmmidi. ahla atmas is onu he d btn Sf-
vi hdudlarna sahib olmaq v htta fatehlik mhariblri aparmaq
fikrindn kindirmmidi. ksin, lknin mtlq hakimin evril-
msi dvltin btn potensialnn hrbi planlarnn daha yax hyata
keirilmsin daha mkmml kild sfrbr etmk imkan qazan-
drd. Muan dznd ox ciddi bir mslnin hlli il mul olduu
vaxtda da Nadir Qndhara yr etmk plann gtr-qoy edir, bu
yrn tfrratn srkrdlri il mslhtlirdi. Nhayt, Muan
dzndki mrasimlr v qonaqlqlar baa atandan sonra Nadir Qz-
vin z tutdu. Arxada qoyduu tntnli v dbdbli mrasimlrdn
sonra onun diqqt mrkzind olan balca msl Qndharn l ke-
irilmsi v Hindistana yrn hazrlanmas idi.
Qzvind olduu vaxt bir ne msl Nadir ahn diqqtini clb
etdi.Bunlardan biri Rusiya il Osmanl dvlti arasnda yeni mnasi-
btlrin formalamas idi. Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn Os-
manl dvlti il anlama imzalamas v onun Osmanl dvltin ya-
xnlamaq meyli Rusiya trfindn rbtl qarlanmrd. Rusiya Na-
dir ah z mttfiqi grmk istyirdi v gman edirdi ki, Osmanl
dvltin qar mharib balansa Nadir ah da Osmanl dvltin
qar mhariby girckdir. Amma Rusiya midind olduu mna-
sibti Nadir ah trfindn grmdi. 1736-c il mayn 28-d Rusiya
Azov trafnda Trkiyy mharib elan etdi. Bel bir vaxtda Nadir
ah Osmanl dvltin qar mharib elan etmdi. ksin, ola bilsin
ki, bu iki dvltin mhariby girmsi Nadir ahn lknin imal v
imal-qrb srhdlri il bal olan nigaranlqlarn aradan qaldrd.
Bel bir vziyytd Osmanl dvlti Nadir aha qar mharib bala-
mazd. Bu is Nadir aha Qndhara, oradan is Hindistana planladr-
d yrlri rahatlqla baa atdrmaa imkan verrdi.
Nadir ahn Qzvind olarkn diqqtini kn msllrdn biri d
Bhreynin geri qaytarlmas mslsi idi. Sfvilr dvrnd Bhreyn
d bu dvltin hdudlar daxilind idi. Amma ah Sultan Hseynin
zifliyi onun ahl dvrnd eyx Cabbar trfindn Bhreynin S-
fvi hdudlarndan qoparlmasna imkan verdi. Nadir ah, Mhmmd
Ta xan Fars bylrbyi tyin edndn sonra Bhreynin yenidn geri
qaytarlmasn ona taprd. Bu zaman Bhreyn hakimi eyx Cabbar
Mkky ziyart yollanmd.Onun sfrd olmas Bhreyn qar
uurlu mliyyat keirilmsin zmin yaratd. Bhreynin l keiril-
msi mliyyatna rhbrlik bir baa dryabyi Ltif xana hval
edildi. Mart v aprel aylar rzind keirildiyi gman ediln mliyyat
zaman Bhreyn qarnizonu mqavimt gstrs d Ltif xann tkil
etdiyi hcumun qarsn saxlamaq mmkn olmad.Ltif xan Bhreyn
qalasnn aarlarn Fars bylrbyi Mhmmd Ta xana, o is Qz-
vind olan Nadir aha gndrdi. Nadir ahn mri il Bhreyn d Fars
bylrbyliyinin trkibin daxil edildi (44).
Nadir ahn diqqtini clb edn v tviin sbb olan digr m-
sl is limuradn rhbrliyi altnda bxtiyari tayfasnn dvlt qar
qiyam qaldrmas idi. Nadirin btn Sfvi hdudlarn brpa etmy,
htta fatehlik yrlri fikrin ddy bir vaxtda limuradn itat-
sizlik etmsi, dvlt tabeilikdn xmas bhsiz ki, Nadir ah raz
sala bilmzdi. Xsusil, Qndhara doru sfr hazrlad bir vaxt-
da bel bir hadisni diqqtdn knarda qoya bilmzdi.
Mnblrd limurad kifayt qdr cavan v istedadl bir hrbi
kimi tsvir olunur. O, knll kild Nadir qoulub onun hrbi y-
rlrind itirak edirdi. Mvcud olan mlumata gr, Nadir onu
onba vzifsin v onunla oxar sviyyd olan digrlrini is daha
yksk vziflr tyin etmidi. limurad bundan qzblnmi v h-
min vaxtdan da onun qlbind Nadir qar davt toxumu ccrmy
balamd. Osmanl srkrdsi Abdulla paann Azrbaycana v r-
van istiqamtin hrkti zaman limurad zn onun xzinsin ye-
tirb xeyli vsait l keir bildi. limuradn icazsiz olaraq bel bir i
grmsi onunla yzba arasnda ixtilaflara sbb oldu. Hmin ixtilaf
limuradn Nadir qounlarndan uzaqlamasna bir tkan oldu v o
bel d etdi. Amma Nadir qounlarn trk etmzdn vvl o z d-
y yoldalar arasnda tbliat aparb onlar da ona qoulmaa
ard. limurad vd edirdi ki, bxtiyari dalarna qaydan kimi 20
minlik bir qoun toplayacaq, sfahana hcum edib oran tutacaq. Onun
bu tbliat myyn adamlar trfindn ciddi qarland v mnblr
gr o, Nadirin qoununu 300-400 nfrlik bir dst il trk etdi (45).
limurad z yurduna yetindn sonra mnsub olduu aharlng
camaatn, habel Hftlng camaatn v lurlar z trafna toplaya bil-
di.Nadirin Qafqaz yr zaman yaratd dst il limurad traf
mntqlri soyub talan etmy balad. Nadir, Babaxan apuinin
rhbrliyi altnda ona qar bir dst gndrdi. Babaxan apui li-
muradn dstsin ar zrb vurdu. Qiyamlarn srkrdsi qamaqla
cann lmdn qurtara bildi. Gman edilirdi ki, bununla bxtiyarilrin
qiyamna son qoyulacaq. Amma bel olmad. Mnasib frst ld
edn kimi limurad yenidn dst toplayb Nadir qar qiyam qal-
drd.Qafqaz yrn hl baa atdrmam Nadir bu df onun s-
tn far srkrdlri olan Soltanli by v Ncfqulu byin rhbr-
liyi altnda baqa bir dst gndrdi. tr hakimi il Khkelviy
hakiminin mavini (nayibi) d limurada qar vurumaq mri ald.
limurad bu df mqavimt gstrmy daha yax hazrladndan
Nadirin gndrdiyi qvvlr veriln tapr yerin yetir bilmdilr.
l atmaz dalarn ykskliyind mvqe tutmas v snaq qurmas
limuradn mdafi imkann xeyli artrd v o, Nadirin qvvlrini
geri kilmy mcbur etdi (46).
Grnr bu kiik uuru limurad artq ah elan olunmu Nadir
aha qar qiyam davam etdirmy ruhlandrd. vvla, limurad
dstsinin sayn 20 min nfr atdrd. trafna byk silahl dst
toplayanda limurad htta padah olmaq xlyasna dd. aharlng
v Hftlng camaatn, habel zn mttfiq etdiyi lurlarn asaq-
qallarn bir gn bana toplayb onlarla mslhtldi. limurad bil-
dirdi ki, gr zn padah elan ets, adna sikk vurdurub xtb
oxutsa, raqn, Farsn, Hmdann Sfvi meylli srkrdlri d ona
qoularlar v onlarla birlikd Nadir ah dvltini mhv etdikdn sonra
Xorasana z tutar v orada Thmasib Mirzni yenidn ah elan edr.
limuradn arzular bununla bitmirdi.Onun xyallar bel idi ki, Th-
masib Mirz ahla brpa olunandan sonra raq v Xorasana hakimlik
etmsi bsidir. limurad z is Hmdan, Fars v Kerman vilayt-
lrinin hakimi olmaq istyirdi. Alm Ara-ye Naderid lur v bxti-
yarilrin sadlvhlk gstrrk limurada inanmas v onun trafna
toplanmas istehza il xatrlanr. Qribdir ki, yerli asaqqallar da li-
muradn dediklri il razladlar v limuradn adna sikk vuruldu.
Sonra limurad trafna ylm adamlardan bzilrini saray eikaa-
s, bzisini etimadddvl (ba vzir), bzisini qoriba, bzisini qul-
laraas adlandrb znn ah olmas grntsn yaratd. Adamla-
rna mr etdi ki, Hmdan yaxnlndak otlaqlarda otlayan Nadir ah
ilxsn qovub gtirsinlr.Bununla kifaytlnmyn limurad vergi ki-
mi Fars halisindn toplanb Nadir aparlan 10 min tmni silahl
dst il l keirdi. Eitdiyi bu xbrlr Nadir ahn qzbini partlatd
v o da limurada qar tcili tdbirlr hyata keirmyi qrara ald
(47).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid limuradn trafna toplanan
dstnin 4-5 mindn artq olmad bildirilir. Orada qeyd olunur ki,
limurad dstsi il yen d bxtiyari dalarnn ykskliklrind
mhkmlnmy alrd (48).
Nadir ahn bundan da xbri var idi v vvlki dylrin tcr-
bsini nzr alaraq limuradn qamaq yollarn tutmaa ald.Hl
Qzvind olarkn gstri verdi ki, sfahanda olan Xncan xan raq
dylri il, Hmdam hakimi olan Hsnli xan is z dy-
lri il blgnin yollarn kssinlr v limuradn oradan uzaqla-
masna imkan vermsinlr. z is Xunsara yola dd.
Blgy atandan sonra Nadir ah limuradn zrrsizldirilm-
sin z rhbrlik etdi. O, dalq raitd yax dymyi bacaran
czayiri dstsini tr yolundan, Qorqan dz istiqamtindn, bir
ne dstni is Marudt istiqamtindn Kehklviy dylrini
v baqa dstlri sfahan yolundan limuradn mvqe tutduu mn-
tqlr doru hrkt etmyi taprd. Yni, hqiqtd limuradn
mvqelri mhasiry alnd. Nadir ah btn dstlr ciddi kild
taprd ki, hrkt etdiyi istiqamtd hr qar razi nzartdn kei-
rilsin, hr qaya, hr da dibi yax axtarlsn, harada qiyam gizlnmi
olsa taplb z xarlsn. Qounun yklrini, tchizatn, parkn olu
Nsrulla Mirznin nzarti altnda drgd saxlayb z d dalara,
limuradn izlnmsin z tutdu. limuradn dstlri bxtiyari da-
larnn tklrind mvqe tutmudu. Nadir ah fqan v krd dst-
lrini bu qiyamlarn zrin gndrdi. limuradn dstlri mqa-
vimt gstrmy alsalar da Nadir ahn qvvlrinin qarsn sax-
laya bilmdilr. Nadir ah hrkt istiqamtind olan ayn zrindki
krpnn vaxtnda tutulmasna v qounlarn rahatlqla ay adlama-
sna xsusi hmiyyt verirdi. Ona gr d ayrca bir dstni krp-
nn l keirilmsin v mhafizsin vziflndirdi. Nadir ahn ds-
tsi hmin krpy yaxnlaanda limuradn dstsi il qarlamal
oldu. Nadir ah dylri son nhaytd qiyamlara stn glslr
d, onlar geri kilrkn krpn d datmaa mvffq oldular. Na-
dir ahn mri il bir d shri gn krpn brpa etmk mmkn oldu
(49).
slind, bu kiik dylrl limurad ox ciddi thlk il zl-
diyini anlad. Blgnin btn giri-x yollarnn da Nadir ah tr-
findn balandn bilnd limuradn yegan midi hndr dalarda
gizlnmy qald. z gizli bir yol axtarmaqla brabr, trafndaklara
da dalara splnmyi taprd. Nadir ahn qvvlri d da yksk-
liklrinin axtarn davam etdirdilr. limuradn dylrinin xeyli
hisssi taplb mhv edildi. Onun dalarda gizlnn 3 min trfdar
ailsi il tutulub sir gtrld. limuradn z is tqibdn qaaraq
Luristan razisin birln da ykskliklrin pnah apard. Alm
Ara-ye Naderiy gr, limurad da ykskliklrinin birind drin
maara il rastlad v uzun mddt bu maarada gizlndi. Bu mn-
by gr, Nadir ah onun axtarndan l kmdi v hmin axtarlar
40 gn davam etdi. limuradn adamlarndan birinin maaradan xb
su ardnca getmsi onun yerinin aqlanmasna v l kemsin
sbb oldu. Bununla da, limurad l kedi. Nadir ahn mri il ona
meydan oxumaq istyn limurada ox ar cza verildi. Onun llri
v ayaqlar ksildi, sonra is gzlri xarld (50).
Bxtiyari qiyam yatrldqdan sonra Nadir ah sfahana yolland
v 1736-c il oktyabr aynn 15-d o, ah kimi ilk df sfahanda ox
byk tntn il qarland.Musiqi sdalar bir ne gn hrdn
ksilmdi. Nadir ah da z nvbsind byk sxavtlilik gstrdi,
hr hlin, asaqqallara, musiqiilr, mxtlif vilaytlrdn glmi
nmaynd heytlrin hdiyylr v namlar verdi. Nadir ah Hezar-
cirib bandak saray znn iqamtgah etdi v sfahanda olduu
qsa mddt rzind hm dvlt ilrinin tnzimlnmsi il, hm d
qounlarn tkmilldirilmsi il mul oldu.
Nadirin bir ah kimi dvltinin paytaxtndak sakit hyat ox uzun
srmdi.Hyat at belind ken Nadir n Qndhar yenidn dvlt
srhdlri daxilin gtirmk sakit ahlq hyatndan daha vacib idi.
Qndhar hri v vilayti gilzayi fqanlarnn, vaxt il sfahan l
keirmi Mahmud Gilzayinin qarda olu Hseyn Gilzayinin ( mnb
v tarixi dbiyatda Hseyn Sultan, Hseyn xan, Hseyn ah, Hseyn
Qndhari v bzi hallarda Sultan Hseyn kimi xatrlanr- M.S.) nza-
rti altnda idi. Hseyn Gilzayi mstqil bir ah kimi adna sikk vur-
durmu v xtb oxutmudu. Frst tapan kimi Hseyn Gilzayi traf
vilaytlr basqnlar etmkdn kinmirdi. Nadir ah n Qndhar
kemi Sfvi hdudlarnda olmu bir vilayt idi v z ahl dv-
rnd d onun geri qaytarlmasn vacib sayrd. Ona gr Nadir ah
yr hazrlq mri verdi ki, Hseyn Gilzayinin Qndaharda qurduu
taxt onun tabutunun taxtasna evrilsin (51).
Nadir ahn qoun balar v srkrdlri Qndhara yr hazr-
ln byk rbtl qarladlar v qlbnin ld edilmsi n ba-
carqlarn srf etmy alacaqlarna min etdilr. Bu minlik Nadir
ah trfindn arlan mirlrin, yanlarn, ordu balarnn, el a-
saqqallarnn toplantsnda byan edildi.Hmin toplant itiraklar
gstrdiklri dsty gr Nadir ah trfindn bahal hdiyylrl
mkafatlandrldlar. Qounlarn dylrin Nadir ahn gstriin
sasn 12 tmn mvacib v bir qdr d mkafat, qoun srkrdl-
rin v minbalarna is 500-1000 tmn aras mvacib v 150 tmn
miqdarnda is mkafat verildi. Nadir ah mr etdi ki, qounlar illik
ehtiyat tdarkn grsnlr. Qounlarn tchizatnn byk hisssini
z zrin gtrn ordubazarn iinin tkmillmsi n 2000 nfr
vziflndirildi ki, onlarn da hr birinin 1000 tmn maliyy ehtiyat
var idi. Bu insanlar ordu n zruri olan tchizat almaqla sfr
rzind dylrin ehtiyacn dmli idilr (52).
Qounlarn gclndirilmsi n Nadir ah oxlu sayda grc v
bxtiyarilri d qoun dstlrin clb etdi (53).
Nadir ahn sfahanda Qndhar yrn hazrlq apard vaxt
Osmanl saraynda onun elisi bdlbaqi xanla Osmanl rhbrliyi
arasnda slh anlamas zrind danqlar aparlrd. Nadir ahn an-
lamann imzalanmas n irli srdy tkliflr Osmanl saraynda
birmnal qarlanmad. Xsusn, onun Cfri mzhbi il bal qal-
drd tkliflr Osmanl lmalarnn ciddi mzakirsin sbb oldu.
Uzun mzakirlrdn sonra qrara alnd ki, Nadir ahn irli srdy
be tklifdn 2-si, yni, Cfri mzhbi v Cfri mzhbi n K-
bd 5-c mehrabn almas il bal maddlr hllik anlamadan
xarlsn v onlarn mzakirsi glckd davam etdirilsin. Qalan
madd is Osmanl saraynn etirazn dourmad v hmin tklif
sasnda anlama imzalanmas tklif olundu. bdlbaqi xan bu tk-
lifl razlad v onun Nadir ahla da razladrlmasna ehtiyac oldu-
unu bildirdi. mzalanmaa qbul olunan tklif slind Nadir ahn
tkliflri idi v onun istklrini ks etdirirdi. Bu tkliflr sasnda
qbul ediln anlamaya gr, Osmanl dvlti il farlar dvlti ara-
sndak srhd xtti 1632-ci ild bu dvltlr arasnda imzalanm m-
qavild tsbit edilmi srhd xtti sasnda myynldirildi (54).
lknin qrb srhd xtti il bal Osmanl dvlti il anlamann
ld edilmsi Nadir aha hr hans bir narahatlq olmadan z yr-
n hyata keirmsin yax bir minlik tmin etdi. Qndhar
yr rfsind Nadirin narahatlna sbb olan bir msl mv-
cud idi.Bu da Belucistanda balayan itialar v mrkzi dvlt qar-
yeni bir itatsizlik idi. Lakin grnr Belucistanda v Mkranda ba
vern qiyam Nadir ah n xsusi bir thlk tkil etmirdi. nki
Nadir hmin qiyamn yatrlmasna z getmdi v ora Herat bylr-
byi Pir Mhmmd xann rhbrliyi altnda silahl dst gndrdi.
Nadir ah ona taprd ki, Belucistanda ba vern qiyam yatrmaqla
beluc srdarlar Mirmhmmd xanla lyas xann qvvlrini d zn
clb etsin v onlarn Qndhara, Hseyn yardm gstrmlrin im-
kan vermsin (55).
Nadir ah eyni zamanda Blx hakiminin d itat altna gtirilmsi
n ora qoun dstsi gndrdi. Muan qurultay keiriln zaman
Xorasan vilaytin aid olan Blx hakimi blhsn xan Nadirin dv-
tini qbul edib qurultaya glmmidi. Nadir trfindn bu ml itat-
sizlik, mrkzi dvlt tabe olmamaq kimi qiymtlndirildi v Qn-
dhar yr balamazdan vvl Blx d qoun dstsi gndrilmsi
haqqnda mr verdi.
Nadir ah qrara ald ki, brqu - Kerman - Bm - Sistan mar-
rutu zr Qndhara doru hrkt etsin. Bu marrut shralardan,
susuz v rzaq qtl olan razilrdn kediyi n Nadir ah qoun
tchizatn v ehtiyaclarn bir ne gn vvldn yola sald. Marrut
zr bir ne yerd drg qurulmal v ehtiyatlar toplanmal idi ki,
qounlarn rastladqlar tinliklri daha asan aradan qaldrsnlar.
Bellikl, btn bu hazrlq ilri baa atdqdan sonra Nadir ah,
Hatm by Xorasanini sfahan hakimi tyin edib 80 min nfrlik
qounla 1736-c il noyabr aynn 21-d Qndhara doru hrkt ba-
lad (56).
Hmin ilin dekabr aynn sonlarnda Nadir ah qounu il Kermana
atd v bir ne gn istiraht n orada dayand. Kermanda olduu
zaman Nadir ah Sistana, Ftli xan Kyaninin yanna aparlar gn-
drdi v ondan tlb etdi ki, Zabulistanda toplanm qoun dstsi il
onun kmyin glsin. Ftli xan bu qoun dstsi il Qndhar ya-
xnlnda Nadir ahn qounlarna qatlmal idi. Nadir ah eyni
zamanda Nimruzdan da qoun dstsi ard. Bu qoun dstlrinin
arlmasnn Qndhardak fqan qarnizonuna qar nzrd tutul-
duunu v Nadir ahn Hindistan yrn hazrlqla bal olduunu
sylmk tindir. Kermanda bir ne gnlk istirahtdn sonra Nadir
ah Bm yolu il Sistana hrkti davam etdirdi v Sistan-Qndhar
srhdini adlamaqla 1737-ci il fevral aynn ortalarnda fqan qvv-
lri trfindn qorunan Kermik qalasna yetidi. Burada Nadir aha
qar mqavimt gstrmk chdi oldu. Amma onun artilleriyadan s-
mrli kild istifad etmsi qala qarnizonunu tslim olmaa mcbur
etdi (57).
Kermik qalasndak mqavimt gilzayi fqanlar trfindn plan-
ladrlan mqavimtin balanc idi. Hseyn Nadir ahn Qndha-
ra doru irlilmsinin qarsn almaq n btn imkanlarndan isti-
fad etmy alrd. Htta Qndhara aparan yol trafndak rzaq
ehtiyatlar Qndhara dand, yerd qalanlara is od vurulub mhv
edildi.Nadir ah fqanlarla ilk qarlamasnda artq rzaq qtlnn
yarada bilcyi tinliklri grmy balad. Soyuq havann mvcud-
luu da rzaq ehtiyatlarnn ld edilmsini tinldirirdi. Ona gr d
vaxtnda lazm olan addmlar atma qrarladrd. Qndharn 30
milliyind olan rqndab aynn sahilin atb drg salandan son-
ra Nadir ah hezarlr yaayan mntqlr silahl dst gndrdi ki,
azuq toplanmas il mul olsun. Nadir ah eyni zamanda Sistandan
da azuq toplanlb gtirilmsin gstri verdi. Bu gstrilrin yeri-
n yetirilmsi Nadir ah qounlarnn azuq ehtiyatn yaxladrd
(58).
Nadir ah rqndab ay sahilind bir ne gnlk drg sald.
Hmin mddt rzind qounlar gilzayi fqanlarnn qfil hcum-
larndan qorunmaq n qrupladrd. Drgnin sa trfind Hac
xan Krdn srkrdliyi altnda olan 12 min nfrlik emgzk, B-
ayiri, Grayl v Qrayi dylrindn ibart dst yerldirildi. 12
min nfrik baqa bir dst d Xanli xan Kklan, Qasm xan Qacar
v liqulu by farn rhbrliyi altnda sol trfd yerldirildi. D-
rgnin arxa istiqamtind Qni xan fqan v Musa xan Dnbli
trfindn rhbrlik ediln bdali fqanlar dstsi mnzil salmd.
Drgnin mrkzind is Nadir ah v qounlarn qalan hisssi mn-
zil tutdu. Bu dstlr mrkzi dstdn myyn msafd yerlmk-
l mstqil kild sngrlnmidilr (59).
Nadir ahn qounu il rqndab ay sahilind drg salmas
xbri Sultan Hseyn Gilzayiy atanda o, qabaqlayc addm atma
qrara ald. Sultan Hseynin srkrdlri ona bildirdilr ki, qfil gec
hcumu il Nadir ah tla v tvi iind yaxalamaq, Nadir ahn
qvvlri arasna axnama salmaq, shrin almas il Qndhar qar-
nizonunun sas qvvlrinin hcumu il Nadir aha ar zrb vurmaq
mmkndr. fqanlarn gmanna gr, gec balanan qfil hcumun
shr davam etdirilmsi il Nadir ah qounlarnn sralarn pozmaq,
Nadir ah qounlarn btnlkl mhv etmk mmkn olard. Nadir
ahn qounlarn mlub etmk bard sylnnlr Hseyn Gilzayi
trfindn maraqla qarland v veriln tklifl razlad. Onun mri
il iki dst tkil edildi. Hr biri 8 min nfrdn ibart olan bu dst-
lrdn birin Seydal xan, o birin is Yunis xan rhbrlik edirdi. H-
min dstlr gec ikn Nadir ahn dstlrin hcum etmk mri ve-
rildi. Hr iki dst gec ikn rqndab ayn keib Nadir ahn d-
rgsi istiqamtin yolland. Bu iki dst biri digrindn bir mil
msafd hrkt edirdi. vvlc, Nadir ahn drgsi gman ediln
yerd taplmad. Qarda hrkt edn Yunis xann dstsi gec qaran-
lnda Nadir ahn drgsini xeyli axtarmal oldu. Nhayt, Yunis
xan Nadir ahn drgsini tapd v Hseyn Gilzayinin triflrini
eitmk n Nadir ahn drgsin ilkin olaraq z hcum etmyi
qrarladrd (60).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ahn drgsinin arxa hiss-
sind Nadir ah qounlarnn trkibin daxil olan bdali fqanlarnn
qoun dstsi mnzil salmd. Yunis xann hcum etdiyi gec drg
trafnda qarovul-patrul xidmtinin icras da bdali fqanlarna tap-
rlmd. Yunis xan dstsinin yaxnlamasn da qarovul kn fqan-
lar mahid etdilr. Onlar fqan dilind yaxnlaanlarn kim olduu-
nu sorudular. fqan dilind ss eitmsi Yunis xann dylrini
adrd. Onlar gman etdilr ki, qardaklar Seydal xann dy-
lridir. bdali fqanlar onlar xeyli yaxna buraxdlar v sonra da
onlara qfil zrb endirdilr. Ss-ky traf sngrlrdki dylr
v srkrdlr d dy qouldular. Tfnglrin atlri qar trf
ar zrb endirdi. Gilzayi fqanlarnn qfil hcum xbri Nadir aha
da atd.O btn sngrlr xbr gndrdi ki, kims z mvqeyini
trk etmsin v sngrlrd mdafi olunsunlar.
Qar trflr arasnda dyn balamas xbri Seydal xana da
atd. O da Yunis xana kmk gstrmk v Nadir ahn qoununa da-
ha bir zrb endirmk midi il irli atld.Seydal xann qounu m-
lub olub geri qaan Yunis xann dstsini Nadir ahn qounu hesab
edib onu tqib balad. Onsuz da itkilr mruz qalm Yunis xann
dstsi daha bir itkini d Seydal xann dstsindn ald (61).
Shri gn drg trafnda vziyyt sakitldi. Seydal xanla
Yunis xan gec hcumunun nticlrini Hseyn rz etdilr.Hseyn
aq dylrd Nadir ahn qoununa stn gl bilmycyi n
qala daxilind mdafi ilrini genilndirdi. Nadir ah is ksin,
gec dylri zaman ba vernlrin nticlrindn raz qald. Bu n-
ticlri aradrb hm Qni xana, hm d Musa xana z tkkrn
bildirdi, sir gtrlm fqanlardan alnm silahlar adlar kiln
xanlarn dylrin balad. lk sngrlrd qrar tutmu dy-
lrin hr birin 10 tmn mkafat verdi. Bir ox dylri is Na-
dir ah yksk adlarla v titullarla tltif etdi (62).
Nadir ah bir ne gn gec dylrinin ba verdiyi drgd
qald.O, qounlara istiraht vermkl brabr, azuq ehtiyatlarnn top-
lanmasna da diqqt yetirdi. Uzun mddtli v ar yr kifayt qdr
azuq ehtiyatnn toplanmasn tlb edirdi. rqndab aynn sahi-
lind mnzil sald gnlrd xsusi dstlr traf mntqlrd azuq
axtar v toplanmas il mul oldu. Sonra Nadir ah Qndhara da-
ha da yaxnlamaq n rqndab ayn adlama mr etdi. Nadir
ah nc tcrbli srkrdlrindn olan miraslan xann rhbrliyi
altnda 12 min nfrlik bir avanqard dstni Qndhara doru istiqa-
mtlndirdi. Bu dst Qndhar yaxnlnda Sultan Hseynin qarovul
dstsi il rastlad. Amma bu qarovul dstsi el d byk deyildi v
ona gr d miraslan xann bir zrbsindn praknd hala db
geri qad. Sonra is miraslan xan Nadir aha mlumat atdrd ki,
taprlm mvqelri tutmudur v artq hmin mvqelrin thlk-
sizliyi tmin edildiyi n qounlar ora gl bilrlr. Nadir ah da
qounlarnn hiss-hiss hmin mvqelr doru irlilmsin taprq
verdi. Mvcud olan mlumatlara gr, bu mvqe Qndharn rqind
yerlirdi v orada drg salmaq daha mnasib bilindi (63).
Alm Ara-ye Naderid Nadir ahn qounlar il rqndab ay
sahilindn Qndhar qalasna doru hrkt etmsi xsusi tfrratla
tsvir olunmudur. Burada olan mlumatlara sasn, bel bir qnat
glmk mmkndr ki, Nadir ah hrkt etmzdn vvl qoun sr-
krdlri olan Hac xann, liqulu by farn, Qasm xan Qacarn,
Mustafa xan Bidelinin, Luristan valisi limrdan xann, Ltfli xann,
Ftli xann, Klbli xann v Babali byin dstlri hrkt edib
Qndhar trafnda dayandlar. Nadir ah qounlarnn Qndhar tra-
fnda cmlmsi Hseyn trfindn mahid olunurdu. Qoun sr-
krdlrinin ardnca daha tmtraql kild hrkt balayan Ns-
rulla Mirznin dstsinin glmsini mahid edn Hseyn onun Na-
dir ah olduunu gman etdi. Amma Nsrulla Mirzni tanyanlar ona
bildirdilr ki, bu, ahn oludur.
Nadir ah z is daha tmtraql kild Qndhara doru hrkt
etdi. Qarda 16 min nfrlik czayiri dstsi irlilyirdi. Bu dst-
nin zvlri qzl v gm kmr balam v silahlandqlar silahlar
da qzl v gmdn dzldilmidi. Czayirilr ke papaqlar qoy-
mu, dri qbalar geymi, atlarnn yhri stn plng drisi salm,
boyunlarndan is zncir asm, minik heyvanlarn gm yalarla
bzmidilr. Czayirilr iyinlrin ald tfnglrinin qundana
ahmat fiqurunu xatrladan kiik oyuncaqlar asb yerihayeri sdalar
altnda addmlayrdlar. Czayirilr zlri il 1700 ba mxtlif ya-
larla bzdilmi am atlarn da aparrdlar. Nadir ahn qarsnca
400 nfr dvi hrkt edirdi. Bu dvilr kmrlrinin hm
sana, hm d soluna qiymtli dalarla bzdilmi xncrlr asm-
dlar. Onlarn ardnca yinlrind zrbafta il bzdilmi, knarlar bo-
yu samur drisi tikilmi 1200 nfrlik avu dstsi addmlayrd.
Mahn oxuyaraq irlilyn avularn lind qzl v gm mudlar
var idi. Nadirin nnd hrkt ednlr arasnda papann pri qzl-
dan olan 3 min nfrlik nsi, hrktin nizamna msul olan 1400
nfr yasavul v llrind qzl v gm omaq olan 1000 nfrlik
yasavul dstsi d var idi.Onlarla birlikd znburklr yklnmi 1700
dv d aramla Qndhara doru irlilyirdi. Nadir ahn sa cinahn-
da 16 min nfrlik Azrbaycan dylri dstsi, dy bayraqla-
rnn arxasnca is 24 min nfrlik rqi Xorasan dstsi hrkt edir-
di.Mnblrin mlumatna gr, bu dstlrin dylri dmir v
poladdan dzldilmi mkmml mdafi tchizatna malik idilr
(64).
Qndhar trafnda drg salnmas Novruz bayram gnlrin
tsadf etdiyindn Nadir ahn gstrii il mclislr quruldu v bay-
ram qeyd edildi. Nadir ah Qndharn rqind yerln bu drgd
uzun mddt dayanmad. Bir ne gndn sonra o, qounu il hrkt
edib Qndhardan iki mil msafd olan Sorxeye ir mntqsind
mnzil sald. Alm Ara-ye Naderi Nadir ahn z drgsinin yeri-
ni dyimsini yeni mkanda yalln, su mnblrinin ox olmas
il laqlndirir. Grnr, Nadir ah Qndhar trafnda mhasirnin
uzun srcyin min idi.nki Qndhar qalas ox mhkm bir qala
idi v z mdafi imkanlarna gr bu qala yaxn trafda olan qalalar
arasnda frqlnirdi. Qndhar qalasn imal-qrbdn Qeytul sra da-
lar mhafiz edirdi. Digr trfdn qala divarlar ox qaln v mh-
km idi. Bzi yerlrd qala divarlarnn qalnl 30 funta atrd. Qala
divarlar zrind yerldirilmi toplar is onun mdafi imkanlarn
bir qdr d artrrd (65).
Mnblrd Nadir ahn Qndhar trafnda mvqe dyiikliyi et-
mzdn vvl qar trflrin iki dstsi arasnda toqquma ba verdiyi
bildirilir. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid bu toqquma zaman Na-
dir ah qounlarndan olan dsty Ftli xann rhbrlik etdiyi,
Alm Ara-ye Naderi d is bu dsty miraslan xann rhbrlik
etdiyi bildirilir.Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid o da bildirilir ki,
Qndhar qalasndan qaan sirlrdn biri Hseynin gndrdiyi ds-
tnin Ftli xann dstsini tqib etmsini Nadir ahn drgsin at-
drd.Bu xbri eidndn sonra Nadir ah hm Ftli xana kmk
gndrdi, hm d xbri gtirmi siri mkafatlandrd. Hr iki mn-
bd qaladan xan dsty Seydal xann rhbrlik etdiyi bildirilir.
Hseyn Gilzayi l dm mnasib imkandan istifad etmkl Nadir
ahn qoununa zrb endirmy alsa da bu ona mvffq olmad.
Seydal xan yen itki verrk geri kilmk mcburiyytind qald
(66).
Nadir ah Qndhar trafnda sadc drg salmad. Bu dr-
gni hrciy evirdi. Onun mri il burada evlr tikildi, bazar saln-
d, mscidin v hamamlarn sas qoyuldu, su anbarlar yaradld, htta
qhvxana v kanalizasiya xtlri quruldu. Nadir ah qoun srkr-
dlrin taprd ki, hr biri zn ev tikdirsin. Eyni zamanda qala t-
rafnda gclndirilmi istehkam ilri aparld. Btn qala divarlar
boyu sngrlr qazld, mhkm divarlar kildi, myyn msafd
brclr tikildi. Qndhar qalasnn Qeytul dalarna snan hisssin-
d istehkam ilrinin aparlmas mmkn olmad n hmin sah
bo buraxld. Nzart altnda saxlanlan hmin hiss hm qala qoun-
larnn, hm d hr halisinin qaladan xb qamas n nzrd
tutulmudu.Yni, qala el bir kild mhasiry alnmd ki, slind
oraya girmk v oradan xmaq mmkn deyildi v qalann tchizat
yollar tamamil ksilmidi.Nadir ah mhz bu yolla qalan l keir-
mk istyirdi. Artilleriyann oradak raitd el d sasl bir smry
malik olmad n Nadir ah el Qndhar trafnda 2 dd uzaqvu-
ran topun tklmsi haqqnda mr verdi. Nadir ahn ustalar tin
raitd v ox qsa mddt rzind qala divarlarn daha yax vura
bilck iki dd yeni top tkdlr. Bu toplarn mrmilrinin kisi tx-
minn 42 man ( txminn 300 funt) idi (67).
Bellikl, Qndhar qalasnn tam mhasirsi tkil edildi. Artille-
riyadan istifad edilmkl qalann Molla li v Qeytul istiqamtl-
rindki Qrx pillkn brclri l keirildi.Hmin brclrin l kei-
rilmsi xeyli vaxt apard Bu brclr l keirilndn sonra Nadir ah
orada bir ne top yerldirmyi mr etdi. Burada yerldiriln toplar
gn rzind digr qala brclrini vurub datmaqla mul idi. Shr
alanda is Nadir ah dylri hmin brclrin qala mdafiilri
trfindn yenidn brpa edilmsinin ahidi oldular. Eyni zamanda
qala mdafiilri gndzlr knara xaraq Nadir ah qounlarnn
mvqelrin hcum edir v sonra yen geri qaydrdlar (68).
Nadir ah Qndhar qalasnn mhasirsinin uzandn grb onun
n mhm olan bir sra ilri hyata keirdi. Bu istiqamtd Qn-
dhar yaxnlnda yerlmi olan byk v kiik qalalar l keirildi,
hmin qalalarla Qndhar arasnda laq yaradlmas thlksi aradan
qaldrld. Klbli xann rhbrliyi altnda olan dst Zmindavur
qalasn, mamverdi xan is z dstsi il Gilzayi Kelat qalasn iki
aylq mhasirdn sonra l keirdilr. El hmin vaxtlarda Belucis-
tanda mir Mhbbt xanla lyas xann yenidn fallamas barsind
xbrlr gldi.Orada ba qaldran itialarn yatrlmas n is
Mhmmdli by Qrxlnn rhbrliyi altnda svari dstsi Qnd-
har trafndan Belucistana gndrildi. Bir trfdn d Blxin nzart
altna gtirilmsi n qoun dstsi il ora gndrdiyi olu Rzaqulu
Mirznin bzi icazsiz hrktlr yol vermsi Nadir ahn narahat-
lna sbb oldu. Onun mrin sasn, Rzaqulu Mirz Blxi l kei-
rib orada dayanmal idi. Rzaqulu Mirz is grnr, Blxin l keiril-
msindn ilhamlanb yrn Buxara istiqamtind davam etdirdi.
Nadir ah xbr gndrdi ki, Rzaqulu Mirz Buxara istiqamtind
dylr aparmaqdan kinib drhal Blx qaytsn (69).
Qndharn mhasirsi is uzanmaqda davam edirdi. Bu mhasir
11 ay kdi. Mhasirnin uzun srmsinin bir sbbi szsz ki, Qn-
dhar qalasnn gcl olmas il bal idi.Mahidilrin fikrinc,
Qndhar qalasnn mhasirsinin uzun srmsinin aadak sbblri
d var idi:
vvla, Nadir ah Qndhardan sonra Hindistana yr etmyi
planladrrd. Qndhar trafnda uzun mddt dayanmaqla Nadir ah
Hindistan, Hindistana aparan yollar v yollar zrind mskn salm
halinin dy potensial v onlarn hval-ruhiyysi haqqnda lazmi
kfiyyat materiallar toplad. Bundan baqa, Nadir ah onun tqibin-
dn qaan fqanlarn Hindistan razisin buraxlmasna yol vermmk
xahii il Dehliy bir ne nmaynd heyti gndrdi. Bu nmayn-
d heytini zvlri Nadir ahn szlrini Hindistan padah Mhm-
md ahn diqqtin atdrmaqla brabr, Mhmmd ah sarayndak
ab-hava, dvlt yanlar arasndak mnasibt, hind srkrdlri haq-
qnda az-ox kfiyyat mlumatlar toplayb Nadir aha atdrdlar.
kincisi, Nadir ah bilirdi ki, onun Hindistana yr uzun k-
ckdir. Bu vaxt rzind lk daxilind nlrin ba ver bilcyi onun
n hmiyytsiz deyildi. Paytaxtdan uzaqda, Qndhar trafnda bir
il qalmaqla o, lk daxilind d nlr ba verdiyini mahid etdi.
tatsizlik gstrnlrin v qiyam iddiasnda olanlarn oxu z cza-
larna atsa da onlarn hams aradan gtrlmmidi. Nadir ah Qn-
dhar trafnda olarkn qab gizlnnlr, frst gzlynlr falla-
maa baladlar.Nadir ah da bellrini myynldirib czalarna
atdrd.
ncs, sfahandan Qndhara doru hrkt balananda Belu-
cistan v Mkranda, habel Blxd asayi v qanunuluq tam brpa
edilmmidi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu msllrin d hll edil-
msi n hm Belucistana, hm d Blx qvv gndrildi. Qnd-
har trafnda dayand vaxt Nadir ah hmin istiqamtlr gndril-
mi qvvlrin faliyytini izlmk v lazm glnd z gstrilrini
vermk imkan ld etdi. Dorudan da, qeyd olunduu kimi Rzaqulu
Mirznin faliyytin mdaxil etmk ehtiyac yarand v Nadir ah
da bunu etdi. Qndharn mhasirsi baa atana kimi Belucistan v
Blx msllri d hll edildi v Nadir ah bu iki mntqdn d xa-
tircm oldu.
Drncs, say 100 min nfrdn ox olan qounun Qndhardan
ar v mrkkb da yollar il Hindistana gndrilmsi ciddi hazr-
lq ilrini tlb edirdi Hm hrkt marrutunun kfiyyat v hm d
kifayt qdr rzaq ehtiyatlarnn toplanmasna myyn vaxt lazm
idi.Qndhar trafnda dayand vaxt Nadir ah azuq ehtiyat il
brabr, atlarn v yk heyvanlarnn toplanmas il d mul oldu.
Beincisi, Qndharn fthi n vziflndirdiyi qoun dstlri
Nadir ahn sem v tcrbli qoun dstlri idi. Hindistan yr-
nd ona bel tcrbli qoun dstlri ox grkli idi. Ona gr Na-
dir ah istmirdi ki, tez-tlsik Qndhar qalas zrin hcum etsin,
tcrbli qoun dstlri arasnda itkilr oxalsn. O yersiz itkiy yol
vermdn, dmni ldn salmaqla Qndhar qalasn fth etmk
istyirdi. Bu is myyn vaxt tlb edirdi.
Nhayt, altncs, Nadir ah Hindistana doru hrkt marrutunun
seilmsini ox gtr-qoy etmli oldu. O, Hindistana aparan bir ne
yolun kfiyyatn apard, thlksizlik v keid imkanlarn aradrd.
Onun n tklif olunan Qazxan drsindn ken yol Hindistana n
yaxn yol idi. Lakin bu yolun buraxclq imkan aa idi v oxsayl
qounla oradan kemk mmkn deyildi. Bundan baqa, hmin mar-
rut zrindki ykskliklrdn uqun thlksi Nadir ah ehtiyatl
olmaa vadar edirdi. Baqa bir marrut Snd ay zrindn ken
marrut idi. Bu ayn eni tklif olunan marrut zrind 1500 metr
atrd. Bu enliyind olan ayn zrindn krp salmaq qeyri-mm-
kn idi. Digr marrut is Qzni-Kabul yolu idi. oxsayl qounlar,
toplar hrkt etdirmk, yklri damaq n Qzni-Kabul yolu daha
mnasib yol idi. Uzun aradrmadan sonra Nadir d mhz bu marrut
zrind dayand. Qzni-Kabul marrutunun bir hmiyyti d onda
idi ki, nzrd tutulduu kimi, Rzaqulu Mirz z qounu il Blxdn
hrkt edib Kabulda Nadir ahla birl bilrdi (70).
Sylniln bu gmanlarn doru olub-olmamas haqqnda fikir sy-
lmdn qeyd etmk lazmdr ki, adlar kiln mntqd asayi v
Nadir ahn hakimiyyti tam brpa olunandan sonra Qndhar qalas
zrin d uurlu hcum tkil edildi. Hmin hcumun dqiq tarixi
haqqnda tarixi dbiyyatda mxtlif fikirlr sylnilir. Amma hr
halda Qndhar qalas zrin son hcumun tkili v Qndharn l
keirilmsinin 1737-ci ilin mart ayna tsadf etdiyi bhsizdir.
Sonuncu hcumun tkili rfsind Nadir ah srkrdlrin top-
lantsn keirdi. Bu toplantda miraslan xan, mamverdi xan, Nadir
ahn ana trfdn qardalar, Xancan xan, Mustafa xan, Mhmm-
dli xan far, Mollaqulu xan Carba, ndvulba Clil by, N-
siba lirza by Qzvini, Xanli xan Kuklan, Qni xan bdali v
Musa xan bdali, Qasm xan v Mhmmdhseyn xan Qacar, Ftli
xan Sistani, smayl xan, Cmid Sultan hezar v digr minbalar,
beyzbalar itirak edirdilr. Nadir ah onlarn qarsna nyin
bahasna olursa-olsun Qndharn l keirilmsi taprn qoydu.
Nadir ah onlara bildirdi ki, Qndhar qalasnn mhasir edilmsin-
dn artq bir il yaxn vaxt keir. Bu mddt rzind qalann l kei-
rilmsi n ciddi chd gstrils d v sylr gn-gndn artb o-
xalsa da qarya qoyulan mqsd nail olunmamdr.Nadir ah bil-
dirdi ki, Qndharn l keirilmsi n atq qti qrara glmidir.
Onun szlrin gr, mbariz dylrdn bir qrupu knll kild
qala zrind hcumda itirak edrk thlknin arln z zrin
gtrmlidirlr v bu dylr qalan l keirmlidirlr. Bu tapr-
icra edck dstnin dylrindn kims dy zaman geriy
addm atarsa nsilr trfindn qtl yetirilckdir v onlar almd
biabr olacaqlar (71).
Bununla, srkrdlr taprq verildi ki, qala zrin hcumun
ilkin arln z zrin gtrmy hazr olan knlllr seilsinlr.
Srkrdlr v qoun balar hmin tapr dylr atdrdlar.
ox tez bir zamanda knlllr dstsi tkil olundu. Say min nfr
olan hr qoun dstsindn 10 - 30 nfr aras knll seildi v onlar
toplanb Nadir ahn hzuruna gtirildi. Nadir ah onlarla grb
shbt etdi, qarda dayanan vzifnin mrkkbliyini v arln
onlara xatrlatd. Nadir ah onlara dedi: Bu qalann l keirilmsin
hazr olan hr biriniz hzura glmkl bilmlisiniz ki, qalan l
keirdiyiniz tqdird sizin hr biriniz 50 tmnin qarl olan 1000
nadiri verilck, qalada l keirdiyiniz qnimt v mlak siz ba-
lanacaqdr. Amma gr dydn z evirsniz Allaha and olsun ki,
vziflndirdiyim nsilr sizin banz bdninizdn ayracaq, c-
sdlrinizi itlr v canavarlara yem etdircym (72).
Nadir ah sonra onlar mrxxs etdi ki, z adrlarna qaydb hm
fikirlsinlr, hm d hazrlasnlar.Knll kild hcuma qoulmaq
istynlrin bzilri veriln taprqlarn arln grb peman olsa-
lar da, ksriyyti Nadir ahn taprn yerin yetirmy hazr ol-
duqlarn bir daha byan etdilr. Nadir ah onlarla bir daha grd,
onlarn hamlqla ar dy taprnn icrasna hazr olmalarn
sevincl qarlad, hr birin ayrlqda ehtiramn v qaysn bildirdi
v hamsna gec vaxt drg knarnda taprn icrasna yollan-
maq n toplanma mr etdi. Nadir ahn gstrii il hazrlanm
olan 100 dd nrdivan, 200 nfr bel v klng alan da knlllr
dstsinin ixtiyarna verildi.
Gec hcumuna hazr olan bxtiyarilr arasnda mstvfilik edn
Molla Adna adl birisi d var idi. Molla Adna mirzlikl, siyahlarn
trtib edilmsi kimi ilrl mul olurdu. Onun da knll kild
ar dy taprqlarnn icrasna yollanmaq istyi Nadir aha tc-
cbl grnd. Onu yanna arb bildirdi ki, cng v mharib mir-
zlikl mul olan snin kimi adamlarn ii deyil v ona fikrindn
danma tklif etdi. Amma grnd ki, Molla Adna fikrind qtidir
v o da dylrd itirak etmk istyir, onda onun da gec dyn
getmsin etiraz etmdi (73).
Gec ikn Nadir ah z knll dst il Qeytl da tklrin
yolland.Qndhar qalasnn bir trfinin snd bu mkanda dan
hndrlyndn, qaya paralarndan istifad etmkl pusqu yaratmaq,
myyn miqdarda dyn gizltmk mmkn idi. Gec ikn
Nadir ah knlllri qruplara blb pusqularda yerldirdi v onlara
taprd ki, yerlrindn trpnmsinlr, mvqelrini akarlatmasnlar
v xsusi iar olmadan qalaya doru hrkt etmsinlr. Shr aln-
ca qala daxilindki fqanlar adtlri zr brclrdn v qala zrindn
toplardan v badliclrdn at amaa baladlar. Pusquda yerldi-
rilmi olan knlllr eitdiklri bu nizamsz atlrin ssindn bel
gman etdilr ki, qala zrin mumi hcum balayb v onlar da bu
hcumda itirak etmlidirlr.Ona gr d pusqudan xb onlar da qala
divarlarna doru irlilmy, malik olduqlar tfnglrdn at ama-
a baladlar. Qala divarlarna yaxnlaanda is yuxardan atlan at-
lr onlarn bir nesinin hyatna son qoydu. Nadir ah atma ssl-
rini eidib qala trafnda n ba verdiyini mahid etdi. Drhal bir
ne qulam vasitsil knlllr xbr gndrdi ki, dy dayan-
drb z mvqelrin geri kilsinlr. Knlllr bel d etdilr. Onlar
z mvqelrin qaydb bir ne gn Nadir ahn nvbti mrini gz-
ldilr (74).
Knlllrin zbana irli atlmalar Nadir ah he d raz salma-
d. Amma bu hadisnin anlalmazlq zndn ba verdiyi n onlar
czalandrma da lazm bilmdi. Bir ne gndn sonra Nadir ah n
xtd dy z tkil etmyi qrarladrd.Nadir ah bunu el etmk
istyirdi ki, drgd olmamasndan qala daxilind xbr tutmasnlar.
Hmin mqsdl olu Nsrulla Mirzni z yerind yldirdi, ona di-
vanxana ilrini adi qaydas il davam etdirmyi taprd. mamverdi
xan Qrxlya da taprd ki, onun adrnda oturub mstvfilrin, qo-
un mirzlrinin gndlik ilrini izlsin.Yni, Nadir ahn adr tra-
fnda el bir igzar durum yaradlsn ki, knardan baxanlar ahn z
yerind olduuna inansnlar.
Bu df Nadir ah qala zrin mumi hcum tkil etdi v bu h-
cumun tkilin qvvlrin sas hisssi clb edildi. Hcuma clb edi-
ln qvvlri Nadir ah drd dstd qrupladrd v gec ikn o,
dstlrin hr birini qalann bir trfin gndrdi. Dstlr d taprq
verildi ki, gec ikn qala trafnda zlrin mnasib mvqe tutsunlar
v Qrx pillkn brcnn yaxnlnda yerldirilmi qala vuran to-
pun at ssini eidndn sonra dayanmadan nrdivanlarla qala divar-
lar zrin hcum balansn. Eyni zamanda Nadir ah hm dy-
lri, hm d srkrdlri xbrdar etdi ki, hcum iarsindn sonra
kims qorxaqlq nmayi etdirrs n srt czalara layiq grlckdir,
cat v qhrmanlq gstrnlr is ox byk mkafatlarn veri-
lcyi vd edildi (75).
Alm Ara-ye Naderid qeyd olunur ki, Nadir ah gec ikn Qn-
dhar qalasnn trafna 80 min nfrlik qoun yerldirdi v onlarn
dy taprqlarn dqiqldirdi. Bir qalann trafna bu qdr sayda
qounun yerldirilmsi mbahisli grns d qtiyytli hcumun
tkili n Nadir ah gec ikn xsn byk tkilatlq ii apard.
O, Qeytul da tklrind pusquda yerldirilmi 3 min nfrlik k-
nlllr dstsini d yaddan xarmad.Onlara taprld ki, mvafiq
iar verilndn sonra Qrx pillkn brcnn qarsnda olan mhur
Dd brcn l keirmy alsnlar. Mvafiq iar is gn xan-
dan sonra verilmli idi. Nadir ah btn dstlr xbr gndrdi ki,
havalarn iqlanmas il iki grc qulam Qrx pillkn brcnn s-
tn qalxaraq tfnglrdn at adqdan sonra btn dstlr z pus-
qularndan xb nrdivanlarla qala divarlar zrin hcuma ba-
lasnlar. Nadir ahn gstrii sasnda 4 min nfrlik bir dst is k-
lngl Qrx pillkn brcnn trafnda gizli mvqelrd yerlmli
idilr.Hcum edn dylr Dd brcnn zrin qalxdqdan son-
ra llrind bel v klng olanlar da qala divarlarnn zln qaz-
maqla mul olmal idilr.
Nadir ah btn qvvlri yerldirndn sonra da rahatlamad.
Bir ne qulam il birlikd qala trafndak mvqelri bir d doland,
bir sra srkrdlrl v minbalarla yenidn grd, qlb n hr
eyin hazr olmasn bir daha nzrdn keirdi. Nhayt, Qrx pillkn
brcn qaydb dualarn yerin yetirdi v sabahn almasn gzldi.
Mnasib vaxtn yetimsi il Nadir ah iki qulama Qrx pillkn
brcnn stn qalxb tfnglrdn at ama taprd. At ssl-
rinin eidilmsi il pusqularda v sngrlrd yerlmi dylr
llrind nrdivanlar v kmndlr qala divarlar zrin yr ba-
ladlar. Mnblrin verdiyi mlumata gr, nrdivan qala divarlarna
dayaqlayan ilk xs bxtiyari tayfasndan olan Molla Adna oldu. Mol-
la Adnann ardnca far, qacar, emgzk v Mrv dylri d
bir ann iind nrdivanlar qala divarlarna dayayb yuxar dlar.
Qalann mdafiilri Nadir ah dylrinin hcumunun qarsn
almaq n btn imkanlarndan istifad etdilr. Top v tfng at-
lrini, yanar neftin, kln v tikanl krlrin aa atlmas mayit
edirdi. Amma Nadir ah qounlarnn hcumu el srtl v zmkar-
lqla ba verdi ki, qala mdafiilrinin ciddi-chdlri bu hcumun
qarsn ala bilmdi. Yuxardan atlan atlrdn zrb alan Nadir
dylrini drhal digrlri vz edirdi. Bununla da addm-addm
qala divarlar Sultan Hseynin qvvlrinin nzarti altndan xa-
rld.Hcumun gediini izlyn Nadir ah z dylrinin nmayi
etdirdiyi cat qrur hissi keirmkl, topuba Yarby gstri
verdi ki, Qndhar trafnda tkdrdy iki dd topdan Qeytul br-
cn at asn. Bu atin almas il Nadir ahn btn qounu Qn-
dhar qalas zrin hcuma kedi. Qala divarlar zrindn aa
yuvarlanan dalar, qaya paralar Nadir ahn ox dysn hyat-
la vidalamaa mcbur etdi. Lakin mzffr hcumun qarsn saxla-
maq daha mmkn olmad (76).
Molla Adnan Dd brcnn stnd grnd qala mhafizlri l
bombasn ona trf atdlar. Molla Adna vaxt itirmdn hmin bom-
ban qapb mhafizilrin olduu tikilinin stn atd v onun part-
lamas il 20 nfr mhafizi mhv edildi. Molla Adna brcn yuxa-
rsnda dayanm bir ne fqan dysn is qlncnn gcn
zrrsizldirdi. Onun ardnca digr knlllr d Dd brcnn
stn qalxdlar v digr brclrdn axb gln fqan dylri il
Molla Adna v onun hmkarlar arasnda lbyaxa dy qzd. H-
cumun balamas il Nadir ah istehkam ilrinin balanmasna da
gstri verdi. Dd brcnd dy qzan anlarda Nadir ahn isteh-
kamlar qala divarlar trafnda torpaq tkm ilrini baa atdrdlar
v qoun dstlri torpaq hndrlyn zrindn qala divarlar zrin
hcuma kedilr. Bu is qala divarlar zrind fqanlara qar ba-
lam dy daha da qzdrd. Bel olanda Hseyn Gilzayi btn
qvvlrini dy atd. O z d srkrdlri il birbaa qalann qo-
runmasna qatld. Nadir ah da dy meydannda ba vernlri izl-
yirdi v hcumun uurla baa atdrlmas n mvafiq gstrilr
verirdi.Son drc grgin ken dy nhaytd Nadir ahn irad-
sinin qlbsi il baa atd. Qndhar qalasnn mdafiilrinin m-
qavimti qrld v qala Nadir dylri trfindn l keirildi.
Hseyn ah da Nadir ahn iradsi qarsnda diz kmli oldu.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi onun vvlc qaladan xb qadn,
sonradan is Nadir ahn yanna elilrini gndrrk balanmasn
xahi etdiyini yazr. Alm Ara-ye Naderi y gr is Hseyn Gilza-
yi qaladan qamaq niyytind olsa da trafdaklarn tkidi il bu pla-
nndan l kdi v bacsn Nadir ahn yanna gndrmkl balan-
masn xahi etdi. Nadir ah da onun balanmasna raz oldu. Onun
gstrii il Hseyn Gilzayi Mazandarana gndrildi. Qni xan is
Nadir ahn mri il Qndharn yeni hakimi tyin edildi. Musa xan
da Qndhar hakiminin eikaas vzifsin irli kildi (77). Qeyd et-
mk lazmdr ki, hm Qni xan, hm d Musa xan bdali fqanla-
rndan idi. Onlarn sdaqtli xidmtlrini Nadir ah yksk qiymtln-
dirirdi v ona gr d Qndhar kimi strateji hmiyytli bir mnt-
qni bu xslr etibar etdi.
Nadir ah zlynd sz vermidi ki, qala daxilindki mslman
halidn kimsni sir gtrmyckdir v bel d etdi. Srkrdlrin
v qoun balarna taprd ki, sir gtrlm adamlar hams azad
edilsin. Amma glckd yeni qiyamlarn ba vermmsi n qrara
ald ki, gilzayi fqanlar bdali fqanlarnn yaad mntqlr k-
rlsn. bdali fqanlar is Qndhara v onun trafna gtirilsin.
Nadir ah burada yaay mskni kimi Qndhar trafnda tikdirdiyi
v Nadirabad adlandrd mntqy daha ox hmiyyt verirdi. Ona
gr krln halinin orada mskunlamas da istisna deyil. Eyni
zamanda Nadir ah Qndharda mskunlam Gilzayi fqanlarnn
cavanlar arasndan zn oxlu sayda dy sedi (78).
Qndharn l keirilmsini Nadir ah ox byk sevincl qarla-
d. Baxmayaraq ki, bu qalann l keirilmsi qtiyytinin v zmkar-
lnn nmayii idi, bununla bel o, dyn nticlrini trafl thlil
etdi. Hcumun qlb il baa atdrlmasna irad nmayi etdirmi
dylrin v srkrdlrin hr birini byk sxavtl mkafatlan-
drd.
n byk mkafat is szsz ki, Nadir ah z qazand. Sfvi
dvltinin oxdan paralanm olan razilrinin son hisssi d geri
qaytarld, lknin son illr rzind malik olduu razi btvly t-
min edildi.Nadir ah byk bir dvltin hakimin evrildi v onun sr-
krdlik tarixinin dyrli bir mrhlsi sona atd. Eyni zamanda da
hmin tarixin daha maraql bir mrhlsinin, Nadir ahn fatehlik
tarixinin balanc qoyuldu.
3. Nadir ahn Hindistan yr
Nadir ah iki ay znn tikdirdiyi Nadirabad hrind qald. Bu
iki aylq frstdn o, hm qounlarn istirahti, hm d onlarn tkmil-
ldirilmsi n istifad etdi. Hmin vaxt rzind Osmanl saraynn
elilri d Nadir ahn grnd oldular.Yuxarda qeyd edildiyi kimi,
Nadir ah trfindn slh anlamas n tqdim edilmi tkliflrin
bzilri Osmanl saraynda hssaslqla qarland v hmin tkliflr
aydnlq gtirmk n Mosul valisi Mustafa paa bir ne digr n-
maynd il Nadir ah elisi bdlbaqi xanla Badad yolundan sfa-
hana z tutdular.sfahandan is nmaynd heyti Kerman yolu il
Nadirabada doru hrkt etdi. Mnblr gr, 1738-ci ilin Novruz
bayramndan 50 gn sonra Osmanl nmaynd heyti Nadir ahn g-
rn yetidilr. Mustafa paa Osmanl saraynn qiymtli hdiyy-
lrini tqdim etmkl brabr, yazl v ifahi mlahizlrini d Nadir
aha tqdim etdi. Osmanl sultan mktubunda Cfri mzhbinin ta-
nnmas v onunla bal Kbd 5-c mehrabn almasnn, yni artq
formalam olan 4 rkn dyiiklik edilmsinin fayda vermyc-
yindn tssflndiyini bildirirdi.ranl zvvar karvanlar il bal
Osmanl sultan xahi edirdi ki, Mkky doru hrkt zaman am
marrutunun vzin Ncf marrutu seilsin.Bildirilirdi ki, am
marrutu hrkt n myyn tinliklr yarada bilr. Ncf mar-
rutunun rahatlnn v min-amanlnn tminin is Osmanl sultan
tminat verirdi (79).
Nadir ah iranl zvvarlarn Ncf yolu il Mkky gndrilm-
sin raz oldu. Bir rtl ki, Badad iranl zvvarlar karvanlarnn m-
hafizsin v ehtiyaclarnn dnmsin z kmyini sirgmsin. C-
fri mzhbinin tannmas v Kbd 5-ci mehrabn almas Nadir
ah n hmiyyt ksb edn msllrdn biri idi. Ona gr bu m-
sllrin Osmanl saray trfindn qbul edilmsin bir d chd gs-
trdi v Luristan bylrbyi limrdan xan z elisi kimi Osmanl
nmaynd heyti il birlikd yenidn Osmanl sarayna gndrdi.
Osmanl sarayna olan xo mnasibtini nmayi etdirmk n Nadir
ah Osmanl elilrin isti qonaqprvrlik gstrdi, nmaynd hey-
tinin zvlrin bahal hdiyylr balad v onlar ehtiramla yola
sald (80).
Bununla da Nadir ah diqqtini btnlkl Hindistan yrnn
zrind cmldi.Mnblrd Nadir ahn Hindistana yrnn sb-
bi bu lknin razisind snacaq tapan qiyam fqanlara qar Hin-
distan saraynn qtiyytli mvqe tutmamas il laqlndirilir. Bu m-
sl zlynd Nadir ah da dndrn bir msl idi. str imal-
dak bdali fqanlar, istrs cnubda gilzayi fqanlar mtmadi ola-
raq qiyam yrlr edib mrkzi dvltin mhkmlnmsin zrb
vurdular. Hakimiyytinin mhkmlndirilmsi n ciddi narahatlq
mnbyi olan fqan qiyamlarnn sas qvvlrinin bir dflik sus-
durulmas Nadir ahn arzularndan biri idi. Amma fqanlar Nadir
ahn qounlarnn tqibindn qab Hindistan razisind snacaq
tapa bilirdilr.
Qndhar yrnn vvlind fqanlarn bir dstsi dalara qa-
anda Nadir ah onlar tqib etmk mri verdi. Hmin dst Hindistan
srhdini adlamaqla cann thlkdn xilas ed bildi. Nadir ahn
srkrdlri Hindistan dvltin olan xo mnasibti saxlamaq n
iki lknin srhdini pozmayb geri qaytdlar (81). Nadir ah narahat
edn o idi ki, fqanlar Hindistan srhdini adlayandan sonra z ml-
lrindn l kmyckdilr. Myyn mddtdn sonra onlarn yeni-
dn geri qaydaraq lk daxilind narahatlqlar yaratmayacana he
kim zmant ver bilmzdi.
Nadir ah hl Muan qurultay gnlrind limrdan xan fqan-
larla bal msly aydnlq gtirmk n Hindistana gndrdi. li-
mrdan xan aml Nadirin ahlq taxtna xmas xbrini Hindistan
padahna atdrmaqla brabr, ondan fqanlarn bu lknin daxilind
snacaq tapmasna yol vermmsini d xahi etmli idi. Hmin xa-
hi Nadir ahn hind padahna nvanlad mktubunda da z ksini
tapmd (82).
Nadir ah Hindistan padah Mhmmd ah Gurganinin nzrin
atdrd ki, Qndharn gilzayi fqanlarndan tmizlnmsi n laz-
mi tdbirlr hyata keirckdir. Bu zaman fqanlar Kabula v oradan
da Hindistana geri kilcklr. Nadir ah buna yol vermmk n
srhdlrin balanmasn xahi edirdi.Mhmmd ah Gurgani ilk ba-
xdan bu tklifi qbul etdi v srhdin balanmas n hmin mn-
tqy bir alay gndrcyini Nadir aha nvanlad cavab mktu-
bunda da bildirdi. Hqiqtd is Mhmmd ah srhdin balanmas
n he bir smrli tdbir hyata keirmdi (83).
Bel olanda Nadir ah qullaraas Mhmmd xan yeni eli kimi
Hindistan sarayna gndrdi. O, Nadir ahn xahilrini bir d Mhm-
md ahn diqqtin atdrd. Amma bu df d Hindistan saray trf-
indn fqan qaqnlarnn qarsnn ksilmsi n hr hans bir
tdbir grlmdi. Baxmayaraq ki, Hindistan ah bu df d srhdin
balanmasna sz verdi.
Qndhar yr balayanda is fqanlarn Hindistana qamas
daha da artd. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ahn qoun dstl-
rindn biri qaan fqan qiyamlarn Hindistan srhdin qdr tqib
etmli olmudu. Nhayt, bu mslnin hll edilmsin nail olunmas
n Nadir ah, Mhmmd xan Trkmni sfir kimi Send yolundan
Hindistana gndrdi. Ona taprld ki, Hindistanda ox yubanmasn,
Mhmmd ahn cavabn alb geri qaytsn. Mhmmd ah sfirin
gtirdiyi xbrl tan olsa da onun vaxtnda geri qaytmasna imkan
vermdi v onu az qala bir il qdr lngitdi.Qndharn fthi baa a-
tandan sonra Nadir ah daha nfri Send yolu il Hindistana gn-
drdi. Bu nfr taprld ki, onlar Mhmmd xan Trkmni tap-
snlar v onu geri arsnlar ki, Mhmmd ahn cavabn Nadir aha
yetirsin (84),
Lakin Nadir ah artq onlarn geri qaytmasn gzlmdn 1738-ci
ilin maynda Hindistana doru yr balad.
Tarixi dbiyyatda Nadir ahn Mhmmd aha gndrdiyi bir
mktuba da rast glmk mmkndr. Bu mktubda Nadir ahn adn-
dan Hindistana gndrilmi elilrdn birinin ldrldy bildirilir.
vvla qeyd edilmlidir ki, bzi mlliflr gr, bu mktub Nadir
ah trfindn Hindistana doru hrkt balamazdan vvl yazlm-
dr(85).Tarixi Pnahi Semnani is haqqnda danlan mktubun mz-
mununun Nadir ahla Mhmmd ah arasnda olan shbtin olduu-
nu bildirir ki, bu shbt Hindistana yr uurla nticlnndn sonra
ba vermidi (86). str Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid v istrs
d Alm Ara-ye Naderid Nadir ahn Hindistana gndrdiyi eli-
lrdn hr hans birisinin orada qtl yetirilmsi bard mlumat yox-
dur.Yuxarda da israr edildiyi kimi, yalnz sonuncu elinin Hindis-
tanda saxlanlmas mnblrd z yerini almdr. Nadir ah elisinin
ldrlmsi mslsi dvriyyy ox gman ki, C.Hanvey trfindn
gtirilmi v bir ox mlliflr d onun fikirlrini olduu kimi tkrar
etmilr. Bir qdr irli gedrk qeyd etmk lazmdr ki, byk ql-
bdn sonra Nadir ahla Mhmmd ahn gr zaman Nadir ahn
ona mraciti C.Hanveyin srind aadak kimi verilmidir: Bel
ola bilrmi ki, Siz bu drcd dvlt ilrindn qafilsiniz v mni
mcbur edirsiniz ki, Sizin ayanza glim? Mn Sizin saraynza iki
sfir gndrdim.Onlarn biri beynlmill qanunlarn ksin olaraq,
aramzdak dostluq mnasibtlrinin ksin olaraq Piavrd qtl
yetirildi. Sizin vzirlriniz d mnim mktublarma qaneedici cavab
gndrmdilr (87).
Baqa szl, C.Hanvey d elilrin Mhmmd aha apard mk-
tublara cavab verilmmsini, elilrdn birinin ldrlmsini Nadir
ahn Hindistana hcuma thrik edn sbblr kimi tsvir edir.
Hm C.Hanvey, hm d J an Otter Hindistan saraynn nfuzlu
yanlarnn Nadir ahla mktublamasna v onlarn xyant gstr-
rk Nadir ah Hindistana hcuma thrik etmsin toxunurlar. Bu iddi-
aya gr Mhmmd ah saraynda xsusi nfuza malik olan Dekn
hakimi Nizamlmlkl Ud hakimi Sadt xan saray xyantinin ban-
da dayanrdlar. J .Otterin qeydlrin gr, Nadir ah onlara cavab
mktubu yazd v Hindistana hrbi yrn tinliklrini vurulad.
Hmin tinliklrin aadaklardan ibart olduu bildirilir: Hindistana
aparan da yollar v keidlri bu lknin tblri olan fqanlarn
linddir. gr bu keidlri kemk mmkn olarsa, onda qarda
Kabul hakimi Nadir xann v Lahor srkrdsi Zkriyy xann mqa-
vimti il qarlamaq lazm glir. n balcas is Hindistann ox
byk qounu var. Bu qounlarn yenildirilmsi v tkmilldirilm-
si imkanlar da oxdur. J .Otter gr, Nadir ah z qoununun tchizat
mslsinin tinliyini, xsusil Hindistan razisind bunun mgl
evrilcyini d Hindistana hcum edilmsinin qeyri-mmknlynn
dlili kimi gstrmidi (88). Bu qeydlrdn bel gman etmk olar ki,
Nadir ah Hindistana yr etmk mslsind trddd keirirmi.
Dorudan da, Nadir ah bu yrd ox ciddi tbii manelr v bu
manelrin imkanlarndan istifad etmy hazr olan gcl dmn
gzlyirdi.z qounlarnn tchizat mslsi d Nadir ah n son
drc tin vzif idi. 100 minlik qounu dar da keidlrindn keir-
mk v dalq razid onlar azuq il tmin etmk son drc byk
canfanlq v zmkarlq tlb edirdi. Nadir ahn bykly v iste-
dad da onda idi ki, reallqdan uzaq olan hrbi msllrin hllin
uurla nail olurdu.
Tarixilr arasnda Nadir ahn Hindistana hrbi yr etmsinin
sas sbbini Moqol imperiyasnn ziflmsind grnlr d vardr
(89). Amma bu sylnilnlri byk bir fatehin n byk hrbi yr
n sas ola bilcyini ciddi qbul etmk olmaz. L.Lokkartn fqan
qaqnlarnn qarsn saxlamaq n Nadir ahn tlblrini bir bha-
n olmas qnatini qbul etmk olar (90). Amma lknin yoxsulla-
d, xzinnin boald bir vaxtda glck hrbi yrlr n mn-
b axtarlb taplmasnn Nadir ahn Hindistana yrnn sas sb-
bi olmas haqqndak Lokkartn qnati il d tam kild razlamaq
olmaz. Szsz ki, Hindistann var-dvlti Nadir ah clb edirdi v l-
knin maliyy imkanlarnn zifldiyi bir vaxtda hmin mnblrdn
istifad etmkl glck hrbi yrlri d hazrlamaq olard. Amma
bu he d o demk deyil ki, lk daxilind kifayt qdr maliyy im-
kan olsayd, Nadir ah Hindistana hcum etmyckdi. slind, m-
sly daha geni kild yanalmaldr. Hindistan hesabna xzinnin
doldurulmas arzusu knara qoyulmadan qeyd edilmlidir ki, bu
lky hrbi yrn balca sbblrindn biri he bhsiz ki, Nadir
ahn fatehlik istedadnn realladrlmas arzusu idi.mir Teymur ki-
mi srkrdnin fatehlik tarixini zn nmun qbul edn Nadir ah
hyatn v dvlti faliyytini fatehlik siyasti zrind qurmudu v
dnya tarixind d daha ox fateh kimi yadda qalmdr.Hindistana
hcum onun fatehlik qabiliyytinin v potensialnn yeni bir tsdiqi
idi.Bel zmtli yrlrl Nadir ah zn realladrrd, nmun
gtrdy zmtli fatehlrdn geri qalmadn sbut edirdi.
Hindistana hrbi yr Nadir ahn uzun vaxtlardan bri ryind
bsldiyi niyytin hyata keirilmsi idi. Bu bard qti qrara gln-
dn sonra Nadir ah Qndhar trafnda srkrdlrin, qoun v tayfa
balarnn toplantsn ard. Qardak son drc ar v uzun -
kck hrbi yr balamazdan qabaq Nadir ah toplant itiraklar
il mslhtldi. Nadir ah onlara Hindistana hcum etmk qrarn
aqlad. Bu qrarn fqan qaqnlar barsind gndrdiyi mktublara
Hindistan padahnn cavab vermmsi il laqlndirdi. Nadir ah
vurulad ki, Hindistan padah tk fqan qiyamlarna deyil, Osman-
l, beluc, hezar, tayman qiyamlarna da z razisind yer verir.
Toplant itiraklarna sgndr Zlqrneyn v mir Teymurun da
Hindistana hrbi yr etmlri xatrladld. O da bildirildi ki, Nadir
ahn da bel bir qdrti var v Nadir ah da uurlu yr il Hindis-
tanda snacaq tapan btn asilri, qiyamlar v btprstlri itat
gtir bilr. Toplantda elan edildi ki, btn qoun v qoun balar,
srkrdlr, tayfa balar evlrin qaytmaqda azaddrlar v onlar
istdiklri halda Hindistana yrn uurla baa atdrlmas n dua
ed bilrlr. Nadir ah anladrd ki, Qndhar dyndn sonra qo-
unlarn buna haqq var v dylr Hindistana yrd itirak bar-
d qrar qbul etmkd azaddrlar. Bununla bel, Nadir ah arzu edn-
lri Hindistan yrnd itirak etmy dvt etdi. O byan etdi ki,
ona qoulacaq, xidmti davam etdirck dylri bol hdiyylr v
ba ucal gzlyir (91).
Nadir ahn bu byanatndan sonra Alm Ara-ye Naderiy gr,
btn qoun onunla hrbi yrn arln blmy hazr olduu-
nu bildirdi. Bundan sonra Nadir ah Hindistan yrn son hazrlq
ilri bard mr verdi. Onun gstriin sasn hrbi yrd itirak
edck qoun zvlrin iki illik maa vvlcdn dnildi. Btn
hazrlq ilri baa atandan sonra yuxarda iar olunan tarixd Nadir
ah Hindistana doru z tutdu.
Avropa mnblri bildirirlr ki, Nadir ah Hindistana doru hr-
kt balayanda Hindistan saraynda Nadir ahla laq qurmu Niza-
mlmlk v Sadt xan Kabul qalasnn, Kabul vilaytinin v Lahorun
hakimlrin mktub yazdlar, onlara Nadir aha qar mqavimt gs-
trmyin hmiyytsiz olduunu izah etdilr.Mlliflr bu mktubun
tsirli olduunu bildirslr d (92) Nadir ahn Hindistana doru hr-
kti boyu rastladqlar tinliklr btnlkd hmin mktubun yazl-
mas faktnn doruluunu bh altna alr.
C.Quzanlnn srind Hindistana yrn Nadir ahn rhbrlik
etdiyi qounun trkibi gstrilmidir. Mllif trfindn hans mnb-
y istinad edilmsi gstrilmyn bu mlumat bzi aradrmalarda da
tkrar edilmidir. Hmin mlumatlarn doruluu qbul edilrs Nadir
ahn qoununun trkibi aadak kimi idi:
1. Tfngl silahlanm piyada dylr - 60000 nfr
2. Niz v qlncla silahlanm svarilr - 31000 nfr
3. ah qvardiyasnn atllar - 5000 nfr
4. Artilleriya - 5000 nfr
5. Yk-nqliyyat xdmti - 2000 nfr
Grndy kimi, piyada qvvlri 60 min civarnda ehtimal olu-
nur. 60 min piyada hr biri 1000 nfrdn ibart olan 60 alayda
birlmli idi. Alaylar dylrin mnsub olduqlar hrlrin v
mntqlrin adlar il adlandrlrdlar.
31 min nfrlik svari dstsi is aadak trkibd formalad-
rlmd:
1. Avanqard v kfiyyat ilrin msul olan Hacxan byin rhbr-
liyi altnda olan 4 min nfrlik svari dstsi;
2. Cahanqulu xan farn rhbrliyi altnda olan 1000 nfrlik s-
vari dstsi;
3. Hseynqulu xann rhbrliyi altnda olan 6000 nfrlik svari
dstsi;
4. Elbyi farn rhbrliyi altnda 2000 nfrlik svari dstsi;
5. Sfi xann rhbrliyi altnda 5000 nfrlik far svarisi;
6. Srdar farn rhbrliyi altnda 6 min nfrlik zbk, grc,
trkmn v qzlba svarilri. Svarilrin qalan hisssinin kimlr ol-
mas gstrilmmidir.
ah qvardiyas n yax dylrdn tkil olunurdu. Bu qvardi-
yaya min nfr amxal, min nfr avu, min nfr nqibi, min
nfr cilovdar daxil idi.ah qvardiyasnn mstqim rhbri srdar Qa-
sm xan idi.Amma dy vaxt rait tlb ednd Nadir ah z bir-
baa onlara gstri verirdi. Qvardiya svarilri qlb ahnahn-
dr ifadsini qqrmaqla dy daxil olurdular. Bundan baqa Hin-
distana doru icra ediln mar zaman Rzaqulu Mirznin 12 minlik
piyada v svari dstsi d Nadir ahn qoununa qatld.
Topularn, nqliyyat v xidmt heytinin say 8 min nfr idi.
Nadir ah z il Hindistan yrn 100 dd ar v orta toplar apa-
rrd. Hmin toplar sasn brnc v misdn tklmd. Kabul h-
ri tutulan zaman l keirilmi 40 dd top da sonradan qoun artilleri-
yasna lav edildi. Qounlarn ykn, tchizatn damaq n 1200
at v 1500 dv nqliyyat xidmtin verilmidi. lav olaraq ordu-
bazar da qouna qoulmudu.Tibb xidmtinin gstrilmsi n is bir
xidmt dstsi tkil edilmidi. Bu dst malik olduu avadanlq v
drmanlarla yarallara mmkn kmyi gstrmli idi (93).
Hindistana doru hrkt balamazdan vvl Nadir ah qounlara
mumi bax keirdi, bu yrn tinliyi bard dand, qarda da-
yanan vziflrin uurlu icras n btn qvvlrin sfrbr olma-
sn istdi. O, qounlara etdiyi mracitind dedi: Hndr da keid-
lrindn, hndr da silsillrindn v enli aylardan kemk ox
tindir.Grk Hindistan sultannn qounlar il dyk, bel m-
hm bir mharibd bxtimizi snayaq. Fth v uur bizim v milltin
ban uca edckdir. Qounlarn mlubiyyti is millti v dvlti
zillt salacaqdr. Bu byk mharibd v uzun sfrd yalnz biz
yox, blk btn millt Hindistann srvtindn bhrlnckdir. Yola
dk ki, Allah bizimldir (94).
Nadir ahn qounlar stunda hrkt baladlar. Dalq ra-
itd btn qounlarn mrkzldirilmi kild ia tminatnn tin-
liyi irlicdn grndy n hr stun ayrlqda tmin edilmidi.
Knardan stunlara rzaq gtirilmsin daha ehtiyac qalmamd.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah Hindistana doru imal-
rq marrutunu semidi. Bu marrutla Nadir ah qounlar Qnd-
hardan imala, Kabula yetimli, sonra is oradan yenidn cnub isti-
qamtind - Clalabad - Piavr - Lahor yolu il hrktlrini davam
etdirmli idi. Bu marrutun keid imkanlar Nadir ahn diqqtini clb
etmidi. Ona gr d Nadir ah yolun xeyli uzanmasna raz oldu. st-
niln halda 100 minlik qounu, onun artilleriyasn, ykn, tchi-
zatn son drc ar v mrkkb da yollar il minlrl kilometr
hrkt etdirmk, hmin mar uurla baa atdrmaq Nadir ahn sr-
krdlik tarixinin parlaq shiflrindn biridir.
Nhayt ki, yuxarda gstriln tarixd Nadir ah qounlar il Na-
dirabaddan Qzny doru hrkt balad. Gman etmk olar ki,
Nadir ahn Qndhar trafnda lngimsinin bir sbbi d havalarn
istilmsini gzlmsi idi. ks tqdird da yollar il hrkt etmk
daha tin ola bilrdi.
Qounlarn ilk dayanaca Qzninin 6 frsngliyind yerln Qa-
raba mntqsi oldu. Burada qounlara istiraht verildi v eyni za-
manda traf mntqlrin itat altna gtirilmsi n tdbirlr hyata
keirildi. Amma Nadir aha xbr gtirildi ki, Bamiyan v Qurbnd
istiqamtindki fqanlar Nadir ah tanmaq istmirlr. Onda Nadir
ah olu Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda hmin istiqamt byk
bir qoun dstsi gndrdi. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, L-
man trafndak tayfalar v hezarlr d Nadir aha tabe olmaqdan im-
tina etdilr.Nadir ah vvlc Mmn by Mrvinin rhbrliyi altnda
1500 nfrlik dstni Lman trafna gndrdi. Sonra da Nsrulla
Mirzni byk bir dst il tabe olmaq istmyn tayfalar itat altna
gtirmy gndrdi.Nsrulla Mirzy taprld ki, hmin vzifni
yerin yetirndn sonra Kabula doru hrktini davam etdirsin v
orada Nadir ahla birlsin (95).
Nadir ahn byk sayl qounu il Qarabaa yetimsi Qzni haki-
mini qorxuya sald. O, Nadir ah qounlarnn qarsnda aciz qalaca-
ndan Kabula qad. Bununla Qzni slind Nadir aha hr hans bir
mqavimt gstrmdi. Mnblrd d bildirilir ki, Qzninin hakim-
lri, yanlar Nadir ahn hzuruna gedib ona itatini byan etdilr.
Amma Qzninin trafnda yaayan bir sra tayfalar Nadir aha itat
etmkdn boyun qardlar. Onda Nadir ahn mri il hmin tayfalar
yaayan mntqlr qvvlr gndrildi (96).
Nadir ah haqqnda olan mnblrd Qzninin he bir mqavimt
olmadan itat altna gtirildiyi vurulansa da bzi tarixilr hr tra-
fnda fqanlarn bzi dstlrinin Nadir qounlarna qar mqavimt
gstrmsini bildirirlr. He bir mnby istinad edilmdn veriln bu
mlumata gr, mqavimt gstrn fqan svarilrinin say 600 n-
fr atrd. Lakin onlarn btn chdlri bs oldu. fqan svarilri
qab daldlar, fqan tfngdarlar is hali arasnda gizlndi. O da
qeyd olunur ki, fqan svarilri trksilah edildilr v onlarn tfng-
lri, habel be dd toplar qnimt gtrld (97).
1738-ci il iyun aynn 11-d Nadir ah qounlar il Kabula doru
hrkt balad. Drhal da elilr vasitsil Nadir ah Kabul hakimi-
n mktub gndrdi. Hmin mktubu il Nadir ah Kabul hakimini
narahat olmamaa arr v ox gman ki, mqavimt gstrmkdn
kindirmy alrd. Mktubda deyilirdi: Mhmmd ahn dvlti
bizi maraqlandrmr. Amma o yerlrd d fqanlar, habel qiyamla-
rn bir hisssi qrar tutduundan bizim vzifmiz hmin adamlar
mhv etmkdir. znz gr narahat olmayn, amma qonaqprvr
olun (98).
Bununla bel, Kabul hakimi hri mqavimtsiz thvil vermdi.
Kabul hri Hindistan sultannn tabeliyind idi v orann hakimi sul-
tan trfindn tyin edilirdi. He bhsiz buna gr d Kabul qarni-
zonu mqavimt l atd.Mvcud olan mlumata gr, Kabul v Pia-
vr hakimi Nasir xan Nadir ah qounlarnn yaxnlamas xbrini
eidib Dehlidn hrbi yardm istdi. Nasir xan xsusil maliyy vsaiti
gndrilmsini xahi etdi. Bu vsaitl o, Kabul qarnizonunun mvaci-
bini dmk istyirdi.Dehlidn msbt xbr almayanda Nasir xan
qorxuya dd v Kabula lav hrbi qvv gndrmk ad il Pia-
vr yolland. Kabulun mdafisi is Kabul qalasnn komendanti ir-
zy xana taprld (99).
Kabula yetimy mnzil qalm Nadir ahn mri il Xanli
xan Kuklan v Qasm by Qacar bir alay qvv il n dst kimi irli
gndrildi. Bu dstnin tutub gtirdiyi yerli hali nmayndlri Nadir
ah trfindn dindirildi v hmin xslrin mlumatna gr, Kabul-
da 10-12 min nfrlik hind dstsi qalann mhafizsini z zrin g-
trmd.Bundan baqa Zhaki Mardu qalasnda lav 12 min n-
frlik bir qvv mvcud idi. Kabul qalasnn komendant grnr Na-
dir ahla mbarizd sas mslnin Kabul trafnda hll olunacan
bildiyi n Zhaki Mardu qalasndak qvvni d z yanna ar-
md.Lakin Nadir ah qounlarnn yaxnlamas rfsind onun olu
Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda olan qoun dstsi Zhaki Mardu
qalasn l keirmi v oradak qvv zrrsizldirilmidi.Kabul
qalasnn komendant bu xbrdn xeyli mtssir olaraq qalann m-
dafisinin tkbana tkili n tdbirlr grmk mcburiyytind
qalmd (100).
Lakin yerli hali btnlkl Kabul qarnizonunu mdafi etmirdi.
Nadir ahn qounlar il yaxnlamas xbrini eidndn sonra yerli
halinin nmayndlri v yanlar Nadir ahn drgsin glrk
itat hazr olduqlarn bildirdilr.Nadir ah bu insanlar ehtiramla qar-
lad v onlar hdiyylrl yola sald.
Kabul qalasnn komendant irlilmkd olan Nadir ah qoun-
larnn qarsnn saxlanmas n qaladan knarda dy girmyi
qrara ald. Yalnz bu yolla Nadir ahn qounlarna mqavimt gs-
trmk olard. Bir d ox gman ki, irzy xan dalq razinin imkan-
larndan istifad etmkl Nadir aha qar kfiyyat dy keirmk
v qar trfin potensialn myynldirmk istyirdi. Nadir ah is
btn qounu il Kabula doru hrkt balamazdan vvl yen
Xanli xann v Qasm by Qacarn rhbrliyi altnda 6 min nfrlik
dstni irli gndrdi. irzy xann qala bayrnda ilkin rastlad hr-
bi qvv d mhz bu dstnin blmlri oldu. irzy xan htta gman
etdi ki, onun qarlad qvv Nadir ahn sas qvvlridir. Bu,
onda bel bir mid yaratd ki, tezlikl Nadir aha qalib glck v onu
sir edib hind sarayna gndrckdir. Bununla bal htta qoun ds-
tsin d mr verdi ki, Nadir ahn diri tutulmasna chd gstrilsin
(101).
irzy xann bu arzularnn sassz olmas tezlikl aydn oldu.
Onun nd gedn blmlri Qasm xan Qacarn dstsindn ar zrb
alb geri qamaa z tutdu.Hr iki trfdn sas qvvlrin dy
girmsi is meydan xeyli grginldirdi. Kabul qarnizonu gstrdiyi
btn chdlr baxmayaraq Nadir ah qvvlrinin qarsnda duru
gtir bilmdi v tezlikl qalaya doru geri kildi (102).
Qeyd etmk lazmdr ki, Alm Ara-ye Naderid Kabul qalasnn
komendantnn kim olmas haqqnda dolaqlq vardr.Tarix-e Cahan-
qoa-ye Naderid qala komendant kimi irzy tqdim olunur. Alm
Ara-ye Naderid is hm ahnvaz xann, hm d ahzdc xann
adlar kilir. Tarixilrin gmannca ahnvaz xan Kabul vilaytinin,
ahzdc xan is ehtimal olunur ki, (o el irzy xandr) Kabul qalas-
nn hakimi idi (103).
Kabul qalasnn komendant el ilk dydn sonra anlad ki, Nadir
ahla aq meydanda mbariz aparmaq onun n he d mmkn
olan i deyil. Ona gr d qalaya kilib mdafiy hazrlad, qala di-
varlar zrind oxlu sayda tfngdar, znburk, sfpozan v toplar
yerldirdi, mhasir n ehtiyatlar yaratd. Kabul qalas trfdn
dalarla hat olunmudu, cnub-qrbdn is Kabul ay keirdi. ay
olan trfdn Kabula yaxnlamaq daha mnasib idi. hrin cnub-
rqind da ykskliklrin qdr uzanan qala divarlar tikilmi v
brclrl mhkmlndirilmidi. Qala divarlar qrbd tikilmi Oqa-
bin brcn qdr uzanrd. Oqabin brc Kabul n strateji h-
miyyt ksb edirdi. Bu brcn l keirilmsi il slind qalan ciddi
tzyiq altna almaq mmkn idi. Nadir ah da Kabulu mhasiry
alarkn mhz bu mqamdan smrli istifad etmy ald (104).
Kabul qarnizonu il Xanli xann v Qasm xann rhbrliyi altnda
olan dstnin dynn uurlu nticsi haqqnda mlumat alan kimi
Nadir ah btn qouna irli hrkt etmk mri verdi. Kabul qala-
snn yaxnlndak ykskliklrdn birinin zrind Nadir ah z
adrn qurdurdu v qala trafnn kfiyyatnn aparlmas haqqnda
gstri verdi.Ona Oqabeyn brcnn tutulmasnn grkliliyi haqqn-
da, habel Kabula aparan yollar bard mlumat atdrld. Kabulun
traf almdn tcrid edilmsi, knardan gl bilck hrbi yardmlarn
qarsnn alnmas n Kabul-Piavr yolunun zrind bir svari
dstsi yerldirildi.Qalan qvvlr is qalann mhasirsin istiqa-
mtlndirildi (105).
Bu dvr n Kabul qalas etibarl kild mhafiz olunan v
yksk mdafi imkanlarna malik olan qala kimi tannrd. Ona gr
qala hli d Nadir aha qar mqavimt gstrmyin bir ntic ver-
mdiyini anlad v qala komendant qarsnda da all qrar qbul
edilmsi tlbi qoyuldu. Qala komendant bunu yax anlayrd. Am-
ma Hindistan saraynn qnana tu glmmk n v qorxaqlqda
ittiham edilmmk n Nadir aha qar mqavimt gstrilmsi q-
rarna gldi.O, qala divarlarnn, xsusil Oqabeyn brcnn mh-
kmlndirilmsin gstri verdi, ora tcrbli tfngdarlar yerldi-
rildi.Hmin tfngdarlar Oqabeyn brcn yaxnlaanlar at tutub
geri qaytarmal, ya da onlar mvh etmli idilr (106).
Oqabeyn- qartallar mnasn verir v hmin brcn qartal uuu
hndrlynd yerlmsin bir iar idi. Bu brcn yuxarsndan b-
tn qalan mahid etmk v hdf almaq mmkn idi. Ona gr d
qala komendant qalann mdafisinin tkili baxmndan bu brc
byk hmiyyt verirdi.Nadir ah da bu brc, hcumun gediin
hlledici tsir gstr bilck bir hakim yksklik kimi baxrd.Ona
gr ilkin dylr d mhz bu brc trafnda cryan edirdi. Avropa
mnblrind mvcud olan mlumatlara gr, irzy xan Piavr ha-
kimi Nadir xana v Lahor hakimi Zkriyy xana mktub gndrrk
onlardan hrbi yardm istdi.Lakin xahiin msbt cavab almad.
C.Hanvey v J .Otter z srlrind onu da lav edirlr ki, gr irzy
xan hrbi yardm ala bilsydi, Nadir ah Kabulun mhasirsindn geri
kilmy mcbur ed bilrdi(107). Bu, yalnz avropal mlliflrin
gman idi.Nadir ah stn qvvlrdn kinsydi, onda he Hin-
distan yrn balamazd.
Nadir ah tfngdarlara Oqabeyn v onun trafndak brclri l
keirmyi taprd.Tfngdarlarn hmlsi top atlri vasitsil ma-
yit olundu. Buna gr d brclrin mdafiilrinin mqavimti s-
mrli alnmad v ox srmdi. Oqabeyn v onun trafndak brclr
l keiriln kimi, drhal Nadir aha xbr verildi. Hmin xbri alan
kimi Nadir ah topuba Yarby xana gstri verdi ki, bir ne qala
topunu dan bana qaldrsn v oradan qalann daxili at tutulsun.
Hndr daa qalxman btn tinliklrin baxmayaraq ar toplar
deyiln ykskliy qaldrldlar.Bu, topulara imkan verdi ki, qala
daxilini mtmadi olaraq at tutsunlar. Piyada v svari dstlri is
qalan mhasiry ald. Nadir ah eyni zamanda kiik dstlrin qala
divarlar zrin hmllrini tkil etdi.Bxtiyari, lzgi v trkmn
alaylarnn knlllri bu hndr brclrin l keirilmsin xsusi
canfanlq gstrdilr.Onlarn ad atlr v l bombalar brc m-
hafizilrini geri kilmy mcbur etdi v brclr Nadir ah dy-
lrinin lin kedi (108).
Mhasir gnlrind qala qarnizonunun canfanlqla Nadir ah
qounlarna mqavimt gstrmsini d knara qoymaq olmaz.str
mdafiilrin ayrlqda mbarizsi,istr qala topularnn srrast at-
lri hr halda mhasirnin myyn mddt uzanmasna yol ad. Bu-
nunla bel, bu mhasir uzun kmdi, Kabul qalas Nadir ah qounu
trfindn tamamil nzart altna alnd. Bu hadis 1738-ci ilin iyu-
lunda ba verdi. Kabulun tutulmas il qala xzinsi v qalada olan 40
dd top l keirildi. Alm Ara-ye Naderiy gr, qala hakimlri
balanmalar n Nadir ahn hzuruna gldilr v Nadir ah da
onlar balad (109).
Bir mddt Kabulda qaldqdan sonra Nadir ah imala, arikara
doru hrkt etdi. nki bir trfdn arikar razisi rzaq v yem
ehtiyat il daha bol idi v bu sahd ortaya xan tinliklri aradan
qaldrmaq olard.Digr trfdn nzrd tutulmudu ki, Kabulun ima-
lmdak mntqlr d itat altna gtirilsin. Hmin mntqlrin f-
qanlar da ilk vaxtlar mqavimt l atdlar v oxlar da dalarda z-
lrin snacaq tapdlar.Nadirin saysz-hesabsz qounlarna qar
mvqe tutman mnaszln anlayan bu insanlar tezlikl Nadir ahn
yanna z nmayndlrini gndrdilr v Nadir aha itat etmy
hazr olduqlarn bildirdilr (110).
Nadir ah bir mddt Kabul trafnda qalmal oldu. Bu mddt r-
zind Nadir ah qounlara istiraht vermkl brabr, hm d ehtiyat-
larn tkmilldirilmsi il mul oldu. Eyni zamanda Nadir ah olu
Rzaqulu Mirznin z qounu il Blxdn glmsini gzldi. Amma
Rzaqulunun glmsi lngiynd Nadir ah Clalabada doru hrkt
balad.
Kabul trafnda olarkn Nadir ah Hindistan ah Mhmmd aha
yeni bir mktub yazd. Hmin mktubda Nadir ah bildirirdi ki, Kabu-
lu tutmaqda yegan mqsdi Dekn qiyamlarnn oradak aalna
son qoymaq, onlar azn hrktlrin gr czalandrmaq idi. Nadir
ah onu da bildirirdi ki, bu aznlar Hindistana trf qaacaqlar
tqdird onlar tqib edib chnnm gndrmk zminddir. Bundan
sonra is Nadir ah mktubunda bir daha Mhmmd aha olan dost
mnasibtini v ehtiramn ifad edirdi (111).
Nadir ahn mktubu bir yasavul v iki nfr Kabul sakini
vasitsil yola salnd.Elilri 10 nfrlik svari qrupu mayit
edirdi.Nmaynd heyti Clalabada atanda yerli hakm onlarn hr-
ktini dayandrd v Hindistana getmlrin imkan vermdi. Nadir a-
hn mktubunun mzmunundan xolanmayan hakim elini ldrmy
gstri verdi v Kabul nmayndlrini is Piavr gndrdi.
Nmaynd heytini mayit edn svarilr Clalabad hakimin itat
gstrmkdn imtina etdilr. Bel olanda Clalabadda snacaq tap-
m fqan qaqnlar svarilri d qtl yetirdilr (112).
Elilrin ldrlmsi xbrindn Nadir ah xeyli qzblndi v
bundan sonra Kabul trafnda dayanmaa son qoyaraq Clalabada
doru hrkt balad.Clalabad hakimi il brabr, Clalabadn tra-
fnda yaayan bir ox tayfalar da Nadir aha itatdn boyun qardlar.
Bu tayfalarn bzilrinin hm byk qoun dstsin malik olmas,
hm d Nadir ahn qoununa mar zaman thlk yarada bilmsi on-
larn da zrrzisldirilmsini zruri edirdi. Alm Ara-ye Naderid
Katuk tayfasna qar Aslan xan Qrxlnn rhbrliyi altnda 6 min
czayirinin v 6 min d tfngdarn gndrilmsi geni tsvir olun-
mudur. Katuk tayfas silahllarnn maaralarda v qalalarda mvqe
tutmalar onlarn mhafizsini asanladrsa da Aslan xan Qrxl
onlarn mqavimtini qrmaa nail oldu. Mnbd Aslan xann v
onun dstsind olan minba Zaman byin, minba smayl by
Radkaninin Mhmmdli by Srvrlinin hlledici dydki cati
fsanvi rq qhrmanlarnn cati il mqayis edilmidir (113).
1738-ci il sentyabr aynn vvllrind Nadir ah da qoun dstsi
il Clalabad yaxnlna gldi. Bu xbri eidn kimi Clalabad ha-
kimi hri trk edib qamaa z tutdu. Bel olanda hr hli Nadir
ahn yanna nmayndlrini gndrdi v ona itat gstrmy hazr
olduunu bildirdi.Bununla da Clalabad mqavimt gstrmdn ts-
lim oldu. Nadir ahn elilrinin ldrlmsinin baqa bir sbbkar
olan Mir Abbas da hrdn qamaq mcburiyytind qald. Onun
qamas xbri alnan kimi arxasnca bir svari dstsi gndrildi.
Tarixi dbiyyatn bzisind Mir Abbasn znn v dstsinin mhv
edildiyi, bzisind is Mir Abbasn znn qab cann qurtarmas
bildirilir (114).
Clalabad v onun trafnda itat gstrmk istmyn btn qv-
vlr zrrsizldirildikdn sonra Nadir ah hrin be frsngliind
olan Bahah Sfli adl mntqd drg sald.vladlar Nsrulla Mir-
z il Rzaqulu Mirzni d burada qarlad.vvlc Nsrulla Mirz
Nadir ahn drgsin yetidi. Sonra da Rzaqulu Mirz Blxdn
qounu il atasnn grn gldi. Hrktini srtlndirmk n
Rzaqulu Mirz qounun ykn v tchizatn Kabulda trk edib yo-
luna davam etdi. Noyabr aynn 7-d Rzaqulu Mirz Nadir ahn d-
rgsin atd. Nadir ah onun qoun dstsin bax keirdi. Uzun
sfr zaman Rzaqulu Mirznin dstsindki atlardan xstliy tutu-
lanlarn dyidirilmsin gstri verdi. Drgy toplanm qoun
balar v srkrdlr arasnda Nadir ah Rzaqulu Mirzni lknin
ahlq taxtnn nayibi etdi v ona ah adndan lkni idar etmk, by-
lrbylri, vilayt hakimlrini tyin v azad etmk slahiyyti verdi.
Nadir ah olu Nsrulla Mirznin d mqamn qaldrd v vlad-
larnn hr ikisin slahiyyt verdi ki, balarna sanclan ciqqni ah-
zadlik vaxtndak kimi papann sol trfindn sa trfin keirsin-
lr (115).
lk ilrinin nizamlanmas n Nadir ah Rzaqulu Mirzni sfa-
hana yola sald.Clalabad trafnda olduu vaxt Hindistan ahnn
elilri Nadir ahn yanna gldilr v hind torpana qoun kmkd
mqsdinin n olmas bard Mhmmd ahn sualn ona atdrdlar.
Nadir ah elilr ehtiram gstrib ehtiramla da yola sald v onlara
bildirdi ki, Mhmmd ahn sualna cavab Dehlid verckdir (116).
Rzaqulu Mirzni geriy yola salandan sonra Nadir ah Dehliy
doru hrktini davam etdirdi. Onun marrutu zrindki nvbti b-
yk yaay mntqsi Piavr idi v Nadir ah bh etmirdi ki,
Piavr yolu boyunca nvbti mqavimtlrl qarlamal olacaqdr.
Hm thlksizlik msllrini, hm d da yollar il hrktin
mrkkbliyini nzr alaraq Nadir ah qounu bir ne stuna bld.
Birinci stun Hac xan farn rhbrliyi altnda olan svari stunu
idi.Hac xan farn svarilri Clalabad-Barikab marrutu il hrkt
edib Barikab l keirmli idi.Hac xan far dstsi il n az bir fr-
sng msafd irlid getmkl kfiyyat iini aparmal v sas qv-
vlrin hrkt marrutunun thlksizliyini tmin etmli idi. Amma
Hac xan fara gstri verilmidi ki, byk sayl hind qounu il d-
y girmkdn kinsin. Bu stunun arxasnca yarm frsng msa-
fd ikinci svari stunu hrkt edirdi.kinci stun da hm thl-
ksizliyi tmin etmli v hm d zrurt yaranaca halda birinci stu-
nun kmyin yetimli idi. Hmin stunlarn arxasnca is piyada
qvvlri hrkt balamal idi. Nadir ahn qrargah svarilrl
piyadalar arasnda yerldirilmidi (117).
L.Lokkartn hesablamalarna gr, Nadir ah qounu il Clalabad-
dan 1738-ci il noyabrn 18-d hrkt balad. Gnd be frsng yol
qt edn stunlar yol boyu ciddi bir hadis il qarlamadan Barikab
adlanan mntqy doru z tutdular. Bir ne gndn sonra btn
qoun hr hans ciddi bir hadis il rastlamadan Barikaba yetidi v
orada ox dayanmadan yoluna davam etdi. sas stunlar yol boyunca,
kmki stunlar is cinahlarda yerlmkl marn icrasna bala-
dlar. Nadir ah qounu mar icra etdiyi zaman irliy doru kfiyyat
dstsi gndrdi. Bir dst mnzil xidmtinin tkili, qounlarn dr-
gsinin hazrlanmas n irli hrkt etdi. 4 min nfrdn ibart olan
bu dst drg n yer seib onun qurulmasna balamal idi. 3-4
gnlk yoldan sonra vvlc svarilr, sabah gn is btn qoun
Dekk adlanan mntqy atb drg sald (118).
Hl Dekky atmazdan vvl Nadir ah Xeybr keidi trafnda
dmn qvvlrin cmlmsi haqqnda mlumat almd. Dekkd
drg salandan sonra is Xeybr keidi v Xeybr aparan yollarn
daha geni kfiyyatnn aparlmas n Nadir ah mvafiq gstri
verdi.Bu keid hndr da ykskliklrindn keirdi. Onun dar olmas
qounlarn keidini mhdudladrmaqla yana yksklikd yerldi-
rilmi silahl dst oxsayl qounun hrkti n thlk ola bilrdi.
Dyn yax tkil edilcyi halda Xeybr keidi Nadir ahn qo-
unlarnn hrktini dayandrmaq n ox lverili bir yer idi.
Burada dyn dnlm kild qurulmas Nadir ah n d
ox ciddi bir snaa evril bilrdi. Nadir ah qarsnda ilk mlubiy-
yt acsn yaam olan Kabul-Piavr hakimi Nasir xan da Xeybr
keidinin bu imkanlarndan yararlanmaq qrarna gldi. Nadir ahn
kfiyyatnn gtirdiyi mlumatdan aydn oldu ki, dorudan da Nasir
xan Xeybr keidind v bu keid aparan yol boyunca oxlu sayda
qoun yerldirmidir.
Nasir xan Nadir ahdan z qisasn almaq n traf hakimlr
mktub gndrdi, onlar qounlar il birg kmy ard. Nadir a-
hn yetimsi rfsind o, 20 minlik dygn bir dst toplaya bildi
v bu dstni Xeybr keidi zrind yerldirdi. oxlar Nasir xana
mslht bildi ki, mqavimt gstrmk fikrindn dansn. Xsusn,
he Hindistan ahnn da itat altna gtir bilmdiyi Katur tayfasnn
Nadir ah trfindn darmadan edilmsi oxlarnda qorxu v vahim
yaratmd. Amma Nasir xan ona veriln mslhtlri qbul etmdi v
bunun n il bal olduunu trafndaklara izah etdi. Bildirdi ki, Hin-
distan ahnn ona gstrdiyi etimad qarsnda Nadir ah qounla-
rndan qorxub qama zn ar bilir v yax adn qorumaq n
Nadir aha mqavimt gstrmkdn kinmyckdir. Onun bu zm-
karl trafndaklarn qtiyytsizliyin son qoydu v Nasir xan 20
minlik qounla Xeybr keidini balamal oldu (119).
Kfiyyatn verdiyi mlumatdan aydn oldu ki, Xeybr keidindn
adlamaq Nadir ah n el d asan olmayacaqdr.Yol Xeybr yaxn-
ladqca hm daralr v hm d thlkliliyi artrd.Bel olanda Nadir
ah gstri verdi ki, traf yaay mntqlrind yaayan adamlar-
dan bir nesini tutub onun yanna gtirsinlr. O, yerli adamlarn din-
dirilmsi vasitsil dalardan ken baqa yollarn mvcudluundan
xbr tutmaq istyirdi.Nadir ahn mri yerin yetirildi v onun yanna
gtiriln adamlarn dindirilmsi zaman dorudan da mlum oldu ki,
Nasir xann nzartindn knarda olan bel bir yol mvcuddur.Sr u-
b adlanan hmin yol il irlilmk Nadir aha qismt olardsa, onda
Nasir xan qvvlrinin arxasna kemk bel mmkn ola bilrdi.
Hmin keid rq v cnub-rqd idi v oradan qoun dstsinin ke-
msi n n adi bir rait yox idi. Ona gr Nasir xan da hmin kei-
d gr el bir narahatlq keirmirdi. ox dar v dal yaranlardan
uzanan bu yoldan adtn hrkt n istifad edilmirdi. Xsusil d
havalarn soyuduu vaxtlarda. Yerli hali bu yoldan havalarn lverili
vaxtlarnda ox nadir hallarda istifad edirdi. Sr ub yolu sonra
hndr dalarla daha da daralrd v yolun keilmzliyini daha da art-
rrd.Btn bu tinliklrin gr Nasir xan hmin keidin mhafi-
zsini he lazm bilmmidi.
Buna baxmayaraq Nadir ah bu marrutla hrkt etmyi v Nasir
xan qfil yaxalama qrara ald.
Hrkt balamazdan vvl Nadir ah olu Nsrulla Mirzy tap-
rd ki, hr gn Xeybr keidin doru irlilmk niyytini nmayi
etdirsin, htta Nasir xann qoun dstlri il kiik toqqumalara gir-
mkdn bel kinmsin. Bununla Nasir xan, Nadir ahn digr keid-
dn istifad etmk planndan xbr tutmasn v btn diqqti Xeybr
istiqamtind cmldirilsin. Nadir ahdan lav gstri alana kimi
Nsrulla Mirz Nasir xann diqqtini zn clb etmkl mul ol-
mal idi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ah 14 min nfrlik s-
vari dstsi il bir gn-bir gec rzind Sr ub keidini adlaya bildi
(120).
ahidlrin yazdqlarndan aydn olur ki, Nadir ah dstsini bir ne-
yer blb onlarn hr birini ayrlqda hrkt etdirdi. Nadir ahn
Sr ub keidini adlamas zaman onu grc dstsi il mayit
edn rakli bildirirdi ki, shr hrkt balasalar da yolun tinliyi
zndn cmi 4 gfsng msaf qt ed bilmilr. Bu msafni qt
edndn sonra nd gedn dst geclmk n drg sald. Bir
mddtdn sonra Nadir ah da onlara yetidi v onun mri sasnda
btn dst ay inda hrkti davam etdirdi. Onun szlrin gr,
cmi yarm frsng uzunluunda olan Sr ub keidini dst be sa-
at rzind adlaya bildi (121).
Nasir xan Xeybrd dayanmaqla Nadir ah qounlarnn btn-
lkd orada cm olduundan xatircm idi. Ona gr d Nadir ah Sr
ub keidini adlayan gecsi Nasir xan arxaynlqla istiraht edirdi.
Qarovullar xbr vernd ki, Nadir ah Xeybr keidinin arxasndan
yaxnlamaqdadr, Nasir xan gzlrin inana bilmdi. Drhal dstsin
dy hazr olmaq mri verdi. Amma Hacxan by farn dstsi o
qdr yaxn idi ki, Nasir xan z dstsi il mdafi tkil etmy bel
imkan tapmad. Nadir ah qoununu drd dsty bld v z d on-
larn biri il dy girdi. Dy tbillri ehtizaza gtirilndn sonra
Nadir ahn dstlri Nasir xan dstsinin stn dlar. Nasir xann
qvvlri gzlrini amaa macal tapmayb yalnz qamaq barsind
dndlr.Nasir xann trafnda olan dstnin qab dalmas Xey-
br keidind mvqe tutmu hind qvvlrini tin vziyyt sald. Bu
dst uzun mddt Nasir xann dstsinin qab dalmasndan xbr-
siz qald. Ona gr d onlar zlrini thlksiz vziyytd hiss edir v
hr hans mdafi tdbirin d l atmrdlar. Amma onlar xbr tutan-
da ki, Nadir ah qvvlri Xeybr keidinin arxasna keib, onda kei-
din rqind olan yolu baladlar. Alm Ara-ye Naderinn verdiyi
mlumata gr, Nasir xann mlubiyyti xbrini eidndn sonra
Xeybr keidind yerldirilmi 20 min nfrlik hind qounu da qab
dalmaq mcburiyytind qald.nki gstriln btn chdlr bax-
mayaraq Nadir ahn gzlnilmz manevri onlarn da vziyytini xey-
li mrkkbldirmidi. Bel olanda onlar da yalnz canlarn qurtar-
maq bard fikirldilr (122).
Bununla da Nadir ahn gec manevri Xeybr keidini ciddi bir
mqavimtl rastlamadan l keirmy imkan verdi. Nticd Hin-
distana doru hrkt zaman ciddi saylan manelrdn biri d aradan
qaldrld.
Nasir xan is Nadir ah dylri trfindn sir gtrld. Na-
dir ah dstsinin qfil peyda olmasndan a-ba qalan Nasir xan v
onun dylri qamaa alsalar da Nadir ah dylrinin t-
qibindn canlarn qurtara bilmdilr.Nadir ah dylrindn biri
nizsi il Nasir xan vurmaq istynd xann qulamlarndan biri ondan
l saxlama xahi etdi v bildirdi ki, bu xs Nasir xandr. Xann qu-
lam onu da lav etdi ki, Nasir xan ldrmdn Nadir ahn yanna
aparsn.Bunun vzind o, Nadir ahdan yax mkafat ala bilr. Nadir
ah dys bel d etdi v Nasir xan Nadir ahn hzuruna aparb
onun kimliyi bard mlumat verdi.Nadir ah yanna artdrd
hind sirlri vasitsil qarsndaknn dorudan da Nasir xan olduu-
nu bilnd ona ehtiram gstrdi. O Nasir xana ahlara layiq libas ver-
di, ona da-qala bzdilmi at balad. Nsilr mr etdi ki,
Nasir xan qvvlrinin tqibinin dayandrlmasn srkrdlr atdr-
snlar. Nasir xann sz btv olmas, z ahna sdaqtini itirmmsi
v ona hval olunan vzifni vicdanla yerin yetirmsi Nadir ah tr-
findn rbtl qarland v onun bu keyfiyytlrini byndiyini
bildirdi. Nadir ahn nzrind Nasir xan z vzif borcunu prinsipi-
allqla yerin yetirn bir xs idi v buna gr d ona ehtiram gstrdi.
Nadir ah bir gn sonra Nasir xan azad etdi v ondan xahi etdi ki,
Piavr halisini d sakitldirsin. Nadir ah lav olaraq onu da vd
etdi ki, Hindistan tutmaq ona qismt olarsa Nasir xana daha yksk
vziflr verckdir (123).
Xeybr keidi tutulandan sonra Nadir ah olu Nsrulla Mirznin
v onunla birg olan sas qvvlrin d Xeybr keidini adlamas ba-
rd gstri verdi.sas qvvlrin Xeybr keidini adlamasna
gn vaxt srf edildi v sonra btn qounlar birlikd Piavr doru
hrkti davam etdirdi. Bu hr mqavimt gstrmdn tslim oldu.
Nadir txminn bir aya yaxn Piavrd dayanmal oldu. Hmin md-
dt rzind qounlarn tchizatnn tkmilldirilmsi n lazmi td-
birlr hyata keirdi v Piavrd bir tdark mrkzinin yaradlma-
sna da gstri verdi.
Piavrd olarkn Nadir ah qarda brahim xann ldrlmsi
xbrini ald.Azrbaycan hakimi tyin edilmi brahim xan Car v Ta-
la lzgilrinin qaldrd itialar yatrmaq n hmin mntqlrd
apard dylrd hlak olmudu. Bu xbrdn son drc kdr-
lnn Nadir ah bir mddt htta Hindistana yrn davam etdiril-
msi bard trddd keirdi. Nadir ah ehtiyat edirdi ki, onun Hindis-
tana yola dmsi xbrini eidndn sonra lzgilr v Osmanl qo-
unlar hcuma kesinlr v yeni razilri l keirsinlr.Amma son-
radan bu yr dayandrmaa bir lzum da grmdi.Hsen xan mir-
ba v li xan Beqdeli kimi yaxn adamlar Nadir bildirdilr ki, l-
knin idarsi Rzaqulu Mirz kimi igid bir ahzady taprlmdr v
buna gr lkdki vziyytl bal narahatlq keirmy dymz.
Bundan sonra o, miraslan xan Qrxln (Nadir ahn bibisi olu oldu-
u bildirilir-M.S.) Azrbaycan hakimi tyin edib vziflrinin icrasna
yola sald. Nadir ah ona taprd ki, ox qsa zamanda zn Tbriz
atdrsn, vilayt hakimlrini yanna toplasn v onlarn qoun dst-
lrin bax keirsin. miraslan xandan eyni zamanda tlb olunurdu
ki, bahar v yay aylarnda vaxtnn oxunu Gncd, Qarabada, Gy-
v rvanda keirsin, bu vilaytlrd vziyyti nzart altnda sax-
lasn, qlaa is Tbriz qaytsn. Vilaytlrd dvlt leyhin hr
hans bir hrkat ba verdiyi halda miraslan xan hmin hrkatlarn
qtiyytl yatrlmas n smrli tdbirlr l atmal idi. Nadir ah,
Nasir xan is Piavr hakim vzifsind saxlad v 2 min nfrlik bir
qoun dstsi d onun ixtiyarna verildi. Zruri olan hazrlq ilrini
baa vurandan sonra Nadir ah qounlarn Lahora trf hrktini
davam etdirdi (124).
rliy doru hrkti zaman Nadir ah Hindistan razisindki bir
ne bol sulu aylar adlamaq mcburiyyti qarsnda qald. Nadir
ahn Dehliy doru uzanan marrutu zrind be iri ay cnuba do-
ru axb Sind ayna tklrd ki, onlarn hr birinin df edilmsi b-
yk bir snaq idi. Hmin aylarn he birinin zrind n adi tlblr
cavab vern bir krp yox idi ki, onun vasitsil ay adlamaq mm-
kn olsun. Bu aylar zrind el bir krp qurmaq lazm glirdi ki,
hm 100 minlik qounu, hm bu qounun atlarn v yk heyvanlarn,
hm d qounlarn ykn, tchizatn v artilleriyasn adlatmaq
mmkn olsun.Hmin dvrd bu aylarn hr biri Hindistan dvlti
n keilmz sdd rolunu oynayrd v onlar dmn qvvlrin
Dehliy doru hrkt imkanlarn xeyli mhdudladrrd. Sind
aynn marrut zrindki eni 1200-1500 metr arasnda idi.Yalnz
Kabul-Dr adlanan yerd bu ayn eni 450 metr idi ki, Nadir ah da
mhz burada ay zrind krp v keidlrin yaradlmasn mqs-
duyun sayrd (125).
Nadir ah ayn kfiyyatn, o cmldn Kabul-Dr adlanan sa-
hnin mahidsini apararkn mlum oldu ki, ay yatann n ensiz
yeri hesab olunan hmin sahnin qar trfind hind qounlarnn
tk adl qalas vardr. Bu qala dadan tikilmidi v orada myyn
miqdar qarnizon da saxlanlrd. Qalann v qala qarnizonunun vzi-
fsi d Sind ay zrind olan hmin ensiz sahdn yad qvvlrin
kemsinin qarsn almaq idi. Hindistan saray dorudan da bu qala-
n kifayt qdr mhkmlndirmi olsayd. Kabul-Dr sahsindn
yad qvvlrin ay df etmsinin qarsn ala bilrdi.Hindistan sara-
ynn bu diqqtsizliyi Nadir ahn ilrini d bir qdr ynglldirdi.
tk qalasnn qarnizonunun mahidsi altnda ay zrind krp
qurulmas thlkli olduundan ilk nvbd qala qarnizonunun zrr-
sizldirilmsi qrara alnd. Nadir ah z nmayndlrini qala ko-
mendantnn yanna gndrdi v ona atdrd ki, mqavimtsiz tslim
olarsa, ona v onun dylrin toxunulmayacaqdr. ks tqdird
digr hrlrin qarnizonu kimi, tk qarnizonunu da ar tale gz-
lyir.tk qalasnn komendant Nadir ahn adn eidn kimi vahi-
my dd v ninki tslim olmaa, htta ay zrindn keidin qu-
rulmas n mmkn kmk gstrilmsin d razlq verdi (126).
tk qalas qarnizonunun mslsi hll olunandan sonra ay z-
rindki keidin qurulmasna daha thlksiz rait yarand. Nadir ah
mr etdi ki, traf yaay mntqlrind yerli halinin ay kemk
n istifad etdiyi qayqlar v digr vasitlr toplanb keidin quru-
laca yer gtirilsin.Nzrd tutulmudu ki, bu qayqlar suyun stn-
d yan-yana dzlb bir-birin mhkmlndirilsin, sonra onlarn st
rtlsn v qounlarn kemsi n yararl bir hala salnsn. Qayqlar
ay knarnda toplandqdan sonra mlum oldu ki, onlarn su zrind
bir-birin mhkmlndirilmsi n kifayt qdr kndir yoxdur. On-
da Nadir ah gstri verdi ki, qounlardak btn atlarn yal v quy-
ruqlar qrxlb kndir hrlmsin istifad edilsin. Bel d edildi v at
tkndn ay zrind krp qurulmas n lazm olan kndir h-
rld. Bununla da ay zrindn keid qurmaq mmkn oldu v 4 gn
rzind Nadir ahn btn qvvlri ayn o biri sahilin adlad (127).
Nadir ah Sind ayn ken kimi vaxt itirmdn Lahora doru
istiqamt gtrd. Qounlarn thlksizliyinin tmin edilmsi n
cinahlara mhafiz dstlri tyin etdi, qarya is kfiyyat dstsi
gndrdi. Sind ayn kendn sonra Nadir ah bir ne gn he bir
thlk il rastlamadan hrkt etdi. Mvcud olan mlumata gr,
yalnz Celam ay sahilind hind qounlarnn cmlmsi Nadir ah
n myyn mane yarada bilrdi. Kfiyyatn tqdim etdiyi mlu-
matlardan aydn oldu ki, Lahor hakimi Zkriyy xan qounu il
Celam ay knarnda mvqe tutub Nadir ahn irlilmsinin qarsn
saxlamaq niyytind idi (128).
Celam ay sahilind Nadir ah qounlarnn qarsnn ksilmsi
Zkriyy xanla brabr, hm d Hindistan saraynn diqqtini clb
edn ciddi bir msl idi.Xeybr keidinin Nadir ah trfindn adlan-
mas Hindistan saray n thlknin yaxnlamaqda olduunu akar-
lad.Ona gr d yaxnlamaqda olan Nadir ah qounlarnn qars-
nn saxlanmas n ciddi addmlarn atlmas qrarladrld. Hindis-
tan saray Zkriyy xana taprd ki, Nadir aha mqavimt gstr-
sin. Bu taprn icras n ona kmk gstrilmsi d vd olundu.
Alm Ara-ye Naderiy gr is Zkriyy xan z qounu il Nadir
ahn yolunu ksmyi qrara ald v bu iin uurla yerin yetirilmsi
n Hindistan sarayndan da kmk istdi. Bu mnbd bildirilir ki,
Hindistan sarayndan Zkriyy xann kmyin byk bir qoun
dstsi gndrildi (129).
Qeyd etmk lazmdr ki, Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Lahor
trafndak dy haqqnda geni mlumat yoxdur.Alm Ara-ye Na-
derid bu dy bard tfrratl mlumat verils d, bir ox ts-
virlrin reall bh dourur.Mxtlif mnblri sas gtrn tarixi
dbiyyatda da bu dyn mnzrsi haqqnda ziddiyytli v bir-biri
il sslmyn mlumatlar vardr.
Bununla bel, hm mnblr, hm d tarixi aradrmalar Nadir a-
hn artq Lahora yaxnlamasndan Hindistan saraynn ciddi tvi
ddyn v Nadir ahn irlilmsinin dayandrlmas n Zk-
riyy xana hrbi yardm gndrildiyini tsdiq edirlr. Dorudur, hrbi
yardma kimin rhbrlik etmsi haqqnda mnblrd yekdil fikir
yoxdur. Nadir ahn Lahor trafndak ilk ciddi qardurmas da mhz
Hindistan saray trfindn gndriln hrbi qvv il oldu. Alm
Ara-ye Naderiy gr, Dehlidn hrbi yardm glmsi xbrini ei-
dn kimi Nadir ah bu qvvy qar dy balamaq mri verdi. Na-
dir ah qabaqlayc addm ataraq alrd ki, Zkriyy xann qvv-
lri il ona kmy gln qvvlrin birlmsin imkan vermsin.
nki bu qvvlrin hr birin ayrlqda zrb endirmk daha asan idi.
Ona gr Nadir ahn mri il Hac xan Krdn rhbrliyi altnda 14
min nfrlik qoun dstsi Dehlidn gndriln racput dylrini
qarlamaa gndrildi. Alm Ara-ye Naderi bu dstlrin qarlan-
masn geni tfrrat il tsvir etmidir v slind bu qarlanma
Lahorun taleyini d hll etdi.
Ad kiln mnby gr, Hac xan Krd aq zbz qarlama-
nn zc dy evrilcyini hiss etdiyi n pusqu qurmaq qrar-
na gldi. Dyn nzrd tutulduu razi yaxnlnda yerln qa-
ranlq qayalqlardan birind dstnin 13 min nfrin pusquda dayan-
maq taprld v z is 1000 nfrlik kiik dst il Dehlidn gln
dstnin qarsna xd. Qarlama zaman hind trfinin ld etdiyi
stnlyn Nadir ah dylrinin tqibin evrilmsi tezlikl on-
larn pusquya dmsin gtirib xard. Hind dstsi arxadan v ci-
nahlardan haty alnd v ar zrby mruz qald.Dst bas qa-
b aradan xsa da onun qoun rhbrlrinin v dylrinin bir
xeylisi sir gtrld. Nadir ah cat gstrmi qoun balarna z
tkkrn bildirdi v onlara qiymtli hdiyylr verdi. Hind sirl-
rini is azad edib Lahora gndrdi. Onlarn verdiyi mlumatlar Zk-
riyy xan ciddi tvi sald v tabeliyind olan qouna Clam ay
sahilind mvqe tutma mr etdi. Dehlidn gln dst darmadan
edildikdn sonra Nadir ah Zkriyy xann dstsin d zrb vurma-
qrarladrd.Lakin Clam aynn keid n mnasib saylan
hisssinin qar trfdn Zkriyy xann qoununun nzarti altnda
olmas onun iini myyn qdr tinldirdi. Bel olanda Nadir ah
onun qoununa qoulmu Piavr dylrindn aydan keid n
digr bir yerin olub-olmamasn sorudu v mlum oldu ki, ayn yu-
xarsna doru 8 frsnglik bir msafd ay adlamaq n daha bir
mnasib sah vardr. Nadir ah z 14 minlik bir qoun dstsi il h-
min sahy trf hrkt etdi. Qounlarn sas hisssi is Nsrulla
Mirznin rhbrliyi altnda z yerind qald. Nsrulla Mirzy taprq
verildi ki, Zkriyy xann diqqtini zn clb etsin v Nadir ahn
manevri onun diqqtini clb etmsin (130).
Alm Ara-ye Naderid daha sonra bildirilir ki, Nadir ah nian
veriln sahy gec vaxt glib atd. amlarla iqlandrlan keiddn
adlayan qoun dstsi ayn o biri sahilind yalnz atlara istiraht ver-
mk n bir qdr dayanmal oldu. El gec vaxt da Lahora doru
hrkt davam etdirildi v Nadir ah bu hrin iki frsngliyind
dayanacaq etdi. rli gndrdiyi kfiyyatlar Zkriyy xann dr-
gsind sakitlik olduunu v oxlarnn he ndn bhlnmdn yu-
xuya getdiyini bildirdi. Shrin almas il Nadir ahn dstsi iki
istiqamtdn Zkriyy xann drgsinin stn d. lkin aqn-
lqdan sonra zn gln hind tfngdarlar drg boyu mvqelrini
mhkmldib zlrini mdafi etmy chd gstrdilr. Nticd,
hind drgsin xeyli yaxnlam Nadir ah dylrinin bir qrupu
qar trfin at zrbsi altn dd v htta bu qrup myyn qdr
geri kilmli oldu.Nadir ah bu shnni grn kimi mr etdi ki, 3 min
nfrlik czayiri dstsi dy meydanna atlsn. Nadir ahn gst-
riin sasn czayirilr hind tfngdarlarna zrb endirmli v son-
ra da onlarn hcumu qlnc v niz il silahlanm svarilr trfin-
dn davam etdirilmli idi. Nadir ah trfindn czayirilrin irli
atlmas dy meydannda vziyytin dyimsin imkan verdi. Na-
dir ahn dylrinin qorxu bilmdn irli mas hind tfng-
darlarnn mvqelrin aqnlq gtirdi v btnlkd Zkriyy
xann mdafi xtti yarld (131).
Alm Ara-ye Naderiy gr, hind dstsinin mdafi xttinin ya-
rlmas bu dstnin vziyytini xeyli pisldirdi. Zkriyy xan z is
dyn ldn verildiyini anlayb Lahora qad. Onun qamas il qo-
un dstlri d prn-prn oldular. Zkriyy xann drgsi, ya-
lar v adrlar Nadir ahn lin kedi. Dy baa atandan sonra
Nadir ah ayn zrindn keid dzltdirdi v bununla qounlarn
sas hisssi d ayn sol sahilin adlad (132).
Alm Ara-ye Naderiy gr, bununla da Lahor urunda aparlan
dy baa atd. Zkriyy xan qab Lahora snd v sonra da
yanlarnn mslhti il tslim olma qrara ald. Bunun n v-
vlc nmayndlrini Nadir ahn yanna gndrdi, sonra da z
oxlu hdiyylrl Nadir ahn drgsin yolland.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Lahor trafndak dylr bar-
d bel geni mlumat yoxdur. Amma mxtsr kild olsa da Alm
Ara-ye Naderidki mlumat tkrar olunur. Bu mnbd Nadir ah
qounu il Dehlidn Zkriyy xann yardmna gndriln dst il
dy xatrlanr, Zkriyy xann ar vziyyt ddy qeyd olunur
v bildirilir ki, xlmaz vziyytd qalan Zkriyy xan vkili Kifayt
xan Nadir ahn drgsin gndrib ondan barq istdi. Zkriyy
xan Nadir aha hdiyylr v 100 ba fil gndrdi. Nadir ah onun
xahiini qbul etdi, ona bahal libaslar, bzdilmi atlar balad v
onu Lahor hakimliyind saxlad (133).
L.Lokkart is Celam ay sahilind dyn olmadn, Dehlidn
gln qvv il olan dyn Ravi (Lavi) ay sahillrind ba verdi-
yini bildirir.Bu fikirlrini o, daha ox hind mnblrin saslanaraq
sylyir. Nadir ah haqqnda olan mnblrd Ravi aynn ad xatr-
lanmr. ox gman ki, shbt el Celam ay trafnda ba vern d-
ydn gedir. Sadc dyn harada ba vermsi myyn mn-
blrd znn dzgn ksini tapmayb. Bzi tarixilrin d Ravi ay
sahilind ba vern dydn danmas, yqin ki L.Lokkartn tsiri
altnda ba vermidir ki, bu mqama tnqidi yanalmaldr (134).
Ar sfr yorunluundan v iki grgin dydn sonra Nadir ah
bir mddt Lahorda qald v qounlara istiraht verdi. Lahorda qald
vaxt rzind Nadir ah hm nzart altna ald razilrd idaretm
ilrinin tnzimlnmsi, hm qounlarn tchizatnn tkmilldirilm-
si, hm d hind qounlar haqqnda mlumatlarn toplanmas il m-
ul oldu. nki Lahor trafndak dylrdn sonra Mhmmd ah
Nadir ahla mharibnin qalmaz olduunu anlad. O, vilayt hakim-
lrin mktub gndrib qoun toplanmasn tlb etdi (135).
1739-cu il fevraln 6-da Nadir ah qounlar Lahordan ahcahan-
abad istiqamtind hrkt balad. Eyni zamanda irli kfiyyatlar
gndrdi ki, hind qounlarnn hazrl bard mlumat toplansn.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ah Lahordan hrkt bala-
yanda srhng Zadxan kfiyyat ilrin yollad. Bu mnbdki mlu-
mata gr, Zadxan v baqa iki drvi hind yoqlar libasn geyinib
trkidnya drvilr siftind Mhmmd ahn drgsin getdilr.
Hind hrbilri qounlarnda tannmadqlar n onlar arxaynlqla
mlumatlarn toplanmasna baladlar.Zadxan alsa da qounlarn
sayn myynldir bilmdi.nki Cahanabaddan Krnala kimi
olan razilr hind qounlar trfindn tutulmudu. Zadxan bir ne
gn drgd qaldqdan sonra gec ikn oradan xb geri qaytd v
Krnal trafnda grdklrini Nadir aha atdrd(136).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid hind qounlarnn say 300 min
nfr gstrilir. Hmin mnby gr, qounlarda 2 min ba dy
fili, 3 min top v digr tchizat da var idi. C.Hanvey gr is qoun-
larn say 350 min nfr idi. Hrkt dzl zaman qoun sralar-
nn uzunluu 12 frsng, eni is 3 frsng idi (137).
Tarixi aradrmalarda hind qounlarnn say haqqndak rqmlr
ehtiyatla yanalr. Bzi srlrd hind qounlarnn say 200 min, di-
grind 250 min gstrilir.Hind qounlarnn malik olduu toplarn sa-
y haqqndak mlumatlarda da frqlilik mvcuddur (138).
Nadir ahn qounlarnn say haqqnda da mxtlif mlumatlar
mvcuddur. C.Hanvey Nadir ah qounlarnn saynn 160 min atd-
n qeyd edir.Onun yazdna gr, qounlarn yzdn biri xidmt
personal idi.Hrkt zaman Nadir ah srkrdlri oxlu sayda at, d-
v v qatr tapb qoun ilrin clb etmidi. Mllifin Nadir ah qo-
unlarnn say haqqnda gstrdiyi rqm hqiqt uyun grnmr.
Grnr el ona gr d Nadir ah dvrnn tdqiqatlar Hindistana
yr zaman qounlarn sayna daha ciddi yanarlar.Gstriln r-
qmlr arasnda 80-90 min rqmi d vardr (139).
stniln halda Nadir ah qounlarnn say hind qounlarnn sayn-
dan az idi. ki dfdn ox qvv stnlyn malik olan hind qoun-
larna qlb almaq Nadir ahn taktiki v mliyyat fall ntic-
sind mmkn ola bilrdi.
Lahordan myyn qdr aralandqdan sonra Nadir ah hind ah
Mhmmd aha yeni bir mktub gndrdi. Bu mktub kifayt qdr
nzakt normalar daxilind yazlmd v Nadir ah ciddi-chdl Hin-
distana doru sfrinin normal qarlanmasna alrd. Nadir ah bir
daha hind sarayna elilr gndrdiyini v onlarn vasitsil fqan qi-
yamlarnn lk daxilin buraxlmamas n hind ahndan xahi
etdiyini xatrladrd. Nadir ah hind ahna qardam dey mracit
edirdi. Nadir ah qeyd edirdi ki, onun elilrin gstriln mnasibt
dostluq rivsin smr v ona gr d Hindistana doru hrkt
etmyi qrara almdr. Nadir ah onu da lav edirdi ki, Clalabad,
Piavri v Lahoru fth edndn sonra hind saraynn nmayndlri-
nin glcyn v mnasibtlrin yenidn dostluq rivsin salnmas
n onlarn yeni tkliflr gtircyin mid edirmi. midlri do-
rulmayanda is hrktini davam etdirmli olmudu (140). Lahordan
hrkt balayandan 4 gn sonra Nadir ah qounlar il Sdlic ay
sahilin atd. Bu ayn keilmsi Hindistan paytaxtna doru yr-
d Nadir ah qounlarnn qarsna xan son byk tbii mane idi.
ayda suyun ox olmas onun keilmsini daha da tinldirirdi. Na-
dir ahn mri il bir ne dst aydan adlamaa chd gstrdi. Am-
ma bu chd uursuz oldu v nticd bu dstlrin tchizatn, ykl-
rini v azuqsini su z il apard. ay zrindn hr hans bir mvq-
qti keid qurmaq n zruri olan vsait mvcud deyildi. Ona gr
qrara alnd ki, qounlar bir ne gnly ay sahilind drg salsn
v ayn suyunun aa dmsi ba versin. Drd gndn sonra ayn
suyu bir qdr sngidi, amma bu da ayn asanlqla df edilmsin
imkan vermdi. Bir trfdn d imal istiqamtind hind svarilrinin
hmlsi Nadir ah qounu n lav bir tinlik yaratd. Nadir ah
svarilrin rhbri Hacxan by taprd ki, bir svari dstsi il hind-
lilrin hmlsinin qarsn alsn v onlarn keid n seilmi ra-
ziy yaxnlamasna imkan vermsin. Bununla bel, Sdlic aynn df
edilmsi bir ne gn kdi. Ad kiln ayn sol sahilin kedikdn
sonra Nadir ah qounu nbal mntqsin doru irlildi (141).
nbaly doru hrkt balamazdan vvl Nadir ah, Hacxan
byin rhbrliyi altnda byk bir dstni avanqard kimi irli gndr-
di. Hacxan by gstri verildi ki, nbal qalasn tutsun v qoun-
larn sas hisssinin yetimsi n orada rait yaratsn. Hacxan by
Krd ald taprn icras n nbal qalasna yetin kimi onu
mhasiry ald. Yerli hali he bir mqavimt gstrmdn z nma-
yndlrini bahal hdiyylrl Hacxan byin yanna gndrdi v
qalann thvil verilmsin razlq byan edildi. Shri gn Nadir ah
qounu il nbaly yetidi. Qala mqavimtsiz tslim edildiyi n
Nadir ah yerli haliy nvazi gstrdi v halinin gndlik yaay
n tinlik yaradlmayaca bildirildi (142).
nbaly yetindn bir gn sonra, yni fevral aynn 19-da Nadir
ah Krnala doru hrkt balad.Qounlarn yk, tchizat v ava-
danlqlar nbald saxlanld v onlarn qorunmas Ftli xan fara
taprld. Eyni zamanda irli kfiyyat qrupu gndrildi. Hmin qrup
xeyli irli hrkt edrk zn hind qvvlrinin topxanasna yetirdi.
Qsa mddtli dydn sonra bir ne hind dysn sir gtr-
mk mmkn oldu. Nadir ah bu sirlri dindirrk Mhmmd ahn
qounlar v planlar haqqnda lav mlumatlar ld etdi. sirlrdn
alnan mlumat thlil edildikdn sonra Nadir ah zimabad adlanan
mntqy doru hrkt balamaq qrarna gldi. Bu mntq Nadir
ahn v hind qounlarnn sas qarlamasn ba vercyi Krnal-
dan 12 mil imalda idi.Qounlarn hrktindn vvl Nadir ah
zimabada qarovul dstsi gndrdi.Qarovul dstsi zimabada atb
dayanmal v oran mhafiz etmli idi. Nadir ah bir dstni d iki
qrupa blrk daha irli, Mhmmd ahn qounlarnn topland
mntqnin kfiyyatna gndrdi. Bu qruplarn biri rqdn, o biri is
qrbdn irlilmli idi. Qruplarn hr biri z istiqamtlrind yerln
aylar, melr, razilrin xsusiyytlri v s. haqqnda mlumatlar
toplamal idilr. Sonradan onlar zimabada qaydb toplanan mlu-
matlar Nadir aha tqdim etmli idilr (143).
Bzi tarixilr ehtimal edirlr ki, sr gtrlm hind topular
Nadir aha zimabadda byk bir qarnizon yerldiyini bildirmi-
dilr. Ona gr Nadir ah ilkin olaraq zimabada z girmyi qrara
ald.Qounlarn sas hisssi nbald saxlanld v ona rhbrlik Ns-
rulla Mirzy taprld. Eyni zamanda Nadir ah sas qoun dstsinin
thlksizliyinin tmin edilmsi n bir ne gstri verdi. Tcr-
bli xanlarn rhbrliyi altnda olan bir ne dstni cinahlarnn m-
hafizsin vziflndirdi. z is bir svari alay il zimabada (mn-
bd saray-e zimabad adlandrlr -M.S.) doru hrkt balad.
zimabad qalas dadan v krpicdn tikilmi v kifayt qdr
etibarl mdafi imkanlarna malik bir qala idi. Hm yerli hali, hm
d bu qalaya snm nbal hakimi bu mdafi imkanlarndan isti-
fad etmkl Nadir ah qounlarna myyn mqavimt gstrdi. Na-
dir ahn mri il dstnin btn toplar qalan at tutdular. Artille-
riyann smrli faliyyti tez bir zamanda qala daxilindkilri tslim
olmaa mcbur etdi (144).
zimabad qalas Nadir ah n son dayanacaq deyildi. Hind qo-
unlar il sas qarlamann ba vermsi n hm irlilmk, hm
d mnasib razi semk lazm idi. str yerli halinin verdiyi mlu-
matlar, istrs d kfiyyatn gtirdiyi mlumatlar gstrirdi ki, hind
qounlarnn rhbrliyi zlri n lverili olan bir razid yerliblr
v Nadir ahn qounlar da hmin razid gzlnilirdi. Hind qounlar
iki trfdn me il hat olunmudu ki, bu da onlarn mdafi im-
kanlarn artrrd. Onlarla zbz razid, Nadir ah qounlarnn yer-
lmsi v faliyyti n dz razi yox idi. Bel bir razid m-
liyyat keirmk Nadir ah qounlarn ar vziyyt sala bilrdi. M-
hmmd ahn qounlarnn yerldiyi raziy aparan yol da me-
likdn keirdi. Onda Nadir ahn diqqtini Krnal-Dehli yolu zrind
yerln Banibt istiqamtindki eni v dzn razi clb etdi. Bu
razid oxsayl qounlarn qarlamas n mnasib corafi rait
var idi.Hmin razi Mhmmd ah qounlarnn dayandl razinin
rqind yerlirdi. Fevral aynn 23-d zimabaddan hrkt edn
Nadir ah Feyz ayn keib Mhmmd ah qounlarnn iki frsng-
liyind olan aq razid drg sald. Bu razi Krnaldan 5,5 mil
aral, onun rqind v imal-rqind yerlirdi. Burada qrar tut-
maqla Nadir ah slind, strateji bir mvqey sahib olmu olurdu v
Mhmmd ahn onunla mhz hmin aq sahd dy girmkdn
baqa arsi qalmrd. nki Nadir ahn yerldiyi razidn Banibt
mntqsini kemkl Dehliy birbaa yol gedirdi. Mhmmd ah
Nadir ahn sediyi razid dy girmsydi, Nadir ah birbaa
Dehliy doru hrkt ed bilrdi.
Drg yerini myynldirn kimi Nadir ah drhal hind
ordusunu mahid etmy yolland. Bir ne dynn mayiti
il hind ordusunun yerlmsini, tchizatn mahid etdi. Bu zaman
Nadir ahn drgsi il Mhmmd ahn drgsi arasnda cmi
yarm frsng msaf var idi (145).
Bununla da Nadir ah Hindistan yrnn hlledici mrhlsin
qdm qoydu. Uzun sfrdn, ar snaqlardan sonra Nadir ah hind
ordusu il sas dyn aparlaca razid drg qurdu. Burada o
ya qalib glrk adn dnya fatehlri srasna yazdra bilrdi, ya da
sayca bir ne df stn olan hind ordusuna mlub olmaqla zn
v ordusunun taleyini ciddi thlk qarsna qoya bilrdi.
Amma qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn yr etdiyi dvrd
Moqol imperiyas znn he d gcl dvrn yaamrd. Hind sara-
ynn sbatszl, saray daxili kimlrin hakimiyyti zifltmsi
dvltin btn potensialnn Nadir ah qounlar il mbarizy sfr-
br olmasna imkan vermirdi. El bunun nticsi idi ki, Nadir ahn
Qndhardan balanan uzun yr zaman ona qar hind saray tr-
findn ciddi addm atlmad.Nadir ah Qndhardan balayaraq
Dehlinin 125 kilometrliyind yerln Krnala kimi kediyi yol rzin-
d oxlu sayda tbii manelrl d rastlad ki, onlarn imkanlarndan
daha smrli istifad olunmas Nadir ah qounlarnn irlilmsini
xeyli tinldir bilrdi. Kabul, Clalabad, Piavr v Lahor qalala-
rnn alnmas da hind saraynda ciddi bir fallq yaratmad. Yalnz
Clam ay sahilind Nadir ah qounlarnn irlilmsinin dayand-
rlmas n Dehlidn gndrilmi hrbi qvv il toqquma oldu ki,
onun da bir faydas olmad. Mhmmd ahn nfuzlu yanlarndan
olan v saray siyastinin formalamasna, Mhmmd ahn qbul et-
diyi qrarlarn mahiyyt v mzmununa tsir imkanna malik olan
Dekn hakimi Nizamlmlk, Aqr hakimi Brhanlmlk lqbli
Sadt xan v Hindistan qounlarnn ba komandan, mirlmra
Xan Dvran arasndak gizli kimlr d btn diqqtin bir isti-
qamt cmlnmsin mane olurdu. Mhz bu yanlarn arasnda fikir
yekdilliyinin olmamas zimabad qalasnn tutulmasndan sonra M-
hmmd ahn Nadir ah qounlar zrin hcum tkil etmk mri
yerin yetirilmmi qald. Nizamlmlk, ahn mrin qar xaraq
bildirdi ki, qounlar dayand drgdn hrkt gtirmk fayda
vermz. Onun nzrinc hind qounlar artq sngrlnmidilr, hm
d Feyz ay il brabr yaxnlqdak melr d qounlarn cinahla-
rnn qorunmasna kmk edirdi. Nizamlmlk tklif edirdi ki, Nadir
ah qounlarn mhz orada qarlamaq lazmdr. Sadt xanla Xan
Dvran is qounlarn irli hrkt etdirilmsini, Nadir ah qounla-
rnn bir qdr irlid qarlanmasn tklif edirdilr. Nadir ah qoun-
larnn irlilmsinin dayandrlmas n ciddi bir addm atlmasa da
Mhmmd ah Sadt xanla Xan Dvrann tklifini qbul edib qo-
unlar bir qdr irliltdi v Krnaln 18 kilometrliyind, Feyz ay-
nn sahilind drg sald (146).
Hindistan ah Nadir ah qounlarnn Dehli istiqamtind irlil-
msini grndn sonra bir qdr fallad v lknin btn potensi-
alnn Nadir aha qar mbarizy sfrbr edilmsin chd gstrdi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, o, btn vilayt hakimlrin qoun ds-
tlri tkil edib Dehliy gndrmyi taprd. Vaxtil Mhmmd
ahn hakimiyyt glmsin kmyini gstrmi v ona gr d ah
saraynda xsusi nfuza malik olan Aqr hakimi Sadt xan 40 minlik
qoun dstsi il Mhmmd ahn qoununa qatld v Nadir aha
qar dy mliyyatnn fal itiraklarndan birin evrildi.
Hind qounlarnn say bard yuxarda qeyd edilmi bzi mnblr
bu sayn daha ox olmasna iar edirlr. Yni, son anda o qdr qo-
un topland ki, Mhmmd ahn znd d Nadir aha qlb ala-
cana bir minlik yarand. Dehlinin imalnda geni razid Mhm-
md ah z qounlarna bax keirdi. Mhmmd ah yaxn yanlar
il bir ykskliyin stn qalxb ucu-buca grnmyn qounlarn
mahid ednd mmnunluunu gizld bilmdi. Xsusil, alaylara
v dstlr blnm qounlarn z bacarn mli kild nmayi
etdirmsi Mhmmd ahn sevincin sbb oldu. Alm Ara-ye
Naderiy gr, Mhmmd ah qounlarn trafn dvr vurmaq
ists d buna nail olmad. nki byk sayda olan qounlar son
drc geni bir razini hat etmidi. Bel olanda Mhmmd ah
hdsiz arxaynlqla bunu byan etdi: gr qounumun hr bir dy-
s bir ovuc torpa qzlba qounlarnn (Nadir ah qounlar
nzrd tutulur-M.S.) zrin atsa hmin qoun torpaq altnda qala-
caqdr. Qoy bel d olsun v onlarn izi qalmasn (147)
Bu hadis o vaxt ba verdi ki, nbal hl Nadir ah trfindn l
keirilmmidi. Mhmmd ah nbalnin l keirilmsini eidnd
qounlarnn oxluundan yaranan sevinci bir qdr ciddildi. Nadir
ah qounlar il qardurmann xlmaz olduunu anlayanda Mhm-
md ah Dehlidn Banibt doru hrkt balad.Alm Ara-ye
Naderinin yazdqlarndan bel bir qnat glmk olar ki, Mhm-
md ah Nadir ah qounlarn Banibtd qarlamaq istyirmi. Lakin
yanlar onu inandrdlar ki, Krnal trafnda mvqe tutmaq hm tc-
hizat baxmndan, hm d mdafi baxmndan daha mnasibdir. M-
hmmd ah da bu mslhtlri qbul edib qounu Krnal yaxnlna
gtirdi (148).
Bununla, vvlc Mhmmd ah, sonra da Nadir ah Krnal ya-
xnlnda dyqaba mvqelrini tutmu oldular. Qarda Nadir a-
h hyatnn n byk dy mliyyat gzlyirdi. Bu dy mliy-
yatndan qalib xmaq n o, yerli raiti, dmn qvvlrinin im-
kanlarn, htta qar trfin iradsin hakim olan siyasi ab-havan bel
dqiqlikl yrndi. Tdqiqatlarn fikrinc, Krnal dyn planla-
drarkn Nadir ah aadak bir sra mqamlara nzr yetirdi:
- Nadir ah bilirdi ki, hind qounlarnn rhbrliyi arasnda fikir yek-
dilliyi yoxdur v onlar arasnda ixtilaf mnvi-psixoloji baxmdan qo-
unlarn faliyytin d tsirsiz tmyckdir. Bu msl il bal
dydn qabaq Nadir ah qoun balarn v srkrdlrini toplayb
hind qounlarnda mvcud olan mnvi-psixoloji durumu onlara at-
drd. Nadir ah z srkrdlrin onu da anlatd ki, mlubiyyt d-
ar olduumuz halda geri kilmy yolumuz olmayacaqdr. nki
hrkt marrutu boyu itat altna gtirilmi tayfalar v yerli hali
Nadir ah qounlarnn mlubiyytindn xbr tutandan sonra bu
qoundan qisas almaq imkann ldn vermyckdir. Nadir ah sr-
krdlrini vvlki dylrd gstrdiklri cati v zmkarl tk-
rar etmy, dmn el ilk qarlamada ona ar zrb vurmaa a-
rd.
- Hind qounlarnn rhbrliyi oxlu sayda dy filinin istifadsin
byk mid balayrd. Fillrin dyd istifad edilmsi v xsusil
onlarn qounlarn n xttind yerldirilmsi Nadir ahn znn d
nigaranlna sbb olmudu. nki el fillrin grn Nadir ah
dylrin sarsdc mnvi-psixoloji tsir gstr bilrdi. Nadir
ah bu mqamn mhmlyn d srkrdlrinin nzrin atdrd.
Amma onu da lav etdi ki, dmnin dy fillrinin sradan xarl-
mas n myyn vasitlr l atmaq fikrinddir. O mr etdi ki, el
gec ikn nqliyyat v danmalar n nzrd tutulmu dvlrin bir
hisssini n mvqelr gtirsinlr, onlarn belin mis tndirlr balan-
sn v bu tndirlrin iin qra batrlm odun v aac paralar yl-
sn.Hmin dvlr dy qaba znburk dvlrinin yerldiyi isti-
qamt gtirilsin v sonrak addm n Nadir ahn xsusi iarsi
gzlnilmli idi. Nadir ah nzrd tutmudu ki, bu dvlrin belin
balanm tndirin iindki aaclara od vurulsun v belinin qzma-
sndan vahimy dm dvlr dmn fillr istiqamtin qovulsun.
mid edilirdi ki, bu ml dmn fillrinin srasnn pozulmasna yol
aacaqdr.
- Nadir ah bu dyn taktikasn da vvlki dylrd olduu kimi
daha ox gzlnilmzliyin, srtin, dmnin myyn edilmi zif
nqtsin gcl zrbnin endirilmsi zrind qurmaq istyirdi. Nadir
ah srkrdlrin d byan etdi ki, btn istiqamtlr zr dmn
stn glmy ehtiyac yoxdur. Kifaytdir ki, dmnin zif nqtsi
myynldirilsin v n gcl zrb d hmin nqty vurulsun
(149).
Alm Ara-ye Naderid Mhmmd ah qounlarnn n dstsi
il Hacxan byin rhbrliyi altnda olan dstnin qarlamasna to-
xunulur. Mnbdn aydnladrmaq tin deyil ki, bu toqquma hind
qounlar Krnalda drg saldqdan v Sadt xann qoun ds-
tsinin Banibt atmasndan bir gn vvl ba vermidir. Bu bard
yazlanlar dorudursa onda Mhmmd ahn n dstsinin deyil, ox
gman ki, shbt hind drgsinin mhafiz dstsinin Hacxan b-
yin svari dstsi il qarlamasndan ged bilr. Mnbd o da bildi-
rilir ki, Hacxan by dstsini qrupa bld, z ortada olmaqla sa
cinah Qasm by Qacara, sol cinah Mhmmdli xana taprd. Ha-
cxan by hind dstsin gzlnilmdn zrb endirdi, qar trfin d-
yqaba dzlnn icrasna bel imkan vermdi (150).
Mhmmd ah Nadir ah qounlarnn Krnal yaxnlnda
drg salmas xbrini eidn kimi drhal dy balamad. nki
bir trfdn dyn xarakteri bard qti qrar qbul edilmmidi.
Mhmmd ahn yanlarndan bzilri hind qounlarnn mdafid
dayanmasn v Nadir ah qounlarnn da mdafi sngrlrind qar-
lanmasn istyirdilr. yanlarn v srkrdlrin bir qrupu is m-
dafi sngrlrind dayanman hind qounlar n thlk ola bil-
cyini dnr v hind qounlarnn hcuma kemsini mqsduy-
un bilirdi. Son nhaytd Mhmmd ah da hcuma kemyi qrara
ald.Digr trfdn Mhmmd ah Sadt xann z qounu il yeti-
msini gzlyirdi. Onun dstsinin yetimsi il qounlarn qrupla-
drlmas, dyqaba dzln myynldirilmsi baa atdrla
bilrdi. Mvcud olan mlumatlara gr, fevral aynn 23-d Sadt
xan rhbrlik etdiyi qoun dstsi il Banibt glib atd (151).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Sadt xann dstsi kifayt qdr
byk dst idi v Mhmmd ah da onun glib xmasn gzlyirdi.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Sadt xann byk bir qoun dstsi
il Mhmmd ahn kmyin tlsmsi xbrini Nadir ah da alm-
d. Qrara alnd ki, Sadt xann dstsin hl yolda ikn zrb endi-
rilsin. Bunun n Nadir ah trfindn Xanli xann v Hacxan by
Krdn rhbrliyi altnda olan dsty xsusi taprq verildi. Bu mn-
bd olan mlumata gr, hmin dstnin dozor qrupu il Sadt xan
dstsinin n qruplarndan biri arasnda toqquma ba verdi. Sadt
xann sas qvvlri dyd itirak etmdilr v Sadt xan Mhm-
md ahn drgsin yetindn sonra onun dstsin hcum edil-
msi v balcas is onun dstsinin yklrinin v parknn Nadir ah
dstlri trfindn l keirilmsi haqqnda mlumat ald.
Grnr, Sadt xan dstsinin dy dzln v mhafizsin
lazmi diqqt yetir bilmmidi.nki dstnin park v nqliyyat qru-
pu dstdn kifayt qdr aral dmd. Xanli xan nqliyyat qru-
punun arxada qalmasn eidn kimi onun stn hcum kdi. Nq-
liyyat qrupunda is vvlc gman edilirdi ki, glnlr dst rhbrliyi
trfindn onlara gndriln kmkdir. Yalnz sonra aydn oldu ki, g-
lnlr Nadir ah qounlardr. Xanli xan, Sadt xann btn yklri-
ni v tchizatn l keirdi (152).
Gec ikn bu xbr Sadt xana atdrld. O drhal yklrin v
tchizatn geri qaytarlmas n yola dmk mri verdi. Mnblrin
v tarixilrin mlumatna gr, Sadt xann bu chdi uursuz bir
chd oldu. nki uzun sfrdn sonra onun dylri xeyli yorul-
mudular v bel bir vziyytd gec vaxt Nadir ahn qoununa qar
mvqe tutmaq el d asan deyildi. Ona gr Sadt xan trafna gcl
dst toplaya bilmdi. Nticd, Sadt xann arsiz chdi uur qa-
zanmad v sas dyn balamas rfsind hind qvvlri artq ilk
zrbni aldlar (153).
Mhmmd ahn traf, xsusil d Nizamlmlk onu dy
balamaqdan kindirmk istyirdi. Bu adamlar rmmallarn syl-
diklri sasnda hmin gnlrin mharib aparlmasna mnasib olma-
dn bhan gtirrk vaxt uzatmaa alrdlar (154).Nadir ah qo-
unlarnn manevrlri hind qounlarnn faliyytsiz qalmasn mm-
knsz edirdi.
Fevral aynn 24-d Nadir ah qounu drgdn hrkt edib
Krnala doru irlildi. Nadir ahn z qoununu nec qrupladrmas
haqqnda hm mnblrd, hm d tarixi aradrmalarda mxtlif
mlumatlar mvcuddur. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, o z
qounlarn stuna bld. Buradak qsa mlumatdan aydn olur ki,
Nadir ahn 2-ci olu Nsrulla Mirz bu stunlardan birin rhbrlik
edirdi v o, Cml glnn imalndan Krnala doru irlilmli idi.
Alm Ara-ye Naderid Nsrulla Mirznin qoun dstlrindn biri-
n rhbrlik etmsi tsdiq olunur. Amma bu mnby gr, Nadir ah
qounlar sa v sol cinahlarda, mrkz dstd v aryerqardda (arxa
dst) qrupladrlmd. Nadir ah 50-60 nfr sadiq qulamn ha-
tsind dy dzlnn tkili il xsn mul olurdu. Mnbnin
verdiyi mlumata gr, o z qoununu 72 srada dzd v qvvlrin
n xttind artilleriyan yerldirdi. Mahmud by far, Qasm by
Qacar v Xanli xann rhbrliyi altnda olan avanqard qrup is k-
fiyyat ilri aparmaqla hind qvvlri il dy balamal v onlara
ilk zrbni vurmal idilr (155).
Nadir ah qounlarn dyqaba dzlnn nec aparlmas il
bal tarixi dbiyyatda mvcud olan fikirlri d qrupladrmaq mm-
kndr. Bzi tdqiqatlar qeyd edirlr ki, Nadir ah qruplaman aa-
dak kimi aparmd:
Birinci xtd ar toplar v svari dstlri yerldirilmidi. Zn-
burklr d bu xtt idi. Nadir ahn dy bayra bu xttin mrk-
zind dalalanrd.
kinci xtt xsusi dvlr dstsindn tkil edilmidi. Bu dvlr
gec ikn dy mvqeyin gtiriln n xtd olan svarilrin arxa-
snda yerldirilmkl gizldilmidi. Dvlrin belin tndirlr (byk
qazanlar) balanlm v irisi d neft batrlm odunlarla doldurul-
mudu.Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu dvlr hind qounlarnn
nnd yerldirilmi fillrin srasn yarmaq n nzrd tutul-
mudu.
nc xtd ar silahlarla silahlanm piyada qvvlri mvqe
tutmudu.Piyadalarn hr iki cinahna bxtiyari v grc svarilri
yerldirilmidi. Bu xtd rhbrlik Nsrulla Mirzy taprlmd.
Nhayt, 4-c xtt Hacxan byin rhbrliyi altnda ahn svari
qvardiyasndan, da svarilrindn v krd dstlrindn tkil olun-
mudu (156).
Bzi tarixilr is Nadir ah qounlarnn qrupladrlmasnn aa-
daki kimi aparldn iddia edirlr:
1.Dy srasnn qarsnda qarovul dstlri dayanrdlar. Dy
balanana kimi onlar qar trfl tmasa girmkdn kinmli idilr;
2.lk xtd ar silahlarla silahlanm svarilr, ar toplar v onla-
rn da qarsnda znburklr yerldirilmidi;
3.kinci xtd ar silahlarla silahlanm piyadalar mvqe tutmu-
dular. Bu dst digr dstlrl z faliyytini tnzimlmli v yeri
glnd onlara kmk gstrmli idi;
4.Btn qounlarn cinahlar svarilr trfindn mhafiz olunur-
du.Sol cinahda Hacxan byin rhbrliyi altnda olan svari dstsi,
sa cinahda is Bxtiyari svarilri mvqe tutmudular. Dyn sr-
tini v hcumun balanmasn da svari dstlri z zrin gtr-
mli idi.
5.Dy dzlnn 3-c xttind yngl piyadalar dayanmd-
lar.Bu piyadalarn bir hisssin qounun ykn v parkn qorumaq
taprlmd;
6.Hind fillrinin srasn yarmaq n nzrd tutulmu dvlr
dstsi birinci xttin arxasnda yerlmidi;
7.Ba komandann keik svarilri v qarovullar nd qrar tut-
mudular v onlar Nadir ah ba ver bilck thlklrdn qorumal
idilr (157).
Tdqiqatlarn yazdqlarn mumildirrk bel bir qnat
glmk mmkndr ki, z qvardiya svarilri il n xtd qrar tutan
Nadir ah birinci xttin rhbrliyini d z zrin gtrmd. Dy-
n btn arl da he bhsiz ki, birinci xttin zrin dmli
idi. Bu xttin dyn gclndirck 2-ci xtt rhbrliyi is Nadir
ah olu Nsrullaya taprd.
Alm Ara-ye Naderid hind qounlarnn dy qaba dzl
bel tsvir olunur: Hind qvvlri sngrlndiklri mvqedn hrkt
edrk dyn nzrd tutulduu raziy 1500 dd top gtirdilr.
500 dd top is ilkin mvqelrin mhafizsin saxlanld. Dy
meydanna 12 min dd sfpozan, 12 min dd ar tfnglr, fillr v
od atan qurular gtirildi. Dy dzlnn mrkzind v cinah-
larda Xan Dvran, Mzffr xan, Vasili xan, Sadt xan, mirqulu
xan, li Mhmmd xan, Etibar xan, kilby xan, lisd xan, ah-
dad xan, Mzffr xan, Ata xan v Nsrulla xann rhbrliyi altnda
olan qoun dstlri mvqe tutmudular. Mhmmd ah z is filin
stnd qounlarn n xttind dy mahid etmli idi. Onun
trafnda 20 minlik rac dstsi ahn mhafizsini tmin etmli idi.
Qounlarn qarsna toplar v sfpozanlar yerldirildi. Artilleriya
nd bir ne srada dzlmd. Qounlarn arxasnda ba vzirin v
bir ne tannm yann rhbrliyi altnda silahlandrlm insan kt-
lsi d mvqe tutub dy qatlmaq vaxtn gzlyirdi. Bu ktlnin
yerldiyi razi bir mil uzunluunda idi. Ktlnin trafna dzlm
toplar v od atanlar bu dstnin hcumunu mayit etmli idi (158).
Tdqiqatar oxsayl hind qounlarnn drd xtt zr yerldi-
rildiyini yazrlar:
Birinci xtd dy fillri yerldirilmidi. Mvcud olan mlumat-
lara gr, onlarn say 2000 idi. Son drc byk razini tutmal olan
bu fillrin xortumlarna iti ksn qlnclar balanm v bdnlrin
is zireh geyindirilmidi.Fillrin htta xaotik hrktlri bel Nadir
ah qounlarna ar itki gtir v ya onlarn faliyyt nizamn poza
bilrdi.Ona gr srdar Nzrxan trfindn rhbrlik ediln fillr ds-
tsin byk midlr balanlrd.
Hind qounlarnn sas dstsi ikinci xtd mvqe tutmudu. Bu
xtt qounlarn ba komandan Xan Dvran trfindn rhbrlik edi-
lirdi.Onun rhbrliyi altnda olan qoun dstsinin 30 min saynda ol-
duu gman edilir.Dstnin z artilleriyas var idi. Xttin sa cina-
hndak qounlara srdar Mzffr xan, srdar li Hmid xan, srdar
Mirqulu xan, ahdad xan, Zaman xan rhbrlik edirdi. Sol cinahdak
qounlara is Fxrddin xan, zim xan, Can xan v Seyd Niyaz xan
rhbrlik edirdi. Xttin cinahlarna bir ne dygn alaylar yerldi-
rilmidi - Byk Param alay, Cat alay, Sind alay. Hmin alaylar Xan
Dvrann rhbrliyi altnda olan qounlarn cinahlarn mhafiz et-
mkl qounlarnn hcumunun genilndirilmsin d z paylarn
vermli idilr.
nc xtt is Sadt xann rhbrliyi altnda idi. Bu xtd 40
minlik bir qoun dstsi var idi. Bu xtd olan qoun balarnn oxu
gman edirdi ki, dy fillrinin hcuma buraxlmas il Nadir ah
qoununun taleyi hll olunacaqdr.Fillrin ayaqlarnn altndan salamat
xanlar da ikinci xtdki hind qounlar trfindn mhv edilckdir.
Ona gr gman edilirdi ki, 3-c xttin zrin el bir arlq dm-
yckdir.
Drdnc xtd is ehtiyat qvvlr birldirilmidi. Tdqiqatla-
rn fikrinc, Mhmmd ah da drdnc xtd qrar tutmudu. O da
gman edilirdi ki, drdnc xttin dy girmsin he ehtiyac ol-
mayacaqdr. Ona gr nzrd tutulmudu ki, drdnc xtt daha
ox mhafiz ilri taprlsn.
Hind qounlarnn hat etdiyi razi 50 hektarlq bir razi idi (159).
Ceymz Frezer hind qounlarnn dy dzlndn danarkn
bildirir ki, Mhmmd ah qounlarn mrkzind mvqe tutmudu v
onun qarsnda da gcl artilleriya dayanmd. Mllif eyni zamanda
mrkzdn sada, solda v arxada dayanan qoun dstlrin kimlr
trfindn rhbrlik edildiyini bildirir. Qeyd etmk lazmdr ki, adlar
sadalanan srkrdlr arasnda n Sadt xann, n d Xan Dvrann
adlar vardr (160).
Qar-qarya gln qvvlrin dy dzl haqqnda mnb v
tdqiqat srlrind fikir yekdilliyi olmad kimi, Krnal dynn
balanmas v gedii haqqnda da mumi bir fikirl rastlamaq tin-
dir. Ona gr Krnalda ba vern son drc grgin v iri miqyas d-
y mliyyatnn real mnzrsinin yaradlmas da ox tindir. Am-
ma dy mliyyatna clb edilmi qvvlrin, tchizatn v heyvan-
larn miqdar onun miqyasn v grginliyini tsvvr etmy imkan
ver bilr.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v eyni zamanda Nadir ah haq-
qnda sanball tdqiqat sri yazm L.Lokkart Krnal dynn ba-
lancnn Sadt xann z yklrini v parkn geri almaq n Nadir
ahn qvvlri il qarlamas anndan gtrldyn iar edir
(161).
Qeyd etmk lazmdr ki, hm digr mnblr, hm d tdqiqat sr-
lri bu mvqeni tkrar etmirlr.Mntiql d yanaldqda Krnal dy-
nn bu shn il balanmas inandrc grnmr. Sadt xann
ldn getmi yklrin geri qaytarlmasna chd gstrmsi, btnlkd
Krnal trafnda ba vernlrin bir shnsi ola bilr.ox gman ki, el
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid d Sadt xanla bal olan bu shn
mumi mzmundan qoparlaraq ayrca diqqt atdrlmdr.
Bir sra tdqiqatlar is dy mliyyatnn hind qvvlrinin ar-
tilleriyasnn, sonra is Nadir ah artilleriyasnn qarlql atlrl
balamas v onlarn atlrinin ardnca dyn svarilr trfindn
davam etdirilmsi fikrind israrldrlar (162). Bel bir balancn
mmknly qbul edil bilr.Amma hind qounlarnn qarsnda
2000 ba fil yerldirilmis v onlara ox byk mid balanrdsa,
mntiqn dy mliyyat da mhz fillrin irli buraxlmas il ba-
lana bilrdi. Bu qdr sayda olan fillr bir ne srada hind qounla-
rnn qarsnda mhafiz xtti yaratmaqla brabr, hm d qar trf
n keilmz bir xtt idi.
Nadir ah dvrnn masirlrindn olan rus general Kimiovun
yazdqlarna xsusi istinad edn tdqiqat Mqtdir d dy m-
liyyatnn fillrin irli xarlmas il balandn qeyd edir. slind,
bu balanc v bu mrhld Nadir ahn iltdiyi taktika Krnal d-
yn n yaddaqalan mqamlarndan biri idi. He vaxt dy fillri
il qarlamam Nadir ahn konkret raitd bu heyvanlarla mba-
riz aparlmas n sad v smrli bir vasitnin taplmas da Nadir
ahn srkrdlik tfkkrnn yeni bir nmayii idi.
C.Hanvey d dyn mhz fillrin irli buraxlmas il ba-
landn bildirir. Qeyd edildiyi kimi, dy fillrinin yaradaca va-
himy byk midlr balayan hind qounlar rhbrliyi bu nhng
heyvanlar irli buraxdlar. Onlarn dy atlmas il Nadir ah da
birinci xttin arxasnda yerln dvlrin belin balanm tndirin
iindki odunlara od vurma mr etdi.Neft batrlm odunlar drhal
od gtrd v bellri odlanan dvlr vahim iind zlrini irli
atdlar.Onlarn aqn qalar fillrd d bir vahim v aqnlq ya-
ratd.rliy doru hrkt qeyri-mmkn olanda fillr geri z tutdular
v onlarn yolu zrind olan hind dylrini ayaq altna aldlar.
Yaranan hrc-mrclik hind qvvlrin ar tlfat verdi (163).
Nadir ahn inc dnlm bir hrkti il qounlarda qorxu ya-
ratm fillr dstsi ninki zrrsizldirildi, htta hind qounlarnn bu
qorxunc qvvlri onlarn zlrin qar istiqamtlndirildi v fillr z
sahiblrini ayaqlar altnda tapdaladlar. Digr trfdn fillrin prn-
prn salnmas Nadir ah qounlarnn dy hval-ruhiyysini xeyli
yuxar qaldrd.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi d Krnal dy haqqnda olan
mlumat xeyli ksaddr.Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ah d-
y dzln baa atdrandan sonra Mahmud by farn, Qasm
by Qacarn v Xanli xan Kuklann rhbrliyi altnda olan avanqard
dst hind qounlar istiqamtind kfiyyat xarakterli reydlr bala-
dlar. Dy ilk balayan onlar oldular v bu dsty veriln taprq
hind qounlarnn n xarlm mhafiz dstlrini zrrsizldir-
mk v onlara zrb endirmk idi. Hind qounlar trfindn is M-
hmmd ahn yaxn qohumlarndan olan Mzffr xann 7 minlik
dstsi irli xarld. Nadir ah dylri el ilk qarlamada tb-
bs l aldlar v Mzffr xann irlilmk n gstrdiyi btn
chdlr uursuzlua dar oldu. Hind srkrdsi Mzffr xan z is
Xanli xann oxunun qurban oldu. z rhbrini itirn dst geri kil-
my balad. Vziyytin mrkkbldiyini grnd Mhmmd ah
artilleriyann i salnmasna gstri verdi. Toplar, od bombas atan-
lar, tfnglr, badliclr, zrbznlr dy qoulmaqla grginliyi x-
susi hdd atdrdlar. Mnbd veriln tsvir gr, hm avanqard
dst, hm d Nadir ahn anabir qarda Ltfli xann v Hacxan
Krdn dayand sa cinah sanki gll v bomba ya altna dd.
Bel olanda avanqard dst geri kilmk mcburiyytind qald. Am-
ma Nadir ahn qzbin dar olmamaq n dstnin dylri
son nfsdk vurumaa aldlar.Geri kilmycyi tqdird
avanqard dstnin btnlkl mhv olacan grn Nadir ah onlara
gerilmk mri verdi.
Dst geri kilrk Ltfli xann rhbrliyi altnda olan dstnin
arxasnda mvqe tutmal idi. Eyni zamanda Nadir ahn mri il Lt-
fli xann dstsi fal dy qouldu. Bu dstd olan toplarn, sf-
pozanlarn, zrbznlrin, badliclrin v tfnglrin ati il dy
meydannda toz-duman almi brd. Ltfli xann 10-12 min nfr-
lik piyada qoun dstsinin fdakarl qar trfi d mcbur etdi ki,
daha smrli vasitlr l atlsn (164).
Hind qounlarnn 8 min nfrlik baqa bir dstsin taprq
verildi ki, top v tfng atlrinin mayiti il Nadir ah qounla-
rnn sol cinahna hcum edilsin. Hmin cinahda Nadir ahn baqa
bir gey qarda, Ltfli xann doma qarda olan Ftli xan, Mhm-
mdrza xan far, Mzffrli xan Bayat, Mhmmdrza by Mqd-
dm, limrdan by far v digrlri vuruurdular. Hind qvvl-
rinin irlilmk chdin qar Nadir ah z minbalarn v beyzba-
larn iki istiqamtdn dy qodu. Bununla, iki qounun byk
qvvlri qar-qarya gldi. Alm Ara-ye Naderinin tsvirin gr,
bir-birinin stn yan dstlrin qanl dy qatld razi chn-
nm meydann xatrladrd. Hr iki trfdn gstriln zmkarlq
oxlu sayda qarlql itki il mayit olunurdu. Dy meydannda
sralar seyrln bir dst digri il vz olunurdu. lbyaxa dylr
iddtlnnd dost v dmn qvvlri myynldirmk d tin-
ldi. Alm Ara-ye Naderinn tsvirin gr, hind qounlar da xeyli
inadkarlqla dyrd. Nticd, Nadir ah qounlarnn n sralar
geri kilmk mcburiyytind qald.Yalnz czayirilrin srrast at-
lri hind qounlarnn irlilmsini dayandrd. Mnbnin mlumatna
gr, dy o qdr grgin gedirdi ki, Nadir ah atdan yer db
zn Allaha tutdu v bu ar dyd qounlar n qlb arzulad
(165).
Bundan sonra Nadir ah atlanb z d dy girdi v ehtiyatda
saxlad bzi dstlri d dy atd. O, 3 min nfrlik Xorasan
czayirilrin rhbrlik edn minba smayl by taprd ki, n
xtt xb hind qvvlrini at altna alsn v he bir vchl geri
kilmsin. Bu dst piyadalarn hcumunu gclndirmkl onlarn
hval-ruhiyysinin mhkmlnmsin d tsir gstrmli idi. Eyni za-
manda Nadir ah z irli atlmaqla qounu qtiyytli hcuma qal-
drd. lk hcum chdi dmnin sralarn yarmaa kifayt etms d
bu niyytin ikinci chdi il nail oldu. Bununla, Nadir ah Xan Dv-
rann rhbrlik etdiyi xttin mqavimtini qrb Sadt xann rh-
brliyi altnda olan dst il qarlad.
El ilk zrblr Sadt xann rhbrliyi altnda olan dstnin sra-
larn da lrzy gtirdi. Nadir ahn mri il qaracurlu, far, qacar,
kuklan, Azrbaycan v raq svarilrindn tkil edilmi v Nsrulla
Mirz trfindn rhbrlik ediln dst hcuma qouldu v Sadt
xann dstsin vurulan zrb daha da gclndirildi. Gclndiriln h-
cum btnlkd hind qounlar arasnda yaranan aqnl xeyli ar-
trd. Nadir ah qounlarnn uuru el bir miqyas ald ki, Mhmmd
ah filin belindn yer srayb iti qaan atlardan birini mindi v dy
meydanndan qad. Amma onun srkrdlrindn oxu v o cm-
ldn d hind qounlar ba komandan Xan Dvran z hyatn xilas
ed bilmdi (166)
Sadt xan da Nadir ah dylrinin zmkarl qarsnda aciz
qald. O yalnz tsadf nticsind lmn cngindn xilas ola bildi.
Mnbd mvcud olan mlumata gr, Sadt xan z filinin belindn
trafdak Nadir ah dylrini ox atin tutdu. ahbaz by adl
qaracurlu dylrindn biri lindki niz il onu vurub yer sald.
Ardnca onu ldrmk istdi. Yaxnlqdak hind dylrindn biri
onun Sadt xan olduunu syldi. Bel olanda ahbaz by onun l-
qolunu balayb Nadir ahn hzuruna gtirdi. Alm Ara-ye Naderi
mllifinin yazdna gr, Krnal dynd drd, yeddi v skkiz
minlik qoun dstlrin rhbrlik edn 300-400 hind srkrdsi l-
drld v 300- yaxn yksk vzifli qoun srkrdsi v yanlar is
sir alnd. Sadt xanla rastlaanda Nadir ah ona bel dedi: Biz
sndn bel kimni, mharibni v narahatl gzlmzdik. Sn
ki, ran hlin mnsubsan (Sadt xan Niapurda doulmudu-M.S.)
v Hindistanda var-dvlt hrt v ad-san sahibi olmusan. Sn
nfuzlu bir xs kimi bizml birlikd grk imkan vermyydin ki, i
bu yer atsn . Sadt xann cavab bel oldu: Qrx ildn artqdr
ki, Mhmmd ahdan sultan titulu, hakimiyyt v byklk almam
v Hindistann saylan mirlrindn biri olmuam. Bu padaha tabe
olmaqdan v itatdn boyun qaran vilaytlri ksn qlncmla yeni-
dn itat altna gtirmim. Mn be gnlk fani dnyadan tr ran
camaatnn ocana rfsizlik gtir bilrdimmi? gr baqa bir gn
hmin diyardan kims bu mmlkt glib Hindistan hlinin mzm-
mtil qarlasayd ki, Niapurlu Sadt xan bu lky yalnz at v
qams il glndn sonra Hindistann yeddi vilaytin sahib oldu,
lknin komandanna evrildi, sonra is iki gnlk etibarsz mr
n ran padah il szldi v Mhmmd ahn ne illik haq-
qndan z evirdi, onda qiyamt gnn kimi mni lntlyrdilr.
Mnim Xorasanl damarlarm qeyrt v namusdan skik olmad
n sinmi sipr eldim, tpr v dzm gstrdim ki, sonradan ran
v Hindistan hlinin mzmmtlrin tu glmyim (167).
Nadir ah Sadt xann bu cavabndan ox raz qald. O mr etdi ki,
Sadt xan ayrca bir adra aparb yarasnn malicsi il mul
olsunlar.Lakin yaras ar olduu n n tcrbli hkimlr bel Sa-
dt xann hyatn xilas ed bilmdilr v gndn sonra o, dnya-
sn dyidi.
Xan Dvrann dnyasn dyimsi v Sadt xann sir dmsi
il Krnal dy he d bitmdi. Amma hr halda Mhmmd ah
ox ar zrb ald. Onun dayaqland iki byk srkrdnin itiril-
msi qounlara da ar tsir gstrdi. Bununla, slind Mhmmd ah
da arsiz vziyytd qald v qounlarn idarsind bir hrc-mrclik
v nizamszlq yarand.
Hind qounlarnn ixtiyarnda olan fillr, artilleriya v odlu silahlar
Nadir ah qounlarnn lin kedi. Amma Nadir ah ndns geri
qamaqda olan hind qvvlrini tqib etmkdn kindi. Bu takti-
kadan Nadir ah znn vvlki dylrind mhartl istifad et-
midi. Srtli v qtiyytli tqib hind qvvlrinin tamamil mhvin
gtirib xara bilrdi. Bir trfdn havann qaralmas, bir trfdn qv-
vlrin ar dydn sonra yorulmas v bir trfdn d hind dr-
gsind onu n gzldiyin min olmamas Nadir ah tqibdn -
kindirdi. bhsiz ki, Nadir ah hind qvvlri zrindki qlbsin
min idi v ona gr d qounlara istiraht imkan verdi.
Axama yaxn mliyyat meydan tamamil boald. trafda gz
dyn yalnz dy qurbanlar idi. Tarixilr Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderiy saslanaraq hind qvvlrindn 30 min nfrin ldyn
xbr verirlr.Amma bu rqmin doruluunu qbul etmynlr d
vardr. Bununla blk d razlamaq olar. Szsz ki, Krnal dy
kimi ktlvi dyd meydana xan itkilrin say az deyildi. Lakin
Nadir aha qlb gtirn hind qounlarnn itkilrinin oxluu yox,
onun evik taktikas, srtli hcum nticsind hind qvvlrinin hs-
sas nqtlrin hlledici zrbnin vurulmas, hind qounlarnda va-
him, tla, qorxu v aqnln yaradlmas idi. El bunun nticsi
idi ki, dy baa atan gnn axam oxlu sayda hind dylri
Mhmmd ahn drgsini trk edib Dehliy trf frarilik etdilr.
L.Lokkarta gr, hind itkilrinin ox byk olmamasnn sbb-
lrindn biri d hind qvvlrinin btnlkl dy qoulmamas idi.
Onun yazdqlarna gr, srkrdlr arasnda mvcud olan ixtilaflar
zndn Nizamlmlk dy qoulmamd v bunun nticsind sol
cinahda sakitlik pozulmad (168). Mlumatlarn qeyri-mkmmlliyi
zndn Nizamlmlkn bu dyd harada dayandn v hans
vzifni icra ed bilcyini aqlamaq tindir. Bununla bel, Nadir
ahn da srkrdlik dhas zn onda gstrdi ki, bir ne qat say
stnlyn malik olan hind qounlarnn tam faliyytin imkan
vermdi, stn taktikas il stn hind qvvlrini diz kdrd.
Dyn ilk gn baa atandan sonra Nadir ahn gstrii il
Mhmmd ahn drgsi mhasiry alnd.Hind qvvlrinin
Dehli il olan laqlri ksildi. Bu tdbirin hyata keirilmsi hind
qvvlrinin ar olan vziyytini daha da arladrd.Mvcud olan
mlumatlara gr, shri gn Nadir ah dy meydannda tn gnn
uurlarn qeyd etdi v frqlnnlri mkafatlandrd. Hmin vaxt Na-
dir ahn srkrdlri ondan dy davam etdirmk, hind qounlarn
tamamil mhv etmk icazsi istdilr. Nadir ah is mhasirnin bir
ne gn davam etdirilmsi il hind qvvlrinin iradsinin qrlaca-
na min idi (169).
Mhmmd ahn drgsinin mhasirsi il kifaytlnmyn
Nadir ah Xanli xan Kuklan, Mhmmdrza xan Krd, brahim xan
v Qasm by Qacarn rhbrliyi altnda olan 10-12 min nfrlik bir
dstni Banibt yollad. Hmin dst orada mhkmlnmkl Dehli-
y aparan yolu ksmli, Dehlidn gndril bilck btn kmklrin
qarsn almal idi. Qni xan bdalinin rhbrliyi altnda olan baqa
bir dst is Kmir yolu zrin gndrilmidi. nki Kmirdn d
Mhmmd aha yardm gndrilmsi bard xbr alnmd. Doru-
dan da, Qni xan orada olduu mddtd Mhmmd ah drgsin
rzaq aparan bi ne min heyvandan ibart yk karvannn qars
alnd. Sonradan Banibtd d Mhmmd aha Dehlidn gln azuq
karvannn qars saxlanld (170).
Hind qounlar geri kilndn sonra Mhmmd ah drgsini
mhkmlndirmyi, sngrlri gclndirmyi, salamat qalm olan
toplarn da drgnin mhasirsin clb edilmsini taprd. Eyni za-
manda n yaxn adamlarn v yanlarn trafna toplayb n etmk
bard mslhtlm apard.
C.Hanvey gr, Mhmmd ah yenidn Nadir ahla dy qatl-
maq istyirdi. Guya o slh danqlarna getmkl var-dvltinin l-
dn verilmsi v nfuzunun lklnmsi il barmad n mlu-
biyytini hl qbul etmk istmirdi. Amma qounlar idar edck bir
adam da qalmamd ki, mharibni davam etdirsin. Ona gr d M-
hmmd ah yanlarnn mslhti il slh danqlarna balanmasn
qbul etdi. Hmin tklifi is ona Nzamlmlk v digrlri etdilr
(171).
ox gman ki, qlby min olan Mhmmd ah kifayt qdr
rzaq ehtiyatna malik deyildi. Bu cht z d Mhmmd ah slh
danqlarna getmsin svq ed bilrdi. Digr trfdn Nadir ah t-
rfdn mhasirnin gclndirilmsi d slh danqlarn aktualladra
bilrdi.Yni, slind Mhmmd ahn tslim olmaqdan baqa arsi
yox idi. Ona gr d tezlikl slh danqlar baland.
Mhmmd ah trfindn slh danqlarnn aparlmas vzir
Nizamlmlk taprld. Krnal dyndn gn sonra Nizaml-
mlk v onun mayitin verilmi zimli xan iki qounun arasn-
dak razid bayraq qaldrdlar. Bunun n demk olduunu yax baa
dn Nadir ah srkrdlri onlar ah adrna apardlar (172).
Nizamlmlk, Nadir ah drgsind, elc d Nadir ahn z
trfindn yax qarland. Alm Ara-ye Naderiy gr, onlarn ara-
snda qarlql dmnilik hisslrindn uzaq olan bir shbt oldu.
Nadir ah elilr qiymtli hdiyylr balad v eidnd ki, hind
drgsind azuq v meyv yoxdur, ora oxlu azuq v meyv
gndrdi (173).
C.Hanvey gr, is Nadir ahla Nizamlmlkn arasnda geni
shbt oldu. Nadir ah bu shbtind Hindistana yrnn sbblri-
ni aqlad, n ar gnlrind lksinin Hindistana yardm gstrdiyi
halda, sfvilrin tin gnlrind Hindistandan bel bir yardm alma-
dn bildirdi. Nadir ah gndrdiyi elilr qar yax mnasibt
gstrilmdiyini Nizammmlk bir daha xatrlatd. O is vzind
Nadir aha qar balanan mhariby gr zrxahlq etdi v Nadir
ahn bir sra rtlrinin qbul edilmsinin ox ar olduunu bildirdi
(174).
Nadir ah Nizamlmlkl slh anlamasnn balanmas n irli
srdy rtlri mzakir etdi. Bu rtlrin hamsnn qbul edilmsi
Nizamlmlkn slahiyytlrindn knara xrd. He Nadir ah da
btn tlblrini yalnz onunla mzakir etmk niyytind deyildi.
Ona gr Nadir ah Nizamlmlkn qarsnda aadak rtlri qoy-
du:
1.Hind padah slh anlamasn imzalamaq n grk bir gn
sonra Nadir ahn drgsin glsin;
2.Slh anlamas imzalandqdan sonra hind ordusu trksilah olun-
sun;
3.Btn silahlar, silah anbarlar, dy lvazimat v nqliyyat va-
sitlri Nadir ah ordusuna thvil verilsin;
4.Nadir ah qounlar uzun sfr yorunluuna mruz qald v
rzaq ehtiyatlarnn tkmilldirilmsin ehtiyac olduu n qounlar
Dehliy daxil olsun v bir ne gn orada keirsin;
5.Slh anlamas imzalanandan sonra Dehlid byk slh mzaki-
rlri balansn (175).
Nizamlmlk Nadir ahn btn bu tlblrini Mhmmd aha
atdrd.L.Lokkarta gr, fevral aynn 25-d Nizamlmlk Nadir a-
hn drgsin gldi. Shri gn is ahlq taxtndan l kmk mc-
buriyytind qaldn elan edn Mhmmd ah Nadir ahn drg-
sin gldi (176).
Nadir ahn Hindistan mharibsinin nticlri haqqnda olu Rza-
qulu Mirzy yazd mktubunda is Mhmmd ahn Nizaml-
mlkl ilk grdn iki gn sonra onun yanna gldiyini qeyd edir
(177).Nadir ah bu mktubunda eyni zamanda Mhmmd ahn hr-
mt v ehtiramla, trkmn v gurgani slalsinin nmayndsi kimi
adna layiq qonaqprvrlikl qarlandn da xatrladrd.
Dorudan da bel idi. Mhmmd ahn qarlanmas v qonaq
saxlanlmas xsusi bir mrasim klini ald. Alm Ara-ye Naderid
Mhmmd ahn qarlanmas daha tfrrat il tsvir olunmudur.
Mnbnin yazdna gr, Mhmmd ahn z drgsindn hr-
kt etmsi xbrini alan kimi Nadir ah mxtlif sviyyli yanlarn,
srkrdlrini v qoun balarn qrupladraraq Mhmmd ahn
qarlanmasna gndrdi. Mhmmd ah myyn msafy atanda
Nadir ah trfindn gndrilmi dstlrdn biri atlardan yer d-
rk ona tzim etmli v ehtiram bildirndn sonra onun arxasnca h-
rktini davam etdirmli idi. lk qarlanma mntqsindn bir mil
sonra Nadir ahn mri il Mhmmd ahn pivazna n tannm
mirlr, vzirlr, nfuzlu yanlar v digrlri xmal idilr. Hmin
xslr d Mhmmd aha tzim etdikdn sonra onun razl il ar-
xada gln dsty qoula v hrktlrini davam etdir bilrdilr.
Nvbti mrhld is Mhmmd ahn qarsna Nadir ahn olu
Nsrulla Mirz xmal idi.Bel d edildi.Son mrhld Nsrulla Mir-
z hind padahnn qarsna xd. Mhmmd ahn yaxnlamasna
az qalm Nsrulla Mirz v onu mayit ednlr atdan db tzim
etdilr. Nsrulla Mirz htta yaxnlab at belind olan Mhmmd a-
hn ayaqlarn pmk istdi. Mhmmd ah eidnd ki, yaxnlaan
Nsrulla Mirzdir, z d atdan db onun alnndan pd v sonra
onun da atlanmasn v yannca hrkt etmsini istdi. Nsrulla Mir-
z atlansa da ehtiram lamti olaraq Mhmmd ahn byrnd deyil,
arxasnca hrktini davam etdirdi. Belc, Nadir ahn adrna ata-
na kimi Mhmmd ah xsusi ehtiramla qarlanmann ahidi oldu
(178).
Mhmmd ahn yaxnladn grnd Nadir ah adrndan
bayra xd, adr qarsnda klglik n qurulmu talvarn altna
kedi v Mhmmd ah da orada qarlad. Alm Ara-ye Naderiy
gr, bu iki padah grdklri anda bir-birinin lini sxb qucaqla-
dlar v birlikd ah adrna daxil oldular. C.Hanveyin yazdna g-
r, Nadir ah Mhmmd ah znn sol trfind, znginliyi il gz
oxayan bir taxtn zrind oturtdu (179).
Nadir ahla Mhmmd ahn arasnda ba vermi shbtlr haq-
qnda istr mnblrd, istrs d tdqiqat srlrind bir-birindn fr-
qli olan mlumatlar mvcuddur. Hr halda mlumdur ki, Nadir ahla
Mhmmd ah z aralarnda tinlik kmdn trk dilind shbt
etmidilr (180).
Nadir ah mracitind bildirdi ki, bizim cdadlarmz farlar-
dandr.farlar is trkmn boylarndan biridir. Ona gr bizim ata v
babalarmz da trkmn ailsin aiddirlr. Bel olanda bizim iki dvl-
timizin Qurqan ellri il ball vardr. Bu yerlr glmkd mqs-
dimiz d Siz lahzrtl grmkdir (181).
Hm Alm Ara-ye Naderid, hm d Tarix-e Cahanqoa-ye Na-
derid Mhmmd ahn Nadir ah drgsind ehtiramla qarlan-
masndan v yola salnmasndan xbr verirlr.Bu mnblrd Nadir
ahn adndan Mhmmd aha qar kinli v qzbli szlr deyilmsi
qeyd olunmur.Szsz ki, Mhmmd ah Nadir ahn siri idi v Na-
dir ah ona istdiyi mnasibti gstr bilrdi. Amma Nadir ah qar-
sna qoyduu mqsdin nail olmudu v vvllr olduu kimi ona
itat gstrn srkrdlr, hakimlr gstrdiyi ehtiram Mhmmd
aha da gstrirdi. C.Hanvey is z srind Nadir ahn Mhmmd
aha qzbli bir mracitini vermidir ki, hmin mracit bir sra ta-
rixilr trfindn d tkrar olunmudur.Hmin mracit aadak
kimidir: ... Sizin mmlktiniz daxil olanda Siz kimsni yanma
gndrmdiniz ki, mnim kim olduumu, n istdiyimi sorusun. Ht-
ta Lahor trf irlilynd Siz z peyamm gndrdim, amma ca-
vabn almadm. Sizin srdarlarnz qflt yuxusundan aylanda bh-
rann yollarn mzakir etmkdns byk hay-kyl mnim irli-
lmyimin qarsn almaa topladlar. Sonradan Siz d sngrlrd
gizlndiniz v diqqt yetirmdiniz ki, gr dmn sizdn daha gcl
olsa, siz orada uzun mddt qala bilmycksiniz. Sonda qtlqla z-
bz olacaqsnz.gr dmn sizdn zif olsayd, onda sizin sngr-
lnmyiniz ar olard v nticsiz qalard. Ehtiyatszlq gstrrk m-
slnin hllini qlnca baladnz. Sizin ar vziyytd olduunuzu
bilirdim. Amma yen d siz slh tklif etdim. Hqiqti sizin gz-
nzd o kild tqdim etdilr v siz o qdr uaq fikirlri tlqin etdi-
lr ki, biziml dostluq mnasibtlrin gz yumdunuz v z mnafe-
yiniz bigan qaldnz. ndi grrsnz ki, mzffr ran qounlarnn
faliyyti nticsind hans msibtlr dar olmusunuz. Siz ne
ildir ki, z kafir tblriniz xrac verirsiniz. slind is, onlar siz
vergi vermlidirlr. Bu msld sizin zifliyiniz gz qabandadr.
Htta imkan da vermisiniz ki, onlar sizin mmlktiniz hcum et-
sinlr. Hindistann Timur xandan ran padahlarna fvqlad ziyan
vurmadqlar n mn d sizin mmlkti sizdn almram. Yalnz bu
mharibnin msrfini sizdn alacaam. Qounumla Dehlid istiraht
etdikdn sonra v myyn mbl pulu ld edndn sonra sizi z
sltntiniz geri qaytaracaam (182).
L.Lokkart da Mhmmd ahn Nadir ah trfindn ehtiramla qar-
landn, htta yemk vaxt yemyin zhrli olmasndan ehtiyat et-
mmsi n z boqabn onun boqab il vzlmsini yazr.
Mllif mnblr istinadn yazr ki, iki monarxn gr anlalmaz
mqamlar olmadan ba verdi, shbt zaman btn etiket v smimiy-
yt formalarna ml olundu. Onlar arasndak smimi v mehriban
nsiyyt eyni zamanda hind qounlar arasnda slhn ld edilc-
yin inam da artrd (183).
Nadir ahla Mhmmd ah arasnda grn n qdr davam et-
msi haqqnda da mxtlif fikirlr mvcuddur. Bu grn bir saatdan
6 saata qdr davam etmsi haqqnda mlumatlar vardr. Hr halda g-
r baa atandan sonra Nadir ah yen byk ehtiramla Mhmmd
ah onun n ayrlm adra yola sald. Nadir ahn olu Nsrulla
Mirz qona yen mayit etdi. Nadir ah yalnz Nizamlmlkn
geri qaytmasn istdi. Nizamlmlk hind drgsin qaydb qoun-
lar sakitldirmli v onlar hr hans bir hrktdn kindirmli idi
(184).
Bununla bel, Nadir ah, Mhmmd ah drgsinin mhasir-
sindn l kmdi. Grnr, Mhmmd ahn hl d malik olduu
qvv Nadir ahda nigaranlq yaradrd. Ola bilsin ki, qounlarn
mhasirsinin davam etdirilmsi il Nadir ah qar trf tzyiqini
saxlama lazm bilir v Mhmmd aha bildirmk istyirdi ki, ona
gstriln ehtiramn arxasnda hrbin srtliyi d dayanr.
Hind qounlar drgsi mhasird saxlanarkn Nadirin yannda
xsusi hrmt qazanmaq istyn bzi hind yanlar ona bildirdilr ki,
hind dylrinin oxlu sayda atlar vardr. Hmin atlar toplamaq
v Nadir ahn qounlarnn ehtiyacna istifad etmk olar. Nadir ah
cavabnda bildirdi ki, hind dysnn ryi onun atndan xr.
Atsz dy kim lazmdr? Atn ldn vermi dynn z il
brabb, ailsi d tinliklrl zl bilr. Onlara aman verilibs, el
z atlar il d evlrin qaytsnlar (185).
Amma hind qounlarnn silah v sursatna qar Nadir ah tamam
baqa bir tlb irli srd. Slh anlamasnda da bu cht z ksini
tapd. Hind qounlar btn artilleriyan, tfnglri v digr texniki
tchizatn thvil vermli idi. Bununla bal, Nadir ah topuban v
nsiban min nfrlik dstnin mayiti il hind drgsin
gndrdi ki, oradak btn silahlar toplayb thvil alsnlar (186).
Mhmmd ahn Nadir ah drgsind n qdr qalmas haqqn-
da da mxtlif fikirlr sylnilir. Hr halda o aydndr ki, Mhmmd
ah orada uzun mddt qalmad. O, Nadir ah trfindn irli srln
mharib anlamasn qbul etdi v yenidn z drgsin qaytd.
Tdqiqatlarn fikrinc, Mhmmd ah trfindn mharib anla-
masnn qbul edilmsi hind drgsind he d bir mnal qarlan-
mad.Hr hans mnby istinad edilmdn iddia olunur ki, hind ordu-
sunda myyn qarqlqlar da ortaya xd. Bu vziyyt Nadir ah
qounlarnn da hind drgsinin mhasirsin diqqtinin artrlma-
sn rtlndirdi.Htta Nadir aha tklif olundu ki, hind drgsin
tzyiqlr daha da gclndirilsin. Amma Nadir ah bu tklifl raz ol-
mad v bildirdi ki, mharibnin yenidn balanmasna ehtiyac yox-
dur. Bildirilir ki, Mhmmd ah da mharib anlamasna ks xan
yanlar il geni mzakirlr apard, xsusil Nadir ah qounlarnn
Dehliy girmsin yol verilmmsi zrind tkid edildi. yanlar
mqavilnin el drgd imzalanmasn tklif edirdilr. Bu tklifl
Nizamlmlk v bir ne digr yan yenidn Nadir ahn yanna
gndrildi. Nadir ah is bu tklifl razlamayb Mhmmd ahn bir
daha onun yanna glmsini tlb etdi (187).
L.Lokkart da Nizamlmlkn Nadir ahn yanna gldiyini tsdiq
edir.Amma onun fikrinc, Nizamlmlk Nadir ah z yanna a-
rtdrmd v Mhmmd ahn bir daha onun yanna glmsini
tlb etmidi. Mhmmd ah da mart aynn 7-d 2 min nfrlik bir
dst il Nadir ahn drgsin yola dd (188).
Alm Ara-ye Naderid olan bir qeyd gr, Mhmmd ah Na-
dir ahla ilk grdn geri qaydandan sonra qounlar buraxd v z
drgsind bir gec vaxt keirib Nadir ahn drgsin qaytd. Bu
mnbd Mhmmd ahn Nadir ah drgsind yenidn byk
ehtiramla qarlanmas tsvir olunur. Mhmmd ahn rfin ah
adrnda byk bir ziyaft tkil edildi, ziyaft baa atandan sonra
Nadir ahla Mhmmd ah adrda tk qalb uzun mddt shbt-
lrini davam etdirdilr. Bu minvalla Mhmmd ah bir ne gn
Nadir ah drgsind qald.Ona qulluq v xidmt gstrilmsi bl-
baqi xan Zngny taprld. Mhmmd ah Nadir ah drgsind
olarkn hind qounlarnn btn texniki tchizat thvil alnd v el
hmin gnlrd d hind qounlarndan alnm artilleriya etibarl
srkrdlrin v byk bir qoun dstsinin mayiti il Kabula yola
salnd. Hind qounlar zrind qlb haqqnda Nadir ah mktub
yazdrb aparlar vasitsil olu Rzaqulu Mirzy gndrdi (189).
Mart aynn 12-d Nadir ah qounlarn v Mhmmd ahn m-
ayiti il Dehliy doru hrkt balad. Hrkt balamazdan v-
vl Tmasibqulu xan Clayir 4 min nfrlik svari dstsi il Nadir
ah trfindn Dehliy gndrildi. Thmasib xan Dehli hakimi Ltfli
xana ah frmann atdrmal idi. Bu frmana sasn Ltfli xan z
vzifsind saxlanlrd. Bzi tarixilr Thmasibqulu xann Dehliy
gndrilmsind mqsd hrin Nadir ahn gliin hazrlanmas,
bzilri is Dehli qarnizonunun mqavimtinin qarsnn alnmas il
bal olduunu yazrlar (190).
Qrb mlliflri Mhmmd ahn hrmt lamti olaraq Nadir
ahdan yarm frsng arxada hrkt etdiyini yazrlar. Nadir ahn
arxasnca 20 min nfrlik svari, sonra trafnda 40-50 nfr yan olan
Mhmmd ah, onun arxasnca yen 10 min nfr Nadir ah svarisi
hrkt edirdi. Krnal trafndan hrkt balayandan 2 gn sonra
lmah (limar) bana yetidi. Bu ba Dehli yaxnlnda yerlir-
di. Nadir ahn icazsi il Mhmmd ah hr yolland ki, Nadir
ahn qarlanmas n lazm olan tdbirlr hyata keirilsin. Bir gn
sonra Nadir ah da hr, Mhmmd ah sarayna doru hrkt
balad. Bu qala hm zmtli, hm d byk bir qala idi. Hndr qala
divarlar v brclr onun mdafi imkanlarn xsusil artrrd. Qala-
nn iki trfindn ay da axrd. Qalaya aparan yol Nadir ahn rfi-
n xal v frlrl dnmi v klr boyu qounlar dzlmd.
oxsayl fillr qalaya doru hrkt edn qvvlrin qarsnda irlil-
yirdilr. Onlarn hr birinin belind bir ne nfr czayiri
oturmudu. At belind hr daxil olan Nadir ahn rfin toplardan
yaylm ati ald. Nadir ah Mhmmd ahn sarayna daxil olub
Hindistan taxt-tacnda oturdu v Mhmmd aha da yannda yer
verdi (191).
Mnblrd olan mlumatlara gr, Nadir ah mart aynn 20-d a
at belind Dehli hrin daxil oldu. Olu Nsrulla Mirz onun arxa-
snca irlilyirdi. Nsrulla Mirznin arxasnca is qoun rhbrlri v
srkrdlri byk zvql bzdilmi atlarn stnd hrkt edirdilr.
Qoun srkrdlri zlri d bahal paltarlar geyinmidilr. Sonra is
at belind olan musiqiilr v eypurular dstsi v svari dstlri
bir-birinin ardnca dzlmdlr. Svari qvvlrin srdar Qasm
xan rhbrlik edirdi. Bu qvvlr aadak dstlr daxil idilr: iki
stundan ibart svari ah qvardiyas, Hacxan byin svari dstsi,
srdar farn svari dstsi, Cavanqulu xann svari dstsi, nizlrl
silahlanm svari dstsi. Svari dstlrindn sonra is piyada dst-
lri dzlmdlr. Svari v piyada dstlrinin sa cinahnda bu
dstlr mxsus olan dy bayraqlar dalalanrd. Btn bu qv-
vlr hrin sol darvazasndan daxil oldular. Bu darvaza ahn giri-
x n istifad edilirdi (192).
Novruz bayram gn mscidlrd Nadir ahn adna xtb oxundu
v el hmin gn d hind saraynda Nadir ahn rfin ziyaft tkil
edildi. Hmin ziyaftin 3-4 gn davam etdiyi bildirilir. O da bildirilir
ki, ziyaft gnlrind Dehlinin asayii ox sabit idi. Nadir ah dy-
lri tam srbst kild hrd gzib dolaa bilirdilr. Mhmmd
ah v hr halisi trfindn gstriln tntnli qbula gr Nadir
ah qoun balarndan v yanlardan tlb etdi ki, onun frmanlar
dqiqlikl yerin yetirilsin, hr halisin hr hans bir ziyan yetiril-
msin. Byan edildi ki, gnahsz yer yerli halini incidn dylr
ya ayaqlarnn falaqqaya salnmas il, ya da qulaq v burunlarnn k-
silmsi il czalandrlacaqlar.
Tm-traql qbulun ardnca Mhmmd ah xzinsinin aarlar
da Nadir aha tqdim edildi v Mhmmd ahn cdadlarnn ne
onilliklrl toplad var-dvlt Nadir ahn ixtiyarna kedi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ahn qounlar il Dehliy da-
xil olmas Novruz gnlrin tsadf edirdi. oxsayl qounlarn rzaq
ehtiyaclarnn aradan qaldrlmas n hr daxilind mvcud olan
ehtiyatlar hesabna dnmsi zrurti yaranrd.Grnr, toplanan r-
zaq ehtiyatlar n tqdim olunan maliyy vsaiti yerli tacirlri qane
etmirdi.Ona gr hind yanlar arasnda myyn narazlq yaranmaa
balamd.
Nadir ahn mri il Thmasibqulu xan Clayir bir ne nsini
Paxargnc anbarlarna yollad ki, oradak taxln tyin olunan qiymt
alnmasn tmin v tkil etsin. Bzi tdqiqatlar hmin anbarlardan
taxln qounlarn ehtiyac n alnmasnn tkili n nsilrin
ora yollandn qeyd edirlr.stniln halda taxl n tyin edilmi
qiymt tacirlri v hr yanlarn qane etmdi.Onda bu narazlq
mumi itialarn balancn qoydu.Dehli yanlarndan olan Seyid
Niyaz xan v limhmmd xan narazlarn qzbini bir istiqamt
ynlndir bildilr. Onlarn tbliat v qzdrcl nticsind Na-
dir ah qounlarndan naraz olanlarn hatsi genilndi v bu insan-
larn thriki il taxl anbarlarna gndrilmi Nadir ah nsilri
qtl yetirildilr. Eyni zamanda hrd ayilr yayld ki, Nadir ah
da qtl yetirilib v onun qounlar basz qalbdr. ox qsa zaman
rzind bu ayilr hri brd v itiaa qoulanlarn say xeyli
oxald (193).
Btn hr bir-birin qard. Nadir ah dylri harada rast
glinirdis drhal qtl yetirilirdi. Bununla, slind btn qounlar
tcavz v basqnlara mruz qaldlar. hr qaynar qazana evrildi
v idarolunmaz bir hala dd. Seyid Niyaz xan Nadir ahn bir ne
dysn sir gtrb evin apard v sonra da onlar diri-diri yan-
drd. Maazalar, ticart obyektlri, klr v meydanlar Nadir ah
dylrinin meyitlri il doldu. ldrlnlrin say saatbasaat
artd. Qala divarlar zrind qurulan toplardan alan atlr btn
hri brm itialarn qarsn ala bilmdi. halinin fanatik
tcavzkarl Nadir ah qounlar n ciddi bir thlky evrildi.
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Nadir ah hrd q-
fil balam itialardan bixbr idi.Onun qtiyytli qrar olmadan
genilnmkd olan itialarn qarsnn alnmas da tinlirdi. Sa-
ray yanlarndan kims z hrmxanasnda istirahtd olan Nadir a-
h narahat etmy csart etmirdi.Nadir ahn sdaqtli yanlarndan
olan Xlil by adl birisi kimsnin csart etmdiyini grnd zn
Nadir ahn hrmxanasna salb hay-ky qopard. Bu hay-ky yuxu-
dan oyanan Nadir ah hrmxanasndan bayra xb onu oyatmaa
csart ednin kim olmas il maraqland. Xlil by zn irli verib
ona hrd ba vernlr haqqnda dand. Nadir ah vziyytdn
xbrdar olandan sonra Xlil by toxunmad, saraynn mhafizsinin
gclndirilmsi, qala trafndak keikilrin saynn artrlmas bard
gstri verdi. Eyni zamanda Mhmmd ahn olduu qsrin mhasi-
ry alnmas v qounlarn qala daxilin toplanmasn mr etdi. Btn
diqqti ona ynltdi ki, qounlar gec vaxt yax mdafi oluna
bilsinlr v lav itkilr yol verilmsin. Nadir ah qala brclri z-
rind amlar yandrma taprd. Yalnz traf klr yaylan iqla
Nadir ah hrd nlrin ba verdiyinin ahidi oldu (194).
Shr alanda Nadir ah vvlc onun dylrin qar bu kt-
lvi qrnlarn hyata keirilmsind Mhmmd ahn linin olub-
olmamas il maraqland. Qeyd etmk lazmdr ki, mxtlif dbiy-
yatda Dehli klrind 3 mindn 7 min qdr Nadir ah dys-
nn ldrldy bildirilir (195). Mhmmd ahn yanlar Nadir
ahn yanna glrk onu min etdilr ki, bu hadislrin nec ba
vermsindn v nec cryan etmsindn onlarn xbri yoxdur. Nadir
ah bu mlumat qbul etdi v Mhmmd ahn ona qar xyant
yolunu tutmadna min oldu (196). Amma onu da qeyd etmk la-
zmdr ki, Mhmmd ah v onun yanlarnn Dehli halisinin qz-
drlmasnda li olmasa da, onlar bu itialarn qarsnn alnmas
n d he n etmdilr. Bzi tdqiqatlar gman edirlr ki, Mhm-
md ahn v onun yanlarnn bu itialarn sakitldirilmsin tsir
gstrmk imkanlar var idi.
Ba vernlrdn heyrt iin dn Nadir ah hadisnin miqyasn
z gzlri il grmk n qoun dstsinin mayiti il Dehlinin
andni uk meydanna trf xd. Yol boyu hl bir gn vvl ld-
rlm oxlu sayda dysnn csdlri il rastlad.traf meydan
v klr silahl dstlr gndrdi ki, hl d davam edn itia-
larn yatrlmasna alsnlar. O mr etdi ki, tcavzdn l kmyn-
lr mhv edilsinlr. Nadir ah eyni zamanda taprd ki, hrin gnah-
sz halisin xtr yetirilmsin. Nadir ahn dylrini grn hr
hli sakitlmk vzin daha da qzd. llrind olan silahlardan
istifad etmkl onlar z tcavzkarlqlarndan l kmdilr. Nadir
ah Rvnddvl mscidin trf gednd z d thlky mruz
qald. traf evlrin damlarndan, pncrlrindn ona v onu mayit
ednlrin stn da yadrld. Nadir aha tulanan gll is onun
yanndaklardan birin dydi v onun hyatna son qoydu. Bel olanda
Nadir ah itialarn silah gcn yatrlmas v ip-sapa yatmayan-
lara qar n srt tdbirlrin hyata keirilmsi haqqnda gstri verdi
(197).
Bununla da Dehlid itia yaradanlara qar qtiyytli tdbirlrin
hyata keirilmsin baland. Nadir ah bunun n ox byk sayda
hrbi qvvlri Dehli klrin xard, itiaa l atanlara divan
tutuldu.Yalnz bundan sonra itialarn faliyytini sngitmk v
Nadir ah dylrinin qrnna son qoymaq mmkn oldu. Amma
Nadir ah dylrinin qzbi yalnz itialara qar evrilmdi.
tialarn yatrld razid yaayan dinc hali d qrnlara v
itkilr mruz qald.Dehlid v onun yaxn trafnda yaayan hali
Nadir ah dylrinin qzbin tu gldi.Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderid Dehli halisin divan tutulmasnn shrdn axama kimi
davam etdiyi v ktlvi qrnlar zaman 30 min Dehli hlinin qrl-
d bildirilir (198).
Bzi tarixi dbiyyatda is qrnlarn shr saat 8-dn (bzi tarix-
ilr gr is saat 9-dan) balayb gnortadan sonra saat 3- qdr da-
vam etdiyini yazrlar. Bu mddt rzind Dehli tamamil Nadir ah
qounlarnn ixtiyarnda oldu. Onlarn qzbin tu glmi itialar
v hali arasnda ba vern itkilr haqqnda da mxtlif rqmlr
mvcuddur.Bu rqmlr o drcd frqlidir ki, onlarn arasnda real-
l ks etdirn hqiqtin ortala xarlmas da tindir. rq mnb-
lrind Dehli qrnlarnn qurbanlarnn say 8-30 min nfr arasnda
gstrilir. Qrb mnblrind is bu rqm 100 minl 400 min
arasnda gstrilir (199).
gr Nadir ah qoununun ilkin itkilri 3-7 min nfr arasnda
gstrilirs, gman etmk olar ki, onlarn qisas daha ox itkiy sbb
ola bilrdi.Dehli itkilrinin byk olmasna baxmayaraq onun 100 mi-
n atmas real grnmr. Bzi mnblrd d ehtimal edilir ki, qsa
mddt rzind, ox da geni olmayan razilrd yz minlrl insan
tapb qrmaq el d asan deyildi.
Mnblr onu da tsdiq edirlr ki, Dehli halisi badan baa qrna
mruz qalmad.Gnah olmayan insanlar v htta bir ox mhlllr
Nadir ah srkrdlrinin mrhmti il qarladlar.C.Hanvey bu-
nunla bal hind yan Srblnd xann yaad mhlly mrhmt
edilmsi haqqnda Ltfli xana mracit etmsini v Ltfli xann da
bu xahii qbul etmsin toxunmudur (200).
Qrnlarn ktlvi xarakter aldn grnd Nizamlmlk v Q-
mrddin xan Mhmmd ah trfindn Nadir ahn yanna gnd-
rildi.Onlar Dehli halisinin Nadir ah qounlarna qar hyata keirdi-
yi qtllr gr zr istyib Dehli halisinin balanmasn xahi etdi-
lr. Nadir ah onlarn xahiini qbul etdi v drhal qrnlarn dayan-
drlmas tlbi il qoun balarnn yanna aparlar gndrdi. Yuxa-
rda qeyd edildiyi kimi, qrnlarn dayandrlmas gnortadan sonra
saat 2-3- tsadf edir.
Qrnlarn dayandrlmas xahii il Mhmmd ah znn x-
sn Nadir aha mracit etmsi haqqnda da mlumatlar mvcuddur.
Amma tdqiqatlarn oxunun fikri beldir ki, onun xahii Nadir aha
yuxarda adlar kiln xslr trfindn atdrlmd. Bununla da
Dehlid itialara son qoyuldu v yenidn sakitlik brqrar oldu.
Vziyyt sakitln kimi Nadir ah Dehli halisini itialara thrik
edn Seyid Nvaz xan v onunla lbir olanlar tapma taprd. Onun
gndrdiyi dst bu xsi v onun hmkarlarn l keirdi v onlar
qtl yetirildilr (201).
-drd gn rzind Dehli tamamil sakitldi. vvlki hyat br-
pa oldu, insanlar z gndlik ilrin qaytdlar. Nadir ah is Hindis-
tann idarilik ilri il mul oldu. Kmir, kbrabad v Aqr
vilaytlrin frmanlar gndrib hmin vilaytlrin hakimlrinin z
vzifsind saxlanldn bildirdi. Baqa bir frman il btn vilayt
hakimlrindn onun adna sikk vurulmasn tlb etdi. Bununla da,
Hindistanda Nadir ahn adna sikk vuruldu (202).
Mvcud olan mlumata gr, Dehli qrnlarndan bir ne gn
sonra, 1739-cu il aprel aynn vvlind limar saraynda Nadir ahla
Mhmmd ah arasnda mharib mqavilsi imzaland. Tarixi d-
biyyatda hmin mqavilnin mtni d z ksini tapmdr. Mqa-
vilnin vvlind Nadir ahn lqblri sadalanr v sonra bildirilir ki,
Nadir ah qounlar hl Qndharda olarkn Mhmmd xan Trk-
mni hind sarayna eli gndrmidi. Amma Mhmmd xan Dehlid
gecikdirildiyi n iki dvlt arasnda itkilr yarand v Nadir ah qo-
unlar Hindistana doru hrkt balad. ki dvltin qounlar
arasnda mxtlif yerlrd, Krnalda ahan mharib ba verdi v
Allahn ltf il Nadir ah qounlar bu mharibd qalib gldi. Sonra
mqavild bildirilir ki, Dehliy daxil olandan sonra hind sultanlarnn
nfis xzinsi Nadir aha hdiyy edildi. Nadir ah hind ahnn xahii
sasnda xzinnin bzi qiymtli dalarn qbul etdi v Qurqan sla-
lsin olan ehtiram zndn Hindistan tac yenidn Mhmmd aha
ltf edildi. Ardnca vurulanr ki, 150 kurur tmn mharib xrci
kimi Hindistan trfindn dnildi. Eyni zamanda mqavild hans
razilrin farlar dvltinin trkibin qatlmas da dqiqldirildi. Bu
razilr aadaklar idi:tk aynn v Sind aynn Absind v Nala-
sng qalalarndan qrbd olan razilr, yni, Piavr, Kabul yalti,
Qzni, fqanstan, hezarlr yaayan razilr v s. Bir szl tk
aynn qrbindn balayaraq kemi Sfvi srhdlrin qdr olan
razilr rana verilmli idi. Hmin razilrin idar edilmsi Nadir ah
saraynn ixtiyarna verilirdi (203).
Dehlid olduu mddtd Nadir ah olu Nsrulla Mirzy M-
hmmd ahn qznn kbinini ksdirdi v toyunu etdi (bu bard
aada danlacaqdr). Hindistan daxilindki ilri nizama saldqdan,
oxlu sayda srvt l keirdikdn v istiraht n zruri olan vaxt
baa atdqdan sonra Nadir ah geri qaytmaq qrarna gldi. Tarix-e
Cahanqoa-ye Naderinin yazdna gr, Nadir ah Hindistanda 57
gn qald.Hrkt balamazdan vvl Nadir ah bir miqdar hind g-
miqayranlarn v dnizilrini toplayb Blx yola sald. Nadir ah
Trkstana yr zaman Ceyhun ayn adlamaq n zruri olan
gmilrin, qayqlarn v keidlrin hazrlanmas n bu ustalar top-
lama taprd (204).Yni, Nadir ah hl Hindistanda olduu vaxt
Trkstana hcuma hazrlq n mli tdbirlr l atd. Nadir ah
eyni zamanda oxlu sayda nccar, bnna, dayonan, zrgr v s.
ustalar da toplayb qounlar il gndrdi ki, lksind Dehliy oxa-
yan bir hr tikdirsin. Hindistanda nfuz sahibi olan bir sra yanlar
is Nadir ah z yannda xidmt clb etdi.
Hhayt, Hindistandan hrkt balamaq rfsind Nadir ah
Mhmmd ah rsmi olaraq Hindistann ah elan etdi. Bununla ba-
l yen byk bir mrasim tkil olundu. Nadir ah bu mrasimd d
byan etdi ki, biz hr ikimiz trkmn nslindnik, ayrlq v ixtilaf bi-
zim aramzda yoxdur. Ona gr d Hindistan padahlnn taxt-tacn
yenidn Hindistann Qurqanlar nslin ta edirm (205).
Tac qoyma mrasimi n mnasib gnn seilmsi mnccimlr
taprld.Onlarn mnasib sayd gnd (tarixilrin fikrinc bu, may
aynn 12-si idi) Nadir ahn v Hindistann btn srkrdlri, qoun
v tayfa balar saraya dvt olundular. Nadir ahn taprna
sasn, olu Nsrulla Mirz bir ne yanla Mhmmd ahn saray-
na yolland. Qarlql hrmt v ehtiramn ifadsindn sonra Mhm-
md ah Nsrulla Mirz il birlikd Nadir ahn saraynda tkil olun-
mu ziyaft trif gtirdi. Nadir ah ehtiram lamti olaraq Mhm-
md ahn pivazna xd, onu yanndak xsusi bir yerd yldirdi.
Nsrulla Mirz, Thmasib xan Clayir, Qmrddin xan v digr
yanlar onlar n myynldirilmi yerlri tutdular. Nadir ahn
mri il hind dvltinin xanlar qiymtli xltlr, qiymtli dalarla
bzdilmi qlnclara v cins atlara layiq grldlr (206).
Mrasimd sslnn hzin musiqi, xanndlrin zvql oxumas,
ziyaftin znginliyi v zmti mnblrd d z ksini tapmdr.
Nhayt sonda Nadir ah Hindistan padahlnn tacn Mhmmd
ahn bana qoydu v ona ahlq zy balad. Nadir ah Hindistan
taxt-tacna yenidn Mhmmd ah tyin etdiyini byan etdikdn
sonra ayaa qalxd, Mhmmd ah bir daha tbrik etdi v onun
hakimiyytinin mhkm olmas n hndr avazla Qurann fatih
sursini oxudu. Mhmmd ah da onunla birlikd ayaa qalxd.T-
zim edib gstriln ehtirama gr minntdarln bildirdi. Alm Ara-
ye Naderinin yazdna gr, limar mqavilsi kimi tannan m-
qavil d mhz tacqoyma mrasimindn sonra Mhmmd ah trfin-
dn imzaland v ona gstriln etibarn vzind mqavild gstri-
ln razilr Nadir ahn tam idarsi altna verildi (207).
C.Hanveyin yazdna gr, tac qoyma mrasimind Nadir ah
Mhmmd aha da-qala bzdilmi bazubnd, mmam, cvahirl
bzdilmi kmrbnd, qbzsi mina ilri il bzdilmi xncr, qb-
zsi cvahiratla bzdilmi iki qlnc balad. Nadir ah mrasimd
onu da byan etdi ki, Hindistan yanlar Mhmmd aha itat etmli-
dirlr. ks tqdird Nadir ah Qndhar yolu il qsa zaman rzind
Hindistana glib Mhmmd aha itatsizlik gstrnlri czalandra
bilrdi (208).
Nadir ah eyni zamanda byan etdi ki, bundan sonra mscidlrd
xtblr Mhmmd ahn adna oxunsun v onun adna yenidn sik-
klr vurulsun.Deyiln gr, Nadir ah Hindistann tam nzart altn-
da saxlanmas n Mhmmd aha bir sra mslhtlr verdi.
C.Hanvey gr, Nadir ahn Mhmmd aha olan nsihtlri v
mslhtlri bel idi - yanlarn istifadsin verilmi torpaqlar onlarn
llrindn alnsn, onlara dvlt xzinsindn maa verilsin. Onlarn
he birin imkan verilmsin ki, zlrin ayrlqda qvv saxlasnlar.
Bel olanda byk ordunun saxlanmasna da ehtiyac duyulmayacaq.
Amma buna baxmayaraq 60 min sem svaridn ibart qoun sax-
lanmaldr.Qoun zvlrinin hr birin ild 60 rupi xrclnsin. Hr on
dyy bir on ba, hr on onbaya bir yzba, hr on yzbaya
bir minba tyin edilsin.lknin vziyyti, zabitlrin v onlarn ail-
lrinin vziyyti nzart altnda saxlanlsn, onlarn mharti v xya-
ntlri haqqnda mlumatlar toplansn. sgrlrin nzartdn v diq-
qtdn knarda qalmasna imkan verilmsin. Zrurt yarananda tcr-
bli srkrdlrin rhbrliyi altnda qoun dstsi ezamiyyt v ya
dy taprnn icrasna gndrilsin.Amma vzifnin icras baa
atdrlan kimi qoun dstsi geri arlsn. Bel olanda mharibnin
nticlri d geni miqyas almaz.
Nadir ah daha sonra lav etdi: - saray yanlarnn seilmsin
diqqt yetirilsin. an-hrt hvskarlar v xudpsndlr saraya yaxn
buraxlmasn. gr onlar mn semli olsam mndn sonra onlar
hind ahna lazmi ehtiram bslmycklr. Amma onlarn hr hans
biri itia yolunu tutsa czalarmdan yaxasn qurtara bilmyckdir
(209).
Nadir ah hind saraynn n nfuzlu yanlarndan olan Srblnd
xana v Nizamlmlk d z tvsiylrini atdrd.Onlara mslht
bildi ki, z padahlarna sdaqt gstrsinlr. Nadir ah onu da lav
etdi ki, ks tqdird bu yanlar onun qzbindn qurtara bilmzlr.
z mslhtlrini v tvsiylrini verib qurtarandan sonra Nadir
ah Dehlidn hrkt balamaq haqqnda frman verdi.Mvcud olan
mlumatlara gr, Nadir ah qounu il may aynn 16-da Dehlidn
yola dd.Yola dmk rfsind onun yerli haliy v qounlarna
olan frman da aqland.Nadir ah yerli halidn tlb edirdi ki, kim-
s onun dylrin toxunmasn, hr hans bir dyn ourlayb
gizltmsin. ks tqdird gnahkarlar ar czalara mruz qalacaqlar.
Qounlardan is tlb etdi ki, yerli halini incitmsinlr, qanuni haqq
olmadan dylr zlri il yerli qulamlar v knizlri aparma-
snlar (210).
ahidlrin ifadsin gr, Nadir ah atnn belind Dehli klri
il Kabul darvazasna doru z tutdu.Nadir ahn banda qiymtli
dalarla bzdilmi qrmz papaq var idi. Onun aa dvrsin a
Kmir al dolanmd.Nadir ah at belind mrurcasna irliy boy-
lanrd, salam duruu v mhkm bdn quruluu onu xeyli cavan v
qrurlu gstrirdi. Saqqal v blar qara rng boyanmd. ahid-
lrin ifadsin gr, Nadir ah ban dik tutub dz qarya baxr v
onu salamlayan adamlarn aya altna rupilr atrd (211).
Bir mnzil yol boyu Mhmmd ah da onu mayit etdi v sonra
geri qaytd. Nadir ah limar bana atb orada qsa mddtli
istiraht etdi. O, Krnal dzndn kemkl Hindistana gldiyi mar-
rutla geri qaydrd. Mnblrd olan mlumatlara gr, havalarn son
drc isti olmas v yklrin oxluu, bir trfdn d Hindistan ay-
larnn tyan etmsi qounlarn hrktin xeyli tinlik gtirdi. ay
hvzlrind aramsz yalarn yamas da qounlarn irlilmsin
z tsirini gstrirdi. C.Hanveyin yazdqlarndan aydn olur ki, qoun-
larn ar-ar hrkt etmsindn bhrlnmy alanlar da taplrd.
Yerli hali nmayndlri trfindn qounlarn myyn dstl-
rindn atlar nqliyyat heyvanlar v s. ourland. Nadir ah bunu ei-
dn kimi heyvan ourluu il mul olan traf yaay mntql-
rinin halisin qar srt tdbirlr hyata keirdi (212).
hnab aynn adlanmas zaman Nadir ah qounlar yeni bir
snaqla zbz gldi.Yaan aramsz yalar bu ayn tyan etmsin
sbb olmudu. O biri sahil kemk n ay zrindn byk -
tinlikl mvqqti krp quruldu. Bu krp vasitsil qounlarn yal-
nz yars ay adlaya bildi. Arla davam gtirmyn krpnn
dalmas il qounlarn keidi dayandrld. Mnblrin verdiyi mlu-
mata gr, krpnn dalmasnda yerli halinin sylri d az deyildi.
Hr vasit il Nadir ahn qalib qoununa xtr yetirmy alan
insanlar ay axarnn yuxarsnda oxlu sayda aaclar ksib aya
atdlar. ayn tyan edn suyunun iti axarna dn bu aaclarn ar
zrblri d krpnn dalmasn srtlndirdi. Bu da z nvbsind
qounlarn hrktini lngitdi (213).
Bunan sonra Nadir ah mr etdi ki, traf yaay mntqlrindn
qayqlar v kiik gmilr toplanb gtirilsin.Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderinin mlumatna gr, Nadir ah 40 gn ehnab aynn sahi-
lind lngimli oldu. Kiik qayqlarla byk sayda olan qounun o biri
sahil adladlmas xeyli vaxt apard. Yalnz btn qoun adlayandan
sonra Nadir ah gmi il o biri sahil adlad. Mnblrd o da bildirilir
ki, ehnab ay sahilind Nadir ah qounlarnn rastlad tinliyi
eidnd Lahor hakimi Zkriyy xan kmy gldi. Qounlar ay
adlayan gn qdr Zkriyy xan onlarla oldu v bununla Nadir aha
sdaqtli qaldn nmayi etdirdi. Zkriyy xan eyni zamanda
hakimi olduu hrdn toplaya bildiyi maliyy vsaitini d Nadir
aha tqdim etdi (214).
Nadir ah tk ay sahilindki Hsnabad mntqsin atanda
Hindistanda ld etdiyi qlb xbrini Rusiya v Osmanl saraylarna
atdrmaq n eliliklr gndrmyi qrarladrd.Bu nmaynd-
liklr ox byk tm-traqla yola salnd v ox gman ki, Nadir ah
bununla Hindistanda ld etdiyi qlbnin zmtini nmayi etdir-
mk istyirdi. Nadir ahn mri il Hac xan, Osmanl sarayna gnd-
riln nmaynd heytinin, topuba Srdar by Qrxl is Rusiya sa-
rayna gndriln nmaynd heytinin bas tyin edildi. Bu nma-
ynd heytlrinin hr biri adlar kiln dvltlrin saraylarna oxlu
sayda hdiyy d apardlar. Nadir ahn gndrdiyi hdiyylr 12
min tmnlik cvahirat v 14 ba fil d daxil idi (215).
Elilrin yola salnmasndan sonra Nadir ah qounlar tk ayn
kemy baladlar. Bunun n ayn zrind krp quruldu v qo-
unlar alay-alay ayn o biri sahilin adladlar. Hmin razinin dalq
yerlrind mskunlaan Yusifzay tayfalar Nadir ah qounlarnn z-
rin hcuma kedilr.Dalq razilrd srt hyat srn Yusifzay
fqanlar byk srvtl Hindistan yrndn geri qaydan Nadir ah
qounlarn ay keidind haqlayb onlardan n is qoparacaqlarna
mid edirdilr.Yerli raitd daha evik hrkt edn Yusifzay f-
qanlarnn bu niyytinin hyata kemsin Nadir ah imkan vermdi.
ay adlayan alaylara Yusifzay fqanlar zrin hcum mri verildi.
Bu alaylar fqanlarn yksk da zirvlrind olan yaay mnt-
qlrin hcum etmk tapr aldlar v qsa mddt rzind hmin
taprq yerin yetirildi. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid aq yazl-
mdr ki, bd niyytlr dn Yusifzay fqanlar mllrinin mka-
fatlarn aldlar. Nadir ah qounlarna qar bd niyytlr dnlr o
dnyaya gndrildilr. Bel olanda tayfann balar v srkrdlri
Nadir ahdan barq istmk mcburiyytind qaldlar. Bundan baqa
tayfa zvlrindn tkil olunmu bir alay Nadir ah qounlarnda
xidmt verildi (216).
L.Lokkart Yusifzay fqanlarnn Nadir ahla razlamasn, mhz
Nadir ahn onlarla bara getmsi kimi tqdim edir. Mllifin fik-
rinc bu svdlmy girmkl Nadir ah orada lngimmk v q
dnc Kabula yetimk istyirdi. C.Hanvey d srind qeyd edir
ki, Nadir ah yolda lngimmk n fqanlarla svdlmy girdi
v onlara byk miqdarda pul verdi (217). Dmnl svdlmy
girmk, z d gcszlyndn v ya arsizliyindn bel bir sv-
dlmy girmk Nadir ah kimi zmtli bir fatehin xarakterin yad
idi. Ona gr d bu sylnilnlrin dzgnly bh dourur.
Yoluna davam edn Nadir ah bir ne gn Piavrd istiraht
dayand. Sonra is Xeybr arm-Clalabad-Kabul marrutu il hr-
kt edib dekabr aynn 2-d Kabula atd. Nadir ah burada da qoun-
lara qsa mddtli istiraht verdi.Kabulda dayand vaxt rzind
Nadir ah qounlarn sralarn genilndirmy ald. Onun mri il
Piavr v Kabul fqanlar, hezar v dalarda yaayan digr tayfalar
arasndan 40 min nfrlik qoun dstsi topland. Hmin dst qoun
balarnn rhbrliyi altnda Herata gndrildi v eyni zamanda ora
gndrdiyi srkrdlrin taprd ki, Herat hri onun gliin hazr-
lansn (218).
Nadir ah z qounlarnn tkmilldirilmsi il daim mul olur-
du.Amma Kabulda olarkn yerli hali arasndan byk qoun ds-
tsinin toplamas he bhsiz ki, Trkstan yrn hazrlamas il
bal idi. Nadir ah eyni zamanda srvtini v xzinsini fillrin v
artilleriyann mayiti il Herata gndrdi (219).
Nadir ah z is Kabuldan Sind vilaytin yolland ki, bu vilayti
d itat altna gtirsin. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, Nadir ah
hl Hindistanda olarkn Mhmmd ah, Sind hakimlrinin zd-
nkly haqqnda ona mlumat vermi v onlarn yola gtirilmsini
xahi etmidi. Mnbd o da bildirilir ki, Nadir ah Hindistandan qo-
unlar il birbaa Sind yolland (220).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid, habel digr mnb v tdqiqat
srlrind is Nadir ahn Kabuldan Sind trf hrkt balad
bildirilir. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid tsdiq olunur ki, Sind ha-
kimi Xudayar xan Abbasi htta Hindistann fth edilmsindn sonra
bel Nadir aha itat etmy meyl gstrmdi. ksin, trafna topla-
d qounlarn sayn artrmaqla znn mstqil hakimliyini qoru-
yub saxlamaq istyirdi. Onun bu iddial he bhsiz ki, Nadir ah
qane etmirdi v Trkstana yr etmzdn vvl Sind hakimini d
itat altna gtirmyi qrarladrd. Q mvsmnn olmas Sind y-
rn mrkkbldirs d Nadir ah bu qrarndan dnmdi.
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah vvlc bu mslni
slh yolu il hll etmy ald v bu mqsdl Sind hakimi Xudayar
xan Kabula dvt etdi. Xudayar xan bununla razlab z itatini bil-
dirsydi daha hmin vilayt qoun kmy d ehtiyac qalmazd.
Amma Xudayar xan imtina etdi v Kabula glmdi.ox gman ki,
Xudayar xan q dvrnd dalq razilr hrkt etmk tinliyin
gr, Nadir ahn Sind yr edcyin inanmrd. Lakin onun h-
ctliyi Nadir ah mcbur etdi ki, Sind doru hrkt balasn (221).
Nadir ah Sind doru iki istiqamtdn hcuma balad. Bir trf-
dn Fars bylrbyi Mhmmd Ta xana gstri verdi ki, tabe-
liyind olan Fars, Kerman v traf mntqlrin qounlar il Sind a-
ynn mnsbindn yuxarya doru hrkt balasn. Piyada qvvlri
v artilleriya quru yolu il Sind doru irlilmli idi. Nadir ah z
is dekabr aynn 8-d artilleriyas v bir ne alay il Bnke v
Direcat yolu il Sind doru irlildi. Bzi tdqiqatlar Sind doru
hrkt edn Nadir ah qounlarnn 50 min nfr olduunu gstrirlr
(222).
Amma sonradan Mhmmd Ta xan Nadir aha mktub gndrdi
ki, gstriln marrutla irlilmk mmkn deyil. Mhmmd Ta
xan, Gcmkran adl mntqy atb oran itat altna ald.z
piyada qounla orada qald v donanmas is geriy, Bndr Abbasa
qaytd.
Nadir ahn bu yr txminn ay davam etdi v qarsna qoy-
duu mqsdin d nail oldu. Bu yr corafi baxmdan ox ar
tbii raitd hyata keirildi v onun baa atdrlmas Nadir ahn
zmkarlnn, qarya qoyduu mqsd atmaq n malik olduu
xarakter btvlynn v hrbi tkilatlnn yeni bir nmayii
oldu.
Nadir ah hrkt marrutu zrind mskunlaan tayfa ba-
larndan smayl xan v Qaz xan da itat altna gtirdi. Bu xanlarn
hr ikisi l atmaz ykskliklrd mskunladqlarndan v mrkzi
hakimiyytdn uzaq olmalarndan istifad edrk mstqilliklrini
saxlamaa alrdlar. smayl xan da vvlc z qalasna snaraq
Nadir aha mqavimt gstrmk istdi. Amma Nadir ahn gcn
v traf mntqlrin onun qarsnda duru gtir bilmdiyini grn-
c tslim olma v itat etmyi qrara ald. smayl xan itat etmkl
brabr, Nadir ah qounlarna tk ayn kemy d kmk etdi.
Bu ay adlamaq n myyn tinliklrl zlcyini Nadir ah
vvlcdn hiss etmidi. Ona gr 6 dd gmini fillr yklyib z
il gtirdi. Eyni zamanda smayl xan hakimi olduu mntqlrdn
oxlu sayda gmi v qayq toplad. Bu gmilr v qayqlar ayn z-
rind bir-birin brkidildi v sonra onlarn zrindn hm artilleriya,
hm d qoun o biri sahil keirildi. ay adlayandan sonra Nadir ah
qounlar Qaz xanla rastlad. Amma Qaz xan he bir mqavimt
gstrmdi. Nadir ah bu iki xan balayb onlar z vziflrind
saxlad.O eyni zamanda mqavimt gstrmyn qalalara da toxun-
mad(223).
Qaz xan qalas yaxnlnda mskunlam olan tayfalardan bzi-
lri yen d Nadir aha itat etmkdn boyun qardlar. Onlar tin
dalq razilrd v qaln melrd yaasalar da Nadir ahn qounla-
rnn glmsini eidib daha keilmz yerlr kildilr. Baxmayaraq
ki, onlar sayca ox deyildilr v ola bilsin ki, Nadir ah qounlar n
ciddi thlk trtmirdilr. Bununla bel, onlarn inadkarl v say-
mazyanal Nadir ahn diqqtindn knarda qalmad v onlarn ar-
dnca da qoun gndrdi. Qoun latmaz da keidlrin atanda v-
vlc inadkarlq gstrn hmin insanlarn yanna elilr gndrildi,
mqavimt gstrmycklri halda onlarn balanaca bildirildi.
tatsizlik yoluna qdm qoymu tayfalarn balar v asaqqallar
balanmalar haqqnda ah frmann grndn sonra mqavimti
dayandrma v z yaay yerlrin qaytma qrara aldlar. Onlarn
ifadsindn sonra aydn oldu ki, Nadir ah qounlarnn hrktindn
xbr tutan kimi Sind hakimi Xudayar xan da ( Alm Ara-ye Nade-
rid Kiya Nasir adlanr) vilayt paytaxt olan Xudaabad trk edib
dalara z tutdu. Ailsini v yaxnlarn z il aparan Xudayar xan
Nadir ahn qzbin tu glmycyin min olmaq n mrkut
qalasna snma qrara ald.Bu qala Sinddn 40 mnzillik bir msa-
fd yerlirdi. Ora aparan yol zrind su v rzaq mnblri, htta
yaay mntqlri bel yox idi. Xudayar xann yanlar v yaxnlar
da bu uzaq sfr xman son drc thlkli olduunu bildirirdilr.
Lakin Nadir ahn qzbi v qorxusu Xudayar xan mcbur etdi ki,
Sinddn qab mrkut qalasna snsn. Xudayar xan ona min idi
ki, z tin yolun arlna dzs d, Nadir ah qounu il bel bir
marrutla irlilmy csart etmz (224).
Nadir ah bu xbri eidn kimi qardak yolun btn tinliyin
baxmayaraq hrkt etmyi qrara ald. Yolun tinliyi zndn o, b-
tn qounu z il aparmaa ehtiyac grmdi. Qounun bir hisssini,
o cmldn btn yklri olu Nsrulla Mirzni nzarti altnda Lar-
kan adlanan mntqd saxlad v bir ne alayla z Xudayar xann
tqibin balad.Sind aynn v elc d qaln melrin keilmsi
n Nadir ah 7 gn vaxt itirmli oldu v yeddi gnn tamamnda
hdadpur adlanan mntqy yetidi. Burada qsa mddtli istiraht-
dn sonra mrkuta doru hrkt davam etdirildi. Nadir aha mlum
idi ki, mrkut yolu boyu yalnz hr 4-5 mnzildn sonra bir su quyu-
suna rast glmk olar ki, hmin quyunun suyu da Nadir ah qounla-
rnn ehtiyacn dy bilmz. Ona gr Nadir ah mr etdi ki, hr bir
dy z il lav bir at gtrsn v hmin atlara 3-4 tuluq su yk-
lnsin. Eyni zamanda Nadir ah qardak yolun srtl qt edilmsi
n lazmi gstrilri verdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, son da-
yanacaqdan hrkt edn Nadir yalnz 9 gndn sonra mrkt qala-
sna ata bildi (225).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v bir sra tdqiqat srlri bildi-
rirlr ki, Nadir ah hdadpurdan 1740-c il fevraln 26-da hrkt etdi
v bir gn sonra mrkut qalasna atd (226). Hr halda o, mlumdur
ki, mrkuta yetimk n byk ziyytlr qatlamal oldu v Xu-
dayar xan qfil kild bu qalada yaxaland. Mvcud olan mlumata
gr, Xudayar xan hmiki adti zr shr yuxusundan qalxb qala-
dan knara baxanda Nadir ah qounlarnn mhasirsind olduunu
grd.Xudayar xan yen qaladan qamaa chd gstrs d bu ona
myssr olmad v qlncn boynundan asb tslim olmaq n Nadir
ahn hzuruna yolland. Nadir ah onu da, onun tayfasnn halisini
d balad v Xudayar xann malik olduu zngin xzinni l keir-
di. Nadir ah onun xanlna toxunmad v Xudaabada geri qaytma
taprd. z is bir mddtdn sonra Larkana, qoununun bir hisssi
il Nsrulla Mirznin dayand mntqy dnd. Onun Larkana d-
n artq 1740-c ilin Novruz bayram gnlrin tsadf edirdi. Nadir
ah qounu il Novruz bayramn mhz burada qeyd etdi (227).
1740-c il aprel aynn 10-da Nadir ah qounlar il Larkandan Na-
dirabada doru hrkt balad. Bundan vvl is Tehranda olan olu
Rzaqulu Mirzy xbr gndrdi ki, Herata glsin v onlar orada g-
rsnlr.Yen tin da yollar il irlilyn Nadir ah may aynn 4-
d qounlar il Nadirabada yetidi.Bzi tarixilrin fikrinc 8 gn, b-
zilrinin fikrinc is 10 gn orada qald. Nadir ah 2 ildn ox md-
dtd Hindistan yrnd oldu. Onun fatehlik tarixinin zirvsi olan
hmin yr Nadir ah Qndhar yaxnlnda saldrd Nadirabad-
dan balad v sonra da el oraya qaytd. Nadir ah z fatehliyinin
tntnsini Heratda nmayi etdirmk istyirdi. Buna gr o tkc o-
lu Rzaqulunu deyil, vilayt hakimlrini, Xorasann klntrlrini v
asaqqallarn Herata dvt etdi.
Nadirabadda olduu bir ne gn rzind Nadir ah Trkstana y-
rn hazrl n bzi gstrilrini verdi. O, Hac xan farn bir
svari dstsi il brabr Blx yolland.Nadir ahn ona verdiyi
taprq ondan ibart idi ki, orada ay adlamaq n grk olan qayq-
larn v gmilrin quradrlmasna nzart etsin, traf mntqlrdn
rzaq ehtiyat toplayb Ceyhun aynn knarnda cmldirsin (228).
Digr trfdn d Nadir ah qarda brahim xann qisasn almaq
n Nadirabad bylrbyi Qni xan bdalinin rhbrliyi altnda b-
dali fqanlarndan ibart qoun dstsini Dastana gndrmyi qrara
ald. Nadir ah bu dstni z il Trkstana aparmaq niyytind idi.
Lakin sonradan plann dyidirdi.Qni xana bel taprq verdi ki,
onun irvana sfri v lzgilr zrin hcumu n el bir vaxt seil-
sin ki, Elbrus da qarla rtlm olsun v lzgilrin geri qamaq yolu
balansn.Yni, lzgilr onun hcumundan geri qaa bilmsinlr. Na-
dir ah atadan gey qarda Ftli xan Kosahmdliy taprd ki, bir
sra xanlar v hakimlrl birlikd v 15 min Xorasan dstsi il Qni
xann irvan yrn qoulsun. O, Azrbaycan v Grcstan hakim-
lrin v mirlrin gstri verdi ki, irvan yrnn tkilind
Qni xana yardm olsunlar (229).
Bir mddt Nadirabadda qaldqdan v lazmi gstrilrini verdik-
dn sonra Nadir ah Herata doru hrkt balad v iyun aynn 10-
da Heratn 6 kilometrliyind olan Khdestan mnin atd. Burada
drg salan Nadir ah raq v Azrbaycandan olan qoun dstlri-
n vtnlrin qaytmaq icazsi verdi ki, uzun mddtli yrdn son-
ra istiraht etsin. Hmin qoun dstlri lazm olan vaxtda yenidn
Nadir ahn qounlarna qoulmal idilr.
Nadir ah Herata qaytdqdan sonra Xorasan vilaytinin hakimlri,
kndxudalar, yanlar, byklri dst-dst Nadir ahn yanna ax-
b ona hm z ehtiram v itatini, hm d qlb il geri qaytmasna
gr z tbriklrini atdrdlar. Nadir ah da onun ziyartin glnlri
hrmt v ehtiramla qarlayr v Hindistanda ld etdiyi srvtdn
onlara hdiyylr verirdi.Nadir ahn ziyartin glnlr arasnda onun
atadan ayr qarda olan Klbli xan da var idi. Alm Ara-ye Nade-
rid Klbli xann Herata glmsi xsusi olaraq tsvir edilmidir.
Klbli xan v onu mayit edn xanlar Herata yetidikdn gn
sonra Nadir ahla gr bildilr. Mnbd gstrilir ki, Nadir ah
onlar trk dilind salamlad v onlarn hr birin trkc bel mracit
etdi: Bylr, aalar, xo gldiniz. Grn sonunda Nadir ah Mrv
xanlarna v srkrdlrin hdiyy kimi 12 min tmn pul paylad
(230).
Tarixdn mlumdur ki, Rzaqulu Mirz Heratda Nadir ahn gr-
n yeti bilmdi. Nadir aha gndrdiyi peyamnda o bunu lk-
nin idaretm ilrinin oxluu il laqlndirdi. Bel olanda Nadir
ah gstri verdi ki, olu mamqulu, nvsi ahrux Mirz v qarda
brahim xann olu liqulu xan Rzaqulu Mirzni gzlmdn Herata,
onun grn glsinlr (231).
Rzaqulu Mirznin Nadir ahn grn lngimsinin sbblri
tdqiqatlar trfindn mxtlif kild yozulur. Hr halda oxlar bu
lngimnin sbbsiz olmadn gman edirlr (Bu bard aada
danlacaqdr). Tdqiqatlar arasnda bel bir fikir d mvcuddur ki,
Rzaqulunun bu ara bir qdr soyuqqanlqla yanamas hm onun,
hm d Nadir ahn sonradan qarlamal olduu facili taleyin ba-
lancn qoydu.
Rzaqulu Mirz Herata yeti bilms d, ahrux Mirz v liqulu
xan Heratda Nadir ahla gr bildilr. Nadir ah qarda brahimin
facili lm barsind onun olu liqulu xana basal verdi v
vd etdi ki, Trkstan yrn baa vuran kimi mtlq Dastana
yr edck v brahim xann qisasn alacaqdr.Nvsi ahrux Mirz
il d Nadir ah ox mehribanlqla grd v yann azlna baxma-
yaraq onu Herat hakimi elan etdi.mir Teymura xsusi mnasibti
olan Nadir ah onun olu ahruxun 300 il vvl Herat hakimi olmas
v orada onun adna sikk vurulmasndan xbrdar idi. Hmin tarixin
xatrlanmas kimi Nadir ah nvsi ahrux Mirznin d adna sikk
vurulmasn mr etdi (232).
Hindistanda l keirdiyi srvti Herata dvt olunmu yanlara
nmayi etdirmk n Nadir ah byk bir adrn qurulmasna gs-
tri verdi. Mnbd olan mlumata gr, hmin adr el byk v
zmtli idi ki, onun eni v uzunu adi llr smrd. adrn 14
byk diryi v 440 kiik diryi var idi. Dirklrin v adrn brkidil-
msi n 14 min mx ildilmidi. Hr bir diryin bana da-qala
bzdilmi qbb brkidilmidi.adrn qurulmas baa atmam gc-
l tufan balad v yen mnby gr, 8 min nfrin itirak il qurul-
mu hmin adr yer kd. Shri gn adrn qurulmas zrind i
davam ednd gcl tufan bir daha tkrar olundu v adr yen d
yer kd. Buna baxmayaraq, hava sakitln kimi adrn qurulmas
baa atd. Hindistandan gtiriln Txti-Tavus v Txt-e barqah-e
Naderi, digr taxtlar v bahal yalar adrda nmayi qoyuldu.
Qiymtli yalar zmtli adrn daxilind nmayi qoyulduqdan
sonra byk ziyaft v adyanalq tkil edildi. Nadir ahn yaxnlar,
yanlar v srkrdlri, Herata dvt olunmu hakimlr, mirlr b-
yk heyranlqla nmayi qoyulmu var-dvlti seyr etdilr. Nadir ah
trfindn nmayi byk bir fil v iki kiik fil d xarld. Bu fill-
rin belin bahal paralar salnm, ayaqlar is qiymtli yalarla b-
zdilmidi. Alm Ara-ye Naderinin tsvirin gr, bu fillrin gz
Nadir aha sataanda qabaq ayaqlarn yib bir nv tzim etdilr (233).
Hindistandan gtiriln var-dvlt 4-5 gn nmayi etdirildi. Hmin
gnlr rzind adyanalq v ziyaftlr davam etdi. Btnlkd, 15
gn Heratda qaldqdan sonra Nadir ah Trkstana doru yr ba-
lad.
4. Nadir ahn Trkstana yr
Nadir ah Heratda ox dayanb Rzaqulu Mirznin n vaxt ataca-
n gzlmdi. O, Heratda o vaxta qdr dayand ki, hmin mddt
qounlarn istirahti, onlarn tkmilldirilmsi v zruri tkilati il-
rin aparlmas n lazm idi. Bu mddt rzind o hm d Hindistan
zfrini lazmi kild qeyd etdi.Trkstana yola dmzdn vvl
Heratda nmayi qoyduu v qoymad var-dvltini qorunmaq
n Kelata gndrdi. Rzaqulu Mirzy is xbr gndrildi ki, M-
hddn sonra eyx Cam trbsi yolu il bir baa Badis yaxnln-
dak Qaratpy glsin. Nadir ah da hrkt balayandan 5 gn son-
ra Qaratpy yetidi. Burada o, Rzaqulu Mirz il grd. Rzaqulu
Mirz rhbrlik etdiyi ahzad qvardiyasn rsmi-keidl Nadir ahn
qarsndan keirdi.Amma bu rsmi-keiddn alnan tssratn nti-
csi o oldu ki, Rzaqulu Mirz sltnt nayibliyindn ( hakimiyyt va-
risliyindn) azad edildi v onun yerin Nsrulla Mirz tyin edildi.
Rzaqulu Mirzy is taprld ki, Nadir ahla birlikd Trkstan yr-
nd itirak etsin (234).
Bzi tarixilr gman edirlr ki, Qaratpdki gr zaman Nadir
ahla Rzaqulu Mirz arasndak anlalmazlq aradan qalxd. Nadir ah
Hindistan yrnd yorulmu, ar ziyytlr dar olmu qoun-
larna yeni bir nfs gtirmk mqsdil Rzaqulu Mirznin qvardiya-
sn da ona qatd v Qaratpd 3 gnlk istirahdn sonra Nadir ah
Rzaqulu Mirznin mayiti il Balamrqab-iktu-Xeyrabad-nd-
xod marrutu il Blx doru hrkt balad (235).
Trkstana doru hrktini davam etdirrkn Nadir ah Kabul
trafnda mskunlam fqan, sgzay v beluc tayfalarnn itatdn
z dndrdiklri, vaxt tdkc onlarn Nadir ah dvltin itatdn da-
ha da uzaqlamas haqqnda mlumat ald.Nadir ah Kabul trafnda
ona qar yaranm bu mxaliftin vaxtnda qarsn almaq n ora
qoun gndrmyi qrara ald. Kabulun nzart altndan xmas Pia-
vr, Lahora v Hindistana aparan yollar zrindki tayfalarn nzart
altndan xmas demk idi v Kabulun itirilmsi slind, Hindistana
yr zaman Nadir ahn ld etdiklri razilrin itirilmsi demk idi.
Bu razilr nzarti itirmkl oralarda toplana bilck vergilrdn d
Nadir ah mhrum ola bilrdi. Mslnin hmiyyti nzr alnd
ndr ki, Nadir ah Kabul istiqamtin znn n tcrbli v eti-
barl srkrdlrindn olan Thmasib xan Clayiri v Hsn xan Bayat
Niapurini ezam etmyi qrara ald. Thmasib xan Clayir Kabul v
traf vilaytlrin hakimi tyin edildi v hmin mntqlrdn maliyy
toplanmasna rhbrlik d ona taprld. Hsn xan Niapuri hmin
razilrin srdar, znburkiba Mehdi xan is Kabul v traf vila-
ytlrin topubas tyin edildi.Ad kiln xslrin hakimiyyti Ka-
buldan Lahor vilaytin qdr yaylmal idi. Nadir ah Thmasib xan
Clayirin ixtiyarna 12 min nfrlik bir qoun dstsi d verdi v ona
taprd ki, tyinat yerin atan kimi Lahor srhdin qdr olan
razilrin idariliyini z lin alsn, vilaytlrdn vergi toplanmasn
nizama salb onu vaxtl-vaxtnda saraya gndrsin.Hr hans bir silahl
mqavimtl rastlad halda Thmasib xan onu qtiyytl aradan
qaldrmal idi (236). Qeyd etmk lazmdr ki, Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderid Thmasib xann Buxarann l keirilmsindn sonra Ka-
bula gndrildiyi bildirilir.
Nadir ahn Trkstana hrbi yr balamasnn sbblri haqqn-
da da tarixi dbiyyatda mxtlif baxlar mvcuddur. rli srln
baxlardan biri beldir ki, Nadir ah fatehlik iddialarnn v arzular-
nn hyata keirilmsi mqsdil Trkstana hcum etdi. Bel gman
edilir ki, Trkstan, Buxaran, Dakndi v Xocndi tutduqdan sonra
Nadir ah in d hcum etmyi v z dvltinin razilrini daha da
genilndirmyi planladrrd. Hmin plann hyata kecyi tqdird
Nadir ahn lin hm byk maliyy, hm d insan ehtiyatlar ke
bilrdi. Bunlarn hr ikisi Nadir ahn hrbi potensialn daha da artra
bilrdi.Tarixilr arasnda bel bir gman da vardr ki, Nadir ah mon-
qol-tatar yrlrinin vzini xmaq istyirdi (237).
Mvcud olan baqa bir fikr gr, Rusiya dvlti d farlar dv-
ltinin imal-rq srhdlrin doru irlilmk, Trkstan, Buxaran
v traf razilri l keirmk istyirdi. Guya Nadir ah da Rusiyann
bu niyytlrinin qarsn almaq n Trkstana girmyi qtildirdi
(238).
He bhsiz ki, Nadir ahn fatehlik istedadn v iddialarn diq-
qtdn knara qoymaq olmaz.Amma bzi tdqiqatlar bel hesab
edirlr ki, Hindistan yrnn yorunluunu xmadan, iki ildn ox
uzaq ddy lksinin daxili problemlrin lazmi vaxt ayrmadan,
htta ox sevdiyi qarda brahim xann qsasn almaq n Dastana
hcum etmdn Trkstana yr balanmasnn sas sbbi Trks-
tan xan lbars xann Nadir aha qar saymazyanal, dflrl Xora-
san vilaytin basqnlar etmsi, Xorasana nvbti mdaxillrin qar-
snn birdflik alnmas istyi idi. Btnlkd, zbk tayfalarnn h-
mi, htta Nadir ahn uaql dvrnd talan basqnlarla Xorasan
vilaytin yrlr etdiyi mlumdur. Bel mdaxillr Nadirin
ahl dvrnd d son qoyulmamd. Hindistanda olarkn Nadir
ahdan uzun mddt xbr glmmsi lbars xanda Xorasan ial
etmk arzularn daha da gclndirdi. Mlumdur ki, Nadir ah Hindis-
tana yola dmzdn vvl olu Rzaqulu Mirzni Thmasib xan Cla-
yirl Blx, zbklrin hcumlarnn qarsn almaa gndrmidi.
Bu addm atmaqla Nadir ah Xorasan vilaytini mvqqti d olsa
zbk yrlrindn qorumaa alrd. Ola bilsin ki, el o vaxtlardan
Nadir ah Trkstana yr etmyi, Trkstan nzart altna almaqla
Xorasan vilayti n d bir thlksizlik zola yaratma planladr-
md.
Trkstana doru hrkt balamazdan vvl Nadir ah Qarat-
pd btn qounlarna bax keirdi. Bu qounlarn sasn Hindistan
yrndn geri qaydan qvvlr tkil edirdi. Ondan lav Nadir
ahn Herat trafna gndrdiyi dst v Rzaqulu Mirznin qvardiyas
da bu qounlara qatld. Qaratpd dayand gn rzind Nadir
ah qounlarn tchizatna v tkmilldirilmsin lazmi diqqt ayrd.
Tdqiqatlarn verdiyi mlumatlara gr, Qaratp baxna 150 min-
lik bir qoun xarlmd (239).
Tarixilr onu da gman edirlr ki, Hindistan yrnd qounlarn
tcrbli dstlrinin itirilmsi Nadir ahn Trkstan yrnn ql-
b il baa atdrlmasna midini he d azaltmad. Qaratpdn hr-
kt balayanda Nadir ah qounlar iki dsty bld. Srdar liqulu
xan Clayirin rhbrliyi altnda olan birinci dst Qaratp-Blx mar-
rutu il irlilmli idi. kinci dsty is Rzaqulu Mirz rhbrlik edir-
di. Bu dst Qaratp-Mrv-arco marrutu il hrkt etmli idi.
Ehtiyat qvvdn, qrargahdan v qoun rhbrliyindn ibart olan
nc dst is birinci dstnin arxasnca irlilyirdi (240).
Nadir ah qounlar Maruaq-iktu v ndxod yolu il hrkti
davam etdirib bir ne gndn sonra Blxdn bir frsng aral yerl-
n Quxanada drg sald. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Hindistan-
dan oxlu sayda dlgr, gmiqayrma ustas v digr ustalar Blx
gndrilmidi v Nadir ah onlara aylar adlamaq n gmi v qa-
yqlarn hazrlanmasn taprmd.Nadir ah Blx atanda bu vila-
ytin hakimi onun hzuruna gldi v ustalarn grdy ilr barsind
ona mlumat verdi. Hmin mlumata gr, Blxd 1100 dd gmi
dzldilmidi v bu gmilrin hr birinin 3 tona qdr yk gtrmk
imkan var idi. Nadir ahn mri il vvlc azuq, yemk ehtiyatlar
v artilleriya v sonra da qalanlar Amuye aynn o biri sahilin da-
nd (241).
Bir ne gndn sonra Nadir ah qounu il Klif adl mntqy
atd. Bu mntq ay knarnda yerldiyi n yk dolu gmilr ora
qdr z bildilr. 1740-c il avqust aynn 20-d is Nadr ah qoun-
lar Krki (Kvki) adlanan mntqy daxil oldu.Burada olarkn Na-
dir aha mlumat atdrld ki, trkmn v zbk tayfalar arcoda
toplab ona mqavimt gstrmk istyirlr. Doru olduu halda bu,
Nadir ahn Trkstan srhdini kendn sonra qarlad ilk hrbi
qarlama ola bilrdi. O, qounlara arcoya doru irlilmk mri
verdi. Trkmn v zbk tayfalar Nadir ah qounlarnn yaxnla-
mas xbrini eidn kimi qab daldlar. Nadir ah 12 min nfr
czayirini ayn o biri zn adlatd v sonra taprq verdi ki, 4-5
gn rzind ustalar ay zrind krp salsnlar. Gstriln vaxt r-
zind qurulan krp zrindn btn qounu ayn o biri zn ke-
irmk mmkn oldu. Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata
gr, Nadir ahn mri il Buxaraya aparan yolun zrindki sas da-
yanacaq olan arco yaxnlndak ayn hr iki sahilind qalalarn
tikilmsin baland (242). Nadir ah burada mhkm drg yarat-
maq, qounun yklrini v xidmti dstlri orada saxlamaq istyirdi.
arco yalnz Buxaraya deyil, btnlkd Trkstana aparan yollarn
qovanda yerlirdi. Mhz buna gr d Nadir ah oran znn
dayaq nqtsi sedi.
Amu-Drya sahilindki drgdn Nadir ah Rzaqulu Mirznin
tabeliyind olan 8 min nfrlik dst il arcoya doru irlilmk
mri verdi. Rzaqulu Mirz bu hri nzart altna alb Nadir ahn ora
glmsini gzlmli idi. Nadir ahn baqa bir gstrii il liqulu xa-
nn rhbrliyi altnda olan dst Amu-Drya ayndan rqd olan ra-
zilr irlilmli v qarsna xan btn yaay mntqlrini nza-
rt altna almal idi. liqulu xann hrkt etdiyi istiqamtd Nadir
aha itati qbul edn mntqlr d var idi, qbul etmyn mnt-
qlr d.liqulu xan bu dstlr qar dy girdi v onlar qab
dalmaa mcbur etdi. Rzaqulu Mirz is he bir mqavimt rast
glmdn demk olar ki, boaldlm hr daxil oldu. nki Nadir
ahn byk sayda qoun dstsi il glmsi xbrini eidndn sonra
arco halisinin hams Xarzm pnah apardlar (243).
Nadir ah qounlarnn arcoya yaxnlamas v Amu-Drya ay
sahilind drg salmas xbri ox tezlikl Buxara hakimi blfz
xann da qulana atd. Nadir ahn son drc byk qouna malik
olmas haqqnda mlumat onu qorxuya sald. blfz xan Buxara
vziri Bi Atal v bir ne digr nfuzlu yan barq n Nadir a-
hn yanna gndrdi.Nadir ah onun yanna gln eilri ehtiramla qar-
lad v onlara qiymtli hdiyylr balad. Elilr Nadir aha
atdrdlar ki, blfz xan ona sdaqt nmayi etdirmy hazrdr.
blfz xan tklif edirdi ki, Nadir ah Qaragl glib orada dayansa
blfz xan hm ona qonaqprvrlik gstrr, hm d onunla ittifaq
balayar. Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ah Buxara hakiminin
slh balamaq tklifini mmnunluqla qbul etdi. Amma Nadir ahn
Qaragl glmsi haqqnda rt irli srlmsi Nadir ah he d qane
etmdi. O, elilr bildirdi ki, barn ld edilmsi n Buxara ha-
kimi z Nadir ahn drgsin glmlidir. Ad kiln mnby
gr, blfz xan bu tklif raz oldu. O, qrara ald ki, oxlu qiy-
mtli hdiyylrl brabr vvlc bir ne xsi Nadir ahn drg-
sin gndrsin, sonra is z ora yollansn (244).
Bu zaman ona xbr atdrld ki, Xocnd, Daknd, Qovqan, n-
dican, Hmnqan, Mrixan v Kaar srhdlrind yaayan Al,
Yz, Min, Neyman, rmnd, Catay, qazax v digr tayfalardan 100
minlik bir qoun dstsi toplanb v bu qoun dstsi Nadir aha qar
vurumaq n blfz xanla birlmy hazrdr. Mvcud olan m-
lumata gr, adlar kiln tayfalarn yanlar v byklri Rzaqulu
Mirz il davada ldrlm Adnaqulu xann v baqalarnn qisasn
almaq n dy hazr olduqlarn bildirmidilr. Rzaqulu Mirznin
znn blgy glmsi d l dm ans kimi qiymtlndirilirdi.
Bu xbri eidnd blfz xann hval-ruhiyysi tamam dyidi. Bu,
byk qvv il Nadir ah zrind qlb almaq midini artrrd.
Nadir ah zrindki qlb is onun blgdki nfuzunun artmas de-
mk idi. Ona gr d blfz xan Nadir aha verdiyi vd xilaf xd.
Amma onun vziri Hkim Atalq Nadir aha qar dy girmyin
he d trfdar deyildi (245).
Trkstann bir ox yanlar v qoun balar da blfz xann
Nadirl dy girmk qrarn mdafi etdilr. Onlar Nadir aha itat
etmyin v ya onunla barq balaman mmknlyn tccbl
qarladlar.Bu yanlarn fikrin gr, ran hmi Trkstan padah-
larnn ialna mruz qalmd. Trkstan yanlarnn fikrinc, Nadir
ah Hindistan v Osmanl qounlarn stls d, Trkstan srkrd-
lrinin ny qadir olduundan xbrsiz idi. Onlar byk bir minlikl
byan edirdilr ki, el ilk dyd Nadir ah da, onun qounlar da
btnlkl mhv edilckdir. Btn bu iddialar is blfz xan xeyli
ruhlandrd.Buna gr o da z qoun dstsin hazrlq mri verdi v
Buxaran trk edrk iki frsng aralda olan slam adl mntqd
drg sald. O, Nadir ahn qounlarn da mhz burada qarlamaq
istyirdi (246).
blfz xandan hr hans bir xbr glmynd Nadir ah z k-
fiyyatlarna n ba verdiyini aydnladrma taprd. Onun kfiy-
yatlar Qatartut adlanan mntqd blfz xann qarovullar il
qarladlar v onlardan bir nesini tutub Nadir ahn yanna gtir-
dilr. Nadir ah onlardan Al v digr Trkstan tayfalarnn qoun-
larnn blfz xann bana toplamas v blfz xann Nadir ahla
dy hazrlamas bard mlumat ald. Bu xbri eidn kimi Na-
dir ah minbalar, srkrdlri, tayfa balarn, qoun rhbrlrini
yanna toplad v onlara dy hazrlamaq mri verdi. Shri gn
Nadir ah blfz xann drgsi istiqamtind hrkt balad.
Qounlarn thlksizliyinin tmin edilmsi n Hac xan Krd v
Qasm by farn rhbrliyi altnda 3 minlik bir dsty qarovul v-
zifsi taprld. Bu qarovul dstsi Qatartut mntqsi yaxnlnda
blfz xann qarovul dstsi il zbz gldi v onlar arasnda dy
ba verdi. Mnbd olan mlumatdan bel gman etmk olar ki, qa-
rovul dstlri arasndak dy xeyli kdi v bir d hava qaralana
yaxn baa atd.Nadir ahn dstsi nhayt ki, z stnlyn n-
mayi etdirdi v qar trf gcl zrb endirildi. Bu dy zaman
hr iki trfdn sirlr gtrld v onlarn vasitsil trflrin dy
hazrl bard myyn mlumatlar ld edildi. sirlrdn alnan
mlumatlarla kifaytlnmyn Nadir ah xsn zbk qvvlrinin
mahidsini apard. Bundan sonra o, qounlar mvafiq kild qrup-
ladrd. Qounlarn sa cinah, sol cinah, mrkzi, pusqu qruplar
myynldirildi, onlarn hr birin tcrbli srkrdlr tyin edil-
dilr.Topubana gstri verildi ki, dy qzandan sonra dmn
mvqelri at tutulsun v onlara itkilr yetirilsin (247).
blfz xan da qounlarn qrupladrlmasna, lverili dy takti-
kasnn seilmsin diqqt yetirdi.Mnblrd yaradlm dstlr
kimlrin rhbrlik etmsi haqqnda da mlumatlar vardr. Eyni zaman-
da mnblrd zbk v Trkstan qounlarnn Nadir ah qounlarna
qar daha bacarqla dydklri qeyd olunur. Bu chdlr baxmaya-
raq Nadir ahn artilleriyas blfz xann qounlarna ar itkilr
yetirdi. zbk v trkmn qvvlrinin ilk df rastladqlar toplar v
znburklr onlar arasndak aqnl daha da artrd. Xsusil,
mrkzd olan qvvlr bir-birin dydilr. Bununla bel, blfz xa-
nn dstlri geri kilmdilr. Mrkzdn irlilmyin mmkn ol-
madn grnd cinahlardan, toplarn ilmdiyi istiqamtlrdn h-
cumu davam etdirdilr. Hr halda qar trflrin qarlql sylri ya-
xn dyn gclnmsin zmin yaratd. Mvcud olan btn grgin-
liy baxmayaraq Nadir ah z qounlarnn sas zrb qvvsini bl-
fz xann dayand mvqelr istiqamtlndir bildi. Bu is Trks-
tan qounlarnn dy gcn paralad. mumi sralarn paraland-
n grn Al srkrdsi dy meydann trk edib geriy z tutdu.
Bel olanda blfz xan da qlby nail ola bilmycyin min ol-
du v Buxara qalasna snd (248).
zbk v Tkstan qvvlri vahim iind geri kilmy bala-
yanda onlarn oxlu sayda yklri, tchizat, atlar, dvlri v s. Nadir
ah qounlarnn lin kedi. Nadir ah ld etdiyi nvbti qlbsin
gr dua v ibadtini baa vurandan sonra Buxarann bir milliyind
yerln ah aharbanda qlbsini qeyd etdi v bu uurun ld
edilmsind xidmti olanlar mkafatlandrd.
blfz xan is dar olduu mlubiyytdn sonra dy girm-
yin peman oldu. Ona gr Hkim Atal yanna arb onu bir da-
ha barq tklifi il Nadir ahn yanna gndrdi. blfz xan Nadir
aha atdrd ki, onu trkmn tayfalar barq niyytindn azdrdlar
v hmin tayfa balarnn oxu artq z czalarna atblar. Sa qa-
lanlar is qab-dalblar. blfz xan yenidn Nadir ahdan barq
istdi. Nadir ah bu barq tklifini d qbul etdi v htta onun yan-
na glmi elilr vasitsil blfz xana qiymtli hdiyylr d gn-
drdi. Hkim Ataln gtirdiyi xbri eidndn sonra blfz xan da
Nadir aha qiymtli hdiyylr gndrdi. Mnblrd olan mlumata
gr, bu hdiyylr arasnda mir Teymura mxsus olan qlnc, in-
giz xana mxsus olan dbilq v zireh d var idi. Sonra is blfz
xan z yanlarnn mayiti il Nadir ahn drgsin yolland.
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, Trkstan ahn
ehtiram lamti olaraq Nsrulla Mirz v Nadir ahn qarda olu
liqulu xan qarladlar v onu Nsrulla Mirznin adrnn yannda
qurulmu xsusi adra apardlar. (Amma slind mlumdur ki, Nadir
ah bu sfrind Nsrulla Mirz yox, Rzaqulu Mirz mayit edirdi.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi d bunu tsdiq edir.Ola bilsin ki,
Alm Ara-ye Naderinin mllifi Rzaqulu Mirzni nzrd tutur-
mu-M.S.). Axam is blfz xann rfin ziyaft tkil edildi.
blfz xan z tacn v mhrn Nadir ahn qarsna qoydu. Na-
dir ah is vzind bildirdi ki, tac balamaq, fqt v mehribanlq
gstrmk bizim adtimizdir.Nadir ah anlatd ki, onun ahln lin-
dn almaq niyytind deyil. Shri gn Nadir ah blfz xana xeyli
sayda qiymtli hdiyylr balad. Onlarn arasnda 18 ba qiymtli
at, hmin atlar n qiymtli dalarla bzdilmi yhr v digr ya-
lar, 60 min tmn dyrind olan hind v Avropa mallar, 100 min
tbrizi tmni dyrind qiymtli dalarla bzdilmi qlnc, xncr,
habel cvahirat v s. var idi (249).
blfz xanla barq ld edilndn sonra Nadir ah Buxaraya
doru hrkt etdi. Buxara halisin xtr yetirilmmsi n qoun-
larn tchizat mslsini Nadir ah Hkim Atala hval etdi. Nadir
ah Buxarada olduu vaxt rzind Hkim Atalq onun qounlarnn
azuqsini tmin etmli idi. Qoun balarna is taprld ki, rzaq v
ia msllri il bal dylr yerli halini narahat etmsinlr.
Nadir ah trfindn nsilr d gstri verildi ki, qounlar arasn-
dak intizam nzart altnda saxlasnlar. Nsilr traf yaay mn-
tqlrini gzmli v qounlardan kims rastlarna xd halda Nadir
ahn mrini pozduu n tutulub qtl yetirilmli idi (250).
Buxaraya daxil olandan sonra Nadir ahn adna xtb oxundu v
sikk vuruldu.Sbz hrindn balayaraq Smrqnd qdr olan ra-
zi Nadir ahn tabeliyi altna dd.
Nadir ahn Buxaraya glii mnasibtil blfz xan n yax s-
vari dstlrinin rsmi-keidini tkil etdi. sasn zbk v trkmn
svarilri tkil edn bu dstlrin nizam Nadir ahn xouna gldi v
bu svarilrdn 20 minlik bir dst tkil edilib Xorasana gndril-
msini mr etdi (251).Bu dst glckd Nadir ahn qounlarna qa-
tlmal idi.
Nadir ah blfz xan yenidn Trkstan ah elan etdi. 1740-c il
oktyabr aynn 17-d o z li il Trkstann ahlq tacn ona ta etdi.
Bununla bal, Trkstann btn vilaytlrin frman gndrildi, Na-
dir aha itati qbul edn yerli hakimlr z vziflrind saxland.
blfz xan ona gstriln bu iltifatn vzind sdaqtini itirmy-
cyini vd etmkl brabr, qzlarndan birini Nadir aha, birini is
liqulu xana nikah etdirdi (252).
Amma grnr, blfz xann Trkstan ah elan edilmsindn
naraz qalanlar da varm. nki bzi yanlar Nadir aha atdrdlar ki,
vaxtil ingiz xan, Slcuqlar v digr padahlar Trkstan tutanda
orann hakimini qtl yetirib yerin z adamlarndan birini tyin et-
midilr. Bu, Trkstann etibarl kild nzart altnda qalmasn t-
min edirdi. Nadir aha da bel bir adm atlmas tklif olunurdu. Nadir
ah is vzind bildirdi ki, o dyantli olmaa v acgzlkdn uzaq
olmaa daha ox stnlk verir (253).
Nadir ah z seimini dyimdi v Trkstan hakimliyinin bl-
fz xana hval edilmsi qrarnda qti olduunu nmayi etdirdi.
Bununla kifaytlnmyn Nadir ah blfz xann Trkstan ah
elan edilmsi mnasibtil tmtraql bir ziyaft d tkil etdi. Nadir
ah ziyaft zaman blfz xan yannda yldirdi v ona syldi ki,
btn Trkstan yenidn onun ixtiyarna verir v onu zn qarda
hesab edir. Bu qardala sdaqt kimi Nadir ah sz verdi ki, ona qar-
kims qiyam qaldrsa kmyin hrbi qvv gndrckdir. bl-
fz xan is vzind Nadir ah min etdi ki, sa olduqca ona v onun
vladlarna sdaqtli qalacaqdr. Bu szlrdn sonra Nadir ah hm
blfz xana, hm d mclisd itirak edn yanlara qiymtli hdiy-
ylr balad (254).
blfz xann ah elan edilmsi il bal ziyaft verndn sonra
Nadir ah artq Xarzm doru irlilmk fikrind idi. Amma ziya-
ftin shri gn Hkim Atalq Nadir ahn hzuruna glib rz etdi ki,
Smrqnd trafnda yaayan Yz tayfas hmi Buxaraya talan
basqnlar edir v Trkstan hakimin tabe olmaq istmir. Hkim Ata-
lq xahi etdi ki, Nadir ah srkrdlrindn birinin rhbrliyi altnda
ora qoun dstsi gndrilsin v mmlktin asayiin daim xll
gtirn bu tayfaya drs verilsin.Nadir ah bu xahii qbul etdi v Lt-
fli xan Kosahmdlinin rhbrliyi altnda 20 minlik bir dstni
Smrqnd istiqamtin yollad. Nadir ah bu dsty eyni zamanda
onu da taprd ki, mir Teymurun qbirst dan da z il gtirsin.
Ltfli xann dstsi kifayt qdr gcl dst idi v Nadir ah bu
dst qarsnda qoyulan vzifnin yerin yetirilcyin bh etmirdi.
Ona gr d qounlarn sas hisssi il arcoya qaytma v oradan
Xarzm yr tkil etmyi qrarladrd.
Bellikl, Trkstanla bal btn ilri nizama saldqdan sonra
Nadir ah Buxaran trk edib arcoya istiqamt gtrd. Mvcud olan
mlumata gr, Nadir ah hl Buxarada olarkn blfz xann tklifi
il lbars xana mktub gndrdi v onu da itat ard. lbars xan
hmin mktubdan el qzblndi ki, htta mktubu gtirn elini v
onu mayit edn iki nfri qtl yetirdi (255). lbars xan bununla da
kifaytlnmdi.Nadir ahn qzbindn qurtara bilmycyini v
onunla dy girmli olacan anlad n srdarlarnn v srkr-
dlrinin toplantsn ard v bu toplantda dy hazrlq mri ve-
rildi. O, qaraqalpaq, qazax v digr vilaytlr mktub gndrib hr
tayfa trfindn qoun dstsi tkil edilmsini v onun xidmtin
gndrilmsini tlb etdi.Bu minvalla Alm Ara-ye Naderinin mlu-
matna sasn, 120 minlik bir qoun dstsi topland. lbars xan eyni
zamanda trafa oxsayl casuslar gndrrk Nadir ahn btn hr-
ktlri bard ona mlumatlar atdrlmasn taprd (256).
Ilbars xan onu da qrara ald ki, Mhmmdli xan Uan rh-
brliyi altnda zbk, aral, ymut v trkmn svarilrindn ibart 30
min nfrlik qoun dstsini arcoya gndrsin. Bu dst Nadir ahn
qoun dstsindn daha tez arcoya atsn, Amu-Drya zrindki
keidi datsn v bununla da Nadir ah qounlarnn aydan keidini
tinldirsin. lbars xan min idi ki, Mhmmdli xann rhbrliyi
altndak qoun dstsi il Nadir ahn qounlarn prn-prn salacaq
v onu geri kilmy mcbur edckdir. Hmin qoun dstsi arco-
nun 6 millik msafsin yetind Nadir ah vziyytin n yerd oldu-
undan xbr tutdu. arco yaxnlnda Amu-Drya zrindki kei-
din l keirilmsi Nadir ahn Xarzm yrn tinldircyi
aydn idi. Ona gr Nadir ah qounlarn ykn v tchizatn arxada
buraxb tcrbli dylrdn ibart dstsi il arcoya doru hr-
kti srtlndirdi. Arxada qalan yklr v tchizat onlar mayit
edn dst il hrkti davam etdirib arcoda Nadir aha birlmli
idi. Hmin dsty rhbrlik Rzaqulu Mirzy taprld.Nadir ahn
rhbrliyi altnda olan dstd 20 min dy var idi. Bundan baqa
Nadir ah Mrv bylrbyi Mhmmdrza xan Qrxlya xbr gndr-
di ki, arco trafnda qarovula tyin edilmi 3 minlik Mrv dstsi d
ona qoulsun.Mrv halisi trkmn v ya zbk tayfalar il daim d-
mnilikd olduu n Nadir ah Mrv dstsindn hmin tayfalara
qar istifad edilmsini faydal sayrd (257).
Nadir ah, lbars xann kifayt qdr gcl v dygn qouna
malik olmasndan da xbrdar idi. Ona gr d arcoya doru hrkt
zaman qounlarn cinahlardan, arxadan v qardan mhafizsini, ha-
bel qounlarn ycam kild hrktini tmin etdi. Nadir ah vax-
tnda zn arcoya yetirdi, Amu-Drya ayn adlayb o biri sahild
drg sald. Bir gndn sonra arxada qalan qvvlr d glib ona
yetidi. arcoya atandan sonra Nadir ah Rzaqulu Mirznin geri qa-
ytmasna razlq verdi (258).
arcoda da lazmi tkilati ilri baa vurandan sonra Nadir ah qo-
unla Dvboyunu drsi adlanan yer hrkt etdi. Yola dmzdn
vvl o, qounu yenidn qrupladrd v btn qoun drd byk ds-
ty blnd.Qarda gedn dst eyni zamanda mhafiz rolunu oy-
nayrd. Bu dstnin arxasnca qounlarn sas hisssi irlilyirdi.
Digr iki dst is cinah mhafiz dstlrini tkil edirdilr. Bundan
baqa 6 min nfrlik bir dst sahil boyunca hrkt edir v ayda
azuq ehtiyatlar aparan gminin mhafizsini tmin edirdi.
Dvboyunu drsin atanda Nadir ah qounlara dayanmaq mri
verdi v onun gstrii il qounun yklri bir yer topland v onun
mhafizsin xsusi dst tyin edildi. Nadir ahn Dvboyunu
drsin atmas 1740-c il oktyabr aynn son gnlrin tsadf edir
(259).
Nadir ah qounlarnn yaxnladn eidnd lbars xan trafnn
bir ne nmayndsi il mnasib bir hndrlkdn hmin qounlar
xsn izldi v el ilk tssrat onun vvlki minliyin bir bh
gtirdi. Bu zaman Nadir ah qounlarnn rxilr dstsi lbars xann
qarovul dstsi il zbz gldi v bu dstlr arasnda toqquma ba
verdi. Bu qarlamada Nadir ah dylri ny qadir olduqlarn
nmayi etdirdilr v lbars xann qarovul dstsini stldilr. Bu
hadis lbars xann gz qarsnda ba verdi. O, dy meydanndak
vziyyti dyimk n 5-6 min nfrlik baqa bir dsty hrkt
mri verdi. Amma bununla lbars xan dy meydannda qvv stn-
ly yarada bilmdi. nki Nadir ahn rxilrinin faliyyti baqa
bir dst trfindn mdafi olunurdu. Hmin dsty taprq verildi
ki,rxilr mrkkb vziyyt ddklri tqdird onlara yardm
gstrilsin.Bu dstnin dy qoulmas lbars xann qvvlrini ar
vziyyt sald.Dydn alnan tssrat o drcd ar oldu ki,
lbars xan z geri kilmk qrarna gldi v Xarzm trf z tutdu.
Onun dy atlm dstlri d mhv olmamaq n geriy qad.
Nadir ah qounlar onlar tqib etmy balasalar da tezlikl Nadir
ah trfindn tqibi dayandrmaq bard mr verildi. Drgd qo-
unlarn faliyyti v dyn nticlri thlil edildi, dyd frql-
nnlr, xsusil d Mrv svarilri mkafatlandrldlar (260).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v bu mnby saslanan tdqiqat-
lar Dvboynundan sonra lbars xann z qounu il Hezarsb qala-
sna sndn v orada uzunmddtli mdafi taktikas sediyini bil-
dirirlr. Alm Ara-ye Naderid is Hezarsb qalasna snmazdan
vvl lbars xann Fetnk qalas yaxnlnda Nadir ah qoun dstsi
il dy girmsi haqqnda mlumat verilir. Bu mlumatn dorulu-
unu yqin ki, qbul etmk olar. nki Dvboynunda ciddi bir toq-
quma ba vermmidi. Byk sayda qoun dstsi il Nadir ahn yo-
lunu ksmk n arcoya tlsn iddial lbars xann ciddi bir
dy girmdn Hezarsb qalasnda gizlnmsi el d inandrc g-
rnmr.
lbars xanla qarlamann ba verdiyi Dvboynu, Fetnk qalas,
Hezarsb qalas, Xangah v s. Amu-Drya aynn sahillrind yerl-
n mntqlr idi. Ona gr Nadir ah arcodan imal v imal-rq
istiqamtind ay boyunca irlildi v bir sra yklrini gmilr yb
onlar da ayla hrkt etdirdi. Dvboynundan sonra ay gmiilik
n el d mnasib deyildi. Ona gr Dvboynunda gmilrin hr-
kti dayandrld, gmilrd danan yklr anbarlara topland v 12
min nfrlik piyada tfngdarlar dstsi hmin anbarlarn mhafi-
zsin tyin edildi.Qalan qoun dstsini is Nadir ah Fetnk qalasna
doru hrkt etdirdi (261).
Fetnk qalas yaxnlnda qar trflr zbz gldilr.Dy
balamazdan vvl hr iki trf z qvvlrini qrupladrd.Mrkz,
sa v sol cinahlar, pusqu v ehtiyat qvvsi myynldirildi,
onlarn hr birin rhbrlik tcrbli srkrdlr taprld. 6 min
nfr olan ymut dylri dstsi d lbars qounlarnn
rxigrlri kimi dy ilk qatlanlardan oldu. Onlar Nadir ah
qounlarnn hrkt yollarn ksib dyn qzmasna sbb
oldular. Ymut dylri el bir zmkarlq nmayi etdirdilr ki,
htta cbhnin iki istiqamtind Nadir ah qounlarnn mqavimtini
qrb irlily bildilr. Ymutlarn irlilmsinin thlkli hal
almasna yol vermmk n Nadir ah drhal z dy meydanna
atld v ymut qounlarna doru irlildi. Hmi ymut v
Trkstan svarilrinin talan yrlrin mruz qalan v
ymutlardan qisas almaq n frst axtaran far, Mrv v tk
svarilri d Nadir ah mayit edirdilr. Bu addm il Nadir ah
ymutlarn mvqqti uur qazand istiqamtd qvv stnly
yaratd v ox tezlikl hmin qvv stnly hrbi stnly
evrildi. Irliy can atan ymutlara ciddi zrb endirildi v onlarn
sralarna bir vlvl salnd. Nadir ahn dy atlmas il dy
meydannda grginlik artd. Btnlkd, Fetnk qalas trafnda ba
vernlrin real mnzrsini yaratmaq mmkn olmasa da mlumdur
ki, Nadir ah dy qatld istiqamtd ld etdiyi uur mumi
nticy d z tsirini gstrdi. Nadir ahn srt mqavimti il qar-
laandan sonra ymut dylri geri kilmk mcburiyytind qal-
dlar.Onlarn bu addm digr dstlr d z tsirini gstrdi v lbars
xan nvbti qardurmada da Nadir ah qounlarnn cati qarsnda
aciz qalaraq geri qamal oldu. Onun qvvlrinin tqibi zaman oxlu
ldrln v sir dnlr oldu. Hezarsb qalasna yetimlri is
lbars xan qounlarn mhv olmaqdan xilas etdi (262).
Hezarsb qalas da Amu-Drya aynn sahilind, Fetnk qalasnn
13 mil imal-qrbind yerlirdi. Hmin qala blgnin n gcl v
mhasiry dzml qalalarndan biri idi. Qalann mhkm divarlar
var idi.Divarlarn trafnda qazlm geni xndklr Amu-Drya a-
ynn suyu il doldurulmudu. Su haiysi el geni idi ki, htta toplar
da qala trafnda smrli at msafsindn knarda qalrd v toplar
vasitsil qalaya ciddi bir zrb yetirmk mmkn deyildi. Bundan
baqa qala daxilin oxlu azuq v yem ehtiyat toplanmd. Bu ehti-
yatlar qala daxilind uzunmddtli mdafid dayanmaa imkan ve-
rirdi. Hezarsb qalas trafna yetindn sonra Nadir ah xsn qa-
lann v onun trafnn mhasirsini apard v mhasirnin davam et-
dirilmsi il qalann ox tinlikl alnaca qnatin gldi (263).
Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, qalaya snma-
sndan lbars xan el d sevinmdi. O, aq dydn qab qalaya s-
nma qadnlara mxsus keyfiyyt, qap arxasnda gizlnmyi is
nakiilik sayrd.Htta zbk dy dstlri il danb qaladan xa-
ricd yenidn dy girmk zrind dnmy balad. Ad kiln
mnb Nadir ah qounlar il lbars qounlar arasnda Hezarsb qa-
las yaxnlnda aq sahd yeni bir dyn ba vermsini d qeyd
edir. Veriln mlumata gr, bu dyd d uursuzlua dar olan-
dan sonra lbars xan, Hezarsb qalasnda mdafi olunma qrar-
ladrd (264).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid is Hezarsb qalas trafnda t-
rflr arasnda yeni bir dyn olmas xatrlanmr. Bu mnby gr,
Nadir ah Hezarsb qalasn v onun trafnn istehkam qurularn
mahid etdikdn sonra onun uzun mddt mhasird saxlanmasn
mnasz sayd. Onun lbars xann qounlarn aq sahd dy clb
etmk sylri d bir ntic vermdi. Bel olanda Nadir ah Xarzmin
mrkzi olan Xivy hcum etmyi qarsna mqsd qoydu. Bir trf-
dn Xivnin tutulmas il Xarzmin mrkzi v lbars xann taxt-tac
l keirilmi olurdu. Digr trfdn d Nadir aha xbr atdrlmd
ki, lbars xann ailsi, xzinsi Xangah qalasnda saxlanlr. Bu qala
is Xivy aparan yolun stnd idi. Xangaha trf hrkt lbars xa-
n Hezarsb qalasndan xara v onu aq dy thrik ed bilrdi.
Hmin mqsdl Nadir ah qounlar il Xivy doru hrkt ba-
lad. Onun niyytlri bard mlumat alanda lbars xan da Hezarsb
qalasn trk etdi v ayn sahili il Xangah qalasna trf hrkt etdi
(265).
lbars xan da qarsna bel bir mqsd qoydu ki, Xangah qalasna
Nadir ahdan nc atsn v burada mdafini tkil etsin. Qar trf-
lrin dstlri mxtlif istiqamtlrdn hrkt edirdilr.lbars xan
txminn Nadir ahla bir vaxtda qalaya yetidi v qala daxilind mv-
qe tuta bildi. lbars xan vziyytin mrkkbldiyini grb Nadir
ahla yeni bir dy girmyi qrara ald. Bu mqsdl o, ymut, tk
v trkmn dstlrini dy qzdrd. lbars xan onlara atdrd ki,
gr Nadir ah Xarzmi l keirrs, ingiz xan kimi hamn qracaq
v ya sir edckdir. Alm Ara-ye Naderiy gr, lbars xann 8 min
nfrlik dstsi Nadir ahla dy atld. Dy balananda lbars xan
da qounu il qaladan xd v dy meydanna atld.Nadir ah z
dy trtibini vvlki dylrd olduu kimi qurdu.Cinahlar, on-
larn mhafizsi v s. elementlr olduu kimi saxlanld v Nadir a-
hn z d sem alaylarndan biri il dy qatld. Alm Ara-ye
Naderinin mlumatndan bel aydn olur ki, Rzaqulu Mirz bu vaxt
hl Nadir ahn yannda idi v Xangah trafndak aq dyd
Nadir ah qounlarnn sa cinah Rzaqulu Mirzy, sol cinah Hac
xan Krd, Mhmmdrza xan Qrxlya v Mhmmdli by Qacara
taprlmd.Qasm byl Xanli xan Kuklan tabeliyind olan qv-
vlrl sa v sol cinahlarn ehtiyat qvvsini tkil edirdilr (266).
Lazmi hazrlq v tkilatlq ilri baa atandan sonra dy
tbillri alnd, eypurlar sslndi. Bu dy hr iki trf n hll-
edici hmiyyt ksb edirdi v hmin cht dyn grginliyind d
z ksini tapd. lbars xan bu dy uduzmaqla btn Xarzmin iti-
rilmsini v eyni zamanda da z hyatn thlk altna qoyurdu. Na-
dir ah is lbars xann qounlarna gcl zrb endirmkl Xarzmin
l keirilmsini xeyli yaxnladra bilrdi.
Tssf ki, bu dyn tfrrat haqqnda mnblrd geni m-
lumat yoxdur. Sadc olaraq bu dyn grgin kemsin iar olu-
nur. Son nhaytd lbars xan yen d Nadir ah qarsnda duru g-
tir bilmyrk geri kilmli v Xangah qalasna snmal oldu.
Alm Ara-ye Naderid lbars xann qounlarnn trkibind olan y-
mutlarn xeyli fallq gzstrmlrin toxunulur. Amma onlar da Na-
dir ah qounlarnn zrbsi altnda prn-prn olub geri kildilr.
Bu dyl slind, Xarzmin taleyi hll olundu. Dorudur, lbars
xan hl tslim olmamd v Xangah qalasnda mdafi olunurdu.
Amma o z d hiss edirdi ki, artq x yolu yoxdur. Nadir ahn m-
ri il Xangah qalas mhasiry alnd v bu qalann Xiv il olan
laqsi ksildi. Qalann mhasir dairsi qoun dstlri arasnda b-
lnd v bu dstlrin vziflri dqiqldirildi.
lbars xan qala daxilind mdafi olunarkn d Nadir ahn zm-
karlna stn glcyin midini ksmmidi v hl d mqavi-
mtini davam etdirirdi. Xsusil, qala divarlar zrind yerldirilmi
tfngdarlar qalaya yaxnlamaq istynlri at tuturdular. Nadir ah
da fal mharib taktikasn sedi. O, qala divarlarn top atin tut-
durdu v eyni zamanda piyadalara da gstri verdi ki, qala zrin
hcum etsinlr. gn rzind qala divarlarna ciddi xsart yetirmk
mmkn oldu. Buna baxmayaraq lbars xan mqavimtini hl d da-
vam etdirirdi. Bel olanda Nadir ah lamlara qala divarlar altndan
lam atma taprd.Qazlan lamlar bir ne yerd qala divarlarnn
kmsi v Nadir ah qounlarnn qala daxilin yolun almas il
nticlndi.1740-c il noyabr aynn 14-d lbars xan tslim olmaq
mcburiyytind qald (267).
vvlc, qala halisinin istyi il zbk yanlar Nadir ahn d-
rgsin yollandlar. Onlar hm qala halisin, hm d lbars xana
aman verilmsini Nadir ahdan xahi etdilr.Nadir ah elilrin xa-
hilrini diqqtl dinlyib lbars xanla yaranan mnasibtlri onlara
xatrlatd. O bildirdi ki, lbars xann yanna elilr gndrildi v ona
tslim olmaq tklif olundu.Blgd itat tklifini qbul edn hakim-
lrin hams balandlar. Yalnz lbars xan daha ox qiyam ymut
tayfasna arxalanaraq mqavimti davam etdirdi. Bununla bel, Nadir
ah ona iar etdi ki, lbars xann gnahndan kemy hazrdr (268).
Elilr Nadir ahdan eitdiklrini lbars xana atdrdlar.Shri gn
lbars xan yanlarn mayiti il Nadir ahn drgsin gldi. Nadir
ahn anabir qarda olan Ftli xan farn adrnn yannda lbars
xan n adr quruldu. Nadir ah lbars xanla glmi zbk xanlarn,
srkrdlrini v yanlarn yanna ad, onlarn hr birin qiymtli
hdiyylr verdi v sonra da taprd ki, yenidn qalaya qaydb yerli
halini sakitldirsinlr, onlar Nadir ah qounlarndan xtr grm-
ycklrin min etsinlr.
Mvcud olan mlumatlara gr, lbars xan trfindn ldrln
Nadir ah elilrinin qohumlar lbars xann da fv olunduu xbrini
eidib Nadir ahn hzuruna gldilr v trtdiyi cinaytlr gr Xa-
rzm hakiminin qtl yetirilmsini ondan xahi etdilr. Gman edilir
ki, bundan sonra Nadir ah lbars xann hrktlrini nzr alaraq
onun v onunla birlikd daha 20 yannn ldrlmsin raz oldu
(269).
Nadir ahn gstrii sasnda ingiz xann nslindn olan M-
hmmd xann nvsi Tahir xan Xarzmin hakimi tyin olundu. Nadir
ahn nzartdn knarda qalm bzi dylri Nadir ahn qala
halisini incitmmk vdin xilaf xaraq qala daxilind talanlqla
mul oldular. Bununla bal qala daxilind yaanan hycan Nadir
ahn qulana atanda drhal vziyytin aradrlmasn taprd. Qala
daxilind v xaricind asayiin qorunmasna msul olan avuba, bir
ne beyzba, 2-3 nfr minba, 30-40 nfrdk yzba tutulub
Nadir ahn hzuruna gtirildi. Nadir ahn mri il onlar sual-cavab
edildikdn sonra qtl yetirildilr(270). Bu adamlarn qtl yetirilmsi
il qala daxilind asayi brpa olundu.
Nadir ah Xarzm doru yr balayanda lbars xan qazax
valisi blxeyir xan kmy ard.blxeyir xan bu xahii eidn
kimi Aral zbklrindn bir dst tkil edib Xivy gldi.lbars xann
aqibtini eidndn sonra blxeyir xan Nadir aha mqavimt gs-
trilmsinin mnasz olduunu anlad v Nadir ahn yanna danqlar
aparmaq n z elisini gndrdi. Mvcud olan mlumatlara gr,
blxeyir xann elisi Muravin adl rus istehkam-zabiti idi. O, Nadir
ah trfindn ehtiramla qarland. Muravinin Nadir aha atdrd
mlumatdan aydn oldu ki, blxeyir xan da Nadir aha itati qbul
edir. Amma vzind Xiv xan olmaq istyir. Nadir ah bu xahi
mnasibt bildirmdi. blxeyir xann znn onun yanna glmsini
istdi. Nadir ah onu da bildirdi ki, blxeyir xanla dostcasna dav-
ranacaqdr. Ola bilsin ki, lbars xann bana glnlr blxeyir xan
Nadir ahn yanna glmkdn kindirdi v o, qazax llrin trf
qad (271).
blxeyir xan qasa da Xiv halisi hr hakimi bdlrhman
byin thriki il Nadir aha qar mqavimt gstrmyi qrara ald.
Nadir ah hr halisinin yanna z nmayndlrini gndrib Xiv-
nin tslim edilmsi rtlrini mzakir etmk istdi. Amma xivlilr
Nadir ahla danqlara getmdilr. Bel olanda Nadir ah Xivni d
mhasir etdi.
Xiv qalas da blgnin n mhkm qalalarndan biri saylrd.
giri darvazas olan bu qalann gildn tikilmi divarlar hndr v qa-
ln idi.Qala divarlarnn brclrinin yaxn olmas da mdafi imkan-
larn artrrd. Qala divarlar boyunca enli xndk qazlm v onun ii
su il doldurulmudu. Qalann qarnizonu da gcl saylrd.
Nadir ah vvlc Xiv qalasnn divarlar boyu su doldurulmu
xndklri qurutdu v onun suyunu knara axda bildi. Bundan sonra
is hm qala divarlar, hm d qalann daxili gcl at tutuldu v
qala zrin hcum tkil edildi. Bunun n qala trafna 18 dd top
v 16 dd mina atan yerldirildi. Bu silahlardan gn davaml
kild atlan atlr qala halisini xlmaz vziyyt sald v qala
daxilind tslim bayra qaldrld (272).
Nadir ah Xivd v Xarzmin digr mntqlrind oxlu sayda
xorasanl sirlrl qarlad.Onlarn mumi say 12 min nfr atrd.
Nadir ah onlarn hamsn azad etdi.Geriy hrkt balamazdan v-
vl Nadir ah yerli hali arasnda zn qoun toplad. Tarix-e Ca-
hanqoa-ye Naderiy gr, Xarzmin be mhur qalasndan 4000
nfr topland. Nadir ah bu dsty bax keirdi v toplanan dy-
lri Xorasana gtirdi. Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ahn
Xarzmd toplad qoun dstsinin say ox idi. Bu mnbnin mlu-
matna sasn Nadir ah Aral zbklrindn v Qaraqalpaq halisin-
dn btnlkd 12 minlik dst tkil etdi v bu dstni Xorasana
gndrdi (273).
Nadir ah iki hft Xivd qald. Bu mddt rzind o, Xarzmin
idarilik msllrini tnzimldi, qounlara istiraht verdi, bir sra
tkilati ilrl mul oldu v 1740-c il dekabrn 9-da Xivdn ar-
coya doru hrkt balad. ki hftdn sonra, yni, dekabrn 23-d
Nadir ah qounu il arcoya yetidi.Orada ox dayanmadan Nadir
ah Mrvdn kemkl z doma kndlrin qaytd. bivrd v
Dstgirdd oldu, Kelata ba kdi.Burada olarkn Hindistandan gtir-
diyi srvtlrin qorunmas n mnasib yerlr myynldirdi. Hm
d gstri verdi ki, onun z n orada qara dadan mqbr tiksin-
lr. Bu mqbrnin tikilmsi n Maraadan ora qara mrmr
dand. Kelatn abadladrlmas v mdafisinin etibarll n
lazm tikililr tikdirdi, orada yeni balar saldrd, su ehtiyatlarn artr-
d.
Bir mddt doulduu yerlrd keirdikdn sonra Nadir ah M-
hd gldi. Bu hr atan kimi ilk nvbd mam Rzann mqb-
rsinin yenidn abadladrlmas mqsdil onun qbbsini zintln-
dirdi,yksk yarl qzldan hazrlanm 14 dd qndil (ilraq) mq-
bry baland. Bundan baqa digr ilr d grld. Alm Ara-
ye Naderinin yazdna gr, Nadir ah btn gecni mam Rza mq-
brsind ibadtl keirdi. Shri gn is Nadir ah aharbaa yollan-
d v burada vilaytin idarilik v maliyy ilrini nzrdn keirdi.
Nadir ah vilaytin maliyysinin toplanmasnda yintilr v sui-qsd-
lr yol verildiyini akara xard v bu id li olan bir ne nfri
qtl yetirdi. Bundan sora lknin mxtlif vilaytlrindn ora gnd-
riln maliyy vsaitlrini toplayb qorunmaq n Kelata gndrdi
(274).
Mhdd olduu vaxt Nadir aha Blx hakimi Niyaz xandan
xbr gtirildi ki, Daniyal by Qnqrat adl birisi mrkzi hakimiy-
yt tabe olmaq istmir v qiyam qaldrmdr. Nadir ah drhal bir
qoun dstsini ora gndrdi. Hmin dst Blxd topland v qiyam
qaldrlan mntqy yoland. ox tezlikl bu qiyam da yatrld.
5. Nadir ahn Dastan yr
Mnblr v tdqiqat srlri Nadir ahn 2 ay Mhdd qaldn
xbr verirlr.Hmin mddt rzind Nadir ah qeyd edildiyi kimi,
daxili idarilik ilri v qounlarn nizamlanmas il mul oldu.
Trkstann fthindn sonra onun qarsnda dayanan sas msllr-
dn biri d Dastana yr etmk idi. Mnblr gr, bu yrn
planladrlmasnda Nadir ahn sas mqsdi qarda brahim xann
qisasn almaq idi. Bu mqam he bhsiz ki, istisna etmk olmaz.
Amma Dastan yrn yalnz brahim xann qisasnn alnmas il
balanmas da yqin ki, doru olmazd. Nadir ah eyni zamanda Da-
stan tam nzart altna almaq istyirdi. Dastana ilk yrnd o
bu mqsdin tamamil nail ola bilmmidi.Burann tbii-corafi ra-
iti, halinin danq v yksk dalq raitd yaamas, idariliyin
tinliyi, btn Dastan hat edn mrkzldirilmi hakimiyytin
olmamas Dastann tam nzart altna gtirilmsini xeyli mrkkb-
ldirirdi. Ona gr d ilk yrdn sonra Dastann nzart altnda
saxlanmas n orada etibarl bir baza yaradla bilmdi. Nticd
Nadir z qounlar il uzaqlaan kimi Dastan yen d itatsizlik
dalas brd.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah hl Hindistan sfrind
olarkn Dastana yr etmyi qrara ald v Trkstan yrn
balamazdan vvl Nadirabad hakimi Qni xann rhbrliyi altnda
Dastan istiqamtin qoun dstsi gndrdi. Trkstandan Mhd
qaydan kimi Nadir ah daha bir ne alay Qni xann kmyin
yollad. sas qvvlr yetin kimi, Qni xann dstsi Dastandak
qvvlrin l-qol amasnn qarsn almal idi (275).
Tarixilr v tdqiqatlar arasnda Nadir ahn yenidn Dastan
yrn hyata keirmsin birmnal yanamayanlar da vardr. Da-
stana yr azuq tinliklri il mayit olunurdu. Uzun v dalq
razilr Nadir ahdan daha ox azuq ehtiyatna malik olma tlb
edirdi.Eyni zamanda da Dastan raitind dylrin aparlmas xey-
li tin idi. Bu yr zaman Nadir ahn da myyn itkilrl qar-
laaca bh dourmurdu. Amma onu da yaddan xarmaq olmaz ki,
Dastanda balanan itatsizlik dalasna ciddi diqqt yetirilmmsi
btn Cnubi Qafqazn ldn getmsi il nticln bilrdi. bhsiz
ki, Nadir ah da bu mqam lazmnca qiymtlndirirdi.
slind is, hqiqtn d Dastan yrn balamaqla Nadir a-
hn qarsnda ox ciddi bir snaq dayanrd. Dastan raitind dy-
bilck qounun formaladrlmas, qounlarn tchiz edilmsi ,
Dastan raitind daha smrli taktikann seilmsi v onun hyata
keirilmsi, Dastan istiqamtind tin marn icra edilmsi, qoun-
larn ar dylr sfrbr edilmsi v s. Grnr el bununla bal
idi ki, yr balamazdan vvl Nadir ah Mhdd qoun bala-
rnn v srkrdlrinin toplantsn keirdi v Dastana yr etmk
niyytini onlara aqlad. Toplant itiraklar birmnal kild Nadir
ahn qrarn dstkldilr. Nadir ah srkrdlrini v dylrinin
Dastana yrn tviq etmk n onlarn bir illik mvacibini
vvldn verdi v bunun n xzindn lazm olan qdr vsait
ayrd. Bundan sonra Nsrulla Mirzni Mhdd saxlad, Hindistann,
Trkstann v Xorasann idarilik slahiyytlrini ona hval etdi.
Rzaqulu Mirz il mamqulu Mirzni is Nadir ah z il Dastan
yrn apard. Nhayt, 1741-ci il mart aynn 14-d Nadir ah
qounlar il Mhddn Dastana doru istiqamt gtrd (276).
Dastan yrnd itirak etmi hkim Bazen Nadir ah qounla-
rnn 150 min yaxn olduunu qeyd edir. Onun yazdna gr, ah
qounlarnn sasn hind, tatar, zbk v fqan dstlri tkil
edirdilr.Dastana doru hrkti zaman qarya xan mntqlrin
yerli halisi hesabna qounlarn say daha da artd (277).
Nadir ah Qoan-Qorqan-Mazandaran-Tehran-Qzvin marrutu il
hrkt etmyi qrar ald. Bir hft sonra Nadir ah qounlar il X-
buanda Novruz bayramn qeyd etdi v sonra yenidn Dastana
doru hrktini davam etdirdi. Amma Xbuandan sonra Nadir ah
bir sra tinliklrl qarlad. Esfreyn mntqsi yaxnlnda, G-
rayl drsinin mnzrli bir yerind Nadir ah qounlara istiraht
verdi v drnin balancnda drg salnd. Gzlnilmdn yaan
sel yan suyu drni tutdu v suyun sviyysi xeyli yuxar qalxd.
Alm Ara-ye Naderinin yazdna gr, sel sular el tufan etdi ki,
6-7 min dy v 5-6 min ba heyvan bu tufann qurban oldu.
Mnbd htta oxlu sayda adrn da suda qrq olduu bildirilir.
Mnbd gstriln rqmlr bir qdr real grnms d, szsz ki,
Nadir ah qounlar bu seldn tlfat grdlr. Hmin vaxt Nadir a-
hn adr drnin ortasnda olan bir ykskliyin stnd idi. Sel sular
hmin ykskliy qdr qalxd v Nadir ahn adrnn trafndak bir
sra adrlar da suya qrq oldu. Xidmtilr v yanlar Nadir ahdan
adrn trk etmsini xahi etdilr ki, ona bir sdm yetimsin.
Amma Nadir ah onlarn szlrini qbul etmdi. O, adrn trk etm-
di v adrnda oturub tbitin gcn v qdrtini seyr edrk fikr
dald.Bir azdan tufan sngidi v Nadir ahn adr il bal olan nara-
hatlqlar da aradan qalxd (278).
Selin sngimsindn sonra qounlar bir ne gn d hmin mn-
tqd qaldlar. Nadir ahn mri il hm seldn tlf olanlar dfn edil-
di, hm d sel sularnn apard xzin vsaitlrinin axtar aparld.
Hmin vsaitin xeyli hisssini tapmaq mmkn oldu.
Sonra Nadir ah Azrbaycana doru hrktini davam etdirdi. Qo-
unlar bir ne gn d Astrabadda dayandlar.Qounlarn sonrak
marrutu rf-Sari-liabaddan kemli idi. Nadir ah qounlarn da-
xilind, xsusi bir mhafiz hatsind hrkt edirdi. Mfahiz ds-
tsi trfindn onun trafnda yaranm hat dairsi qoruq adlanr-
d. Qoruun mrkzind Nadir ah v onun ailsi z yoluna davam
edirdi.Qoruun bir millik hatsind he kimin olmasna icaz veril-
mirdi.Kims icazsiz qoruq trafndak bir millik zonaya daxil olard-
sa xbrdarlq edilmdn qtl yetiril bilrdi. Nadir ah 1741-ci il
mayn 15-d bel bir hatd Gduk keidin doru irlilyrkn Sa-
vadguh me zonasnda, vlad qalas yaxnlndak Zirab v Behican
mntqlri arasnda aaclar arasnda gizlnmi bir nfrin gllsin
tu gldi.Hmin yerd gllni atan xsl Nadir ah arasnda 20 ad-
dmlq bir fasil var idi. Gll Nadir ahn sa qolunu czb sol linin
arxasna azacq xtr yetirdi v sonra onun atnn boynunu yaralad.
Nadir ah atdan yer yuvarland v gll atann diqqtini yayndrmaq
n bir mddt yer srili halda qald. Bununla o istyirdi ki, ona
trf daha ikinci gll almasn. Dorudan da, aaclar arasnda giz-
lnmi xs daha ikinci gllni atmad. Ola bilsin ki, o, Nadir ah
lm bildi.Qoruqular v mhafizilr Nadir ah dvry alb qatili
tapmaa chd gstrslr d buna nail olmadlar (279).
Qatilin axtarlar sonra da davam etdirildi. Hr halda Nadir ah
ona ediln bu sui-qsddn ox qzblndi v hmin mntqdn Teh-
rana dnmk qrarna gldi. Bu id Rzaqulunun da linin ola bil-
cyin bh etdiyi n Nadir ah onu daha z il Dastana apar-
mad. Rzaqulu Mirz Tehranda saxland v bu hrin maliyy ilri
ona taprld (280).
Tehranda olarkn Nadir ah Rusiya saraynn nmayndsi Qalu-
kini qbul etdi. Onun gtirdiyi peyamda Rusiya saray bir daha Nadir
aha dost mnasibtd qaldn ifad edirdi(281).Mlumdur ki, Qa-
lukin Nadir ah Dastan yrnd mayit etdi. Bu yrn ahi-
di kimi mahidlri haqqnda Qalukin yazl kild Rusiya sarayna
mlumatlar gndrirdi. Hmin mlumatlar btnlkl Nadir aha d-
mn olan, onun hrbi zfrlrindn ehtiyatlanan bir dvltin nmayn-
dsi trfindn yazld n ifratlqlara xsusi yer verils d Nadir
ahn tarixinin yrnilmsi n myyn hmiyyt ksb edir.
Yolda ba vern sui-qsd hadissi Nadir ah qzblndirmkl b-
rabr, onun hval-ruhiyysind d bir tvi yaratd. Bu tvi v h-
ycanlar hm Dastan yrnn tkilin, tnzimin ciddi mnfi t-
sir gstrdi, hm d bu tvi btnlkd onun yaaynn v dn-
clrinin yeni v daha srt bir axara dmsin yol ad.
Bir ne gn Tehranda qaldqdan sonra Nadir ah Qzvin doru
hrktini davam etdirdi. Hmin hrd qounlara 15 gnlk istiraht
verildi. Bu mddt rzind qounlarn tchizi v tkmilldirilmsi d
diqqt mrkzind dayand. Alm Ara-ye Naderi d Nadir ahn
rdbild d olduu bildirilir. Mnbdki mlumata gr, Nadir ah
orada azrbaycanllardan tkil edilmi qoun dstsin bax keirdi
v qounlara lav azuq toplanmas n vilayt hakimlrin gstri
verdi (282).
Yuxarda hkim Bazen istinadn Dastan yrn qatlan Nadir
ah qounlarnn sasnn fqanlar, hindlilr v digrlrindn tkil
edildiyi qeyd olunmudu. rdbild azrbaycanllardan ibart qoun
dstsin bax keirmsi v hmin dstnin qounlara qatlmas Baze-
nin iddialarna tnqidi yanalmasn tlb edir. Nadir ahn qoun-
larnda mxtlif milltlrdn tkil olunmu dstlr mvcud olsa da,
onlarn byk ksriyytini hmi trk tayfalar tkil etmidilr.
Sonra Nadir ah irvana doru hrktini davam etdirdi, Brddn
keib Qbly doru irlildi. Alm Ara-ye Naderi Nadirin irvan-
da da 10 minlik qoun dstsi topladn xbr verir (283).
Yrn ilkin mrhlsi Nadir ah n midverici nticlrl ba-
lad. Bir sra lzgi tayfalar Nadir aha itatini byan etdilr. Lzgi tay-
falarnn bel mlayimliyi szsz ki, bir trfdn d Nadir ah tr-
findn Dastana gndrilmi Qni xann v Ftli xann dstlrinin
oradak faliyyti il bal idi. Nadir aha artq mlumat atdrlmd
ki, Qni xann v Ftli xann dstsi Dastanda uurlu mliyyatlara
balaybdr. Hmin dst Carda, Tala Czxda v Azbird olan isteh-
kam mvqelrini l keirmidi. Xsusil, Azbird yerli dstlr
qar zmkar bir mbariz aparlmd. Bu zmkarla gr Qni xann
dstsi Nadir ah trfindn 10 min tmnl mkafatlandrld. Ntic-
d, Samur ay trafna qdr olan razilr yenidn itat altna gtirildi
(284).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Nadir ah Qbldn sonra
ahda adlamaqla Qumxa yolland v bir ay orada qald. Qumxda
olarkn Xaspolad xan amxal, Surxay xan Qumx v hmd xan Us-
mi Qaraqaytaq Dastan yanlarnn mayiti il Nadir ahn hzu-
runa gldilr. Nadir ah onlar ehtiramla qarlad, itat gstrmlrini
qbul etdi v onlara qiymtli hdiyylr verdi.
Qalukin Rusiya sarayna gndrdiyi mlumatnda bildirirdi ki,
Qazqumxa doru irlilyrkn bir ne knd Nadir aha mqavimt
gstrmk istdi.Amma hmin kndlrin mqavimti ox da uzun
srmdi v yerli hali Nadir aha itat gstrmy raz oldu (285).
ox gman ki, el ilk toqqumalar da yuxarda adlar kiln tayfa
balarnn Nadir ahla slh getmsini srtlndirdi. Nadir ah bu
yrd mayit edn hkim Bazen d tsdiq edirdi ki, Nadir ah
Dastana yaxnlaanda lzgilr (mnblr v mlliflr Dastan
xalqlarn sasn lzgi kimi tqdim edirlr-M.S.) qorxdular v Nadir
aha itat etdilr. Hkim Bazen sonradan Nadir aha qar Dastanda
mqavimtin gclnmsin d z mnasibtini bildirmidir. Onun fik-
rinc, ilkin razlama ld edilndn sonra Nadir ah lzgilrin byk
bir hisssini krmk qrarna gldi. z yurdlarndan krlmk
qorxusu lzgilri Nadir aha olan mnasibti dyimy mcbur etdi
v bununla da Dastanda Nadir aha qar olan mqavimti geni-
lndirdi (286).
Hkim Bazen sonra lav edir ki, lzgilr mumiyytl qart-
karlqla mul olurlar. Onun fikrinc, yksk da armlarn amaq
lzgilr n adi yolla hrkt etmk qdr asandr. Eyni zamanda
onlarn gcl olmas v silahdan mhartl istifad etmlri d hkim
Bazenin nzrindn qamamd. Nadir ah qounlarna qar mba-
rizd onlar dalq raitd pusqulardan bacarqla bhrlndilr v
onlarn z mqavimtlrini tkil etmlri Nadir ah qounlarnn
vziyytini xeyli tinldirdi (287).
Qalukin d 1741-ci il avqustun 12-d hazrlad raportunda v-
vlc Surxay xann, sonra da Usmi xann Nadir aha itat etmsini
yazr. O qeyd edirdi ki, Nadir ahn 20 min dastanln z ordusuna
clb etmk v digrlrini d rana krmk qrar yerli hali arasnda
ona qar mqavimti gclndirdi. Qalukin gr, mqavimtin yat-
rlmas n Nadir ah qounlar da srt tdbirlr l atdlar. Qounlar
dstlr blnrk dalar qoynunda yerln mntqlrdki mqa-
vimt ocaqlarnn yatrlmasna gndrildi. Lzgi dstlrinin yerl-
diklri bir ox kndlr alnsa da, bir oxlarnda srt mqavimt tkil
olundu (288).
Qalukin z raportlarnda Nadir ah qounlarnn mqavimtl
rastlad bzi da kndlri trafnda gedn dylr haqqnda mlu-
mat verir.Rusiya elisi raportlarnda Nadir ah qounlarnn rastlad
tinliklri daha ox qabartdna gr, myyn birtrfliliy d yol
vermidir. Bununla bel, aydndr ki, Nadir ah qounlar dorudan da
hm mrkkb tbii, hm d ar dy raiti il qarlamd.
vvlki dylrdn frqli olaraq Nadir ahn znn d burada
tbbskarln, n tin raitd, kimsnin gman etmdiyi taktiki
qrara l atmasn grmk mmkn deyil. Nadir ah Dastanda
rastlad tinliklr gr taleyin ondan z dndrdiyini byan ets
d slind, ar mnvi-psixoloji tzyiq d onun iradsin v zmkar-
lna ks-tsir gstrirdi.
z payza doru Dastanda mqavimt daha da gclndi. Da
halisinin kiik dstlrl v tbii raitin imkanlarndan bacarqla
istifad edrk faliyyt gstrmsi Nadir ah qounlarnn byk ds-
tlrl faliyytini mmknsz edirdi. o yer glib atd ki, Nadir
ahn drg sald Qazqumx halisi d dstlr tkil edib dalara
kildi v imkan yaranan kimi Nadir ah qounlarna zrblr endir-
dilr. Nadir ah Surxay xandan v Usmi hmd xandan tlb etdi ki,
yerli hali arasndan 1000 nfrlik bir dst tkil edib onun qoun-
larna qatsn. Amma hmin xanlar bu tapr yerin yetir bilmdilr.
Surxay xan cmi 400 nfrlik bir dst toplad v Nadir aha xbr
verdi ki, vaxtil onun v avar Usmi hmd xann nzarti altnda olan
kndlr itatsizlik yolunu tutmular v ona gr byk dst toplamaq
da tinlib (289).
1741-ci il sentyabr aynn 12-d Nadir ah avar dstlrinin zrr-
sizldirilmsi n Qazqumxdan Avara doru hrkt balad. ox
gman ki, Avarda Nadir aha itat etmk istmyn gcl dstlr
toplanmdlar v onlara ciddi zrb vurmadan Dastann nzart alt-
na alnmas mmkn deyildi. Yoxsa Nadir ah havalarn pislmy
doru getdiyi bir vaxtda bel qrar qbul etmzdi. Avarda aparlan d-
ylrin nticlrin gr, onu da gman etmk olar ki, bu qrar q-
bul etmzdn vvl istiqamt gtrdy mntq, bu mntqy apa-
ran yollar havalarn yarada bilcyi durum haqqnda da Nadir ah ki-
fayt qdr mlumat toplamamd.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid qeyd olunur ki, Dastann v-
vlindn sonuna 12 gnlk yoldur. Hmin yol boyu bir para dzlk
sah, 10-12 nfrin yana ged bilcyi bir yol tapmaq mmkn de-
yil. Da ykskliklri htta yayda da qarla rtl olur. Baqa szl, o
yerlrin yay dznlik razilrin q qdr qarl olurdu.Bununla, mn-
b Nadir ahn Avara doru hrkti zaman hans tinliklrl zl-
diyini diqqt atdrrd. Nhaytd, Nadir ah Avara yetidi v 15
gn orada dylr apard. Avarlara qar dy girmk tapr alan
czayiri dstsi yerli rait bld olmayan bir xsin bldiliyi il
qaln qarla rtlm ykskliklrl hat olunmu bir raziy glib
xaraq tin vziyyt dd v byk itkilr verrk uursuzlua
dar oldu (290).
Qalukin z raportlarnn birind Heydr xann rhbrliyi altnda
olan tfngdarlar dstsinin da drlrinin birind ar vziyytl
qarlamasn v bu dstdn cmi 500 nfrin sa qalmasn gstrir
(291). Ola bilsin ki, bu dst el Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid
haqqnda yazlan dstdir.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid birmnal kild bildirilir ki,
hava v corafi raitin pisliyi, iddtli qar v ya yamas Avardak
dstlrin zrrsizldirilmsin mane oldu.
Usmi hmd xann verdiyi szdn dnmsi v yenidn itatsizlik
yolunu tutmas da Nadir ah qounlarna lav itkilr gtirdi. Avara
yola dmzdn vvl Nadir ah onu qoun dstsi il birlikd Qara-
qaytaq halisinin krlmsin gndrdi. Qaraqaytan sx mel-
rin atanda Usmi xann iarsi il orada gizlnmi yerli dst Usmi
xan mayit edn Nadir ah dylrini at tutdular. Qaraqaytaq
silahllarnn qfil v gzlnilmz hcumu Nadir ah dylrini
a-ba sald. Onlar zlrini toplayb tkilatlanmaa macal tapmam
bu xyantin qurban oldular. Dstnin byk hisssi qtl yetirildi,
sa qalanlar is sir gtrldlr. Bu bard eitdiyi xbr Nadir ah
xeyli qzblndirdi v qrara ald ki, Dastanda qiyam qaldran qv-
vlri mhv etmyinc Drbnd v btnlkd Dastan hdudundan
he yana getmyckdir. Bundan sonra o, frman verdi v msul xs-
lr tyin etdi ki, Tiflisdn Xalxala, rdbil v Tbriz kimi divan g-
lirlrindn taxl v rzaq toplayb yk heyvanlar vasitsil drgy
gtirilsin (292).
Havann soyuqlamas, dalarn qarla rtlmsi Nadir ah mcbur
etdi ki, geri dnsn v Drbnd trafnda drg salsn. Drbnd
aparan yol boyu yerln kndlrin halisi Nadir ah qounlarnn ya-
xnlamasn eidib dalara kildi v bununla da tchizat baxmndan
tin vziyytd olan Nadir ah qounlar daha tin vziyyt d-
dlr.Bir trfdn d avar silahllarnn tqibi Nadir ahdan xeyli diq-
qtli olma tlb edirdi. Nadir ah tfngdarlarnn fitilli tfnglrinin
oxu soyuq hava raitind ilmdi. Avarlarn tfnglri is axmaql
tfnglr olduundan hava raitindn asl olmayaraq z ilkliyini
saxladlar.Onlar hm tfnglrdn, hm d bld olduqlar yerli ra-
itdn mhartl istifad edrk Nadir ah dstlrinin zrin mxt-
lif istiqamtlrdn hcum etdilr.Qalukinin szlrin gr, Nadir
ahn Dastana yr balananda 52 min nfrlik qoun dstsin
malik idis, Avara hcumdan sonra onun sa qalan dylrinin sa-
y 27 min nfr idi (293).
ox da uzun srmyn Avar hcumunda dallarn yrlrinin n-
ticsi kimi Nadir ahn 25 minlik qoun itirmsi real grnms d
hr halda Nadir ahn itkilri var idi v onlarn arasnda soyuqlara v
axtalara tab gtirmynlr d az deyildi.
Oktyabr aynn 16-da Nadir ah qounlar il birlikd Drbnd qa-
ytd. Ancaq burada da ox dayanmad. Qoun yklrini v qvvlrin
bir hisssini orada saxlayan Nadir ah bir dst il Qaraqaytaqa yol-
land. ox gman ki, Qaraqaytaqda da gcl silahl dst toplanmd
v onlarn fall Nadir ah narahat edirdi.Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderid Nadir ahn Qaraqaytaq yrnn mqsdi aqlanmam-
dr. Bir o msl qeyd olunur ki, Drbnddn amxala qdr olan ra-
zid hr 2-3 frsngdn bir sngr-qalalarn qurulmasn mr etdi.
Sonra da hmin sngr-qalalara dylr tyin etdi ki, trafn
thlksizliyini qorusunlar.Qaraqaytaq yrndn geri qaydandan
sonra Nadir ah drgsinin yerini dyidi v Drbnddn 3 frsng
aral olan Kafir l adlanan razid dayand. nki o razid rzaq
v yem ehtiyatlar daha ox idi.Nadir ah qoun balarna v srkr-
dlr taprq verdi ki, aac v qamdan evlr dzldib q keirm-
y hazrlasnlar (294).
1742-ci ilin yazna kimi Nadir ah hmin drgd qald. O, Nov-
ruz bayramn da burada qarlad. Mnblrd bir mlumat verilms
d Kafir lnd qald vaxt rzind Nadir ah he bhsiz ki,
qounlarn v onlarn tchizatnn tkmilldirilmsi il mul oldu.
nki onu qarda yenidn ar dylr gzlyirdi.
1742-ci il may aynn sonunda Nadir ah Tabasaranda toplanan
silahl mxalift dstlrinin zrrsizldirilmsini qrara ald. Hava-
larn kifayt qdr istilmsi, dalarda qarlarn rimsi Tabasarana
doru irlilmy imkan verdi. Alm Ara-ye Naderinin yazdna
gr, Tabasaran halisi islaholunmaz dstlrd birlmidilr v
onlarla mbariz aparmaq el d asan deyildi. Nadir ah Tabasaranda
nizam yaratdqdan sonra digr mntqlri d tdricn itat altna
alma planladrrd.
Qounlarn sas hisssinin hrktindn nc Nadir ah Mirli xan
Xzimnin, minba smayl byin, minba Zamin by Mdinin rh-
brliyi altnda Tabasarana trf 10 min nfrlik bir qoun dstsi gn-
drdi. Bu dst Tabasarana aparan drnin yolunu ksrk hmin dr
il ola bilck hrktlrin qarsn almal idi. Mnbd olan mlu-
mata gr, Tabasaran halisi Nadir ahn hcuma balamasndan artq
xbr tutmudu. Bu hcumun qarsnn alnmas n tabasaranllar
30 minlik qoun dstsi tkil edib Tabasarana aparan drnin balan-
cnda yerldirdilr.Tabasaran dstlri dry Nadir ah dstlrin-
dn daha tez yetidilr v ona gr d onlar oradak hakim yksklik-
lrd lverili mvqelr tutdular. Bir trfdn say stnly v raziy
yax bld olmalar, digr trfdn d hakim ykskliklrd mvqe
tutulmas tabasaranllara imkan verdi ki, Nadir ahn nc gndrdiyi
dstlr qar ciddi mqavimt gstrsinlr. Nadir ah czayirilri-
nin btn sylrin baxmayaraq tabasaranllarn mqavimtini qrmaq
mmkn olmad. Xeyli sayda itki vern trflr havann qaralmas il
dy dayandrmal oldular (295).
Tabasaranllarla ba vern dy haqqnda drhal Nadir aha mlu-
mat atdrld.Nadir ah yannda olan Grcstan valisini 10 minlik
dstsi il tabasaranllarla zbz qalm dstnin kmyin gndrdi.
Shri gn Nadir ah z d qounla irliy gndrdiyi dstlrin
kmyin yolland. O biri gn tabasaran istiqamtind dy yenidn
balad.Tabasaran silahllar qrar tutduqlar lverili mvqelrdn is-
tifad edrk hrbi tbbs llrind saxlamaqda davam edirdilr.
Bel olanda Nadir ah cbhsind x yolunun axtarna baland.
Qrara alnd ki, smayl by 500 nfrlik bir qrupla yaxnlqdak tp-
ni tutub onun arxasnda daldalanmaq n bir snacaq yaratsnlar.
Tabasaranllar hiss ednd ki, Nadir ah dylri tpnin arxasnda
daldalanmaa meyl edirlr, onda onlarn zrin qtiyyti hcuma
kedilr.Nadir ah dylri yenidn itkilrl zldilr v oxlar
cann mhz hmin tpnin arxasnda daldalanmaqla qurtara bildilr
(296).
Tabasaranllar bununla da kifaytlnmyib Nadir ahn dstsini
mhasiry aldlar. Onlarn evik hrktlri v srrast atlri Nadir
ah dylrinin itkilrini daha da artrd. Bel bir vaxtda Grcstan
hakiminin dstsi zn ora yetirdi.Yeni qvvlrin gldiyini grn
tabasaranllar geri kildilr. Amma raiti qiymtlndirndn sonra
yenidn hcuma atldlar.Gn rzind el tabasaranllara da lav yar-
dm gldi. Nadir ahn qvvlri il ciddi dy xbrini alan kimi
Dastann mxtlif mntqlrindn tabasaranllara yardm gndril-
di. Nticd dy meydannn hatsi ox genilndi v traf yksk-
liklrin hams dy mvqelrin evrildilr. Ona gr o biri gn q-
zan dyd Nadir ah dstlri tabasaranllarn aramsz hcumlar
qarsnda qaldlar. Nadir ahn dylri mdafiy kilmyin d
thlkli ola bilcyini anlayrdlar.iddtlnn dyd onlarn v-
ziyyti bhran hal alanda Nadir ahn rhbrliyi altnda olan qoun
dstsi ora yetidi. Onun glii il tabasaranllarn sras prn-prn
oldu v onlar geri kildilr (297).
Nadir ah Tabasarana toplaan silahllara stn glndn sonra h-
min mntqnin giri-x yollarn v hakim ykskliklrini nzart
altna gtrd. Bu da ondan irli glirdi ki, Dastanda itat etmk is-
tmyn qvvlr hl tamamil zrrsizldirilmmidi v istniln
vaxt hmin qvvlr trfindn thlk yarana bilrdi.
Nadir ah is Tabasaranda ld etdiyi uuru daha da genilndir-
mk istyirdi.Tabasaran dyndn az sonra ona xbr verildi ki,
yaxnlqdak mntqlrin birind lzgi silahl dstlri toplabdr.
Alm Ara-ye Naderid lzgilrin toplad mntq Dibk adlan-
drlmdr. Lzgi silahllarnn say ox olduundan oradak Nadir ah
dstsi mqavimt gstrmdn geri kildi. Nadir ahn gstrii il
Mhmmdli xan hmin mntqy kfiyyata yolland v bir ne
yerli silahln sir tutub geri qaytd. Onlarn soru-sual edilmsi da-
stanllarn birldiyi v Nadir aha qar ox byk qoun dstsi
tkil edildiyi akarland.Alm Ara-ye Naderid bu qoun dstsi-
nin 60 min nfr olduu bildirilir. Mnbd olan mlumata gr, Na-
dir ah eitdiyi xbrdn he d narahat olmad. ksin, dastanl-
larn qoun dstsi il dy girmk n irliy hrkt etmk mri
verdi. Nadir ah bir d ox ar dy qatld. Dastanllar yenidn
say stnly il brabr hakim ykskliklri v da keidlrini nza-
rt altna gtrmdlr. Nadir ah dylrinin istniln istiqamt
irlilmk chdi yerli silahllarn atlri il qarlard. Bel olanda,
Nadir ah dstlrin gstri verdi ki, yerli silahllarn mhkmln-
mi olduu ykskliklri hat edib hmin nqtlri l keirmy
alsnlar (298).
Dy btn gn davam etdi. Qrub a Nadir ah qtiyytli h-
cuma kemy chd gstrdi v dastanllarn cinahlarndan birini
hdf sedi. Orada bir saatlq grgin qardurma ba verdi v qar t-
rfdn atlan tfng glllrindn biri Nadir ahn barman yaralad.
Nadir ah buna el ciddi bir hmiyyt vermdi. ksin, yksk irad
v zmkarlqla dymkd davam etdi. Onun btn gcn dy
sfrbr etmsi dylrinin d cat nmayi etdirmsin ilham
verdi.Mnblr tsdiq edirlr ki, dastanllar da kifayt qdr zmkar-
lqla vurudular. Yalnz hava qaralandan sonra onlar da yksklikl-
rind qurduqlar sngrlr kildilr. Shr alan kimi Nadir ah
dstlrin dastanllarn mvqelrini hat etmk tapr verdi.
Nadir ah dylri v srkrdlri verilmi bu taprn hdsin-
dn bacarqla gldilr v qsa mddtdn sonra Dastan silahllar z-
lrini mhasird grdlr. Bel olanda onlar mqavimti dayandrb
mvqelrini trk etdilr (299).
Bu uurdan sonra Nadir ah qounlara bir ne gnlk istiraht
verdi.O istyirdi ki, bu istirahtin ardnca Qumxa, Qaraqaytaqa v
Tabasarana doru hrkt etsin v hmin mntqlrd toplanmaqda
olan silahl dstlri zrrsizldirsin. Amma o buna nail olmad. n-
ki dastanllar trafdak da keidlrini v yollarn el bir hala gtir-
midilr ki, irliy hrkt etmk mmkn deyildi. Onda Nadir ah
geri qaytma qrarladrd v Dastan Maraas adlanan mnd
drg sald. Nadir ah buradan z dstlrin mxtlif istiqamtlr
hrkt etmk tapr verdi. Xorasan czayirilrindn v tfngdar-
larndan ibart 12 min nfrlik dstni Zaman byin v smayl byin
rhbrliyi altnda, habel zbk Rhim byin rhbrliyi altnda 10 min
nfrlik dstni Tabasarana gndrdi. Bu dstlr Tabasaranda yeni-
dn cmlmy balayan silahl dstlr yeni bir zrb endirmli
idilr.11 min nfrlik baqa bir dst is Dibk mntqsin gnd-
rildi (300).
Tabasaranda yerli hali 5-6 min nfrlik bir dst toplamdlar. Bu
dst dalq razilrin stnlklrindn bhrlnmkl Nadir ah ds-
tsinin qarsn ksmy chd gstrdi. Amma z niyytin nail ola
bilmdi. Yerli silahllar oxlu sayda itki verndn sonra geri kilm-
y mcbur oldular.Nadir ah dylrin onlarn tqibin balayb
htta yaadqlar mntqy d zrb endirdilr. Yerli hali arasnda
da xeyli qrlan v sir gtrln oldu. Geri kiln Tabasaran silahl-
lar trafda yaayan yerli tayfalarn silahl dstlri il birlib yenidn
Nadir ah dstlrinin zrin hcuma kedilr. Mnblr gr,
tabasaranllarn trafnda 8 minlik bir dst topland. 10 min nfrlik
bir dst is Avardan onlarn kmyin gldi. nki dastanllar
yax bilirdilr ki, birlib mqavimt gstrmslr onda Nadir aha
itati qbul etmlidirlr.
Dastanllar bu df Nadir ah dstlrin pusqu qurmaq taktika-
sna l atdlar. Bunun n 500 nfrlik bir dstni irli gndrdilr.
Dastanllarn sas qvvlri is dar v uzun drnin trafndak yk-
skliklrd mvqe tutdular. rli xarlm qrup Nadir ah qvvlri-
ni zn clb edib drnin irilrin doru kmli v pusqunun fal-
lamasna zmin yaratmal idi. Dastanllar z niyytlrin nail ol-
dular. Nadir ah qvvlri pusquya dcklrindn ehtiyatlanmadan
dastanllar zrin dlar. Bununla da az sonra el bir pusquya
ddlr ki, oradan xmaq el d asan olmad. Nadir ah dy-
lrinin nizamlana bilmmsi v aqnln artmas byk itkilr yol
ad. Mnblrin mlumatna gr, iki saat rzind 8-9 min Nadir
ah dys qtl yetirildi. Btn dst mhv olmaq thlksi
qarsnda qalanda minba Zamin by zn Nadir aha yetirdi v
ba vernlr haqqnda ona mlumat atdrd. Nadir ah dstlrinin
ar vziyytd olmas il brabr Zamin byin d dy meydann
trk etmsi Nadir ah hvsldn xard. Onun mri il Zamin xann
v bir ne baqa srkrdnin l-qolunu baladlar v dy mey-
dann trk etdiklrin gr onlar drn bir qayann dibin atb qtl
yetirdilr. Sonra is ar vziyytd olan dstlr kmk gndrildi
(301).
Dibk gndrilmi dst orada toplaan yerli silahl dsty ar
zrb endirrk onun dylrini qab dalmaa mcbur etdi.
Bununla bel, Nadir ah dalq razid qoun dstsi saxlanmasn
thlkli hesab etdi v tezlikl yenidn Drbnd toplamaa gstri
verdi. Drbnd qaytdqdan sonra Nadir ah yerli tayfa balarnn
yanna elilr gndrdi, onlar silah yer qoymaa v itat gstrm-
y ard.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Nadir ah qounlarnn Usmi
hmd xanla dylri haqqnda da mlumat vardr.Dastann nfuz-
lu yanlarndan olan Usmi hmd xan Nadir aha itatdn z dndr-
dikdn sonra nfuz dairsind olan silahllar da Nadir aha qar d-
ylr clb etdi. O, sx melrl hat olunmu v hndr da yk-
skliklrinin birind tikilmi Qrey qalasna snmd v Nadir aha
qar mqavimti d buradan tkil edirdi. Nadir ah bir sra Dastan
tayfalarnn silahl dstlrinin mqavimtini qrdqdan sonra Usmi
hmd xann snd qalann da l keirilmsin qrar verdi. Bu
mqsdl taprq alm dst Qrey qalas trafnda dy apard.
Ensiz v dar yolu olan qalann mdafiilrinin gstrdiklri btn
sylr nticsiz qald v Qrey qalas Nadir ah dylrinin lin
kedi. Amma qala l keirilmzdn vvl Usmi hmd xan gizlic
olaraq qaladan qaa bildi. Bu df o, Avara z tutdu v orada gizlndi.
Qalada mskunlam qaraqaytaqlar Nadir ahdan aman istdilr. Na-
dir ah onlar balad. Amma onun mri il Qrey qalas dadlb
yerl-yeksan edildi (302).
Dylrin son drc ar v lng getmsin baxmayaraq Nadir
ah, Avar istisna olmaqla Dastann byk bir hisssini nzart alt-
na ala bildi. O cmldn, Tabasaran, Qaraqaytaq, Qumx v digr ra-
zilr. Nadir ah n aydn idi ki, bu razilr silah gcn v byk it-
kilr hesabna ld edilib v nzartin zifldiyi halda yerli hali yeni-
dn silahlanb itatsizlik yolunu tutacaqlar.Ona gr Nadir ah tayfa
balarna v yerli yanlara nvazi gstrib onlar zn clb etmy
ald. Nadir ah ona itat yolu tutan yanlar v silah yer qoyanlar
sxavtl mkafatlandrd. 1742-ci ilin oktyabrnda Samur ay tra-
fnda mskunlaan v Nadir aha itatini byan edn camaatlarn ba-
lar da Nadir ah trfindn bahal hdiyylr layiq grldlr
(303).
Drbnd trafna dnndn sonra mxtlif istiqamtlr gndrdiyi
elilrin apard peyama cavab olaraq bir ox tayfa balar Nadir
ahn hzuruna gldilr v ona itati qbul etdiklrini bildirdilr.
Nadir ahn Dastanda uzun mddt dayanmas v orada bir sra
tinliklrl qarlamas, dvlt idariliyindn uzaqlamas byk
bir imperiyann idariliyin tsirsiz tmdi. Nadir ahn ciddi
nzartindn knarda qalan vilaytlrd mrkzi hakimiyyt qar qi-
yamlar ba qaldrd. Xarzmd, Blxd, Fars krfzi trafnda yaayan
rblr daxilind ba qaldran qiyam xbri Nadir ah trfindn d
narahatlqla qarland. irvanda da qiyam yetimkd idi.Osmanl
dvlti il mnasibtlrd yenidn grginliklr ba qaldrd. Dastan-
la bal qarya qoyulan vziflr is hl tam yerin yetirilmmidi.
Bir trfdn d xbr alnd ki, Rusiya znn cnubundak qounla-
rn gclndirilmkddir.Rus tarixilrinin iddiasna gr, Nadir ah
Rusiyann cnub razilrin hcum etmk, Gizlr trafndak razilri
l keirmk, sonra is Kabardin v Kubandan zn Krma yol
amaq istyirmi. Gman edilir ki, Rusiyann cnubunda rus
qvvlrinin mhkmlndirilmsi Nadir ah bu niyytindn geri
kilmy mcbur etmidi (304).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahla bal olan sas mnblrd bu
bard hr hans bir mlumata rast glinmir. Hmin mnblrd olan
mlumatlar bundan ibartdir ki, 1742-ci ilin sonunu v 1743-c ilin
vvlini Nadir ah Drbnd trafndak drgd keirdi. Amma ha-
valarn soyuqluu, qar yamas Drbnd trafnda byk qoun dst-
sinin tchizat msllrinin hllini xeyli tinldirirdi. Onda Nadir
ah qrara ald ki, bir qdr cnuba kilib q indiki Azrbaycan
Respublikas razisind keirsin. nki dy zonasndan myyn
msafd yerln hmin razid hm azuq, hm d heyvanlar n
yem tapmaq daha asan idi. Balcas is orada daha sakit kild d-
rg hyat yaamaq v qounlarn tkmilldirilmsi il mul
olmaq olard. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Nadir ah ge-
riy hrkt balamazdan vvl Mhmmdli xan Qrxln Drbnd-
dki qarnizonun rhbri tyin etdi.Rus tarixilri is Qni xan bda-
linin Drbnd qarnizonunun rhbri tyin edilmsini xbr verirlr
(305).
Nadir ah irvana geri kildikdn sonra btn qounu toplu halda
saxlamad.Qoun dstlri ayr-ayrlqda Muan dznd, Gncd,
Qarabada v amax trafnda drg saldlar.ox gman ki, qoun-
larn bel dalmas onlarn tchizatnn daha yax tmin edilmsi
istyi il bal idi. Mnblrd tsdiq edilir ki, Dastan yr zama-
n Nadir ah qounlar hm ciddi itkilrl, hm d tminat tinliklri
il zldilr. irvanda olduu zaman Nadir ah qounlarn sralarnn
brpa edilmsin d ciddi diqqt ayrd.Bununla bal, Nadir ah digr
vilaytlr d frman gndrdi ki, orada yeni qoun dstlri tkil
edib Nadir ahn ixtiyarna yollasnlar 306).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumata gr, Nadir ah
qounlar Drbnddn geri hrkt balayanda havalar xeyli korlan-
d, aramsz yaan ya v qar qounlarn hrktini daha da tin-
ldirdi. Bel hava raiti artq ldn dm olan Nadir ah qoun-
larna lav tinliklr yaratd. Bunun nticsi idi ki, Drbnddn Kr
aynn sahilin qdr olan msafni Nadir ah qounlar yalnz 40 g-
n qt ed bildilr (307).
6. Nadir ah v Osmanl mnasibtlrinin davam
Mnblrdn v tdqiqat srlrindn bel aydn olur ki, Nadir ah
v onun qounlar irvanda 20 gn istiraht etdilr. Alm Ara-ye Na-
deriy gr, 1743-c ilin yaznn vvlind Nadir ah yenidn Das-
tana qaytd, orada hl d mvcudluunu saxlayan bzi yerli silahl
dstlri mhv etdi v Dastan itat altna gtirdi.Mnbdki mlu-
mata gr, Dastana bu dfki dnnd Nadir ah daha ox yerli
halinin Xorasana krlmsi il mul oldu. Amma digr mn-
blrd 1743-c ilin yaznda Nadir ahn Dastana deyil Tbriz dn-
msi qeyd olunur. El Alm Ara-ye Naderidki bzi faktlar tutu-
duranda 1743-c ilin yaznda Dastanda v irvanda Sam Mirz
qiyam qalxan zaman artq Nadir ahn Tbrizd olduu aydnlar
(308).
Hr halda bu da onu demy sas verir ki,1743-c ilin yaznda ir-
vanda qsa mddtli istirahtdn sonra Nadir ah Dastana deyil,
Tbriz qaytd.Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi onu da bildirir ki,
1743-c ilin novruzunu Nadir ah Muan dznd qeyd etdi. Burada
istirahtini baa vurandan sonra Nadir ah Tbriz doru hrkt ba-
lad. O, Tbriz daxil olmad v bu hrdn 4 frsng aral olan Ht-
rud-Qaramn yolu il hrktini davam etdirdi. Tbriz yaxnlnda
olarkn Aur xan Papaln Azrbaycan hakimi tyin etdi v onun ixti-
yarna 6 min nfrlik bir qoun dstsi verdi. Eyni zamanda irvan,
Qaraba, Drbnd, rvan hakim v bylrbylrin frman gndrdi
ki, qoun dstlri toplayb Osmanl dvlti il yeni mhariby hazr-
la balasnlar (309).
Osmanl dvlti il yeni mharib hazrln son illr rzind bu
dvltl olan mnasibtlrd yaranan grginlik tlb edirdi. Nadir ah
Osmanl qvvlri il apard dylrd uur qazanaraq Osmanl
dvltini myyn gztlr getmy raz salsa da bu trflr ara-
snda imzalanan mqavilnin qvvy minmmsi ld ediln hmin
razlqlar da rsmildirmmidi. Osmanl dvlti Nadir ahla apar-
lan mhariblrdn sonra myyn razilrin itirilmsi il razlamaq
niyytind deyildi v hmin razilrin geri qaytarlmas n mnasib
mqam gzlyirdi. Nadir ahn Hindistan yrnd ldrlmsi
haqqnda xbr yaylmas Osmanl saraynda itirilmi torpaqlarn geri
qaytarlmasna yenidn midlr yaratd. Bu xbrin doru olmad
aydnlaanda is Osmanl saray Nadir ahn zifldilmsi n baqa
yollar aramaa balad. Xsusil, Nadir ahn Dastana yr ba-
layanda Osmanl saray yerli tayfalara kmk edcyin sz verdi.
Gman edilirdi ki, yerli tayfalarn mqavimtinin artrlmas Nadir a-
h daha tez ldn sala bilr. Amma sonradan bu yardm gstrilmdi.
Bununla bel, Nadir ahn Dastanda tinliklrl qarlamas Os-
manl saray trfindn mmnunluqla qarlanrd (310).
Dastanda aparlan ar dylr zaman yerli tayfalar trfindn
sir gtrln bir miqdar Nadir ah dys stanbul sarayna gn-
drildi. ox gman ki, Dastan tayfalar bununla Nadir ahla zbz
glmy qadir olduqlarn nmayi etdirmkl, hm d Osmanl sara-
yn mli yardm gstrilmsin svq etmk istyirdilr.arsiz gr-
kmd olan Nadir ah dylrini izlmk Osmanl saraynda xo
tssrat yaratd. Osmanl yanlar Nadir ah dylrini Nadir a-
hn gcdn dmsi v ziflmsi kimi qbul etdilr. Bu xbr Nadir
aha Tbriz trafnda olanda atd v bu xbr Nadir ahda ar ts-
srat yaratd. Digr trfdn bu hadisnin ba vermsi Nadir aha
Osmanl dvltin qar yenidn silah qaldrmaq n bir bhan oldu.
O bildirirdi ki, Osmanl razisin qounla girmmk bard sz ver-
midir. Amma Osmanl saray sirlr qar bel mnasibti il bu h-
di artq pozmudur (311).
Nadir ah Dastan yrnd olarkn onun yanna Osmanl sara-
ynn iki eliliyi gldi. Birinci elilik onun yannda 1742-ci ilin yan-
varnda oldu. Eliliyin trkibin Mnif fndi il Nzif Mustafa fn-
di daxil idi. Onlar Nadir ahn stanbula gndrilmi elisi Hac xan
emgzk mayit edirdi. Nmaynd heyti qiymtli hdiyylrl
brabr, Osman saraynn mktubunu da Nadir aha atdrd. Nadir
ah yen d Osmanl sarayndan mzhb msllri il bal tkliflri-
n mnfi cavab ald. Osmanl sultan Cfri mzhbini tanmaqdan
imtina etdiyi n Nadir ah onun adna yeni bir mktubun hazr-
lamas haqqnda gstri verdi. Nadir ah bildirirdi ki, irli srln
tkliflr qbul edilrs iki dvlt arasnda birlik yarana bilr. Nadir
aha gr irli srln tkliflr mslmanlarn vziyytinin yaxla-
masna xidmt edrdi. Onun fikrinc, Osmanl sultan islamiyytin
xlifsi kimi bu msly diqqtl yanamal idi. Nadir ah onu da
bildirirdi ki, irli srln rtlr qbul edilmdiyi tqdird vvllr
verdiyi vdlr uyun olaraq hmin lknin srhdlrin doru hr-
kt etmli olacaqdr. Nadir ah minliyini bildirirdi ki Osmanl ra-
zilrin daxil olduqdan sonra Osmanl saray onu qonaqprvrlikl
qarlayacaqdr (312).
Mktubunun sonuncu cmlsind Nadir ahn istehzas aydnca du-
yulmaqdadr.Qonaqprvrlik ifadsi il Nadir ah slind Osmanl
sarayna meydan oxuyurdu. Yni, Nadir ahda artq Osmanl saray il
yeni mharib planlar formalamaqda idi.Dastan yrnn uzan-
mas onun bu niyytinin hyata keirilmsini xeyli lngitdi.
Nadir ahn yeni mhariby balamaq ehtimal Osmanl saraynn
nigaranln artrd. nki Nadir ah balayaca yeni mharib il
Osmanl dvltindn yeni razilri qopara v Osmanl dvltinin n-
fuzuna yeni bir zrb vura bilrdi.
Nadir ahn nvbti mktubunu alan Osmanl eliliyi bir md-
dtdn sonra yenidn stanbula z tutdu. Aq thdidlr baxmayaraq
Osmanl saray z mvqeyindn dnmdi v Osmanl dvltinin mv-
qeyini znd ks etdirn mktubunu nvbti elilik 1743-c ilin v-
vlind Nadir aha atdrd. Osmanl saray Cfri mzhbinin tsdiq
olunmas bard Nadir ahn tklifinin qbul olunmadna gr zr-
xahlq etdi v hmin tklifin vzind baqa bir tklifin irli srlmsi
tklif olundu.Bu dfki cavabnda da Nadir ah Osmanl sarayn h-
dlmy balad v Osmanl dvltini yeni mhariby hazrlamaa
ard.Cavab mktubunda bildirilirdi ki, Dastan yr baa atan
kimi Nadir ah qounlar Osmanl srhdin doru hrkt balaya-
caqdr (313).
Muan dznd qsa mddtli istirahti baa vurandan sonra nha-
yt ki, Nadir ah Osmanl sarayna vd etdiyi mharibni balamaq
qrarna gldi. Tbriz trafnda olarkn qoun toplanmas n vilayt
hakimlrin gndriln frman tezlikl yerin yetirildi. Frmana sa-
sn vilayt hakimlri yerlrd topladqlar qoun dstlrini geyiml,
libasla, at v nqliyyat heyvanlar il tchiz etdilr. Yerlrd toplanan
tchizat yalarnn toplanmas n Kermanahda anbar yaradld.
Vilaytlrdn gtiriln tchizat yalar hmin anbara topland. Nadir
ah eyni zamanda Kermanahda byk bir qalann tikintisin d mr
verdi (314).
Tezlikl vilaytlrd toplanan qoun dstlri Nadir ahn Snn-
dc yaxnlndak drgsin axdlar. Nadir ah vilaytlrdn gln
btn dstlr bax keirdi. Amma bu baxdan vvl btn srdar-
larn, srkrdlrin, tayfa balarnn, minbalarn, yzbalarn, lli-
balarn v onbalarn toplantsn keirdi, onlara taprd ki, Osmanl
dvlti il mharib aparmaq n illik ehtiyat tdark etsinlr.
Nadir ah qoun dstlrin bax far dstsin baxdan balad.
Btnlkd, Nadir ah nvb il aadak qoun dstlrin bax ke-
irdi: bivrd, Drgz, Nsa, Drun, Quxana, ehhe, Mhd,
Mrv, Srxs, Zurabad, Drbnd, Muzdurani, Xbuan krdlrinin,
Niapur bayatlarnn, Sbzvar bayirilrinin, Cfreyn, Civin dst-
lrini nzrdn keirdi. Nadir ahn dy hazrln yoxlad ds-
tlr arasnda aml, Herat, Hezar, Cmidi, Taymni, bdali, gilzayi,
lzgi dstlri, habel Frhdn, Qndhardan, Belucistandan olan
dstlr d var idi. Alm Ara-ye Naderid bu sadalanan dstlr
Xorasan qvvlri kimi qrupladrlb v onlarn mumi saynn 65
min nfr olduu bildirilir. Mnb mllifi qounlarn saynn qoun
mirzsinin sndlrindn gtrldyn qeyd edir.
Sonra Nadir ah ran raqnn tayfalarndan v halisindn tkil
olunmu qoun dstlrin bax keirdi.Bu qvvlrin mumi say 45
min nfr olmaqla sfahan, Qum, Kaan, Drczeyn, Frahan, Yzd v
Kermandan toplanmd.Hmin qvvlr habel lur v bxtiyari ds-
tlri d daxil idilr. 50 min nfrlik qoun dstsi is Fars, Bndr,
tr v Hviz halisindn, Fili, Grmsari v Lari dstlrindn
tkil olunmudu. Tbriz, Maraa, Urmiy, Sulduz, Soyuqbulaq, Dn-
bli, Brgad, hr, Qarada, Gnc, Qaraba, rvan, Tiflis v Gr-
cstan, irvan, amax, Naxvan v Dastandan toplanan, habel f-
ar, mqddm, bayat, qacar, lzgi, trkmn, dnbli v qaraba tay-
falarndan formalaan qvvlrdn tkil ediln dstnin trkibi 65
min nfr idi. ligr, Hmdan v Kermanahdan 25 min nfrlik
qoun dstsi toplanmd. Xarzx, qazax, qaraqalpaq v qpaq -
lndn toplanan 60 minlik qoun dstsi d Nadir ah trfindn yox-
lanld.Qzni v Kabuldan balayaraq Dehliy qdr olan razilrdn
Nadir ahn arna cavab olaraq 70 min nfrlik qoun dstsi top-
land. Nadir ah onlara da bax keirdi. Alm Ara-ye Naderi qoun
mirzlri olan Mirz Bdilzman v Mirz Himin rsmi siyah-
larna istinad edrk Nadir ahn btnlkd 375 min nfrlik qouna
bax keirdiyini bildirir (315).
lk baxdan bu rqm iirdilmi grn bilr. Hr halda Osmanl
dvlti il nvbti mharib n Nadir ahn hans miqdarda qouna
malik olmas haqqnda digr mnblrd ciddi mlumatla rastlamaq
tindir. gr dorudan da bu rqm rsmi siyahlardan gtrlbs,
onda hmin qvvlrin hamsnn dyn qvv olduunu qbul
etmk d doru olmazd. Bura he bhsiz ki, xidmtilr korpusu,
ordubazar v qeyri-dy kontingenti d daxil idi. Bu kontingentin
bzi hallarda dyn qvvlrdn ox olmasn nzr alsaq Osman-
l dvlti il mhariby toplanan qvvlrin heyrtedici sayda olma-
dn qbul etmk olar.Digr trfdn ona da nzr salmaq lazmdr
ki, bu qvvlrin he d hams Osmanl qounlar il mhariby clb
edilmdi.
Nadir ah Osmanl qvvlrinin nzarti altnda olan qalalarn l
keirilmsinin ynglldirilmsi n qala toplarn Hmdandan
Kermanaha gtirilmsini taprd. Buradan hmin toplar ehtiyac olan
yerlr gndrilmli idi. Kermanaha doru irlilyrkn Nsrulla
Mirz, Nadir ahn kiik olu mamqulu Mirz v nvsi ahrux
(Rzaqulu Mrznin olu-red.) Nadir aha qouldular. Tarix-e Cahan-
qoa-ye Naderidki mlumatlardan bel bir qnat glmk mm-
kndr ki, Nsrulla Mirz, mamqulu Mirz v ahrux Mirz Osmanl
dvlti il mhariby yola dnd Nadir ahla birlikd olmular.
Hviz yaxnlnda olarkn Bsry doru hrkt balamazdan
vvl Nadir ah onlar Hmdana geri gndrdi (316).
Osmanl dvlti il mhariby hazrl baa atdrandan v qo-
unlara bax keirndn sonra Nadir ah qvvlri il Leylana daxil
oldu. Bu mntq Osmanl qvvlrinin nzarti altnda olan razil-
rin yaxnlnda idi v Osmanl mvqelrin doru hrkt d bura-
dan balamal idi.Nadir ah burada z qounlarn qrupladrd v son-
ra da onlara Osmanl razilrin doru hrkt mri verdi (317).
Nadir ahn z qounlar il yaxnlamas xbri Osmanl qounlar
rhbrlrini, xsusil Badad hakimi hmd paan narahat etmy
balad. Onun n aydn idi ki, Nadir ahn qarsnda dayanan vzi-
flrdn biri Badadn l keirilmsidir. Onun bu niyytin mane
olmaq n hmd paa z kndxudas Mhmmd Aan bir ne
cins atla v qiymtli hdiyylrl Nadir ahn yanna gndrdi. Onun
nzrin atdrld ki, Badad hakimliyi mddtinin bitmsin az vaxt
qalmdr v xahi etdi ki, hmin vaxt rzind Badad zrin hcum
etmsin. Nadir ah bu xahii qbul etdi. O, qoun dstlrin Samir-
ni, Hilni, Ncfi v digr mntqlri tutma taprd. ki ay arasn-
da yerln digr mntqlrin tutulmas n d Nadir ah mvafiq
taprqlar verdi. O, Qoexan eyxanl emgzki Bsr v trafnn
hakimi tyin etdi v ona taprd ki, Hviz bylrbyi, iraz, Fili,
tr v Dizful hakimlri il birlikd Bsrni l keirsin (318).
Alm Ara-ye Naderi Nadir ahn znn is Osmanl qvvlrin
nzarti altnda olan rol qalas trafnda dy girmsindn xbr
verir. Bu qala iki dvlt arasndak srhd xttin n yaxn qala idi v
onun halisi Nadir aha qar mqavimt qrar verdi. Qalann
mdafi imkanlarnn yax olmas is onlar bu addm atmaa daha
da ruhlandrd. Nadir ah da grd ki, qala sakinlri daha ox qala
divarlarnn mhkmliyin arxalanrlar v ona gr topuba mir
xana taprq verdi ki, gn rzind qala divarlar dadlsn. Bununla
da qala sakinlri qala divarlarnn himaysindn mhrum ola bilr-
dilr. mir xan drhal toplar v minaatanlar qala divarlar boyunca
dzdrd, qala daxilin top mrmilrinin v minalarn ya balad.
Bu i el bir eviklikl v smrli kild aparld ki, qsa mddtdn
sonra qala hli fryad kib Nadir ahdan aman istdi. Nadir ah da
qala hlini balad. Amma qala hlini mqavimt gstrmy thrik
ednlr taplb qtl yetirildilr. Nadir ah bir ne gn qala trafnda
qald v qaladak rzaq ehtiyatlarndan qounlarn tchizatnn tkmil-
ldirilmsi n istifad edildi (319).
Bir mddtdn sonra Nadir ah Krkk doru hrkt balamaq
mri verdi. Krkk aparan yol krdlrin yaad razilrdn keirdi.
Bzi krd mntqlrinin halisi d Nadir aha qar mqavimt gs-
trmk fikrin dd v onlarn silahl dstlri Nadir ahn marrutu
zrin gndrildi. Mnblrd olan mlumatlara gr, onlarn say
el d ox deyildi. Bu dstlr Nadir ah qounlarnn avanqard v
mhafiz dstlri il zbz gldilr. ox da uzun srmyn dyd
yerli dstlr ar itkilr verdilr.Yalnz bir ne nfr cann xilas
edib Krkk qalasna qad v ba vernlri qala hlin atdrd.
Nadir ah is qounlar il 1743-c il avqustun 5-d Krkk qala-
snn iki frsngliyind dayanb dyqaba mvqe tutdu. Bu qala da
kifayt qdr byk mdafi imkanlarna malik idi. Ona gr d Nadir
ah qala zrin hcumu arxada hrktd olan toplarn yeticyi
gn qdr txir salmal oldu. Kermanahda cmlnmi olan toplar
Zhab yolu il bir hftdn sonra Krkk trafna atdrld. Krkk
qalas zrin hlledici hcuma balamaq rfsind Nadir ah z
qounlarna bir d bax keirdi. Svarilr, piyadalar, topular dy
geyimlrind v tchizatnda Nadir ahn qarsnda dzldlr. Alay-
larn v dstlrin dy hazrlq sviyysindn raz qalan Nadir ah
bildirdi ki, Osmanl qvvlri il mharibni ox qsa mddtd ql-
b il baa vurmaq niyytinddir. Ona gr Krkk qalasnn l kei-
rilmsin o, 2-3 gn vaxt ayrd. Qoun srkrdlri v balar Nadir
ahn ssin ss verdilr v drhal qala zrin hcuma balamaq n
ondan icaz istdilr. Nadir ah qala zrin piyada yrn daha ox
itkilr yol aa bilcyini grdy n vvlc artilleriya hazrlnn
aparlmasna gstri verdi v z qrarn qoun balarna v srkr-
dlr d byan etdi. O, topubana mr etdi ki, toplar v minaatan-
lar qala divarlar boyunca at mvqelrin yerldirsin v qala btn
istiqamtlrdn at tutulsun. Piyada qvvlrin d gstri verildi
ki, qala divarlar boyunca dy mvqelrini tutsunlar v hcuma
hazr olsunlar (320).
Birinci gn sas diqqt artilleriyann faliyytin ynldildi. Top-
ularn srrast atlri piyadalarn smrli hcumu n zmin
yaratd.Qeyd etmk lazmdr ki, hmin mddt rzind qala qarnizonu
da mqavimt gstrir v qala divarlar zrindn Nadir ah dy-
lrinin hcumunu lngitmk n mmkn vasitlr l atrdlar.
kinci gn is piyadalarn qala zrin hcumu balad. Hmin gnn
dylri daha grgin kedi. Xsusil, qala qarnizonunun mqavimti,
qala divarlar zrindn da v yanar neft tklmsi Nadir ah dy-
lrindn daha byk zmkarlq tlb edirdi. Amma top atlrinin
qala divarlarnda yaratd dantlar qala daxilindkilrin iini xeyli
tinldirdi. Nadir ah dylri yaranm frstdn istifad edib
drhal qala daxilin nfuz etdilr. Bununla da qalann taleyi hll
edildi. Qala yanlar dyn davam etdirilmsinin daha ar ntic-
lr gtir bilcyindn qorxub Nadir ahdan aman istdilr. Nadir ah
qala yanlarnn xahiini qbul etdi, dy dayandrld v Krkk
qalas Nadir ahn nzarti altna dd (321).
Krkkd olduu zaman Nadir ah rbil qalasnn da nzart altna
alnmas n bir dst gndrdi. ox gman ki, bu qalann qarnizonu
mqavimt gstrmy balad. nki hmin qalan da toplarn v
minaatanlarn smrli faliyyti il l keirmk mmkn oldu (322).
Krkkd dayand mddtd Nadir ah irli srdy slh tk-
liflri il bal Badad hakimi hmd paann stanbula gndrdiyi
Mhmmd Aann msbt cavab gtircyin v bununla da dyn
davam etdirilmsin ehtiyac olmayacana mid edirdi. Amma bu
midlr dorulmad. Osmanl eyxlislam v lmalar ilrl slh
balanmasn qbul etmdilr. Onlar bel bir fitva verdilr ki, mzhb-
lri islam dinin mxalif olan ilrin ldrlmsi v sir gtrlmsi
lazmdr. Osmanl sultan da bu fitvan z frman il tsdiq etdi v
Nadir ah qounlarnn hcum thlksi altnda olan Mosul qarnizo-
nuna mdafi olunmaq mri verildi. Osmanl sultan trfindn Hlb
hakimin d taprld ki, z qvvsi il Mosulun mdafisin yardm
etsin (323).
Bu xbri eidnd Nadir ah anlad ki, qarsna qoyduu mqs-
din ancaq qlnc gc il ata bilr. Ona gr d Nadir ah sentyabrn
3-d qounlarna Osmanl qvvlrinin n gcl istinadgahlarndan
biri olan Mosul qalasna doru hrkt etmk mri verdi. Qounlarn
hrkt marrutu zrind olan Altun krpy atanda yerli hali z
itatini bildirdi.Buna gr hali nmayndlrin Nadir ah trfindn
qiymtli hdiyylr baland (324).
Bir ne gnlk hrktdn sonra Nadir ah qounlar il Hzrt
Yunisin mzarnn yerldiyi mntqy atd. Grnr, Nadir ah h-
l d Osmanl dvlti il mnasibtlrin dinc yolla aradrlacana
mid edirdi. Yqin el bunun n idi ki, Nadir ah Mosul qalasndan
bir ne lman stanbul sarayndan ld etdiyi xbrlrin mzakirsi
n yanna dvt etdi. Amma Osmanl paalar buna razlq ver-
mdilr v qalann mdafisini daha da gclndirdilr (325).
Alm Ara-ye Naderid Mosul qalasnn mhasirsindn vvl
Osmanl qoun dstsi il Nadir ah dstsi arasnda ba vern dy
haqqnda geni mlumat mvcuddur.Hmin dy Nadir ah tr-
findn avanqard kimi irli gndrilmi 12 min nfrlik dst il, Mo-
sul hakimi Hseyn paa trfindn Nadir ah qounlarnn hrktini
ngllmk n irli gndrilmi 40 min nfrlik dst arasnda ba
verdi. Nadir ah dstsin onun qarda olu liqulu xan rhbrlik
edirdi. Osmanl dstsin is Hsn paa il Teymur paalarn rhbr-
lik etdiklri bildirilir. Hseyn paa trfindn gndriln dst sayca
xeyli ox idi v slind Mosul hakimi bu dstnin faliyyti il Nadir
ah qounlarnn zifldilmsi mqsdini qarya qoymudu. Hseyn
paa fal mdafi taktikasndan bhrlnmy alrd v Nadir ah
qounlarna stn glmyin yolunu da evik dy taktikasnn
ttbiqind grrd.
Trflr Mrzar drsi adlanan mntqd z-z gldilr v
onlar arasnda qanl dy balad. liqulu xan gman etmirdi ki, bel
byk sayl bir dst il qarlaa bilr. Ona gr d qvvlr frqi d-
yn grginliyini daha da artrd. El dyn balancnda Osman-
l dstsinin qvv stnly akarland. liqulu xan 3 min nfrlik
dsty taprd ki, btn qvvsindn istifad edib osmanllarn
irlilmsin imkan vermsin. Min nfrlik baqa bir dstni d dy
meydannda saxlayan liqulu xan qalan qvvlrl yaxnlqdak yk-
skliklrdn birinin stn qalxb orada sngrlndi. Mdafinin
gclndirilmsi n dalardan bir hasar v ya daldalanacaq dzl-
dildi. Eyni zamanda bir ne svari Nadir ahn yanna gndrildi ki,
ba vern dy haqqnda ona mlumat atdrlsn (326).
liqulu xan tabeliyind olan az sayl dstsi il btn gn Os-
manl qvvlrin mqavimt gstrdi. tkilr verilmsin baxma-
yaraq dst dzmllk v irad nmayi etdirdi, Osmanl dstsinin
btn chdlrinin qars alnd v tslim olmad. Shri gn qar
trflr arasndak dy vvlki grginlikl davam etdi. liqulu xan
htta btn dstsi il sngrlndiyi yksklikdn aa enib osman-
llarla lbyaxa dy girdi.Nisbt etibaril kiik olan bu dst
Osmanl qvvlri trfindn haty alnd. Gstrdiyi btn zm-
karla baxmayaraq, liqulu xann dstsini mhv olmaqdan yalnz
lav kmyin glmsi xilas ed bildi. Tezlikl bel bir kmk yetidi.
liqulu xann aparlarnn gtirdiyi xbri eidn kimi Nadir ah olu
Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda 12 min nfrlik Turan dstsini
liqulu xann yardmna gndrdi. Bu dstnin yetimsi dy mey-
dannda vziyyti xeyli dyidi.Hsn paa il Teymur paa yaxnla-
maqda olan dstnin zrbsinin qarsn almaq n dy meyda-
nnda yeni mvqelr tutdular.Btn Osmanl qvvlri bir istiqamt
cmldirildi. Bu mvqe dyiikliyi Nadir ah qvvlrini d uyun
taktika seilmsin svq etdi. Bu zaman avularn soldan saa dola-
nn fryadlar btn dstlr trld v Osmanl qvvlrinin sa
cinah sas zrb hdfi seildi. Qtiyytli hcuma kemi 4 min n-
frlik Nadir ah dstsi qsa mddt rzind Osmanl qvvlrinin ilk
xttini yarmaa mvffq oldu, ikinci xtt is hycanl anlar yaat-
d. Nadir ah qvvlrinin bel srtli hcumu v ilk dy xtlrinin
yarlmas Osmanl qvvlri irisind vahim yaratd v hmin va-
him az sonra onlarn geri kilmsi il nticlndi (327).
Olu Nsrulla Mirzni liqulu xann kmyin yola salandan son-
ra Nadir ah z d dyn ba verdiyi mntqy doru istiqamt
gtrd. ox gman ki, Nadir ah olunun oxsayl Osmanl qounu
qarsnda tin vziyyt d bilcyindn ehtiyat edirdi. O, dy
meydanna yetind artq hr ey gerid qalmd.Yaxnlqdak yk-
skliklrin birinin zrindn geri kiln Osmanl qvvlrinin sayn
mahid ednd Nadir ah gzlrin inanmad. Hmin qvvlrin
mhz Nsrulla Mirznin qarsnda duru gtir bilmyib qamasna
gr olu il bal daxili bir qrur keirdi. Nadir ah atdan yer db
gylr l qaldrd.Hm bu qlbnin ld edilmsin gr, hm d
Nsrulla Mirznin dy meydannda gstrdiyi cat gr Allaha
krlr etdi. Dualarn bitirndn sonra Nadir ah Nsrulla Mirzdn
dyn tfrratn yrndi (328).
Nadir ah qarda olu liqulunun igidliyini v dygnliyini d
eyni rbtl tqdir etdi. Dy meydann trk edib geri kiln
Osmanl qvvlrindn ld edilmi btn qnimt Nsrulla Mirznin
v liqulu xann dstsinin dylrin payland. Qounlar iki gn
hmin mntqd qaldlar v qsa istirahtl brabr Mosul trafnda
ld edilmi qlb d bayram edildi. Sonra Nadir ah qounlarla bir-
likd Mosula doru hrktini davam etdirdi (329).
Mosul hakimi gndrdiyi dstnin uursuzluu xbrini eidndn
sonra sas diqqtini qalann mhkmlndirilmsin ynltdi.Qala di-
varlar trafnda xndklr qazld, giri-x qaplar baland, qarni-
zon dy hazrl vziyytin gtirildi.Qala brclrin toplar v
tfngdarlar yerldirildi.Nadir ah qalaya yaxnlaandan sonra onun
mhasiry alnmasna gstri verdi. Hndr v mhkm qala divar-
larnn artilleriya il dadlmas el d asan olmad n mhasir
uzanmaa balad. Nadir ah mr etdi ki, qalaya gtirn v aparan yol-
lar tamamil balansn, kimins qalaya daxil olmasna v ya qaladan
xmasna imkan verilmsin (330).
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah Mosul qalas trafnda
160 dd top v 230 dd minaatan yerldirdi v sentyabr aynn 27-
dn etibarn qala aramsz atlr tutuldu.Artilleriyann faliyyti t-
fngdarlarn ati il mayit olunurdu.Aramsz atlrin qala divar-
larnda yaratd dantlar qala mdafiilri trfindn brpa olunur-
du. Qala divarlar altna atlan lamlar da el bir ntic vermdi (331).
Qalann mhasirsinin uzanmasn grnd Nadir ah bir daha onu
xsn mahiddn keirdi v qala divarlarnn mdafi imkanlarn
gtr-qoy etdi. Topulara v tfngdarlara gstri verdi ki, at srti
artrlsn v el bir vziyyt yaradlsn ki, qala brclrind v divarlar
zrind mvqe tutan Osmanl dylri balarn qaldrmaa im-
kan tapmasnlar. Lamlar da bundan istifad edrk daha thlksiz
raitd z ilrini grsnlr v qala daxilin nfuz etmk n yollar
asnlar.Tezlikl bu mrin yerin yetirilmsin baland. liqulu xann
yerldiyi mvqe il zbz olan mhkm brclrdn birinin zl-
nn qazlmasna baland. liqulu xan da gstri verdi ki, qardak
brcd dantlar yaranan kimi srtli hcumla qala zrin hrkt
balansn. Bel d edildi. Lamlarn sylri il qala divarlarnda da-
ntlar yaranan kimi srtli hcum baland. Nadir ah qala divarlar
trafna dvr vurarkn imal trfdki divarlarda da dantlarn ya-
randn mahid etdi.Bu istiqamtdn d hcumu gclndirmk
olard. Amma Nadir ah onu da mahid etdi ki, qala daxilind yer-
ln 30-40 minlik Osmanl qvvsinin qala divarlarna snaraq
tfng v toplardan ad at ciddi itkilr yarada bilr. Hmin itki-
lrdn qamaq n Nadir ah hcumu dayandrma mr etdi. Bu
mr sasn irliy atlan dylr geri kildilr. Alm Ara-ye
Naderinin mlumatna gr, qala zrin tkil ediln bu yrd 5-
6 min nfr Nadir ah dys hlak olsa da, hcumu dayandrmaq
mri verilmsydi qala l keiril bilrdi (332).
Bununla bel, Nadir ah qalann l keirilmsindn he d geri
kilmdi.Onun tapr il qala divarlar trafnda yz dd mina-
atan v yz d mancanaq yerldirildi. Bu silahlar vasitsil gn
v gec rzind 14 min mina v oxlu sayda da paralar qala da-
xilin atld. Nticd qala daxilind oxlu dantlar yarand (333).
Hm Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, hm d Alm Ara-ye Na-
deri qaladak Osmanl paalarnn v qala sakinlrinin ba vern da-
ntlarn nticsi kimi Nadir ahn yanna nmayndlr gndrdiyini
v ondan aman istdiklrini xbr verirlr (334). Nadir ah tarixinin
tdqiqatlarndan olan L.Lokkart is ndns bu mlumatlarla razla-
madn yazr v qala rhbrliyinin deyil, Nadir ahn danqlar n
qala rhbrliyin mracit etdiyini bildirir. Guya Mosul hakimi
Hseyn paa da vvlc danqlardan imtina etmi, amma sonradan
qarlql danqlar aparlmasna razlq vermidi. (335).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Mosul hakimi bir ne
lman v hrmtli xslri qiymtli hdiyylrl Nadir ahn yanna
gndrdi v ondan aman istdi ki, Osmanl sarayna elilr gndrib
qalann tslim edilmsi haqqnda msl qaldrsn. Nadir ah bu tklifi
qbul etdi v Mosul hakimi d Mosul qazsn, mftisini bir ne ya-
nn mayiti il stanbula yola sald. El hmin vaxtlarda Badad
hakimi hmd paann stanbula gndrdiyi nmayndsi xbr gtir-
di ki, Osmanl sultan dostluq mnasibtlrini pozmu Nadir ahn
srhdlri kemsindn narazdr. Osmanl sultan trfindn bel bir
fikir d irli srld ki, gr Nadir ah qounlar geri krs v v-
vlki be tklifi zrind tkid etmzs slh danqlar brpa edil bi-
lr. hmd paaya da bel bir danqlarn aparlmas slahiyyti veri-
lirdi. Mnbd o da bildirilir ki, bu xbri eidndn sonra Nadir ah
Krkk v oradan da Qaratpy yolland.Bu sfrd onun mqsdi
mqdds yerlrin ziyart edilmsi idi. Qaratpd olarkn hr
hakimi Sleyman by, Badad hakimi hmd paann kndxudas
Mhmmd aa v digr bir ne yan hmd paann bahal hdiy-
ylri il Nadir ahn grn gldilr. Hmin grdn sonra M-
hmmd aa slh tkliflri il yenidn Osmanl sarayna yola dd.
Bundan sonra Nadir ah qounlar Qaratpd saxlayb z qvardiyas
il Kazmeyn yolland v orada mam Musa l Kazmn v mam
Mhmmd Tann mqbrlrini ziyart etdi. Sonra hmd paann
verdiyi gmid Dcl ayn adlayb bu Hnifnin qbrini ziyart et-
di. Shri is Hil yolu il Ncf yolland (336).
Alm Ara-ye Naderiy gr, x yolunun qalmadn grnd
Mosul hakimi Hseyn paa topuban v bir ne srkrdni qiy-
mtli hdiyylrl Nadir ann yanna bara gndrdi. Hseyn paa
elisi vasitsil Nadir mti olduunu, amma eyni zamanda qalann
thvil verilmsinin txir salnmasn xahi etdi. Nadir ah onun eli-
lrini ehtiramla qarlad v Mosul qarnizonundan onun n hr han-
s bir thlk olmadn grb Hseyn paann xahiini qbul etdi.
Bununla da Nadir ah qounlar Mosula daxil olmadlar (337).
Alm Ara-ye Naderi Nadir ahn Hseyn paann qzna eli
gndrmsindn v Hseyn paann da Nadir ahn elilrin msbt
cavab vermsindn xbr verir. gr L.Lokkartn yazd kimi olsayd
v Hseyn paann Nadir ahn dy dayandrmaq tklifin iddial
yanamas doru olsayd, onda Hseyn paa qzn he Nadir aha da
vermzdi. Hseyn paann z qzn Nadir aha vermsi onun Mosul
dynd mlub durumda olmasndan xbr verir. Mnby gr,
qznn vasitsil Hseyn paa Nadir aha bir sra xahilrini d at-
drd. Hseyn paa istyirdi ki, onun Nadir ahn hzuruna glmm-
sini hrmtsizlik kimi qbul etmsin. Hseyn paa bildirirdi ki, mr
boyu Osmanl sultanna za xidmt gstrmidir. xtiyar yanda
aman istmk n Nadir ahn hzuruna getmsi ona btn Osmanl
hlinin tn v lntlrini qazandra bilr. Hseyn paa min edirdi ki,
Nadir ah onun trfdn xatircm ola bilr. Nadir ah Hseyn paann
xahiini qbul etdi v onu arxayn etdi ki, Mosula girmdn Badada
doru hrkt balayacaqdr.Mnb mllifi mxtlif xslrdn
eitdiklrin sasn onu da lav edir ki, qarlql razlama ld et-
mlrin baxmayaraq Hseyn paa bir gec gizli kild Nadir ahn
drgsin glib onunla grd, bir sra msllri v gizli mtlb-
lri onunla bld. Nadir ah da verdiyi sz ml edrk Mosul
trafnda dayanmayb Badada doru hrkt mri verdi (338).
Nadir ah Badad trafnda da ox dayanmad. Yuxarda xatrlanan
mqdds yerlri ziyart edndn sonra Nadir ah 1743-c il noyabr
aynn sonunda Ncf gldi. Burada mqdds yerlri ziyart etmkl
brabr, lmalarn Ncf iclasn tkil etdi. Bu iclasn tkilind d
sas mqsd yen d Osmanl dvlti il qarlql anlamann tapl-
masna chd gstrilmsi idi. clasn ld etdiyi qrar Nadir ahn
mzhb islahatna toxunurdu (Bu bard aada danlacaqdr-red.).
Sonra Nadir ah yen Badada qaytd.
Badad trafnda Nadir ah bu hrin hakimi hmd paa trfin-
dn ehtiramla qarland. Alm Ara-ye Naderi Nadir ahla hmd
paann Badad trafndak gr v onlar arasnda aparlan danq-
lar haqqnda mlumat vermir. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi is tri
olaraq bu gr toxunur v sonra da onlar arasnda razlama ld
edildiyini bildirir.Hmin razlama haqqnda mnbd he bir mlu-
mat verilmir. Amma Nadir ahn sonrak qrarndan bu razlamann
bzi mqamlarn aydnladrmaq mmkndr. Razlama ld ediln
kimi Bsrnin mhasirsin son qoyuldu v Nadir ah qounlar ora-
dan geri kildilr. Bundan sonra qrara alnd ki, Krkk, rbil, Qr-
n v digr fth edilmi qalalar boaldlsn v hmd paaya thvil
verilsin (339).
Bu razlama 1743-c il dekabr aynn birinci ongnlynd ba
verdi v onun ld edilmsindn sonra Nadir ah Badad trk edib
Hmdana doru z tutdu.Nadir ahn ndn bel bir razlamaya
getmsini v fth etdiyi qalalar da qarln almadan Osmanl qv-
vlrin thvil verib geri kildiyini dqiqliyi il sylmk tindir.
Tdqiqatlar bunu lk daxilind qiyamlarn ktlvi miqyas almas
v Nadir ahn da sas diqqtinin mhz qiyamlarn yatrlmasna isti-
qamtlnmsi il izah edirlr. Bel bir fikir ortaya atlmdr ki, Nadir
ah razlamann tsdiqin almaqla lk daxili qiyamlarn yatrl-
masna vaxt udmaq istyirdi. Hmin qiyamlar yatrlandan sonra is
Nadir ah btn qvvsini sfrbrliy alaraq yenidn Osmanl dvlti
il mhariby gir bilrdi (340).
Bu ehtimal knara qoymaq dzgn olmazd. Dorudan da, lk
daxilind Nadir aha qar qiyamlar geni miqyas ald. Farsda, Astra-
badda, Xoyda, Xarzmd, Dastanda ba qaldran qiyamlar daha kt-
lvi qiyamlar idi. Amma Nadir ah qounlar il bir ne ay Hmdan
yaxnlnda dayand v htta 1744-c ilin Novruzunu da orada ke-
irdi. lknin bir ox mntqlrind ba qaldran qiyamlarn yatrl-
masna o z srkrdlrini ezam etdi. Onun bir ne ay Osmanl srh-
din yaxn olan Hmdanda qalmasn v qounlarn sas hisssini d
trafnda saxlamasn tdqiqatlar Nadir ahn tezlikl Osmanl dv-
lti il mhariby balamaq niyyti il laqlndirirlr.
Nadir ah Hmdan trafnda olarkn myyn midl Osmanl
saraynn onunla razlamaya gl bilcyi xbrini gzlyirdi. Amma
Nadir ah bel bir xbr almad. O, rvan hakimin frman gndrdi
ki, vilayt hdudlarndan knara xmasnlar, Osmanl srhdini ama-
snlar, yanlarnda olan Osmanl sirlrini azad etsinlr. Nadir ahn
taprna sasn rvan hakimi htta Qars hakimi hmd paa il
yaxn mnasibtlr yaratmaa almal idi. Lakin rvan hakimindn
ald mktubda Qars paas cavab verdi ki, slh danqlar v raz-
lamalar haqqnda onda he bir mlumat yoxdur v Osmanl dvlti
trfindn taprq alb ki, zn Sfvi xandannn varisi olduunu
iddia edn v Osmanl saray trfindn mdafi olunan Sfi Mirzni
ran taxtna yldirsin. Bu mlumat Nadir ah ox qzblndirdi v
Nadir ah mcbur etdi ki, qounu il Qarsa doru hrkt balasn.
Qars paasna da xbr gndrildi ki, qonaq qarlanmasna hazr-
lasn. nki tezlikl Nadir ah onun v Sfi Mirznin qona ola-
caqdr (341).
Qars paas hmd paa Camalolunun iddial byanat vermsi
he d tsadfi deyildi. Osmanl saray Nadir ah trfindn mvcud
olan thdidlrin aradan qaldrlmasnda v ona ar zrb vurulma-
snda hmd paa Camaloluna byk midlr balayrd. Nadir a-
hn is tkrar-tkrar slh tkliflri Osmanl saraynda mvcud olan ni-
garanl he d aradan qaldrmrd. Osmanl saray Nadir ahla slh
balamaq vzin, Nadir ah thlksini birdflik aradan qaldrmaa
alrd. Mnblr gr, bu mqsdl Osmanl saray hmd paa
Camalolunun ixtiyarna 70 minlik bir qoun dstsi vermidi v ona
taprlmd ki, gr Nadir ah trfindn Osmanl srhdlrin yeni
bir thlk yaranarsa, drhal Azrbaycana daxil olub qtl v qartl
mul olsun v Nadir ah qounlarnn mhvin chd gstrilsin
(342).
Bir sra vilaytlrd qiyamlarn ba vermsini, xsusil Nadir ahn
Mosul v Badaddan geri kilmsini Qars hakimi Nadir ahn zifliyi
v onun artq hrbi yrlrini qlb il baa atdrmaa qadir olma-
mas kimi qiymtlndirdi. O da bel gman edirdi ki, lk daxilind
qarqln yarand bir vaxtda Sfvi xandannn nmayndlrin-
dn birini taxta xarmaq mmkndr.Bel olduu tqdird is Os-
manl dvlti il ran arasndak vvlki mnasibtlr yenidn brpa
olunar v htta Azrbaycan da yenidn Osmanl dvltinin ial alt-
na d bilr. Ona gr d Osmanl saraynn tkidi il hmd paa da
Sfi Mirz mslsinin yenidn aktuallamasn mdafi edirdi.
Sfi Mirz ad altnda taxt-taca iddia edn v Osmanl saray
trfindn mdafi olunan xs slind Kermann Rfsncan mntq-
sindn olan Mhmmdli adl birisi idi. Hl gilzayi fqanlarnn s-
fahanda hakimliyi zaman Mhmmdli drvi libasnda hrlri g-
zirdi.Yuxarda da qeyd edildiyi kimi, hali arasnda Sfvi xandanna
bir rbt v nisgil qalmaqda idi. Xsusn, Sfvi xandannn zvl-
rinin qtl yetirilmsi camaat arasnda byk nigaranlqla qarland
v xandan zvlri smimiyytl xatrlanrd. Mhmmdli trd
olarkn bzilri onu gzlrindn Sfi Mirzy oxatdlar. Mhmmd-
li d adamlarn szndn tutub zn Sfi Mirz elan etdi. Shbt t-
rafa yaylanda tr hakimi onu tutdurub tnbih etdirdi, syldik-
lrin ciddi fikir vermsini tlb etdi. Mhmmdli d bu tnbihdn
qorxuya db trdn qad, Bsrdn keib Badada gldi. Am-
ma yen iddialarndan l kmdi. Orada da zn Sfvi xandannn
ahzadsi elan etdi. Bu msl Osmanl saraynda maraqla qarland.
Sfvi ahzadsinin Osmanl dvltin pnah gtirmsi ad altnda
Mhmmdliy dstk verildi. Htta o, rsmn Sfvi ahzadsi kimi
qbul edildi v stanbul sarayna dvt olundu. Osmanl saray ona
xsusi mehmandar tyin edib skdarda yer verdi. Nhayt, 1744- c
ild Osmanl saray onu Qarsl hmd paaya qodu v ona ox tez-
likl Sfvi taxtna oturaca bard vd verildi. Mnblrin verdiyi
mlumata gr, htta Azrbaycanda da bir para insanlar ona
qouldular v Sfvi ahzadsi kimi onun xidmtind dayanmaa
hazr olduqlarn bildirdilr (343).
Sfi Mirz iddiasnda olan Mhmmdli d Azrbaycann, raqn
(ran), sfahann srkrdlrin v tayfa balarna mktublar gnd-
rrk onlar yanna ard v onlardan hakimiyyt olan iddiasnn
mdafi olunmasn istdi.Onlara atdrd ki, hakimiyyt haqq
olmayan bir kiicik Xorasandan ba qaldrb cdadlarmzdan miras
qalm taxt-tacmz l keirmidir v yaxn zamanlarda bu rkiti-
rnin drsi verilmlidir.
Nadir ah hl Hmdanda olarkn Mhmmdli trfindn vila-
ytlr gndriln mktublarn mzmunundan xbrdar oldu. O bu
mktublarn mzmunundan xeyli qzblndi v drhal bhr doru
hrkt balad. Xarici mahidilrin verdiyi mlumata gr, bu
zaman Nadir ahn yannda 30 minlik qoun dstsi var idi. Xidmt
personal v ordubazarla birlikd bu dstnin btnlkd saynn
df ox olduu bildirilir. lk daxilind qiyamlar qalxd n Na-
dir ah da qounlarn dstlr blrk mxtlif vilaytlr gndr-
midi. Msln, hmin vaxt irvanda 30 minlik bir dst var idi, 25
minlik bir dst irazda idi. rvanda, Xorasanda v Hind ay sahil-
lrind d byk qoun dstlri var idi (344).
bhrd olarkn Nadir ah lk taxt-tacna iddia edn Sam Mirz
adl baqa birisinin d irvanda qiyam qaldrmasn v onun Grcs-
tan hakimi trfindn hbs edilmsini eitdi. Sam Mirznin qiyam da
slind Osmanl saray trfindn mdafi olunurdu v artq birinci
df deyildi ki, qiyam qaldrrd. Amma irvanda v Dastanda mi-
dind olduu nticlr ata bilmynd Sam Mirz Grcstana qad.
Onun orada da qiyam qaldrmaq chdi bir ntic vermdi. Nadir ahn
mri il Grcstanda hbs olunan Sam Mirznin bir gz xarld v
sonra Qarsa, hmd paann yanna gndrildi. Nadir ah bel bir
xbr d gndrdi ki, qoy yalan iddialar bir-biri il grmk im-
kan ld etsinlr. Mnblrd olan mlumata gr, Sam Mirz yolda
ikn dnyasn dyidi v he Qarsa yetimdi (345).
Nadir ah bhrd olarkn orann maliyy ilri il maraqland,
vergilrin toplanmasnda nqsanlarn olduunu myynldirdi v
gnahkar xslri czalandrd.
Mnblrin verdiyi mlumata gr, Nadir ahn frmanlar, onun
xsiyyti v faliyyti il bal mlumatlar Osmanl sarayna atdr-
landa orada bir daha bel bir qnat ifad olundu ki, Nadir ah byk
bir xsiyytdir. Qars hakimi hmd paa v ya ortaya atlm olan
Sfi Mirz hrkat Nadir ahn iradsini qrmaa qadir deyildir.
Bununla bel, Osmanl saray Sfi Mirz oyunundan geri kilmdi,
Nadir ahn zifldilmsi n Qars qarnizonu daha da mhkm-
lndirildi (346).
Nadir ah z yolunu Tbrizdn sald v eyni zamanda olu Ns-
rulla Mirzni d yanna araraq onunla birlikd yolunu davam etdi.
Mnblrd Nadir ahn Qorid olmasndan da xbr verilir. Qeyd et-
mk lazmdr ki, Nadir ahn Sfi Mirz oyunlar il bal Qarsa doru
irlilmsi haqqnda Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid yazlanlar eyni
il Alm Ara-ye Naderid d tkrar olunmudur. Ona gr Qarsa
yollanmamdan vvl onun Qorid olmas bu mnblrin hr ikisind
tsbit olunub. Amma el bu mnblrd daha sonra gstrilir ki, Nadir
ah qounu il Naxvandan kerk Gy yaylana gldi v sonra
Arpaayn 6 frsngliyind olan bir razid drg sald (347). Nadir
ah qounlarn yklrini v tchizatn orada qoyub 1744-c il iyulun
30-da Qarsa yetidi v onun mri il Qars mhasiry alnd. Bir md-
dtdn sonra arxada buraxlm olan yklr v tchizat da Qars tra-
fna gtirildi. Qars paas hmd paa Nadir ahla qala knarnda d-
y girmy qrar verdi v qounu il qaladan knara xd. Trflr
arasnda grgin bir dy ba verdi. hmd paa Nadir ah qounla-
rndan qorxmadn v htta onu qaladan knarda qarlamaa qadir
olduunu nmayi etdirmy alsa da mid etdiyi nticy nail ola
bilmdi. Osmanl qvvlri Nadir ah qounlar qarsnda taqt gtir-
myib geriy z tutdular. Birinci qarlamadan sonra daha bir ne
df hmd paa qala knarnda Nadir ahla dy girdi. Amma hr
df uursuzlua dar olub qala daxilin kilmli oldu. hmd pa-
a anlad ki, qvv stnlyn malik olsa bel aq dyd Nadir
ahn mqavimtini qra bilmyckdir. Bel olanda qounlar qala da-
xilind mdafi mvqelrind yerldirildilr.Nadir ah da qala mha-
sirsin girimk zruriyytind qaldn grd. Ona gr d qala t-
rafnda sngrlr qazld v artilleriya qala divarlar dvrsinc yerl-
dirildi. Mnblrin mlumatna gr, qala divarlar arasnda mhdud-
lanmalarn v mhasirnin uzun srmsi Osmanl dylri ara-
snda narazlq v frariliyi artrd (348).
Osmanl saraynn gstrii sasnda Qarsa yardma glmi das-
tanl hmd Catay da Nadir ahla dy girmyin mnasz oldu-
unu anlad v gnlrin birind frst tapan kimi dstsi il birlikd
qaladan xb qad. Nadir ah srkrdlri geclikl qamaa alan
dastanllar bir mddt tqib edib geri qaytdlar. Nhayt, iddial
hmd paa da Nadir ahla dyn aparlmasnn midind olduu
nticni vermycyini grnc onunla dana girmy mcbur ol-
du. hmd paa bir ne nfuzlu xsi Nadir ahn yanna gndrdi v
ona xbr atdrd ki, Qars qalasnn tslim edilmsi n Osmanl sa-
raynn razl atana qdr hcumlarn txir salsn. Nadir ah v-
vlc bu tklifi qbul etmdi. Osmanl nmayndlri bir ne df
glib-gedndn sonra nhayt Nadir ah hmin tklifl razlad. Bel
olanda hmd paa z nmayndlrini stanbul sarayna yola sald
ki, vziyytl bal ora trafl mlumat atdrsn (349).
Nadir aha bu qrar qbul etmy svq edn amillrdn biri d
qn yaxnlamas v havalarn soyumaqda olmas idi. Qars trafnda
qounlarn azuq v yemkl tchiz edilmsi ox tin idi. Ona gr
d 1744-c il oktyabrn 9-da Nadir ah Qars qalasnn mhasirsin
son qoyub Axsqa v Ahalklk istiqamtin yola dd. Nadir ah
bir ne gn azuq ehtiyatlar bol olan bu mntqd dayand v h-
min mddt rzind qounlarn rzaq ehtiyatn xeyli tkmilldirdi.
Amma Nadir ah q keirmk n Brdni daha mnasib sayd.
Ona gr Grcstan razisind olarkn qlaq drgsinin yaradl-
mas n Brdy xsusi bir dst gndrdi.Dsty taprld ki,
drgnin salnmas n su ehtiyatlar bol olan bir razi seilsin.
Qounlar gln vaxta qdr dst drg razisind bir ne min m-
vqqti evlr v alaqlar aac v qamdan dzldilmli idi. Dr-
gd grlsi ilr baa atdqdan sonra Nadir ah qounlar il A-
caqala-Qazax-Gnc-Brd marrutu zr qlaq drgsin gldi
(350).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderidn frqli olaraq Alm Ara-ye Na-
derid Qarsdan hrkt etmk rfsind Nadir aha Qars hakimin
lav kmyin glmsi il bal xbr atdrld bildirilir. Mnby
gr, Hsn paa adl bir Osmanl srkrdsinin rhbrliyi altnda olan
hmin dst 40 min nfrdn ibart idi. Nadir ah bu mlumat alan
kimi olu Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda 14 min nfrlik bir ds-
tni hmin dstni qarlamaa gndrdi.Nsrulla Mirz drhal bu
taprn icrasna yolland. Mnbdki mlumata gr, osmanllarn
say stnly, hm d onlarn top v znburk malik olmas Nsrulla
Mirznin dstsinin l-qol amasna imkan vermidi.Bel olanda Ns-
rulla Mirz dstsin dydn xmaq mri verdi. Sonra da z min-
balarna v beyzbalarna taprd ki, dstni geri ksinlr v
knardan dvr vuraraq Osmanl qvvlrinin arxasna kesinlr. Bu
taktika Nsrulla Mirznin dstsi n smrli oldu v son nhaytd
Qarsa kmy gln Osmanl dstsi mhv edildi (351).
Mlumdur ki, Nadir ah Brd drgsind uzun mddt da-
yanmad v 1744-c ilin sonlarnda Dastana doru hrkt etdi. O,
1745-ci ilin birinci yarsn Dastanda ba qaldran qiyamlarn ya-
trlmas v bu blgnin tam itat altna gtirilmsi il mul oldu.
1745-ci ilin yaynda Nadir ahla Osmanl qvvlri arasnda yeni bir
qarlama ba verdi.
Nadir ahn Qarsn mhasirsindn l kmsi il Osmanl saraynn
slh balanmasna meyl edcyi midi yen d zn dorultmad.
O, Cnubi Qafqazda olduu vaxt Osmanl saray ox byk sayda qo-
un dstlri formaladrd. Mahidilrin hadtin gr, 1745-ci
ilin vvlind Osmanl saray Nadir ahn qarsna xarlan n byk
ordusunu tkil etdi. Qounlarn trkibind serblrdn, bosniyallardan
v rumnlardan tkil edilmi dstlr var idi. Osmanl saray el bir
byk qoun dstsi formaladrmd ki, onun vasitsil Nadir aha
gcl zrb vurulacana bh yeri qalmasn (352).
Osmanl qvvlri iki qol klind qrupladrlb mxtlif istiqa-
mtlr gndrildi. Birinci qola Osmanl dvltinin kemi sdr-zmi
Yegn Mhmmd paa srkrdlik edirdi.Onun rhbrliyi altnda
olan dstnin trkibind 100 min svari v 40 min yeniri var idi.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi is Mhmmd paann rhbrlik
etdiyi qounlarn 150 min piyadadan v 40 min svaridn tkil olun-
duunu yazr. Bu dst rzrum-Qars marrutu il irlilyirdi. Mnb-
lrin mlumatna gr,Yegn Mhmmd paann dstsind 10-15
min nfr paa var idi. Osmanl qvvlrinin digr qoluna is Abdulla
paa v rdlann kemi bylrbyi hmd xan rhbrlik edirdilr.
hmd xan Nadir ah trfindn rdlana bylrbyi tyin edilmidi.
Amma sonradan o, Nadir aha itatsizlik gstrib Osmanlya qam,
Osmanl dvltind xidmt balamd. Nadir aha qar gndriln
dstlrin birin d Nadir ahn leyhdarnn rhbrliyi altna veril-
midi. Bu qol Diyarbkir-Mosul marrutu il hrkt edib Nadir ah
qvvlrin zrb endirmli idi. C.Hanveyin yazdna gr, Mhm-
md paann dstsinin trkibind iranllar da var idi. Osmanllar iran-
llardan ibart bir dst yaratmaa mvffq olaraq onu Yegn
Mhmmd paann dstsinin trkibin qatdlar (353).
C.Hanveyin yazdqlarndan o da aydn olur ki, Osmanl saray Na-
dir ahla mharibd qlby zmant verck sayda v keyfiyytd
bir qoun hazrlad. Osmanl saray min idi ki, iki istiqamt gcl
qoun qollarnn gndrilmsi il Nadir ahn diz kdrlmsin nail
olacaqdr.
Osmanl qounlarnn hcuma kemk xbrini Nadir ah nara-
hatlq keirmdn qarlad. Qlbsin min olmaqla brabr, Nadir
ah bu nvbti qardurman Osmanl dvlti il mnasibtlr nha-
yt ki aydnlq gtirck bir qardurma kimi dyrlndirirdi. slind,
el Osmanl saray da bel bir midl dy girirdi. Osmanl saray
Nadir ah mlub etmkl ya z mqsdin atacaqd, ya da nvbti
uursuzlua dar olmaqla Nadir ahn slh rtlrini qbul edckdi.
Amma Osmanl saray z qvvlrinin uuruna daha ox mid ba-
layrd. Nadir ah osmanllarn hcum xbrini o qdr sakit qarlad
ki, htta Gyd kiik olu mamquluya v qarda olu liqulu xa-
na toy da aldrd v bir mddt Nadir ahn ba bu mrasim qard.
El oradaca Nadir ah mamqulunu Xorasan hakimi, liqulunu is
ran raqnn hakimi tyin etdi. 1745-ci il avqustun 3-d Nadir ah on-
lar tyinat yerin yola salb Qarsa doru hrkt balad (354).
Nadir ah hl Cnubi Qafqazda olarkn Osmanl qvvlrinin
irlilmsinin ngllnmsi n bzi taprqlar verdi. Onun gstri-
in sasn, Mhmmdrza xan Qrxlnn, Mhmmdli by Qacarn
v Ltfli by rxibann rhbrliyi altnda qoun dstsi Osmanl
qvvlrinin qarsna gndrildi. Bu dst kfiyyat ilri aparmaqla
brabr, Osmanl qvvlrinin irli xarlm dstlri il dy gir-
mli idilr. Bu dst Naxvandan kemkl Qarsa doru irlildi v
Qarsla rvan arasnda Yegn Mhmmd paann irli xarlm 12
min nfrlik avanqard dstsi il qarlad. Mnblr bu dstlr ara-
snda qanl dy ba verdiyini v nhaytd Nadir ah qvvlrinin
qlbsi il baa atdn bildirirlr (355). ox gman ki, Osmanl
avanqard dstsi qounlarn sas dstsindn ox uzaq dmd v
bu dst vziyytin dzldilmsi n yardma arxalana bilmdi. Hr
halda bu ilkin qardurmada ld edilmi uur Nadir ahn sonrak
uuru n bir balanc oldu.
Nadir ah Badaddan Dastana doru hrkt ednd Nsrulla
Mirzni z il aparmamd. Nsrulla Mirz tabeliyind olan qoun
dstsi il ran raqnda qalmd. Nadir ah Qafqazdan Qarsa doru
hrkt balayanda Nsrulla Mirzy d xbr gndrdi ki, Osmanl
qvvlri il dy hazrlasn. C.Hanvey Nadir ah qounlarnn r-
van yaxnlnda drg sald vaxt saynn 50 min olduunu yazr.
Onun mlumatna gr, Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda is 30
min nfrlik qoun dstsi var idi. C.Hanvey onu da bildirir ki, Ns-
rulla Mirz Nadir ahdan ald tapra sasn onun dstsi il bir-
lmli idi. Bu mlumata sasn, Nsrulla Mirznin dstsinin avan-
qard qrupu Nadir ahn drgsin hrkt zaman Osmanl qvvlri
il rastlad.Nsrulla Mirznin avanqard qrupu geri kilmli oldu.
Nsrulla Mirznin hcuma mruz qalmas xbrini eidn kimi Nadir
ah drhal ona yardm gndrdi. Yardma gndriln dst osmanl-
larn arxasndan zrb vurmaa chd gstrdi. Bir sra tdqiqatlar t-
rfindn d tkrarlanan bu fakt slind doru deyildir. Nsrulla Mirz
bu dst il dy girmdi. Nsrulla Mirz ald tapra sasn,
Diyarbkir-Mosul marrutu il irlilyn Osmanl qvvlrinin qar-
sn almal idi v bu msl Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid d z
tsdiqini tapr (356).
Nadir ah z qounlar il 1745-ci il avqustun 7-d rvan adlayb
bu hrin iki frsngliyind olan Muradtp adlanan mntqd d-
rg sald.Bura hmin mntq idi ki, 1735-ci ild orada Nadir ah
Osman srkrdsi Abdulla paa Krpln mlubiyyt uratmd.
Yegn Mhmmd paann drgsi Nadir ahn drgsindn cmi
iki frsng aral idi. Mhmmd paa drgd yerlib lazmi mda-
fi tdbirlri grd. Yni, drg trafnda sngrlr qazld, mhafi-
z divarlar kildi.Nadir ah drg yaxnlndak ykskliklrdn
birinin zrin qalxb Osmanl qounlarn mahid etdi v hmin
mahidlri sasnda z qvvlrinin qrupladrlmasn apard. Sa
v sol cinahlar, mrkz dstni, n v arxa dstlri myynldirdi,
onlarn hr birin tcrbli srkrdlr tyin etdi. Dyd tfngdar-
larn yerini myynldirdi (357).
Yegn Mhmmd paa da Nadir ahla dyd uur qazanmaq
n qvvlrini lazm bildiyi kild qrupladrd. Cbhnin mrkzi
hisssini, cinahlar v avanqard o, yeniri qvvlri il mhkmln-
dirdi. Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, Mhmmd
paa Avropa dy taktikasn sedi. Dy dzlnn qarsna
artilleriyan yerldirdi.Dy mvqelrinin trafna is sngrlr -
kildi, manelr quruldu v zncirlr vuruldu (358).
Mnblrd v tdqiqat srlrind Nadir ahla Mhmmd paa
arasnda sas dyn balanmas tarixi haqqnda mxtlif fikirlr
mvcuddur.Bu mxtliflik istr hicri tarixind, istrs d miladi tari-
xind mvcuddur. Hr halda gstriln tarixlr arasnda avqustun 10-u
v 11-i tarixi daha ox tkrarlanr. C.Hanvey dyn avqustun 3-d
baladn yazr. L.Lokart is dyn ayn 11-d ba vermsin s-
tnlk verir. Mvcud olan mlumatlara gr, Yegn Mhmmd paa
dy bu tarixdn dz bir hft vvl, yni avqustun 4-d balama
planladrbm. Amma ayn 3-d ona mlumat atdrlb ki, Osmanl
svarilrinin v artilleriyasnn bir hisssi Nadir ah qvvlrinin qfil
hcumuna mruz qalb v artilleriya hmin qvvlr trfindn l
keirilib. z svarilrin kmk gstrmk v itirilmi toplar geri
qaytarmaq istyi Mhmmd paann ban el qatd ki, sas dyn
balanmas da txir salnd (359).
Bellikl, lazmi hazrlq ilri baa atandan sonra 1745-ci il
avqustun 11-d Muradtp trafnda Osmanl qvvlri il Nadir ah
qounlar arasnda grgin bir dy balad. Tarixi dbiyyatda hm
d Qars dy kimi mhur olan bu dyn tfrratlar haqqnda
da geni mlumat yoxdur. Amma zlynd qounlarn say, qvvlr
nisbti v nhayt qarya qoyulan vziflr bu dyn grginliyini
rtlndirirdi.
Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, uzun mddt d-
yd hans trfin hrbi stnly malik olduunu myynldir-
mk mmkn deyildi. Nadir ah srkrdlri hmiki irad, cat v
mrdanlikl qarya qoyulan vzifnin icrasna alrdlar. Osmanl
qounlarnn qvv stnly onlarn zmkarlna he d ks-tsir
gstrmdi. ksin, qvvlrin dzgn qrupladrlmas v blnmsi
gstriln sylrin smrliliyini d artrd. Osmanl qounlar da eyni
zmkarlqla v irad il dy baladlar. Nadir ah qounlar qar-
snda onlar da ny qadir olduqlarn nmayi etdirmy alrdlar.
Alm Ara-ye Naderiy gr, dyn brabr sviyyd getdiyini
grnd Nadir ah yen gylr l qaldrb yaradana dua etdi v ondan
kmk istdi. Bundan sonra o, at belin qalxb z d dy atld.
Nadir ah dy meydannda fqan dstlrinin sadan v soldan
zmkarlqla dymlrinin ahidi oldu. Onun dy qatlmas btn
dstlrin ilham verdi, Osmanl qvvlrin vurulan zrblrin gc-
n daha da artrd. Nticd, Osmanl qvvlri artan tzyiq davam
gtirmyrk yava-yava geri kilmk mcburiyytind qald. Bu
vaxt Mhmmd paa srkrdlrin Avropa taktikas ttbiq
edilmsini taprd. Ksad mlumatlardan bel gman etmk olar ki,
Avropa taktikas mdafi v hcum elementlrinin birldirilmsin-
dn ibart idi. Qounlar qar trf doru myyn qdr irlildik-
dn sonra sngrlnmli, mhkmlnmli v sonra yen myyn
msaf irlilmli idilr. Amma qeyd etmk lazmdr ki, Osmanl qv-
vlri bu taktikan btnlkl ttbiq ed bilmdilr. Nadir ah qoun-
larnn tzyiqindn lav yerli rait d buna imkan vermdi (360).
Nadir ah is baqa bir taktikaya l atd. Onu tapr sasnda qo-
un dstlrindn biri Qarsdan rzruma aparan yolu nzart altna ald
v nticd Osmanl qvvlrinin sas tchizat yolu baland. Bunun-
la eyni zamanda Nadir ah Osmanl qvvlrini hm d hat etmi
oldu ki, bu da Mhmmd paa n tbii narahatlq yaratd.
Dyn el birinci gnnn axam Nadir ah 20 min nfrlik bir
dstni Osmanl qvvlrinin arxasna kemyi v gec ikn sas
qvvlr qfil zrb endirmyi taprd. Bu dstnin gec hcumu el
gzlnilmz oldu ki, Osmanl qvvlri arasnda gcl vahim v
a-balq yaratd, dylrin oxu sir dd, oxu da mhv edildi.
oxlar is mqavimt gstrmdn qamaqla canlarn qurtardlar.
Dqiqlikl dnlm gec hcumunun hyata keirilmsi
nticsind Osmanl qvvlrin ar zrb vuruldu v shr alana
kimi Mhmmd paa qounlarnn dy mvqelri mhasiry
alnd. Nticd, Osmanl qvvlri hm oxlu itki il qarladlar,
hm d bir ox mhm mvqelri ldn verdilr (361).
Yaranm vziyytin dzldilmsi n Yegn Mhmmd paa z
srkrdlrinin mavirsini ard, onlarla birlikd dy meyda-
nnda ba vernlri mzakir etdi v bel qrara alnd ki, Osmanl
qvvlri d gec ikn Nadir ah qounlar zrin hcum etsinlr.
Bel ehtimal olunurdu ki, gec hcumu il Nadir ahn btn qvv-
lri mhasiry alnsn v sonra da onlarn mhvin balansn. M-
hmmd paa bu mavird d Avropa taktikasnn ttbiqinin zru-
riliyini vurulad (362).
Hmin gnn axam, yni 1745-ci il avqustun 19-da Kermanah
istiqamtind Osmanl qvvlri il dy girn Nsrulla Mirzdn
Nadir aha xo xbr gtirildi. Nsrulla Mirz gndrdiyi mktubunda
Nadir aha mlumat verdi ki, Mosul trafnda Abdulla paann rhbr-
lik etdiyi qoun dstsi mlubiyyt uradlmdr. sir edilmi Os-
manl dylrinin bir hisssi Nadir ahn drgsin yola saln-
m, Nsrulla Mirz z is Kermanaha qaytmdr. Nsrulla Mirz
bildirirdi ki, gr Nadir ahn icazsi olarsa Osmanl srhdini ker
v Osmanl razilrini Nadir ah dvltinin razilrin qatar (363).
Alm Ara-ye Naderinin Tarix-e Cahanqoa-ye Naderidn ey-
nil xz etdiyi bu mlumatdan Nadir ahn Nsrulla Mirzy hans ca-
vab verdiyi anlalmr. He bhsiz ki, Nadir ah, Nsrulla Mirznin
dstsinin Osmanl razilrinin drinliklrin doru irlilmsin raz
olmad. Anlalan odur ki, Nadir ah olunun ld etdiyi bu qlby
ox sevindi v onun mktubunu Osmanl sirlri vasitsi il Yegn
Abdulla paaya gndrdi. Amma mktub yetin qdr Mhmmd
Yegn paa artq dnyasn dyidi. Yuxarda xatrlanan hr iki mnb
hmin vaxtlarda Mhmmd paann drgsind, Osmanl qounlar
arasnda qiyam v itian ba verdiyini qeyd edir. Lakin bu itia-
larn da n il bal olduunu sylmk tindir. Alm Ara-ye Nade-
rinin yazdqlarndan htta bel gman etmk olar ki, Osmanl qoun-
lar arasnda itian ba vermsinin Yegn Mhmmd paann l-
mn he bir aidliyi yoxdur. Bu mnbd bildirilir ki, Yegn Mhm-
md paa a ciyrin iltihabndan ziyyt kirdi. Dnyasn dyidiyi
gn onun xstliyi birdn-bir arlam v qounlardak hkimlr
ona bir yardm ed bilmmidilr (364).
Avropal mlliflr, o cmldn C.Hanvey, arl Piklet v htta
L.Lokkart da Mhmmd paann ldrldyn yazrlar. .Piklet
gr, sas dyn ba verdiyi gn Nadir ah Osmanl qvvlrinin
zif nqtsini myynldirib sas zrbni d ora vurma qrara
ald. Sonra ehtiyatda saxlad btn qvvlri d dy atd. Nadir
ahn gstriin sasn btn svarilr tfnglrdn at adlar v
sonra da dmnl lbyaxa qlnc dyn girdilr. Bu qfil hcum
nticsind Nadir ah Osmanl qvvlrinin artilleriyasnn sas hiss-
sini l keirmy nail oldu. Osmanllar dyn mxtlif mrhl-
sind oxlu tlfatla zldilr.Hmin tlfatn 20 mindn artq olduu
bildirilir. Bir o qdr Osmanl dys d sir oldu. Nadir ah qo-
unlarnn tzyiqi qarsnda davam gtir bilmyn Osmanl ordusu
v onun rhbri geri kilmk mcburiyytind qald. Osmanl qoun-
larnn drgsi mdafi baxmndan yax mhkmlndirildiyi, is-
tehkam qurular v toplarla mdafi olunduu n Nadir ah tqibi
davam etdirmyi lazmsz bildi. vzind qrara ald ki, Osmanl
qvvlrinin arxaya aparan yollarn kssin. nki bu yollarn ksil-
msi Osmanl qvvlrinin tchizatn tinldir v onlar daha tez
tslim olmaa mcbur ed bilrdi. .Piklet gr, bundan sonra Os-
manl qounlar z qvvlrini bir d sfrbr edib Nadir ah mv-
qelri zrin hcum kdilr. Osmanl qvvlrinin geni yer verdiyi
top atlri d kmy atmad. Nadir ah qvvlrinin ks-hcumu
osmanllar geri kilmy mcbur etdi. Tchizatnn, silah v sursa-
tnn ox hisssini itirib praknd hala dn Osmanl dstlri Qars
yolu il geri kilmy baladlar. Avropal mllif gr, Mhmmd
paa da bu geri kilm zaman ldrld (365).
Qeyd edildiyi kimi, C.Hanvey d Mhmmd paann ldrld-
yn vurulayr. Onun srind Muradtp dynn gedii il bal
maraql mlumatlar vardr. C.Hanvey gr, Mhmmd paa svari-
lrinin byk bir hisssini artilleriyann mayiti il Nadir ah
dstsin qar dy atd. Osmanl qvvlrinin bir hisssi is ehti-
yatda saxlanld.Nadir ahn dy atd qvvlrin say Osmanl
qvvlrindn az idi.Tfngdarlarn atindn sonra qlnc dy
balad. Bu dy shrdn gnortaya kimi davam etdi. Amma hr
hans trf stnlk ld ed bilmdi. Bel olanda Nadir ah dstlrin
birinin mayiti il z d dy atld. Yenidn trflr arasnda
grgin dy qzd. Osmanl qvvlri stnlk qazanmaq n ox
aldlar. Hava qaralanda mid etdiklri nticy nail olmadan dr-
gy geri kildilr. C.Hanvey d osmanllarn bu dyd 20 mindn
artq itki verdiyin iar edir. Veriln itkilr v Nadir ah qounlarnn
radti Osmanl qvvlrini dht gtirdi.Shri gn onlar mh-
kmlndirilmi drgdn xmaa ehtiyat etdilr. Bundan xbr tu-
tanda Nadir ah Osmanl qvvlrinin arxa il laqsini ksdi. Onda
osmanllar bir daha yenidn dy girmk mcburiyytind qaldlar.
C.Hanvey daha sonra yazr ki, osmanllarn yenidn irli atlmaqda
mqsdi gcl Nadir ah qounlar il dy girmk yox, geriy yol
amaq idi.Lakin Nadir ah dstlri onlara he bir ans vermdi v os-
manllar yenidn z drglrin kilmk mcburiyytind qaldlar.
Dyn beinci gn gec ikn osmanllar da drgni trk etdilr
v Qarsa doru qamaa baladlar.Nadir ah osmanllarn z toplarn
da atb qamasn eidnd onlarn tqib edilmsin gstri verdi.
C.Hanvey gr, Arpaayn 5 frsngliyind trflr arasnda nvbti
dy ba verdi. Burada Mhmmd paa da daxil olmaqla oxlu say-
da Osmanl dys ldrld. C.Hanvey gr, 28 min Osmanl
dys ldrld v be min nfri is sir gtrld. Onun ha-
dtin gr, Nadir ah qvvlrinin itkisi is 8 min nfr oldu (366).
Geri qamaqda olan Osmanl qvvlrinin Nadir ah dstlri
trfindn tqib olunmasn Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi d tsdiq
edir.Bu mnby gr,Yegn Mhmmd paann lm Osmanl
qvvlri arasnda aqnlq yaratd v srkrdsini itirmi qvvlr
praknd halda qamaa z tutdular. Bu vaxt onlar yenidn Nadir a-
hn qounlarnn dy zmi il zbz qaldlar. Osmanl qvvlrinin
btn artilleriyas, drgsi tchizat v yklri Nadir ah dstlrinin
lin kedi. Nadir ah dylri osmanllar Arpaaya qdr tqib
etdilr. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi onlardan 12 min nfrinin
ldrldyn, 5 min nfrinin is sir gtrldyn xatrladr. Am-
ma bu qeyddn aydn olmur ki, bu itki tqib zaman ba verdi, yoxsa
btn dy rzind. Nadir ah sir gtrlnlr arasnda xst v ya-
ral olanlara aman verdi v onlarn Qarsa qaytarlmasna raz oldu.
Digr sirlrin is bir hisssini Tehrana, bir hisssini d Tbriz gn-
drdi (367).
Bir daha qeyd edilmlidir ki, Nadir ahn Muradtpdki son dy-
haqqnda mnblrd geni mlumat yoxdur. Amma bu dy
Nadir ahn srkrdlik hyatnn n mhm dylrindn olmaqla
son zmtli qlbsi idi.Taktiki v mliyyat baxmndan da bu
dyn hmiyyti byk idi.nki Nadir ah burada da bir daha
srkrdlik mhartini nmayi etdirrk zndn n az ikiqat stn-
ly malik olan Osmanl qvvlrini mlubiyyt uratd. Bu qlb-
nin zmtinin bir chti d onda idi ki, olu Rzaqulu Mirznin kor
edilmsi il onu brm drin psixoloji sarsntlardan sonra Nadir
ah z potensialn sfrbrliy alaraq bir daha ny qadir olduunu
nmayi etdirdi.
Muradtp trafnda prn-prn dn Osmanl qvvlri Nadir
ah trfindn tqib edilsydi ld edilmi uurlar daha byk olard.
Amma Nadir ah bunu etmdi, Osmanl dvlti il Sfvi dvlti
arasnda vaxtil mvcud olmu srhd xttini adlamad. C.Hanvey v
ox gman ki, ona istinad etmi L.Lokkart bunu Nadir ah qounlar-
nn v lk halisinin lav mharib iztirablarn istmmsi il
laqlndirirlr (368). He bhsiz ki, aparlan mhariblrin lk
daxilindki yaayn arlamasna bu v ya digr drcd tsiri var
idi.Amma dvrn qarlql mnasibtlrinin myynldirilmsind,
dvltin hrbi-siyasi qrarlarnn qbul edilmsind bu mqam hlle-
dici amil deyildi v ola da bilmzdi.Digr trfdn o da mlumdur ki,
fatehlik mhariblrinin aparlmas zaman hrbi xrclri Nadir ah
sasn fth etdiyi razilr hesabna dyirdi. Nadir ah Osmanl ra-
zisind mharibni davam etdirmy chd gstrsydi, ninki mha-
rib xrclrini ld edrdi, htta lky kll miqdarda qnimt d g-
tir bilrdi.
Nadir ahn mharibni Osmanl razilrin keirmmsinin sas
sbblrindn biri he bhsiz ki, Osmanl-trk dvltinin mvcudlu-
una hrmtl yanamas idi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah
znn d trk soyuna mnsub olmasn Osmanl sarayna xatrlatm
v Osmanl saraynn qarlql ehtiramna nail olmaa almd. Os-
manl dvltin ehtiramn v bu dvltl xo mnasibtlrin qurul-
masna trfdar olmasnn nticsi idi ki, Nadir ah Osmanl dvltin
qar Sfvi srhdlrindn knara xan razi iddias irli srmdi. ki
dvlt arasnda mvcud olan dini-ideoloji uurumun aradan qaldrl-
masna da daha ox Nadir ah tbbs gstrirdi. i mzhbin ba-
rmazlq nmayi etdirn Osmanl ruhaniliyinin srt mvqeyini yum-
altmaq n Nadir ah yollar axtarrd. Htta Muradtp trafndak
byk qlbsindn sonra Nadir ahn srt barq rtlri irli srmk
imkan olsa bel, Osmanl saray il barq yolu tutdu v eyni zaman-
da slh razlamas n irli srdy rtlri d bir qdr yumaltd.
Muradtp dy baa atandan sonra Nadir ah Osmanl sulta-
nna ehtiram dolu bir mktub yazd v elisi vasitsil Osmanl sara-
yna gndrdi. Nadir ah hmin mktubda bildirirdi ki, Osmanl ruha-
nilrin atdrlm olan vvlki tkliflr barsind daha tkid gstr-
mir. Nadir ah minliyini bildirirdi ki, mzhb mslsi il bal olan
v Osmanl saray trfindn qbul edilmyn hmin tklifin geri g-
trlmsi iki dvlt arasndak mnasibtlri daha da yaxladracaq-
dr (369).
vvllr irli srln slh razlamasnn qbul olunmamasnn
sas sbbi mhz mzhb mslsi il bal olan tkliflr idi. Osmanl
dvlti il xo mnasibtlrin qurulmas namin Nadir ah hmin tk-
lifdn imtina etmyi qrara ald.
Elilrini Osmanl sarayna yola salandan sonra Nadir ah Xora-
sana yola dd. Bu zaman onun yolu Hmdan, Frahan v sfahan-
dan kedi.Nadir ah 1745-ci il dekabrn 28-d sfahana atd v txmi-
nn bir ay orada qald. 1746-c il fevraln 2-d oradan Xorasana doru
hrkt balad. Nadir ah ox asta hrkt edirdi. ox gman ki, o,
yolu stnd olan mntqlrd xeyli dayanmal olurdu. Mnblrd
bildirilir ki, Nadir ah bu dvrd mntqlrin hakimlrinin vergi top-
lamas ilrini ox diqqtl aradrrd v z xard nqsanlar n
hakimlr ox ciddi czalar verirdi. Grnr, el bununla bal idi ki,
sfahandan hrkt balamasndan ay yarm sonra Nadir ah Mhd
atd (370).
Mhdd Novruz bayramn qeyd edndn sonra Nadir ah doul-
duu yerlr ba kdi, Kelatda, bivrdd, Drgz v Dstgirdd
oldu. Sonra yenidn Mhd qaytd.Orada da ox dayanmayb ran
raqna getmyi qrara ald.Savucbulaqda olarkn Nadir ah slh m-
qavilsi il bal Osmanl sarayndan gndrilmi Nzif fndi il g-
rd.Nadir ah Nzif fndinin rhbrliyi altnda olan nmaynd
heytini hrmt v ehtiramla qarlad. Mnblr bildirirlr ki, bu za-
man Nadir ah Txti-tavus zrind oturmudu. Bu da qbulun tm-
traqn daha da artrrd. Nzif fndi Nadir ah v onu yanlar il
slh mqavilsinin mtni zrind xeyli mzakir apard v nhayt
1746-c il sentyabrn 4-d Nadir ah dvlti il Osmanl dvlti ara-
snda slh mqavilsi imzaland (371).
Slh mqavilsi giri v madddn ibart idi. Girid gstri-
lirdi ki, IV Sultan Mahmudun dvrnd (1639) dvltlr arasnda im-
zalanm slh mqavilsin riayt olunmal, onun sasnda my-
ynldirilmi srhdlr dyimz qalmal v onlara dyiiklik edilm-
mlidir. Bundan sonra trflrin xeyrin v dvltlr arasnda slh
zmin yaradan addmlar atlmal v trflr slh yolunda anlalmaz-
la aparan hrktlrdn kinmli idilr. Girid minlik ifad olu-
nurdu ki, dostluq, sabitlik v qarlql ehtiram iki byk dvlt v xa-
ndan arasnda gn-gndn mhkmlnckdir.
Birinci maddy sasn, Badad v am marrutu il Mkky
yollanan ran v Turan zvvarlar mhafiz olunmal, onlarn mallar
v canlar qorunmal idi.
kinci maddy sasn, qarlql hrmt v dostluun mhkm-
lndirilmsi n ildn bir Osmanl dvltindn rana, randan is
Osmanl dvltin nmayndliklr gndrilmli idi.
nc maddy gr, hr iki lkdn olan sirlr azad edilmli,
onlarn alnb satlmasna yol verilmmli idi v onlarn manesiz v-
tn dnmlrin rait yaradlmal idi.
Mqavilnin sonunda is aadak bir ne mqam z ksini tap-
md: a) srhd mntqlrinin hakimlri qarlql dostluq mna-
sibtlrin xll gtirn hr cr hrktlrdn kinmlidirlr; b) ran
halisi hrmtsizlik gstrmkdn l kmlidir (burada iliyin qbul
edilmsi il birinci islam xlifsinin tannmamasna son qoyulmas
nzrd tutulur-red.); c) Mkky, Mdiny v digr yerlr yollanan
ran zvvarlarna Osmanl dvlti nmayndlri trfindn qay
gstrilcyi v onlardan qanunsuz he bir haqq tutulmayaca bildi-
rilirdi. Eyni zamanda tsbit olunurdu ki, bu adamlar zlri il ticart
mallar aparmad tqdird Badad hakimlri v mmurlar onlardan
bac almamaldrlar. Bu adamlar ticart mallar dad tqdird onlar
hesaba alnmal v onlardan bac tutulmal idi. ran razisin daxil
olmu Osmanl tbsin d eyni mnasibt gstrilmli idi; ) sonda
dvltlr arasnda imzalanan mqavilnin davaml v uzunmddtli
olacana midlr ifad olunurdu. Bildirilirdi ki, gr Osmanl dvlti
bu mqavilnin rtlrini pozmasa, ran trfi bel bir addm atma-
yacaqdr (372).
Qeyd etmk lazmdr ki, mqavilnin imzalanmas hm Nadir ah
trfindn, hm d Osmanl saray trfindn razlqla qarland. Bu
mqavilnin imzalanmas il iki dvlt arasndak razi ixtilaflarna v
iddialarna son qoyuldu. Nzif fndi geri qaydarkn Nadir ahn
Osmanl sultanna yazd mktubu da mqavil il birlikd Osmanl
sarayna gtirdi. Bu mktubda Nadir ahla Osmanl dvlti arasnda
mzakir olunan slh mqavilsi zrind aparlan mzakirlrin
mxtsr tarixi z ksini tapmd. Nadir ah hl Muan qurultayn-
dan sonra slh mqavilsinin imzalanmas n be tklif irli srd-
yn, onlardan Cfri mzhbi il bal olan iki tklifin Osmanl sara-
y trfindn qbul edilmdiyini v onun zrind uzun vaxtdan bri
mzakirlrin v mbahislrin aparldn qeyd edirdi. Nadir ah
daha sonra mktubunda Osmanl dvlti il dostluq mnasibtlrinin
qurulmas namin hmin tkliflrdn imtina etdiyini yazrd (373).
Mqavilnin imzalanmasndan sonra trflr arasnda sfirliklrin
mbadilsi hyata keirildi. Osmanl saray trfindn hmd fndi
Krpl az qala say 1000 nfr atan nmaynd heyti v oxlu
sayda qiymtli hdiyylrl rana daxil oldu. Nadir ah trfindn is
Mustafa xan aml v Nadir ahn katibi Mirz Mehdi xan Astrabadi
Osmanl sarayna sfir tyin edildilr. Nadir ah bu sfirlri oxlu
sayda qiymtli hdiyylrl Osmanl sarayna yola sald (374).
Osmanl sarayna tyin olunmu elilr yola salnandan sonra Na-
dir ah Yzd v Kerman yolu il yenidn Xorasana doru hrkt
balad.
7. Nadir ah dvrnn itialar
Yalnz fatehlik mhariblri deyil, lk daxilind ba qaldran iti-
alarn v qiyamlarn yatrlmas da Nadir ahn myyn vaxtlarda
diqqtini v qvvlrini zn clb edirdi. Xsusn, hakimiyytinin
ikinci yarsnda bu itialarn ktlvilmsi v corafiyasnn geni-
lnmsi Nadir ah dvrnn xarakterik xsusiyytlrindn biridir.
Mnblrd v tarixi dbiyyatda bu itialarn meydana glmsi v
ba verm sbblri haqqnda mxtlif baxlar irli srlr. Hr halda
bu baxlarn mahiyytindn asl olmayaraq birmnal kild qbul
edilmlidir ki, itialarn ba vermsi Nadir ah dvltinin saslarn
zifldirdi. ri miqyasl itialarn v qiyamlarn daxili qardurmaya
evrilmsi is yersiz qrnlara v insan tlfatna yol ard.
Mnblrd bel bir mqama toxunulur ki, Rzaqulu Mirznin kor
edilmsindn sonra Nadir ahn uzun-uzad hrbi yrlrd olmas il
laqdar lknin paytaxtnda idarilik ilrin nzartin ziflmsi
yerli hakimlrin daha srbstlmsin v bununla da mstqillm
iddialarna yol ad. Dorudan da gizli deyil ki, hakimiyytinin mt-
lq hisssini Nadir ah hrbi yrlrd keirirdi. Onun aylarla, illrl
paytaxtdan uzaqda olmas, yerlrdki idarilik ilrind hakimlrin
ciddi nzartdn knarda qalmas lknin idar olunmasnda vahid ira-
dnin ortaya qoyulmasn tinldirirdi. Mrkzi idarilik aparatnn
is daha ox ahn iradsinin lavsin evrilmsi, yax halda is ma-
liyy toplanmasna v hrbi yrlrin hazrlanmasna clb edilmsi
yerli hakimlrin faliyyt srbstliyini xeyli genilndirirdi.
Tarixi dbiyyatda Nadir ah dvrnd ba vern itialarn s-
bbinin sinfi mbarizd (xsusil sovet tarixnaslnda), mharib
xrclrinin halinin vziyytini tinldirmsind v Nadir ahn son-
suz qddarlnda axtarlmas meyllri vardr. Ba vern itialarn
sinfi mbariz il ball bir qdr tnqidi yanama tlb etdiyi hal-
da, Nadir ahn idariliyinin myyn illrinin srt qddarlqla m-
ayit etdiyini istisna etmk olmaz. Nadir ah dvrnn itialarn
mumildirmkl qeyd etmk lazmdr ki, onlarn arasnda olan ox-
arq v yaxnlq daha ox mrkzdnqama meyllri il baldr. Bu
meylin yetimsind v ortaya xmasnda xarici tsirlr d mvcud-
dur, yerli hakimlrin frdi istklri d. Bu meylin realladrlmasna
bzi hallarda yerli hali d thrik edilirdi, bzi hallarda is yalnz yerli
hakimlrin tabeliyind olan qoun dstlrinin istifad edilmsi il ba
verirdi. stniln halda dvltin siyasi sisteminin mkmml olmama-
s, lkd iqtisadi inkiafn zifliyi, vilaytlrin siyasi v iqtisadi ba-
xmdan mrkzl ballnn yetrli olmamas mrkzdnqama
meyllrinin artmasna, yerli hakimlrin mstqillik istklrinin gc-
lnmsin, onlarn birtrfli iddialarnn genilnmsin tkan verirdi.
Buna gr itialarn ba vermsini yalnz Nadir ahn qddarlnda
axtarmaq doru sayla bilmz. Unutmaq olmaz ki, el Nadir ahn
hrb meydanna atlmasndan vvl d bel hadislr tez-tez ba verir-
di. Haqqnda danlan sbblrin fonunda Rzaqulu Mirznin kor edil-
msindn sonra qddarlaan Nadir ahn qorxusunun yerli hakimlri
asiliy thrik etdiyini, Nadir ah trfindn tyin ediln yerli hakim-
lrin ona sdaqtli olmamas hallarnn da itialara apardn unut-
maq lazm deyildir.
Nadir ahn taxta xmasndan vvl v onun ahlnn birinci ya-
rsnda da lk razisind itialara tsadf edilirdi. Amma bu hadi-
slr Nadir ahn hakimiyytinin ikinci yarsnda xeyli oxald. Se-
vimli olunu z li il kor etdirmsinin v shhtind yaranan prob-
lemlrin onun psixoloji durumunda yaratd dyiikliklr ola bilsin
ki, bzi hakimlrin itialar n hrkt balanmasna bir tkan
verdi.Bu itialarn bzilrinin yatrlmasnda Nadir ah xsn iti-
rak etdi, bzilrinin yatrlmasn is z srkrdlrin hval etdi.
Nadir ahn hakimiyytinin ikinci yarsna tsadf edn itialar
v itatsizliklr arasnda aadaklar ktlviliyi il daha ox frqlnir-
dilr:
- 1743-c ilin vvlind v sonunda yalan Sam Mirznin thriki il
irvanda ba vern itialar;
- 1743-c ild lkdn qaqn dnlrin kmyi v Osmanl dvl-
tinin dstyi il ba qaldran Sfi Mirz itia;
- Fars bylrbyi Ta xann rhbrliyi altnda 1744-c ild Fars vila-
ytind ba qaldran itia;
- 1744-c ild Astrabadda Mhmmd Hsn xann rhbrliyi altnda
qacarlarn balad itia;
- 1744-c ild Xoy v Slmasda kri krd tayfalarnn yaratd iti-
alar;
- 1744-c ild Bhreyn v Msqtd kri rb qbillrinin eyx
hmd Mdninin rhbrliyi altnda ba vern itialar;
- 1743-46-c illrd Xorasan, Kerman v Luristan vilaytlrind ba
vern itialar;
- 1747-ci ild Sistan halisinin syan (375).
Nadir ah onun hakimiyyti leyhin istiqamtlnmi itialarla
he cr bara bilmirdi v onlarn yatrlmas n n qtiyytli td-
birlr l atmaa alrd. Xsusil, onun yaxnlarnn, etimad gstr-
diklri xslrin bel itialara v qiyamlara qoulmasna daha srt
barmazlq nmayi etdirirdi.
halinin myyn tbqlri arasnda Sfvi xandannn nnvi
hakimiyytinin davam etdirilmsin rbtl yanaanlar hl d qal-
maqda idi. lknin idar edilmsind lazmi qtiyyt malik olmama-
larna baxmayaraq Sfvi xandannn son nmayndlrinin hyatla-
rnn facili sonluu onlara qar olan tssbkeliyi bir qdr d ar-
trd. Camaat arasnda ktlvi etirazlar yaradaraq z niyytlrin nail
olmaq istyn xslr v qvvlr sfvilr xandanna olan tssb-
kelik elementlrindn bhrlnmy alrdlar. Mhz bunun nticsi
idi ki, zn sfvilr ailsinin varisi kimi qlm verib rafna daha
ox dst toplamaq istynlr bir ne itian thrikisi v rhbri
ola bilmidilr. Mvcud olan mlumatlara gr, ilkin olaraq Zeynal
Mirz v Aslan Mirz adl xslr bel addmlar atmaa chd gstr-
dilr.Zeynal Mirz zn ah Sultan Hseynin byk olu Abbas
Mirznin olu kimi qlm verirdi. O, Xzr dnizinin cnub sahili
boyu razilrd zn xeyli trfdar toplaya bilmidi. Aslan Mirz is
zn ah Sultan Hseynin olu kimi qlm verrk Grcstan ra-
zisind trfda toplamaa alrd. Amma bu xslrin hr ikisinin
balad i inkiaf tapmad v tezlikl yatrld (376).
Sfvi xandannn varisliyin iddia ednlr arasnda zlrini Sam
Mirz v Sfi Mirz kimi qlm vernlrin thrikiliyi il balanan
hrkatlar is miqyasnn daha geniliyi il frqln bildilr.
Birinci Sam Mirz 1743-c ilin vvllrind peyda oldu. sli-n-
cabti bilinmyn bu xs zn ah Sultan Hseynin nvsi kimi
qlm verirdi. Bu xs iddia edirdi ki, ah Sulan Hseynin ail zv-
lri ldrlnd o qab Grcstanda, sonra da Krmda gizlnmidi.
Guya Sfvi xandanna mxsus olan hakimiyytin geri qaytarlmas
n lazmi rait yarananda Avara, oradan da irvana qaytd. Yalan-
Sam Mirz hali arasnda danrd ki, fqanlarn mhasirsi dv-
rnd saray yanlarnn kmyi il srkrd Ftli xann bir ne xid-
mtisi il birlikd qamaa nail oldu. Tbrizd geclmk istdiklri
evd drvilr onu tanm v guya ona mslht vermidilr ki,
lmdn yaxa qurtarmaq n gizlnsin v bir d 3 ildn sonra camaat
arasna xb taxt-tac urunda mbarizy balasn.
Tdqiqatlar yalan Sam Mirznin Osmanl dvlti trfindn
gndrildiyini v dstklndiyini qeyd edirlr (377). Grnr el buna
gr d Sam Mirz qsa mddt rzind trafna xeyli adam toplaya
bildi.Mlumdur ki, Sfvi dvltin birldirilndn vvl irvan
mstqilliy malik idi. Sfvi dvltinin trkibin qatldqdan sonra da
irvann znmxsus ictimai-siyasi v iqtisadi mhiti var idi. Szsz
ki, bel bir mhitin mvcudluu irvanda mstqillm meylini daha
da gclndirirdi. Nadir ah hakimlrinin is bir ox hallarda hddn
artq qddarl da hmin meyllr mnbit zmini artrrd. Grnr
el buna gr d yalan Sam Mirznin tbliatnn yerli halinin m-
yyn tbqlrind olan hval-ruhiyy il st-st dmsi v Sam
Mirznin trafna kifayt qdr trfdar toplad.
Bir sra lzgi yanlar v srkrdlri, o cmldn qazqumuxl
Surxay xan da yalan Sam Mirzy qouldu. Mnblr hmin dvrd
Nadir ah trfindn irvan srdar tyin edilmi Mhmmdli xan
Qrxlnn Drbnd, amax, Qbl, ki, irvan halisin zlm ver-
msindn, bir ne gn rzind xeyli ox adam kor etmsindn, tk-
c xarlm gzlrin mumi kisinin 14 mndn artq olmasndan
xbr verirlr. Nadir ah yannn bel qddarl da Sam Mirz
hrkatnn genilnmsin rvac verdi. trafna oxlu trfdar topla-
nandan sonra Sam Mirz bel fikirldi ki, qzlba camaat padah-
prst olduu n daha ciddi hrktlr l ata bilr. O gman edirdi
ki, Azrbaycana doru hrkt ets oran da nzart altna alacaq v
oradan da raqa doru irlily bilckdir. Onun fikrinc, hrkat ge-
nilns Nadir ahn bir sra srkrdlri v yanlar da ona qoula-
caqd. trafnda 20 minlik bir dstnin toplamas is Sam Mirznin
daha byk xyallarla yaamasna ilham verirdi (378).
Qazqumxl Surxay xan v digr lzgi xanlarnn Sam Mirzy qo-
ulmasndan sonra onun dstsi daha da byd. Alm Ara-ye Na-
deri Sam Mirznin mttfiqi Surxay xanla birlikd 50 minlik bir
qoun dstsin bax keirdiyini yazr. Bel byk bir dstni for-
maladrdqdan sonra Sam Mirz irvana hrkt etdi v amaxda
drg sald. traf yaay mntqlrinin hakimlri asanlqla irva-
nn nzart altna alnmasn v byk dsty malik olmasn onun
glck uurlarnn balanc saydlar v z dstlri il ona qoul-
dular. Bunun nticsi idi ki, Sam Mirznin dstsinin say gnbgn
artmaqda davam edirdi (379).
Yalan Sam Mirznin irvanda balad itian vst tapd
bir zamanda blgd Nadir aha qar ikinci itia balad. Bu itia-
a is Nadir ahn irvana hakim tyin etdiyi Mhmmdli xan Qrxl
rhbrlik edirdi. Nadir ahla eyni oymaqdan olan v onun etimadna
layiq grln Mhmmli xan irvan hlin qar hyata keirdiyi
haqsz v saysz zlmlrdn Nadir ahn xbr tutacandan v buna
gr d onu czalandracandan qorxaraq dvlt qar asilik yolu
tutdu.Sonra is yerli hakimlr v yanlara mktublar gndrdi ki, onu
haliy qar qddarlq gstrmy Nadir ah mcbur edirdi. O byan
edirdi ki, artq shvini baa db v bunun nticsi kimi Nadir aha
qar mbarizy balaybdr. Mhmmdli xan yerli yanlar da
onunla birlikd Nadir aha qar birg itatsizliy dvt edirdi (380).
Sam Mirznin dstsi amaxda olanda Mhmmdli xan Dr-
bndd idi. str-istmz bu xslrdn hansnn irvan itialarna
rhbrlik etmsi mslsi ortaya xd. Sam Mirznin dstsi daha b-
yk olduundan Mhmmdli xann ona birlmsi labdldi.
Mhmmdli xann dstsinin Sam Mirz hrkatna birlmsi bu
hrkatn gcn daha da artra bilrdi. nki bununla bel bir gman
yarana bilrdi ki, Nadir ahn irvanda olan qoun dstsi d ona
itatsizlik gstrib itialar trfin kemidir.Bu addm digr qo-
un dstlri n d nmuny evril bilrdi.
Mhmmdli xan xbr gndrib Sam Mirzy qoulacan vd
etdi.Amma eyni zamanda bu addm atmaa tlsmdi. nki o,
yaranm vziyytd Nadir ahn n edcyini bilmk istyirdi. O, g-
nahlarnn balanmas n yenidn Nadir aha itat etmy, Sam
Mirznin l keirilmsi n Nadir ahn mrlrinin icrasna yardm
gstrmy hazr idi. Ona gr Mhmmdli xan Sam Mirzy gn-
drdiyi mktubunda yaxn vaxtlarda ona qoulacan vd etmkl
onun diqqtini yayndrmaa da alrd (381).
Amma Mhmmdli xan Qrxlnn tabeliyind olan qoun ds-
tsinin he d btn srkrdlri onun Nadir aha qar asiliyi il raz
deyildi.Mhmmdli xann gcl nzartin baxmayaraq, onun sr-
krdlrindn bzilr Nadir ahn yanna qab ba vernlr haqqnda
ona mluma atdrdlar. Nadir ah bu xbri kifayt qdr tmkinl
qarlad.Onun nzrind dvlt qar itia qaldranlara aman olma-
mal idi. Digr trfdn itiaa rhbrlik ednin Sam Mirz adna id-
dia etmsi onu msly daha ehtiyatla yanamaa svq edirdi. Nadir
ah qrara ald ki, olu Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda irvana
qoun dstsi gndrsin v bu itiaa son qoysun. Bununla brabr,
Nadir ah onu da byan etdi ki, gr dorudan da itiaa rhbrlik
edn ah Sultan Hseynin ailsindndirs onda ona fqt v mrh-
mt gstrilckdir. Nadir ah hmin xsin xidmtind durmaqdan
bel imtina etmycyini bildirirdi. Bununla bal, Nadir ah htta ona
mktub da gndrdi (382).
Nadir ah eyni zamanda Mhmmdli xan Qrxlya mktub gn-
drdi v ondan tlb etdi ki, tabeliyind olan qoun dstsi il irvana
gndriln Nsrulla Mirznin qoununa qatlsn. Bu mktub Mhm-
mdli xann huyarln lindn ald v onda el bir inam yaratd ki,
Nadir ahn onun mllrindn xbri yoxdur v ah hl d ona
inanr. Amma slind, Mhmmdli xann hrktlri haqqnda hm
Nadir ahda, h d Nsrulla Mirzd trafl mlumat var idi. Ehtiyat
ldn vermsinin nticsi idi ki, Mhmmdli xan Qrxl z srkr-
dlri trfindn hbs edilib Nsrulla Mirznin drgsin gtirildi v
orada kor edildi. Onun tabeliyind olan qoun dstsi is yenidn Na-
dir aha sdaqt nmayi etdirdi v Nsrulla Mirznin qoun dstsin
qouldu.
Nsrulla Mirznin 30 minlik qoun dstsi il blgy gldiyini
eidnd yalan Sam Mirz dy hazrlq mri verdi.O vvlc
Drbnd aparlar gndrib Mhmmdli xan zn qoulmaa
svq etmk istdi.Mhmmdli xann bana glnlrdn xbr tutan-
dan sonra Sam Mirz lzgi Surxay xanla birlikd yaxnlaan dyn
hazrlna balad. Sam Mirz amaxn trk edib hrin bir mnzil-
liyind olan razid drg sald. Sam Mirz v Surxay xan dy
mvqelrini el tutdular ki, yaxnlqda axan ay tamamil nzart
altnda saxlaya bilsinlr. Qounlarn bir dstsin rhbrliyi Sam Mir-
z, bir dstsin d Surxay xan z zrin gtrd. Sam Mirznin
dstsini sasn irvan v grc dylri tkil edirdilr (383).
Sam Mirznin qoun dstsin tsirli zrb vurulmas n Ns-
rulla Mirz d mvafiq dyqaba mvqelr tutdu. Qounlarn sa
cinahn o, Mir lm xan Xzimy v mamqulu xan fara taprd.
Sol cinahdak qvvlr Mhmmdli xan Qacar, Mhmmddust
by Qrxl v Zaman by zbk rhbrlik edirdilr. Nsrulla Mirz
z is qounlarn mrkzind dayand. Hr iki trf qlb zmi il
dy girdi v qarya qoyulan mqsd atmaq n kifayt qdr
irad v zmkarlq nmayi etdirildi. Sam Mirz qvvlri sayca Ns-
rulla Mirznin qoun dstsindn az deyildi. Ona gr onun trafna
toplanm olan qvvlr htta dy tbbsn l almaa da chd
gstrdilr. Surxay xan dyn n grgin alarnda qvvlrinin bir
hisssinin yorulmu atlarn yenilri il vz etdi. Ehtiyatda dayanan
qvvlri d clb etmkl 10 min nfrlik yeni bir dst tkil etdi v
bu dstnin kmyi il Nsrulla Mirznin qoun dstsinin sa ci-
nahna gcl zrb endirdi. Hmin zrb el gcl oldu ki, Nsrulla
Mirznin sa cinah geri kilmk mcburiyytind qald. Sa cinahda
yaranm mrkkb vziyyti dzltmk n Nsrulla Mirznin tap-
r il hmin cinaha ehtiyatda saxlanm olan Mhmmd Hseyn
Qacarn dstsi, habel Srdar by fqann rhbrliyi altnda olan iki
min nfrlik dst gndrildi. Bu qvvlrin glii il sa cinah xeyli
mhkmlndi v btnlkd dyn gediind bir dn yaratmaq
mmkn oldu. Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, dyn
gediind Nsrulla Mirzy yerli halidn kmk gldi. Buna baxma-
yaraq Sam Mirz son nfsin qdr dy davam etdirmk istyirdi.
rliy atlmaq n gstrdiyi chdlrdn birind Sam Mirz,
Nsrulla Mirz dylri trfindn qazlm quyuya dd. Onun
l-qolunu balayb Nsrulla Mirznin drgsin apardlar (384).
Sam Mirznin sir gtrlmsi dyn taleyini d hll etdi. Ba-
larn itirmi olan Surxay xan v digrlri dy meydann trk edib
yenidn dalara z tutdular. Sam Mirz qtl yetirildi. Nsrulla Mir-
z is 2-3 gn dy meydannda qalb z qlbsini bayram etdi. Q-
sa mddtli istirahtdn sonra Nsrulla Mirz amaxya daxil oldu
(385).
Bununla, birinci Sam Mirz itiana son qoyuldu. Amma irvan-
da itialara v mrkzi hakimiyytin apard siyast qar naraz-
lqlar sngimdi. Yalan Sam Mirznin ldrlmsindn sonra ama-
x halisi arasnda yerli hakimlrin dzlmz siyastin qar ktlvi
narazlqlar hrkat genilndi. Bu hrkatn nticsi kimi yerli hakim
v onun trafndak yanlar amaxdan xarldlar. amax syan z
miqyas baxmndan Nadir ah dvlti n el bir ciddi thlk t-
rtmirdi. Amma irvan v Dastan raitind bu syann Nadir ah
dvltin qar ktlvi xlara evrilmsi thlksi d ola bilrdi.
Ona gr Nadir ah amax syannn yatrlmas n ora 6 min n-
frlik qoun dstsi gndrdi. Hmin dst Brdd olarkn amax
hrkatnn itiraklar 3 min nfrlik bir dstni irli xard. Trf-
lrin dstlri arasnda Brd yaxnlnda dy ba verdi. Nadir ah
dstsi sayca v he bhsiz ki, tcrb baxmndan daha stn idi v
ona gr d syanlarn dstsi uursuzlua dar olub geri qaytd
(386).
Mhz bel bir vaxtda, irvanda ktlvi hrkat v itialarn t-
kili n mnbit bir zmin olduu bir raitd Sam Mirzliy iddia
edn yeni bir xs meydana atld. Tarixi dbiyyatda daha ox ikinci
Sam Mirz kimi tannan bu xs hm ald dstk, hm d apard
tbliat nticsind trafna kifayt qdr trfdar v hmfikir top-
layb Nadir ah hakimiyytin qar qiyam qaldrd.
kinci Sam Mirz birinci Sam Mirzdn sonra irvanda ba qald-
ran itiaa rhbrlik ets d, onun Sfvi taxt-tacna iddialar daha
vvldn balamd. Nadir haqqnda mvcud olan iki sas mnbnin
hr ikisind bildirilir ki, brahim xann qtlindn sonra onun yerin
Azrbaycan hakimi tyin edilmi brahim xann ikinci olu Mhm-
mdli xann dvrnd rdbild zn Sam Mirz adlandran bir
nfr peyda oldu. Ssi ilk df rdbild eidiln bu xs zn ah
Sultan Hseynin olu kimi tqdim edib taxt-tac ahzadliyin iddia-
larn irli srd. Mhmmdli xan zn Sam Mirz elan edn bu
xsi hbs etdirdi v ola bilsin ki, onun iddialarn el d ciddi qbul
etmdi v tezlikl onu azadla buraxd. Amma vvlc onun burnunu
ksdirdi ki, ona drs olsun v bir d srsm xyallara dmsin. Ona
gr ikinci Sam Mirz hm d bini boride (burnu ksik) kimi tannr
(387).
Alm Ara-ye Naderinin mlumatndan bel gman etmk olar
ki, ikinci Sam Mirznin rdbild zhur etmsi v burnunun ksilm-
si 1743-c ilin yaznda v ya ortalarna yaxn ba vermidi.
kinci Sam Mirz Nsrulla Mirz trfindn irvanda ldrlm
birinci Sam Mirzni znn qulamlarndan birinin olu olmasn iddia
edirdi.Guya hmin xs onun yanndan qaaraq Dastana getmi v
orada zn Sam Mirz elan etmidi. Apard tbliatlardan sonra
rdbil v Gilandan 2-3 min nfr adam onun trafna toplad. Bunu
eidnd Mhmmdlli xan ona qar bir dst gndrdi. Sam Mirz
qorxuya db trafndaklarla birlikd rdbili trk etdi.
Sam Mirz trafndaklarla birlikd Dastana qad. str Dasta-
na doru hrkt edrkn , istrs d Dastann znd Sam Mirz
Sfvi xandanna mnsub olmasn israr etmkd davam edirdi.
C.Hanvey bh etmir ki, Sam Mirz Osmanl dvltinin dstyi v
kmyi il meydana xmd.lk razisind itialarn oxald v
Nadir ahn dvltin qar silahl qiyamlarn corafiyasnn geni-
lndiyi bir vaxtda Osmanl dvlti Dastanda v irvanda Nadir ah
hakimiyytinin zifldilmsin chd gstrirdi. Osmanl saray gman
edirdi ki, Sfvi xandannn hr hans bir zvnn mvcudluu lzgi-
lri v irvan hlini onun trafnda toplaya bilr. Bel bir hrkatn
uur qazanaca halda is Osmanl dvlti Dastan v irvan nzart
altna ala bilrdi. Buna gr d zn Sam Mirz kimi tqdim edn
xs Osmanl dvltinin d himaysini qazand (388).
Bzi tarixilr ikinci Sam Mirznin Osmanl dvlti trfindn hi-
may olunmasn qbul etmirlr. Amma hr halda birinci Sam Mirz-
nin v Sfi Mirznin Osmanl dvlti trfindn himay olunduu
n ikinci Sam Mirznin d himay olunduunu istisna etmk olmaz.
Sam Mirz Dastanda da zn dstk tapd. Ona dstk gstrn-
lrdn biri Surxay xan Qazqumuxlnn olu Mhmmd idi. Mhm-
md hl Nadir ahn Dastana ilk yr zaman atasndan frqli
olaraq ona itat gstrmdi v Avara kilib Nadir ahn lindn giz-
lndi. Sam Mirznin peyda olmas onun istklri il st-st dd.
Ona gr Mhmmd yalan Sam Mirzni taxt-tac varisi kimi qbul
etdi v tabeliyind olan dstsi il ona qouldu (389).
Ikinci Sam Mirznin itialara balamas haqqnda ilkin mlu-
matlar 1745-ci ilin sentyabr ayna tsadf edir. Bu itialar haqqnda
mlumatlarn izlnmsi gstrir ki, hmin ilin oktyabr aynda Sam
Mirz itiann v qiyamnn hat dairsi xeyli genilnmidi.
halinin mxtlif tbqlri arasndan qiyama qoulanlarn say da
xeyli artmd (390).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderinin yazdna gr, dorunu yri-
dn, xeyri rdn, faydan ziyandan ayra bilmyn insanlar Sam Mir-
znin trafna toplanb onun dstsini daha da bytdlr. Sam Mir-
znin Dastan v irvan hlin v hakimlrin yazd mktublar is
oxlarnn aldanmasna v shv yola dmsin tkan oldu. Sam Mir-
z bildirirdi ki, ran azad edcyini z yuxusunda grmdr v ca-
maat da z yuxusuna inanmaa arrd. Onun bu tbliatna v
srsm iddialarna insanlar da inanrd (391).
z d qeyd etmk lazmdr ki, Sam Mirznin tbliat v ar-
lar halinin n mxtlif tbqlri arasnda ks-sda taprd. Bu bir
daha onu nmayi etdirirdi ki, hali arasnda ktlvi narazlqlar mv-
cud idi. Nadir ah is bu msllr lazmi diqqt yetirmirdi v bu
istiqamtd xsusi bir siyast d izlnmirdi.
Sam Mirznin apard tbliat sasnda irvan, Drbnd v Taba-
sarandan zn oxlu trfdar tapd. Drbnd yanlar Xurid by v
Sfi by onun gndrdiyi mktuba cavab olaraq bildirdilr ki, qddar
siyasti v dzlmz vergilri il haliy zlm vern Drbnd hakimi-
nin devrilmsi n Sam Mirzy qoulmaa hazrdrlar. Adlar ki-
ln yanlar traflarna 250 nfrlik bir dst clb edib Sam Mirzy
qoulmaa hazrlaanda Drbnd hakimi Mhmmdli xan bundan
xbr tutdu. Onun gstrii il Drbnd yanlar v onlarn trafn-
daklar hbs edildilr. Xurid byl brabr, Sam Mirzni dstklyn
daha yz nfr qtl yetirildi, 150 nfrin is gz xarld (392).
Amma bu srt czalar da Sam Mirz qiyamnn genilnmsinin
qarsn almad. ksin, Nadir ah hakimlrinin qddarl hali ara-
snda ks-tsirin gclnmsin tkan verdi. Qiyam tezlikl irvan ha-
lisini d hat etdi v Sam Mirznin silahl dstsinin say 20 min
nfr atd.
Qiyamn hat dairsinin genilndiyini grnd Drbnd hakimi
Mhmmdli xan Nadir aha xbr gndrdi v ondan qiyamn yat-
rlmas n lav kmk istdi. Nadir ah bu zaman btn diqqtini
Osmanl dvlti il mhariby toplamd. ox gman ki, bu sbb
gr Sam Mirznin qiyamnn yatrlmasnda o z xsn itirak ed
bilmdi. Amma bu qiyamn kifayt qdr narahatlq doura bilc-
yini d diqqtdn knarda qoymad. Nadir ah irvan hakimi Heydr
xana gstri verdi ki, tabeliyind olan qvv il Drbnd doru ir-
lilsin v Sam Mirz qiyamnn yatrlmasnda Mhmmdli xana
yardm etsin. Heydr xann Drbnd doru hrkti xbrini eidn
kimi Dastan v irvan qiyamlar birlrk abran yaxnlnda
onun yolunu ksdilr. Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr,
Heydr xan z adrnda istirahtd olarkn onu tutub l-qolunu ba-
ladlar. Bu bard Sam Mirzy v Mhmmdli xana xbr gnd-
rildi v onu razl il Heydr xan qtl yetirildi (393).
Heydr xann ldrlmsi qiyamm vstini daha da artrd. Rus
mnblrin gr, Heydr xan ldrlndn sonra irvan qiyamlar
Mhmmd Qazqumuxlya xbr gndrib onu Sam Mirz il bir-
likd vilayt hakimliyinin yerldiyi Asuya dvt etdilr. Mhmmd
d bu dvti qbul edib Asuya gldi (394). Asu qiyamlarn fal-
iyyt mrkzin evrildi. Bununla btn irvan demk olar ki, qiyam-
larn nzarti altna dd. Bu xbr tezlikl trafa yayld v qsa
mddtdn sonra abrann v Dastann trddd irisind olan bzi
balar v yanlar da Sam Mirzy qouldular. Drbndin mhafi-
zsinin mhkmlndirilmsi n onun trafna vaxtil Muandan
xeyli hali krlmd. irvann qiyamlarn lin kemsi xb-
rini eidnd onlar Drbnd yaxnlndak Qbir qalasn l keir-
dilr. Qala daxilind olan far dylrini qtl yetirib bu qalan
Sam Mirznin ixtiyarna verdilr. Muanllar zlri is qiyamlarn
sralarna qatldlar. Drbnd hakimi Mhmmdli xan Qbir qalas-
nn tutulmasndan qorxuya dd v thlkni zndn uzaqladrmaq
n yenidn Drbnd yanlar arasnda qtllr apard. Qtl yetiri-
lnlr arasnda muandan olan dylrdn d var idi. Drbnd
hakimi bununla da kifaytlnmyib oxlu sayda adamn gzlrini
xard v sonra da onlar toplayb Muana gndrdi ki, yerli hali
n drs olsun. z is Drbnd qalasnn mhkmlndirilmsi n
tdbirlr grmy balad. Nhayt, Mhmmdli xan Qrxl blgd
yaranan vziyytl bal yenidn Nadir aha mlumat gndrdi (395).
Nadir ah irvanda geni miqyas alm qiyamn yatrlmas n
drhal mli addmlar atd v kifayt qdr gcl bir qvv formala-
drd.Bu qvvy Azrbaycan hakimi Aur xan Papalnn rhbrliyi
altnda rvanda olan qoun dstsi, Gnc bylrbyi Hac xan Kr-
dn tabeliyind olan qoun dstsi d daxil idi. Aur xan v onun
dstsi Nadir ah trfindn rvanda yerldirilmidi v bu dsty
traf blgd ba vern hadislrin aradan qaldrlmas taprlmd.
Aur xann dstsi hrkt edrk Kr ay knarna gldi v burada
Gnc bylrbyinin dstsi il birldi. Bu birlmi dst bir mddt
orada dayanb Nadir ah trfindn gndriln digr dstlrin yeti-
msini gzldi. irvan qiyamnn yatrlmas n digr dstlrdn
biri d Urmiy bylrbyi Krim xan farn rhbrliyi altnda olan
dst idi. Bundan lav, Nadir ahn gstrii il Tbriz, Brgad v
Qarada dylrindn ibart bir dst d irvana gndrildi.
Nadir ah bununla da kifaytlnmdi. O, anabir qarda olan rx-
iba Ftli xann rhbrliyi altnda 15 min nfrlik digr bir dstni
d irvan qiyamnn yatrlmasna gndrdi. Ikinci Sam Mirznin rh-
brliyi altnda olan qiyamn yatrlmasna mumi rhbrlik is yenidn
Nsrulla Mirzy taprld. Osmanl qounlar il aparlan mhariby
ba qaran Nadir ah Mosuldan Badad istiqamtin hrkt edrkn
Leylan adlanan mntqd Nsrulla Mirz il grd v Sam Mirz
qiyamnn yatrlmas il bal ona lazmi taprqlar verdi. Zruri ms-
lht v tvsiylri alandan sonra Nsrulla Mirz Tbriz gldi, Sam
Mirz qiyamnn yatrlmas n nzrd tutulan qvvlri zndn
vvl Kr knarna, Aur xanla birlmy yola sald. Qoun dstl-
rinin ardnca z d Kr knarna istiqamt gtrd. Aur xann, Hac
xann v Krim xann itirak il Kr ay zrind salnan krpdn
btn qvvlri adladb Nsrulla Mirz amaxya doru z tutdu.
Rus mnblri Kr aynn adlanmas zaman Nadir ah qvvlri
il qiyamlarn qvvlrinin qarlamas v bu zaman qiyamlarn
uur qazanmas haqqnda mlumatlar verirlr. Nadir ah dyl-
rindn 300-400 nfrin ldrldy ehtimal ediln bu qardurma so-
vet tarixnaslnda zn irvan hakimi elan etmi Sam Mirznin
trafnda toplaan qvvlrin byk uuru kimi qlm verilib (396).
Nadir ah haqqnda olan sas mnblrd bu qardurma haqqnda hr
hans bir mlumat yoxdur.ox gman ki, bu qardurma ciddi bir qar-
durma olmamd v ona gr d mnb mlliflrinin diqqtini clb
etmmidir. Bel bir qardurmann olmasn is ehtimal etmk olar.
nki birinci Sam Mirz itia zaman da Nsrulla Mirznin irvana
gln qvvlrin Muanda qarsnn ksilmsin chd gstrilmidi.
Yni, irvan qiyamlar bel bir tcrby malik idilr. Amma el ve-
riln itkinin sayna gr, bu qardurmann qeyri-ciddiliyi tsdiq oluna
bilr. nki tkc Ftli xann dsti 15 min nfr idi. Digr dstlrin
d bu qdr v ya buna yaxn sayda olduunu gman etmk olar. Bu
qdr sayda qoun n 300-400 nfrlik dy itkisi qiyamlarn
qlbsini tsdiq edck el bir byk itki deyildi. Bununla bel, bu
fakta sasn qeyd etmk lazmdr ki, irvan qiyamnn trfdarlar Na-
dir ah trfindn gndriln byk sayda qoun dstsi il vurumaq
zmind olduqlarn da nmayi etdirdilr.
Trflr arasnda sas dyn is 1743-c il dekabrn 20-d ba
verdiyi bildirilir. Asu yaxnlnda ba vern bu dyn tfrrat
haqqnda mnblrd geni mlumat yoxdur. He bhsiz ki, Nadir
ah qvvlri il qiyamlar arasnda grgin bir dy ba verdi. Nadir
ah qvvlri say stnlyn v daha yax tcrby malik idilrs,
qiyamlar yerli raitin mdafi imkanlarndan daha yax bhrln
bilrdilr.Mnblrd yalnz o gstrilir ki, Nadir ah qvvlrinin ya-
xnlamasn Sam Mirz v onun hmfikirlri da yksklikrindn
mahid edirdilr. Qounlar mntqy yetind onlar da dy
balamaq mri verdilr. Alm Ara-ye Naderiy gr, Ftli xanla
Aur xan qiyamlarn geri kilmk yollarn balamas dyn gr-
ginliyini daha da artrd.Cinahlardan vurulan zrb qiyamlarn nf-
sini ksdi. Lzgi Mhmmd dyn gediind gll yaras ald v
Nadir ah qvvlrinin stnlyn grnd trafndak bir dst il
Dastana doru qamaq mcburiyytind qald. Sam Mirz z dy
meydann trk etmy mcbur olub Grcstana doru qad. Dy
baa atandan sonra Asu qalas mhasiry alnd. 2-3 min nfrlik
lzgi dstsi bu qalann mhafizsind dayanmd. Mhafiz olunma-
sna baxmayaraq onun l keirilmsi el d uzun kmdi. Nsrulla
Mirznin v qoun balarnn mri il istr qiyam itiraklarna,
istrs d qiyam dstklyn mntqlrin halisin qar ox ciddi
czalar ttbiq edildi, oxlu sayda adam qlncdan keirildi. irvana v
onun mntqlrin yeni hakimlr tyin edildi. Drbnd hakimi
Mhmmdli xan is z vzifsind saxlanld (397).
Sam Mirznin taleyin glinc is yuxarda qeyd edildiyi kimi o,
Grcstan hakimi trfindn tutuldu v Nadir aha bu bard xbr
gndrdi. Nadir ah is onun bir gznn kor edilmsini, znn d
Osmanl dvlti trfindn thrik ediln v Sfa Mirz adna iddia
edn xsin yanna gndrilmsini mr etdi ki, bu iki yalan qardalar
bir-biri il grmk imkan ld etsinlr. Mlum olduu kimi Sam
Mirz yolda ikn dnyasn dyidi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah hakimiyytinin zifldilm-
si n Osmanl dvlti Sfi Mirznin taxt-tac iddias il meydana
atlmasndan da istifad etmy alrd. Osmanl dvlti bu mqsdl
htta Sfi Mirznin ixtiyarna qoun dstsi d verdi. Amma Sfi Mir-
znin rhbrliyi altnda planladrlan itia el d inkiaf tapmad.
Bunun balca sbblrindn biri he bhsiz ki, Sfi Mirz itia-
nn Nadir ahn Osmanl dvlti il apard mharib dvrn tsa-
df etmsi idi. Sfi Mirznin faliyyt sahsi Osmanl dvlti il apa-
rlan mharib zonasna ddyndn bu itia l-qol aa bilmdi.
Bir trfdn Nadir ahn Osmanl qounlarna qar uurlu faliyyti,
bir trfdn d Nadir ahn Osmanl dvlti il qarlql mnasibtlri
aydnladrmaa almas v bir trfdn d Azrbaycan (Cnubi)
razisind Sfi Mirz itiana qoulmaq chdlrinin qarsn qtiy-
ytl almas Sfi Mirz hrkatna genilnmk imkan vermdi.
Mnblrd bu dvrn diqqt kn qiyam v itialarndan biri
kimi Xorzm itiann ad kilir. Bu vilaytin yaltd olmas, Na-
dir ahn ciddi diqqtindn knarda qalmas v orada sabitliyin tmi-
natna zmant olan hrbi qvvlrin yetrinc olmamas Xarzmd
tayfalar arasnda kimlri gclndirdi. Nadir ah Xarzmi fth
edndn sonra qtl yetirdiyi lbars xann olu blqazi xan Xarzm
hakimi tyin etdi. Amma blqazi xan kifayt qdr gnc v tcr-
bsiz idi. Digr trfdn blqazi xann Nadir ahn qorxusundan qa-
b trafa splnmi ymut v trkmn tayfalarna davaml mqavi-
mt gstrmk n yetrli qvvlri d yox idi. blqazi xann sr-
krdsi Artq naq ymut tayfalarnn talan yrlrinin qarsn al-
maa alsa da, tezlikl bu iki xs arasnda da ixtilaf yarand. Ona
gr d blqazi xan srkrdsi Artq nan qtlin mr verdi. Bun-
dan sonra vilaytd vziyyt daha da mrkkbldi. Ymut tayfala-
rnn talan yrlri vilaytin bir ox mntqlrini viran qoydu. On-
larn yrlrinin qarsn almaqda tinlik kn blqazi xan Nadir
ahdan kmk istdi. Nadir ah Mosul trafnda olarkn ona Xarzm-
d ba vernlr haqqnda xbr atdrld. Nadir ah da drhal Xa-
rzm hrbi yardm gndrilmsini tkil etdi. O, Herat hakiminin na-
yibi (mavini) Mhmmd Qasm by, Mrv bylrbyi ahqulu
by, Srxs hakimi Mvlaqulu xana, Drgz klntri Mirz Mhm-
md by v Ncf Soltan Qaracurluya xbr gndrdi ki, 6 minlik
bir qoun dstsi tkil etsinlr v Amu-Drya ay knarnda yerln
Soyarda toplanb hrkt mri gzlsinlr. Adlar kiln xslr
Nadir ahn bu mrin sasn myyn edilmi sayda qoun toplayb
Mrv yola ddlr. Orada 10 dd topu da qounlara qatb arcoya,
sonra da Soyara yetidilr. Mvcud olan mlumata gr, Xarzmd
ymutlarn yaratd itialarn aradan qaldrlmas zaman Nadir ah
qvvlri myyn mqavimtl zlmli oldu. Bu qvvlrin So-
yara atmasn eidn kimi ymut tayfalar onlarn zrin hcum
kdilr. Amma ar zrb alb geri qaytdlar. lk yrlrinin uur-
suzluundan sonra ymutlar salur trkmnlrindn kmk istdilr.
Bu tayfalarn birg qvvlrinin Nadir ah qoun dstlrinin zrin
nvbti hcumu da uursuz alnd (398).
Nadir ah Badad trafndan geri kilib Qsri-irin glnd Xa-
rzm gndrdiyi dstnin faliyyti v bu dsty Xarzm srkrd-
lri trfindn lazmi kmk gstrilmmsi barsind mlumat atd-
rld.Xarzmd vziyytin tezlikl sabitldirilmsi n Nadir ah
Mhdd olan qarda olu liqulu xan da ora gndrdi. Nadir a-
hn gstriin sasn, liqulu xan Xorasandak qoun dstsi il
Mrv yollanmal, orada mvcud olan artilleriyan da dstsin qat-
mal v sonra da Soyara yollanmal idi. liqulu xan Soyardak qo-
un dstsi il birlrk Xarzm doru yrn davam etdirmli
idi. Mvcud olan mlumatlara gr, liqulu xan ona veriln tapr
uurla yerin yetirdi v Xarzm trafnda cryan edn itialar ara-
dan qaldrd (399).
Nadir ahn hakimiyytin qar qaldrlm geni hatli qiyamlar-
dan biri d Farsda Ta xann rhbrliyi altnda cryan edn qiyam
idi. Bu qiyamn alovlanmas bard hm mnblrd, hm d tarixi
dbiyyatda bir sra baxlar mvcuddur. Bir oxlar qiyamn ba ver-
msini halinin ar vergi yklrin dzmmsi il balayrlar. Tag
xann Fars bylrbyi kimi geni nfuz qazanmasnn, gcl qoun
dstsin malik olmasnn, trafna trfdar toplamasnn da Nadir
ah qorxuya sald v buna gr d ona divan tutulmas bard plan-
lar qurduu bildirilir. Guya, Ta xan da hadislri qabaqlayaraq z
Nadir aha qar qiyam qaldrd v Nadir aha tabe olmaqdan imtina
etdi.
He bhsiz ki, Farsda qiyamn qalxmas v bu blgnin dvlt-
dn qopmaq ehtimal Nadir ah son drc tvi sald. Ta xann
is bu qiyama rhbrlik etmsi onun narahatln daha da artrd.
nki Ta xan bacarql srkrd v hakim olmaqdan lav, hm d
Nadir ahn etibar etdiyi xslrdn biri idi. Ta xan dvltin tann-
m yanlarndan biri olmaqla Nadir ah dvltinin qurulmasnda da
rolu olan bir yan idi. Ta xan Fars bylrbyi tyin edilmsinin ba-
lca sbbi d gstrdiyi xidmtlrl onun Nadir ahn etimadn qa-
zanmas idi.
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumata gr, Dastan
yr zaman Drbndd olarkn Nadir ah Ta xan yenidn Fars
hakimi, Klbli xan Kosahmdlini is vilayt srdar tyin etdi v
onlar z vziflrinin icrasna yola sald. Mnbnin hadtin gr,
Ta xan vilaytin idariliyini yax aparmad, vziyytin mrkkb-
lmsin sbb oldu v Nadir ahn qzbin tu gldi (400).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ah dvltinin tarixind kifayt
qdr maraq douran bu qiyama Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid
ox mxtsr kild toxunulmudur.Qiyamn tfrrat bard Alm
Ara-ye Naderid daha geni mlumatla rastlamaq mmkndr. Bu
mnbnin yazdna gr, mhz vergi yknn arl vilaytd qiya-
mn qalxmasna bir tkan oldu. Burada bildirilir ki, Dastan yrn-
dn geri qaytdqdan sonra Nadir ah Fars vilaytind vergilrin
toplanmas v mrkz krlmsi vziyytini aradrd v burada
oxlu sui-istifad hallarnn yol verilmsini z xard. Bel olanda
Nadir ah bir ne maliyy mmurunu vilayt gndrdi v onlara
taprd ki, mslni diqqtl yrnsinlr v yeri glrs cza veril-
msi vasitsil vergilrin btnlkl toplanmasna nail olsunlar. Nadir
ah eyni zamanda Ta xana da mktub gndrdi v ondan tlb etdi
ki, vergilrin btnlkl toplanb Mhd atdrlmasn v oradan da
aparb Kelatdak xziny thvil verilmsini tmin etsin (401).
Maliyy mmurlarnn Fars vilaytind tlb etdiyi yksk vergi-
lr gc atmayan yerli hali itialara v qiyama qalxd. Bu ver-
gilr o drcd yksk idi ki, insanlar ar czalara dar olmamaq
n htta ail zvlrini hind v Avropa tacirlrin satmaq mcburiy-
ytind qalrdlar. Mmurlarn artan tlblrin dzmyn hali Nadir
ahn nmayndlrindn 20 nfri qtl yetirdi. Bu hadis bir sra
mntqlr n bir iar oldu v bir ox yerlrd hali maliyy m-
murlarn qtl yetirdilr.Alm Ara-ye Naderiy gr, Ta xan
genilnmkd olan qiyamn qarsn almaa chd gstrdi. Amma
10 min yaxn qzblnmi hali Ta xann sarayn haty ald v
ona bildirildi ki, ya biziml olmalsan, ya da hyatnla vidalamalsan.
Ta xan da qiyamlarn tlbi il razlab Nadir aha qar qaldrlan
qiyama rhbrliyi z zrin gtrd (402).
Bu mlumatdan bel gman etmk olar ki, Ta xan qiyam qaldr-
maa v Nadir aha itatsizlik gstrmy el d meylli deyildi. Onu
qiyamlar bu yolu tutmaa mcbur etdilr. slind is bel deyildi v
Alm Ara-ye Naderinin sonrak mlumatlar da bunu tsdiq edir.
Ta xan slind z d Nadir ahdan son drc ehtiyat edirdi. ox
gman ki, o z mllri il bunun n Nadir aha sas vermidi. Qal-
drd qiyama gr is gec-tez Nadir ahla z-z glcyin bh
etmirdi.Ona gr Ta xan qiyama qoulan kimi vilaytdki qoun
dstlrini z trafnda birldirmy balad. Ta xan byan edirdi
ki, krfzd dniz qvvlrinin komandan olan Rstm xan onunla
lbir olmasa, vilayti btnlkl Nadir aha qar qiyama sfrbr et-
mk mmkn olmayacaqdr. Mnbnin verdiyi mlumata gr, Ta
xan 20 min nfrlik bir dst il Bndr Abbas yolland, Rstm xan
v onun qvvlrini z trfin kmy ald. Amma Rstm xan
Nadir aha xyant etmdi. Bel olanda Ta xan sui-qsd yolunu tut-
du. Bndr Abbas halisi v Rstm xann xidmtind olan Fars
srkrdlri arasnda bel bir tbliat aparld ki, Nadir ah xstlnib,
malixlya xstliyin tutulub.Gzn grnnlri, xouna glib-gl-
mynlri sbbsiz v soru-sualsz qtl yetirir.Onun xidmtind
olan qounun dylri canlarnn qorxusundan qab dalblar.
Ta xan bel tbliatla bildirmk istyirdi ki, Rstm xann dst-
sind olan srkrdlr d Nadir ahn qzbindn qurtara bilmyck-
lr v ona gr onlardan tlb edirdi ki, Rstm xan ldrsnlr,
Bndr Abbasda olan qvvlrl birlikd Ta xann trfin kesin-
lr. Ta xann bu tbliat z smrsini verdi v tezlikl Rstm xan
ldrld. Bununla, Bndr Abbas v oradak hrbi qvvlr d qi-
yamlarn nzarti altna dd (403).
Ta xan vilaytin srdar vzifsin tyin edilmi Klbli xan da
aradan gtrmy mvffq oldu. Klbli xan Fars vilaytin Nadir
ahn etibarl bir adam kimi gndrilmidi. Amma onlarn he birinin
faliyyti qane edici olmad n Nadir ah hr ikisini geri arma-
qrara ald. Amma bu xslrin hr ikisinin eyni vaxtda geri arl-
masnn tin olaca aydnlaanda Nadir ah onlarn hr ikisin ayr-
ayrlqda mktub yazd. O, Ta xandan Klbli xann ban gtirm-
sini, Klbli xandan is Ta xann ban gtirmsini tlb etdi. Bir
daha qeyd edilmlidir ki, bu xslrin hr ikisi Nadir ahn etibar
etdiyi xslr idi. Amma onlarn xyant yolunu tutmalar Nadir ah
bel bir qrar vermy mcbur etmidi. Gndriln mktublarn hr
ikisi Ta xann lin kedi v o, daha tez trpnrk Klbli xan
qtl yetirdi (404).
Klbli xann ldrlmsi 1743-c il dekabrn vvlin tsadf
edir. Btnlkd, bu syan 1743-c ilin sonu, 1744-c ilin vvlind
vst tapd. Qiyamn genilnmsi v Ta xann mllri haqqnda
alnan hr mlumat Nadir ahn tviini daha da artrd. Osmanl dv-
lti il balanan mharib onun ban qardrdndan bu qiyamn
yatrlmasna qar drhal qtiyytli tdbirlr hyata keir bilmdi.
Ta xan is vilayti z nzarti altna almaqla da kifaytlnmdi.
Onun qvvlri iraza trf irlilmy baladlar. Ta xan eyni za-
manda raqa da nmayndlr gndrib bu vilaytin srkrdlrini d
ona qoulmaa ard.
Ta xan vilaytdn toplanan btn maliyy vsaitlrini mnim-
sdi. Omanda v krfz trafnda toplanan maliyy vsaitlri d onun
lin kedi. Vilaytd Nadir aha rbt gstrnlri is qlncdan ke-
irdi (405).
Genilnn qiyamn qarsn almaq n Nadir ah Omandak hr-
bi qvvlrin komandan Mhmmd Hseyn xan Qrxln geri a-
rb Ta xann stn gndrdi. Ona gstri verildi ki, Ta xan l-
qol amam onun stn hcum ksin v qiyamn qars alnsn.
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Mhmmd Hseyn xan
Qrxlnn 7 minlik dstsi Ta xann dstsi il irazda qarlad.
Onlarn arasnda 2-3 df dy ba verdi. Lakin he bir trf stnlk
qazana bilmdi. Bel olanda Ta xan hiyl ildib Mhmmd H-
seyn xann dstsini iraz mhlllrind pusquya salmaq planna l
atd.V niyytin d nail oldu. Nadir ah min oldu ki, Ta xan qiya-
mnn yatrlmas n daha byk qvv Farsa gndrilmlidir. Bu
mqsdl o, Allahverdi xan Qrxlnn rhbrliyi altnda 30 minlik bir
qoun dstsi tkil edib sfahana yola sald. Hmin qoun dstsi s-
fahandan iraza doru z tutdu (406).
ahidlrin ifadsin gr, qiyamn hat etdiyi ox byk razid
zbanalqlar, talanlar oxald (407).Nadir ahn ar vergilrindn
azad olmaq istyi halinin z n daha ar nticlr gtirib xar-
md. Nadir ah is Allahverdi xann rhbrliyi altnda Farsa qoun
dstsi gndrs d qiyamn dinc kild yatrlmasna alrd. Nadir
ah artq bir df Ta xann xyantini balam v onu ldrm-
my sz vermidi. Verdiyi sz hl d sadiq qalan Nadir ah yeni-
dn xyant yolunu tutmu Ta xan bir daha balamaa hazr idi.
Allahverdi xan qoun dstsi il iraz trafna atandan sonra Fars
vilaytinin asaqqallar v srkrdlri vasitsil Nadir ahn mktu-
bunu Ta xana gndrdi. Hmin mktubda bildirilirdi ki, Ta xan v
onun trafndaklarn gstrdiyi xidmtlr yax mlumdur. Onun sy-
lri nticsind dyrli ilr grlmdr. Nadir ah ona tklif edirdi
ki, mnaqi yolunu trk etsin, vilayt gndriln srdarn hzuruna
glsin v yenidn dvlt xidmt gstrmy hazr olduunu bildirsin.
Bel olsa onun gnahlarndan keilcyi bildirilirdi. Nadir ah onu da
lav edirdi ki, hr gah Ta xan z mlindn danmasa v etdiyi g-
nahlardan lini kms onda Allahverdi xan vilaytin halisini qlnc-
dan keirck, insan klllrindn minarlr dzldilck, qadnlar v
uaqlar is qazaxlara, kalmklara v avropallara satlacaqdr (408).
Ta xan balanacan eits d onu da bildi ki, bu df Nadir
ahn qzbi daha srt olacaqdr. O bilirdi ki, silah yer qoysa bel, n
z, n d vilayt halisi Nadir ahn qzbindn qurtara bilckdir.
Ona gr trafndak srkrdlri v tayfa balarn da Nadir aha
qar mqavimtin davam etdirilmsin inandra bildi. Allahverdi xa-
nn elilrin d cavab verildi ki, qiyamlar tslim olmaq niyytind
deyillr. Bu cavab alandan sonra Allahverdi xan qounlarla irazn
yaxnlndak ah Ba adlanan yerd drg sald. Ta xan vvlc
qaladan knarda Allahverdi xanla dy girmyi qrara ald. Onun
10-12 min nfrlik dstsi qaladan xb Nadir ah qvvlrinin z-
rin hcum etdi. Trflr arasnda ba vern dy bir ne saat kdi.
Ta xan byk midlrl dy girs d Allahverdi xann dstsinin
mqavimtini qra bilmdi. Onun dstsi byk itkilr verrk yeni-
dn qala daxilin qaytmaq mcburiyytind qald (409).
Allahverdi xann barq tklifin Ta xann cavab v onun dst-
si il ba vern dyn nticlri haqqnda Nadir aha mktub gnd-
rildi. Eyni zamanda Allahverdi xan iraz qalasn mhasiry almasn
da bildirdi. Allahverdi xan yen Ta xana xbr gndrdi ki, inadn-
dan l ksin, qlnc yer qoyub balanmasn xahi etsin v Nadir
ahn krmi il qarlasn.
Ta xan bu df d tslim olmaq tklifini qbul etmdi. ksin,
qalann divarlarnn v brclrinin daha da mhkmlndirilmsin
gstri verdi. Allahverdi xan da qalann mhasirsinin gclndirilm-
sini taprd.Qala divarlar btnlkl nzart altna gtrld v yeni-
dn Ta xana tslim olmaq tklifi gndrildi. Bu df d rdd cavab
alnd. Qalann mhasirsi bir mddt uzanmal oldu. Mnblrin
verdiyi mlumata gr, mhasirnin uzanmas Ta xann srkrdlri
arasnda narazl artrd.Onlardan htta Allahverdi xann yanna
adam gndrib birg xidmt hazr olduunu bildirnlr d var idi.
Yaranm vziyyt qala hlini d qane etmirdi v onlar arasnda da
narazlqlar artrd. Ona gr srkrdlr Ta xana tklif etdilr ki,
btn qvvlri bir d sfrbr edib Nadir ah qounlarnn zrin
yeni hcum tkil edilsin. ks tqdird is qala hli z qalan Allah-
verdi xana tslim edckdir. Ta xan srkrdlrin yenidn dy
girmyi vd etdi. Qala divarlar xaricind trflr arasnda daha bir
dy ba verdi. Ta xan yen d uur qazana bilmdi (410).
Alm Ara-ye Naderiy gr, iraz qalasnn mhasirsi iki ay
uzand. Mhasirnin bu qdr uzanmas Nadir ah qane etmirdi v o
z narahatln Allahverdi xana da atdrd. Nadir ah irazn fthini
tezldirmk n htta lav hrbi qvv d gndrdi. Amma iraz
qalasnn mdafi imkanlar gstriln btn chdlri nticsiz qoy-
du.Qalann mhasirsi aya atanda Ta xann srkrdlri arasnda
olan narazlqlar irazn l keirilmsin imkan verdi. Qala divarla-
rnn mdafisind dayanan srkrdlrdn biri ailsin aman veril-
cyi tqdird qala qapsn amaa hazr olduunu bildirdi. Allahverdi
xan yazl kild hmin srkrdy zmant verdi v bununla da qala
qaplarnn almasna imkan yarand. Nadir ah qvvlrinin qalaya
daxil olmasndan xbr tutan Ta xan olu il birlikd qaladan qa-
maa mvffq oldu. Amma qala daxilind mqavimt xeyli davam
etdi (411).
hr l keirilndn sonra orada qtl, qart v talanlar balad.
Bir ne gn rzind hr byk xsart yetirildi.
Ta xanla lbir olan srkrdlrin ksriyyti hbs edildi. Ta
xann arxasnca is dst gndrildi. Ta xan olu il birlikd dala-
ra, shralara z tutsalar da canlarn salamat qurtara bilmdilr. Tan-
yanlar onlar tutub Allahverdi xana thvil verdilr. Allahverdi xan is
onlar Nadir ahn mri il sfahana gndrdi. Burada onlar srt kil-
d czalandrldlar. Nadir ah Ta xan bu df d ldrmdi. sfaha-
na yaxnlaanda Ta xan vvlc uzunqulaq stn otuzdurdular,
bana is tlk quyruu tikilmi papaq qoydular. Bu kild Ta xan
msxry qoyuldu. Onun gzlri qarsnda iki olunu qtl yetirdi-
lr.Ta xan is axtaland v gzlrinin biri kor edildi. C.Hanveyin
yazdna gr, onun xanm sgrlrin ixtiyarna verildi. Alm Ara-
ye Naderi is onun uaqlarnn tcavz edilmsi n qounlarn ixti-
yarna verildiyini yazr (412).
Nadir ah Fars qiyamnn qaldrlmasnda itirak etmi digr xs-
lrl qar is son drc srt davrand. vvla, Bndr Abbasa xsusi
bir dst gndrdi, ona sdaqtli qalm Rstm xann ldrlmsind
li olanlarn hamsn qlncdan keirdi. hr halisi d Rstm xann
ldrlmsin gr Nadir ahn czasndan cann qurtara bilmdi.
Ta xann silahdalar, yaxnlar v srkrdlri d hyatlar il vida-
lamal oldular. Qiyamn qaldrlmasnda Ta xann hmfikirlri olan
Xlif Qacarn, Hac Mani Qacarn v Bar byin drisi diri-diri so-
yuldu (413).
1744-c ilin yanvarnda Nadir ah Astrabadda da qiyam qalxmas
haqqnda xbr ald.Bu qiyam Nadir ahn cavanl dvrnd ah
Thmasibin dstsin qoulduu zaman qtlin nail olduu Ftli xan
Qacarn olu Mhmmd Hsn xan rhbrlik edirdi. Atas qtl
yetirilnd Mhmmd Hsn xan kiik yalarnda idi. Sonradan o,
ymut tayfas arasnda yaam v Qpaq llrind hyat srmd.
Mhmmd Hsn xan hmi Nadir ah zn dmn hesab edirdi
v atasnn qisasnn alnmas n mnasib vaxt gzlyirdi. Cavan-
l dvrnd Qurqana, qacarlarn mskunlad razilr d glib-
gedrdi.Qlbind gizltdiyi planlarnn hyata keirilmsi n y-
mutlar arasnda bir dst d tkil etmy mvffq oldu. Mhmmd
Hsn xann Astrabadda itia yaratmaq iddias qacarlar arasnda da
dstk tapd. Sfvilr dvrn nisbtn yeni raitd dvlt idari-
liyind daha az tmsil olunmalar qacarlar Nadir ahdan naraz sal-
md v onlar Nadir aha qar mxaliftd dayanmaqdan bel kin-
mirdilr. Bunun ifadsi kimi qacar kndxudalarndan olan Mhm-
mdli by zddinli v baqa kndxudalar Mhmmd Hsn xanla
grdlr v 4-5 min nfrlik dstni d onun ixtiyarna verdilr. Qa-
car kndxudalar Astrabad qalasnn qapsnn almasnda da Mhm-
md Hsn xana yardm oldular. Nticd, Mhmmd Hsn xan
tinlik kmdn Astrabad l keirdi (414).
Qiyam qvvlr hri l keirib orada talanlara rvac verdilr.
hrd yerln ingilis v rus irktlri d talan edildi. Bu irktlr
alrdlar ki, Xzr dnizindn Astrabaddan kecmkl Mhd tica-
rt marrutu yaratsnlar. Amma qiyamlarn yetirdiyi ziyanlar hmin
plann icrasn qeyri-mmkn etdi. Mhmmd Hsn xan Astrabad
nzart altna aldqdan sonra ikinci Sam Mirz il laq yaratmaa v
onun dstsin arxalanmaa ald. Sam Mirznin taxt-taca olan iddi-
asn qbul etmkl Mhmmd Hsn xan onu Xzrin cnub sahil-
lrin glmy d dvt etdi v vd etdi ki, Xzrin cnub yaltlri-
nin nzart altna alnmasnda ona yardm edckdir. Amma mlum-
dur ki, Sam Mirznin rhbrlik etdiyi qiyam uursuzlua dar oldu
v onda Mhmmd Hsn xan z gc il kifaytlnmli oldu (415).
Astrabadda qiyam qaldrlmas haqqnda xbr Nadir aha Mosul
trafnda olarkn atdrld. Nadir ah bu qiyamn da drhal yatrlmas
n hrbi dst formaladrlmasna gstri verdi. tk srdar Beh-
bud xan v Sar xan Qrxl Xorasandak qoun dstsin rhbr tyin
edilib Astrabad istiqamtin gndrildi. Hmin vaxt Sar xan Kerman-
da xidmtd idi. Onlar ayr-ayrlqda hrkt balayb Qurqan v
Astrabadda birlmli v sonra birg faliyyt balamal idilr. Beh-
bud xan blgy daha tez yetidi v Mhmmd Hseyn xann qiya-
mnn gndn-gn genilndiyini grnd Sar xann yetimsin q-
dr gzlmy lzum grmdi.Behbud xann tabeliyind bivrd, N-
sayi, Druni, Kuklan dylrindn tkil olunmu 10 min nfr-
lik qoun dstsi var idi. Mhmmd Hsn xann ymutlardan v yer-
li halidn tkil edilmi dstsinin say is 20 min atrd. Behbud
xan qar trfin say stnlyndn kinmyrk hcuma kemyi
qrara ald. Mhmmd Hsn xan da Sar xann dstsi gln qdr
Behbud xanla dy girmyi daha mqsduyun sayd. Nticd hr
iki trf Haclar adlanan mntqd dy girdilr.Qar trfin qv-
v stnlyn baxmayaraq Behbud xan dstsinin zmkarl tb-
bsn l alnmasna v nhaytd uurun tmin edilmsin yol ad.
Mhmmd Hsn xan el bir zrb ald ki, Qurqana v oradan da bir-
baa Manqlaa qad (416).
Behbud xan hr daxil olub asayii tmin etdi. Sar xan da hr
yetindn sonra Astrabad daxilind tmizlm ilri aparld, qiyam-
da li olanlar czalandrld. Mhmmd Hsn xan Qacarn yaxnlar
v qohumlar Niapura krld. Mhmmd Hsn xan ymutlarn
yanna qasa da vaxtar Astrabada talan yrlr edirdi. Bu yr-
lr zaman Mhmmd Hsn xann (Aa Mhmmd ah Qacarn
atasdr - M.S.) niyytin nail olduu v olmad vaxtlar da olurdu.
Qeyd etmk lazmdr ki, Mhmmd Hsn xann qiyam dvrnd
Mazandaranda digr kiik miqyasl itialar da ba vermi v Nadir
ahn vaxtnda grdy tdbirlr nticsind aradan qaldrlmd. Na-
dir ahn fikrinc btn narahatlqlarna v tinliklrin baxmayaraq
itialarn yatrlmas il onlarn rhbrlri n niyytd olduqlarn
biruz verirdilr v Nadir ah da onlarn mllrini cavabsz qoymur-
du.Bu msl il bal Alm Ara-ye Naderid Nadir ahn fikri
Azrbaycan trkcsind onun dediyi kimi verilmidir. Nadir deyirdi:
Mnim tanrmn mn fqti var ki, bdbatin (pis batinli-red.) d-
mnlri mn zahir elyib sirrini akar eylr (417).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, 1743-45-ci illrin qiyam v
itialar Nadir ahn Osmanl dvlti il mharib apard bir vaxta
tsadf edir.Mhariby ba qarmas onun qiyamlarn yatrlmasn-
da xsn itirakn qeyri-mmkn edirdi. Osmanl dvlti il mhari-
bd fasil yaranan kimi Nadir ah ki syannn yatrlmasna yol-
land. Baxmayaraq ki, hmin vaxt lknin daxilindki digr qiyamlar
hl yatrlmamd.
Nadir ah btnlkd irvanda v Dastanda ba vern hrkat-
lara daha hssaslqla yanard. Grnr bu da sbbsiz deyildi. ir-
vanda v Dastanda yerli hakimlrin mhkmlnmsi v gclnmsi
son nticd Qafqazn yenidn itirilmsi il nticln bilrdi.
Nadir ahn kiy yr Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid v
Alm Ara-ye Naderid ox mxtsr kild xatrlanr. Bu bard
M.K.Mrvi nisbtn daha geni mlumat vermidir. Amma bu mlu-
mat da hmin yr haqqnda geni tsvvr ld etmy imkan ver-
mir. Bu mnblr gr, Nadir ahn kiy yrn tsadfi v ya
Nadir ah n el bir hmiyyt ksb etmyn yr kimi dyr-
lndirmk mmkndr. slind is bu blgd d Nadir ah hakimiy-
ytin qar ox ciddi bir syan tkil edilmidi.
lk baxdan kid d syann qalxmasna sbb Nadir ahn tyin
etdiyi hakimlrin dzlmz idariliyi v vergilrin arl idi. Hl
1741-ci ild Nadir ah Dastanda olarkn kinin nmayndlri a-
hn qbuluna glib ki hakimi Mlik Ncfdn ona ikayt etdilr.
ikaytlr gr, hmin hakim halidn tyin olunandan xeyli artq
vergi toplamaa chd gstrirdi. Nadir ah ki halisinin nmayn-
dlrini kifayt qdr tmkinl dinlyib ikaytlrin diqqtl yanad.
z tyin etdiyi hakimi azad etms d ki halisin zlrinin vki-
lini semsin icaz verdi. Nadir ahn razlna sasn, yerli hali
trfindn vkil seiln xs ki hakiminin qanunsuz faliyytin
myyn nzarti hyata keir bilrdi. ki halisi d camaat ara-
snda hrmt v nfuza malik olan Hac lbinin vkil seilmsini
istdi. Hac lbi hm imkanl bir xs idi, hm d dindar bir xs
kimi tannrd. Nadir ah Hac lbinin ki mahalnn vkili seil-
msi haqnda frman imzalad v ona myyn slahiyytlr verdi.
Hmin slahiyytlr sasn, ki hakimi Hac lbinin razl ol-
madan haliy hr hans bir mkllfiyyt tyin ed bilmzdi (418).
Az sonra ki hakimi Mlik Ncfl Hac lbi arasnda ixtilaf-
lar yaranmaa balad. Mlik Ncf onun faliyytin nzart edilm-
si il barmaq istmirdi v buna gr d myyn bhan edib Hac
lbini onun ilrin qarmas, xsusil vergilrin toplanmasna
mane olmas bard Nadir aha ikayt etdi. Azrbaycan mnblrind
Nadir ahn Mlik Ncfl v Hac lbi il yenidn grmsi haq-
qnda mlumat vardr. ox gman ki, bu gr Nadir ahn Dastan-
dak v ya irvandak drglrindn birind ba vermidi. Mvcud
olan mlumatlardan bel mlum olur ki, Mlik Ncf Hac lbiy
ciddi cza verilcyin min idi. O, Nadir aha bildirdi ki, Hac lbi
ah mrlrinin riyyt trfindn icra olunmasna imkan vermir. ahn
mrlrin kims qulaq asmaq istmir.Nadir ah bu mlumatdan do-
rudan da qzblndi v onun tyin etdiyi vergilrin toplanmasna
mane olduu n Hac lbini qtl etmy gstri verdi. Amma
Hac lbi aha mlumat verdi ki, onun mqsdi ahn tyin etdiyi
vergilrin toplanmasna mane olmaq deyil. ksin, buna rait yarat-
maqdr. ki hakimi is halidn tyin olunandan daha ox vergi tlb
edir. Nticd hali n ah vergilrini ver bilir, n d lav vergilri
(419).
Nadir ah Hac lbinin syldiklrinin mntiqini qbul etdi v
ona veriln czan lv etdi. Hac lbi vvlki vzifsind saxlan-
maqla slahiyytlri bir qdr d genilndi. Bel bir dnc sahibi-
nin n vaxtsa ona qar mxalift kecyini ehtimal ets d, Nadir
ah onun aln v zkasn yksk qiymtlndirib hyatna toxun-
mad. z yanlarna is onun haqqnda olan fikirlrini bel atdrd:
Mnim hzurumda he ks danmaa bel csart etmdiyi halda,
bu kili lbi kndir boaznda zn itirmdn fikirlrini mn
sylmy csart tapd. Grrsiniz, o bir xta trdckdir, mn z
znnimd he vaxt yanlmram (420).
Nadir ah etimad gstrib Hac lbini azad etdi. Etimad itirn-
lr qar is Nadir ah barmazlq nmayi etdirirdi. Hac lbi sa
qalmasndan v z vzifsind saxlanlmasndan istifad edib Mlik
Ncfi daha ox sxdrmaa balad. Bununla da slind mahalda iki
hakimiyytlilik yarand. Nadir ah bir mddtdn sonra irvan trk
ets d, Mlik Ncf mahaln idariliyind mvcud olan tinliklri
onun xidmtin atdrd.Nadir ah bu df artq Hac lbiy srt
mnasibtini gstrdi.Nadir ah bh etmirdi ki, Mlik Ncfin qar-
snda Hac lbinin nfuzunun genilnmsi mahalda itatsizliyin
yaranmasna bir zmindir.Ona gr ona 100 tmn crim ksib hzu-
runa ard.Hac lbi bu crimni vermkdn imtina etdi. Nadir a-
hn ksdiyi crimni dmkdn imtina edilmsi Nadir ahn zn
a olunmas demk idi. Nadir ah hakimlrin v yanlarn itatsizliyi-
nin v iddiallnn qarsn ox qtiyytl alrd.Hac lbini hzu-
runa armaqda da ona srt cza vercyi bh dourmurdu. Hac
lbi bunu yax baa db Nadir ahn hzuruna glmkdn imti-
na etmkl brabr, htta onun mahala hakim tyin etdiyi Mlik Nc-
fi d qtl yetirdi. Sonra is zn ki mahalnn hakimi elan etdi
(421).
Hac lbinin qiyam qaldrmas Nadir ahn Osmanl dvlti il
mharib illrin v lk daxilind itia v qiyamlarn genilnmsi
illrin tsadf edir. Hac lbi tarixi raiti inclikl dyrlndi-
rrk Nadir ahn durumunun xeyli hssas olduu vaxt ki hakimini
qtl yetirdi, mahal is mstqil xanlq elan etdi. Yni, Hac lbi
Nadir ahn tyin etdiyi hakimi qtl yetirmkl brabr, Nadir ah
dvltinin razi btvlynn paralanmasna chd gstrmk kimi
bir csart etdi. Nadir ahn znn ki qiyamnn yatrlmasna yol-
lanmasnn sbbini d bu mqamda axtarmaq lazmdr.
Bununla bel, Hac lbi bh etmirdi ki, onun qiyam Nadir a-
hn diqqtindn knarda qalmayacaqdr. Frst yaranan kimi Nadir
ah ki halisin z gcn v qzbini gstr bilrdi. Ona gr
Nadir ahn ba Osmanl dvlti il mhariby qard vaxt mda-
fi tdbirlrini gclndirdi. halini sonradan Glsn-Grsn ad
alm qalaya krd.Orada rzaq ehtiyatn artrd, qalann divarlar-
nn v trafnn etbarl mdafisi n lav tdbirlr grd.
Glsn-Grsn adlanan qala kinin 8 kilometrliyind sldrm
qayal dalarn ykskliyind tikilmidi. Qalann traf sx melik idi.
Bu xsusiyytlr qalann mdafi imkanlarn daha da artrrd.
Rus mnblri sasnda ki syannn tarixini aradran sovet v
Azrbaycan tarixilrinin qnatin gr, Nadir ah hm 1744-c ilin
sonlarnda, hm d 1745ci ilin vvlind kid olmu v Hac lbi
xann rhbrliyi altnda olan hrkat yatrmaa chd gstrmidi. Na-
dir ahn 1744-c ilin sonlarnda kid olmas Tarix-e Cahanqoa-
ye Naderid v Alm Ara-ye Naderid z tsdiqini tapmamdr.
Alm Ara-ye Naderid gstrilir ki, 1744-c ilin sonlarnda Nadir
ah Qars trafndan Arpaaya doru hrkt etdi, oradan Ahalklk
glib bir ne gnlk drg sald. Hmin gnlr rzind mntq-
dn azuq ehtiyatlar toplad. Q is Nadir ah su v azuq ehtiyatlar
il dolu olan Brdd keirmyi qrara ald. Mnbnin mlumatna
gr, Nadir ah Brdd ox dayanmad v Dastan tayfalarnn itat
altna gtirilmsi n bir ne gndn sonra Dastana doru hrk-
t balad. Mlumdur ki, qounlarn btn yklri Brdd saxlanld.
Cavad yaxnlnda, Kr zrind qurulmu krpdn ken Nadir ah
Drbnd z tutdu. Drbndd olarkn Nadir ah qounlarn drd
dsty bld v bu dstlrin hr birini bir istiqamt gndrdi. 3-4
gn rzind qoun dstlri gndrildiklri istiqamtd yerli halini
itat altna gtirmkl brabr, hm d azuq toplanmas il mul
oldular. Mnb xbr verir ki, bir ox mntqlrin hakimlri Nadir
ahn yanna gldilr v ona itat etmy hazr olduqlarn bildirdilr.
Nadir d vzind onlarn hakimliyini tsdiq edib z yerlrin qay-
tard. 1745-ci ilin yanvar aynn ortalarnda Nadir ah Tabasaran yolu
il Brdy geri qaytd (422).
Grndy kimi, Alm Ara-ye Naderi srind Nadir ahn
1744-c ilin sonunda kid olmas n tsdiq, n d inkar olunur. Yu-
xardak tarixi tsvirin mumi hval-ruhiyysindn bel anlalr ki,
Nadir ah dstlrini mxtlif istiqamtlr gndrdi, z is Dr-
bnd qald. Yni, ki syannn yatrlmasna v oradan da azuq
toplanmasna gndriln dstlrdn birin Nadir ahn srkrdlrin-
dn biri rhbrlik ed bilrdi. Tabasaran yolu il Brdy Nadir ah
kidn d qayda bilrdi. Msl burasndadr ki, Azrbaycan v so-
vet tarixilrinin istinad etdiyi bzi tarixi mnblr gr, Nadir ah
1744-c ilin sonlarnda kid olmasn gman etmk olar.Hmin
mnblrdn birind Nair ah qounlarnn amaxdan iki gnlk m-
safd, Gnc il Araz aylar arasndak Brdd yerldiyini xbr
vern mllif daha sonra yazr: ...fars ah qounlar ki kndin
gndrdi ki, oran var-yoxdan xarsn. O kndin halisi d fars
qounlarnn glmsini grb melrd, da drlrind gizlndilr
v oxlu fars qounu qrdlar (423).
Baqa bir mnbd is gstrilir ki, qounlarn bir dstsi ki ha-
lisinin rzaq ehtiyatlarnn toplanmasna gndrildi. Amma kililr
taxl vermk vzin gcl mqavimt gstrdilr v imkan verm-
dilr ki, iranllar onlar qart etsin. Onlar mcbur eldilr ki, li bo
geri qaytsnlar. Nadir bu vziyyti grnd qrara ald ki, zor v silah
gcn gnahkarlar czalandrsn (424).
stinad ediln bu mnblrin birincisi 1744-c ilin sonunda Nadir
ahn znn kid olmadn v yalnz qoun dstsini ora gndr-
diyini gman etmy sas verir. kinci mbd is bir qeyri-myyn-
lik vardr. Mnbd konkret olaraq bildirilmir ki, Nadir ah kiy
yolland, yoxsa burada onun 1745-ci ilin fevralnda kiy yollanmas
nzrd tutulur.
Amma Nadir ahla birg olan rus rezidenti Bratiev z raportlarn-
da ahn da qoun dstsi il 1744-c il noyabrn sonunda kiy gl-
msindn xbr verir. Bratiev Nadir ahn ki syanlar zrin
noyabr (1744) hcumundan sonra thqir olunmu kild yenidn Br-
dy qaytmasn yazr. O eyni zamanda dy zaman Nadir ahn az
qala qtl yetirilcyindn xbr verir. (425). Alm Ara-ye Nade-
rid kiy hcum zaman Nadir ahn qtl thlksini tsvir edir.
Amma mnby gr, bu hadis ki zrin 1745-ci ilin fevral ayn-
da tkil ediln hcum zaman ba vermidi (426). Bu deyilnlr d
1744-c il noyabrn sonlarnda ki syannn yatrlmasnda Nadir
ahn xsn itirakna myyn bhlr yaradr.
Bununla bel, qeyd etmk lazmdr ki, 1744-c ilin noyabr aynn
sonunda kiy gln Nadir ah qounlarna qar tkil olunan mqa-
vimt ktlvi hal damrd. Rus mnblri xbr verirlr ki, qounlar
kiy yetind mahaln bir sra yanlar v nfuzlu adamlar Nadir
aha itatini byan etdilr v onlar Nadir ahn bahal hdiyylrin
layiq grldlr. Amma kililrin he d hams Nadir aha itat et-
my raz olmad v ona qar mqavimt tkil olundu. Mqavimtin
mrkzi is tbii xsusiyytlri baxmndan etibarl mdafi imkanla-
rna malik olan Glsn-Grsn qalas oldu. Rus mnblrin gr,
Nadir ah qounlar 15 min nfrdn ibart idi. Bu qoun dstsi G-
lsn-Grsn qalasn mhasiry ald v mqavimt l atan ki-
lilrin itat altna gtirilmsin chd gstrdi. Nadir ah dyl-
rinin irlilmk istyi yksklikd qrar tutmu qalann mdafiil-
rinin atlri il qarland. Hm qalann srt qayalqlar zrind yer-
lmsi v onun hrtrfli mhasiry alna bilmmsi, digr trfdn
trafn sx meliklrl rtlmsi kililrin daha yax vurumasna
imkan yaradrd. Nadir ahn dylri d btn bacarq v catini
ortaya qoydu. Azrbaycan mnblri tsdiq edirlr ki, trflr arasnda
dy hm uzun kdi, hm d hr iki trf oxlu sayda itki verdi
(427).
Mvcud olan mlumata gr, Nadir ah qounlarnn he d hams
dy clb edilmdi.Qalaya aparan yolun ensizliyi v qeyri-mnasib-
liyi zndn qounlarn sas hisssi, artilleriya v yklr Dabulaq
kndi yaxnlnda, Kotan dz deyiln razid qald. rliy atlan
qvvlr is ar dy raitin dd. Geclr kililr melr -
kilib aaclar arxasndan Nadir ah dylrini at tuturdular. Y-
ni, kililr yerli rait bld olmalarndan mhartl istifad edir-
dilr. Car-Balakndn gln hrbi qvv is kililrin gcn bir q-
dr d artrd. Onlar qalann toxunulmazln saxlaya bildilr (428).
Glsn-Grsn qalas trafnda dy 3 gn davam etdi. 3 gn-
dn sonra Nadir ah qounlarnn geri kilmsi haqqnda qrar veril-
di. Rus mnblri Nadir ah qounlarnn ox byk itkilr verdiyini
v hmin itkilrin 500 nfr olduunu yazrlar (429). Dorudur, Nadir
ah qounlar bu qaladan geri kildi. Lakin ki trafndak Nadir ah
qounlarnn 15 min nfr olduunu qbul etsk, 500 nfr dy
itkisi el d byk rqm deyildi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Azr-
baycan mnblri hr iki trfin ar itkilri olduunu tsdiq edirlrs,
onda Nadir ah itkilrinin d dyn grginliyin dlalt etdiyini
sylmk olar.
Nadir ah qounlarnn sayna v tcrbsin baxmayaraq ki s-
yanlar irad v dzm nmayi etdirdilr, sndqlar qalann m-
dafi imkanlarndan mhartl bhrlndilr v Nadir ah qounlarnn
hcumu qarsnda bacarqla mdafi olundular.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir ah Dastan tayfalar il m-
sllri yoluna qoyduqdan sonra Drbnd gldi.1745-ci il yanvar ay-
nn 14-d is Brdy yola dd. Lakin Nadir ah burada ox dayan-
mad v 20 gndn sonra Kr ayn keib rd drg sald.
rd azuq bolluu v su mnblrinin yaxnda olmas qounlarn
q tinliklrini aradan qaldra bilrdi. Mnbdn o da mlum olur ki,
irvana bu dfki yr zaman olu Nsrulla Mirz d Nadir ah
mayit edirdi.r atandan sonra Nadir ah olu Nsrulla Mirzni
ran raqna gndrdi ki, hmin vilayt, habel Fars v ligrd
hakimlik etsin (430).
Alm Ara-ye Naderid o da bildirilir ki, rdn sonra Nadir ah
ki yaylaqlarna getdi v ay orada keirdi (431).Ad kiln mn-
bnin Nadir ahn ki yr haqqnda olan mlumat bununla bitir.
Ola bilsin ki, mnb mllifi Nadir ah qounlarnn nvbti uursuz-
luuna diqqti clb etmyi lazm bilmmidi. Hr halda qda (1725-ci
ilin fevralnda) Nadir ahn ki yaylana getmkd mqsdi yaylaq
istirahti deyildi. Qn soyuu v qarnda kid ay istiraht da-
yanmaq inandrc grnmr.Nadir ah kiy aparan bu mahaln ita-
t altna glmk istmyn halisin drs vermk idi. Lakin Nadir ah
bu istyin tam nail ola bilmdi.
Nadir ahn qn srt anda kiy hcum kmsi maraq dou-
ran bir msldir. Ona bel bir vaxtda hcum qrar qbul etmsin
sbb ox ehtimal ki, bir trfdn kililrin mqavimti dayandrma-
masndan narahatlq keirmsi idis, bir trfdn d yqin ki, Os-
manl dvlti il mharibd yaranm frstdn bhrlnmk istyi
idi. nki, Nadir ah bilirdi ki, ox yaxn vaxtlarda Osmanl dvlti
il mharib yenidn balanacaqdr. Bel bir raitd arxada, btn
Dastan v irvana sirayt ed bilck syan ocann qalmasn sz-
sz ki, Nadir ah istmzdi.
ox gman ki, kid olduu ay rzind Nadir ah Glsn-
Grsn qalas trafnda mhasir ilrin rhbrlik edirdi. Hmin
ay rzind gstriln btn chdlr hr hans bir ntic vermdi. Rus
mnblrin gr, qalaya yaxnlamaa menin sxl mane olduu
n Nadir ah irliy baltalar dstsi gndrdi. Bu dstlr aaclar
v kolluqlar qraraq qounlarn irlilmsin yol amal idi. Qalann
mhasirsin balananda yen bir sra yanlar v nfuzlu adamlar Na-
dir ahn yanna glib itatlrini bildirdilr. Nadir ah da onlara qiy-
mtli hdiyylr verdi v onlar Hac lbini d itat svq etmy
ard. Hac lbi is bu arlara hmiyyt vermdi. O, qalada
byk rzaq ehtiyat yaratdndan hl uzun mddt mqavimt
gstrmy gc atacan bilirdi (432).
Glsn-Grsn qalasnn mhasirsinin davam etdiyi vaxt Na-
dir ah dstlri traf yaay mntqlrin yrlr etdilr v kiy
od vurdular. Qalan tutmaq is myssr olmad. Bel olanda 1745-ci
ilin maynda Nadir ah kidn geri kilmli oldu. Onun kidn ge-
ri kilmsi he bhsiz ki, Yegn Mhmmd paa il dyn ya-
xnlamas il bal idi. Nadir ah Xandan Gy yaylana, oradan
da rvan trafna doru hrkt etdi. Glsn-Grsn qalasnn
mhasirsini Nadir ah dayandrmad. Qala trafnda dayanan bir ds-
t gedi-gli yollarn ksrk syanlar traf almdn mhrum etdi.
Yalnz bu yolla qala hlini itat altna gtirmk oldu. 1746-c ilin
martnda syanlar rzaq atmamazlndan mqavimti dayandr-
ma qrara aldlar. Nadir ahn frman il Mlik Cfr adl birisi ma-
haln hakimi tyin edildi. Hac lbi is yen d mahal vkili vzi-
fsind saxland (433).
Qeyd edildiyi kimi, Nadir ah kidn rvana, oradan da Murad-
tpy yolland v Yegn Mhmmd paa il dy balad. Yegn
Mhmmd paa zrindki qlb Nadir ahn fatehlik tarixinin son
qlbsi v son hrbi uuru oldu. Bu qlbdn sonra qalan iki il ya-
xn mrn Nadir ah daha ox syanlarn v itialarn yatrlma-
sna, daxili maliyy ilrinin nizamlanmasna srf etdi.
Yegn Mhmmd paa il dy baa vurandan sonra Nadir ah
Xorasana yollanma qrara ald. Xorasana doru hrkt edrkn o
z yolunu Tbrizdn v Maraadan sald v bir mddt orada istiraht
etdi.Hmin istiraht mddtind Nadir ah traf mntqlrin hakim-
lrini yanna ard v onlardan vergilrin toplanmas haqqnda haqq-
hesab istdi. Hesabnda azacq qsur akarlad hakimlri n srt c-
zalarla czalandrd, bzilrini is qtl etdirdi. 1745-ci ilin sonlarnda
Nadir ah Azrbaycan trk etdi, Hmdan v Frahan yolu il deka-
brn 28-d sfahana atd. Yol boyu dayand yerlrd mntqlrin
hakimlrini yanna artdrb onlardan da maliyy hesablarn tlb
etdi. Yen d bir ox hakimlr v htta bzi mntqlr Nadir ahn
srt czalar il rastladlar (434).
1746-c il fevral aynn 2-d Nadir ah sfahandan Xorasana doru
hrkt balad. Mhdd d Nadir ah balca diqqti maliyy il-
rinin aradrlmasna istiqamtlndirdi. Qsa mddt rzind Nadir
ah Herat, Tun, Tbs, Qaynat, Frh, Sbzvar, Grcstan, Blx,
ndxud,Zurabad, bivrd, Kelat, Triz, Xbuan, Niapur, Semnan,
Daman v baqa mntqlrin hakimlrini d hzuruna ard v
onlarn maliyy ilrini yoxlad. Bu mntqlrin hr birind maliyy
pozunluqlar tapld. Nadir ah hmin mntqlrin hamsna maliyy
mmurlar gndrdi ki, atmayan vergilri toplasnlar (435).
Mhdd olarkn Nadir ah Xorasan vziri Mirz Mhmmdli
sfahanini, znn yaxnlarndan olan Baba Krimi v onlarla birlikd
daha yz nfri maliyy pozunluqlarnda ittiham edib qtl yetirdi.
Nadir maliyy mmurlarn da ciddi tfti etdi. Hesabnda 10 tmn
atmazlq olan mmur da Nadir ahn czasndan qurtara bilmdi.
Ona gr d mnblrd deyildiyi kimi, Nadir ahn tftiindn tmiz
xan maliyy mmuru zn lmdn nicat tapm insan hesab edirdi
(436).
Nadir ah 1746-c ilin Novruzunu Mhdd keirdi. Onun gstri-
in sasn, Novruz ox tntnli qeyd edildi. Alm Ara-ye Nade-
rinn mllifinin szlrin gr, bel bir tmtraql v zmtli bay-
ram o vaxta qdr grnmmidi. Nadir ah hmin gn 12 min dst
xlti srdarlarna, srkrdlrin, minbalarna, tayfa balarna,
yasavullara v mmurlara paylad. 12 min bayram hdiyysi, 12 min
tmn rfi d hmin gn bayram hdiyysi kimi payland. Alm
Ara-ye Naderinin mllifi yazr ki, bu hdiyylrin paylanmasnn
bir faydas yox idi. nki Novruz gn 50-60 min nfr Nadir ahn
nvazii v sxavti il qarladsa, 200-300 min nfr is mxtlif
czalara layiq grldlr (437).
Novruz bayramndan sonra Nadir ah Kelata yolland, bivrd v
Drgzd oldu. Sonra da Xbuan v Esfreyn yolu il raqa yola d-
d. Nadir ahn raqa yollanmaqda mqsdi Osmanl dvltinin eli-
lri il grmk v bu dvltl slh mqavilsi balamaq idi (438).
1746-c ilin ilk aylarnda Nadir ah daha iki syann qalxmas haq-
qnda mlumat ald. Bunlardan birincisi 1746-c ilin el ilk gnlrind
Nadir ahn yaxnlarndan hesab olunan Mhmmdli xan Qrxlnn
rhbrliyi altnda lurlarn v bxtiyarilrin syan idi. Nadir ah Yegn
Mhmmd paa il dy baa atdrdqdan sonra etibar etdiyi M-
hmmdli xan Qrxln ligr v raq hakimi tyin etdi v inand ki,
onun rhbrliyi altnda adlar kiln razilrd Nadir ahn hakimiy-
yti brqrar edilckdir. Alm Ara-ye Naderiy gr, hakim tyin
edilndn sonra Mhmmdli xan Qrxlda mnmlik iddialar geni-
lndi v bel bir qnat gldi ki, tabeliyind olan qoun dstsinin
srkrdlri onu dstklyrs Nadir ah hakimiyytindn z dndr
bilr v bununla da mstqil bir hakim evril bilr. Digr trfdn
maliyy yoxlamalar il bal hakimlrin qtli v cazalandrlmalar
Mhmmdli xan Qrxlnn itatsizlik yoluna dmsin tkan verdi.
O bh etmirdi ki, Nadir ahn czalar ona da glib atacaqdr. Bun-
dan baqa, lurlarn v bxtiyarilrin Nadir ah czalarndan nicat tap-
maq n ona mracit etmlri d itatsizliyin balanmas n zru-
ri ictimai mhit yaratd. Lurlar v bxtiyarilr zrin qoyulan ar
vergilr x yolu kimi itialarn balanmasn rtlndirdi. Bel
olanda Mhmmdli xan Qrxl lurlar v bxtiyarilrl birldi, z
d Nadir ahn siyasti il raz olmadn bildirdi v syldiklri il
Nadir ah yerli halinin gzndn salmaa ald. Mhmmdli xan
Qrxl vvlc lur srkrdlrini yanna arb onlar Nadir ah ley-
hin qaldrlan syana sadiq olmaa and idirdi. Sonra is z srkr-
dlri il ayr-ayrlqda dand v onlar da itatsizliy thrik etdi.
Mhmmdli xanla lbir olmaa sz vern srkrdlr arasnda da
Nadir ahn yaxnlar var idi. O cmldn, mamverdi xan bivrdi v
baqalar (439).
Bununla bel, Mhmmdli xann tabeliyind olan srkrdlrin
he d hams bu itiaa qoulmad. Onlardan biri olan Mirlm xan
Nadir aha sdaqt nmayi etdirdi v onun Nadir aha sdaqti M-
hmmdli xann qzbin tu gldi.Bu iki xsin tabeliyind olan
qoun dstsinin qar-qarya glmsi nticsind syanlar mlub
oldular, onlarn rhbrlri, o cmldn Mhmmdli xan hbs edildi
v Nadir ahn mri il gzlri xarld (440).
Nadir ah Osmanl dvlti il slh mqavilsinin imzalanmasna
nail olandan sonra yenidn Xorasana qaytd. Onun Xorasana gedn
yolu sfahan v Yzddn kedi. Nadir ah 1747-ci ilin vvllrind
Kermanda da oldu. str Kermanda v istrs d digr mntqlrd
oxlu qtllr hyata keirildi. Nadir ahn olduu mntqlrd sda-
qtin bh etdiyi insanlarn klllrindn minarlr quruldu.
1746-c ilin vvllrind ba vern v son nhaytd Nadir ah
n facili sonlua gtirn syanlardan biri d Sistan syan idi. Bu
syan 1746-c ilin martnda balad v slind Nadir ahn hyatnn
sonun kimi davam etdi. Hmin syann balanmasnn sas sbb-
lrindn biri kimi Nadir ahn ar vergilr tyin etmsi gstrilir.
Alm Ara-ye Naderiy gr, Ftli xan Nadir ahn mrhmti v
fqti nticsind Sistan hakimi vzifsin qdr yksldi. Lakin
onun hakimliyi dvrnd vilaytin vergilrinin toplanmasnda my-
yn problemlrin ortaya xd, byk miqdarda divan vsaitinin
mnimsnildiyi Nadir ahn qulana atdrld. Nadir ah bununla la-
qdar vilayt xsusi maliyy mmurlar gndrdi ki, yaranan borc
toplanb dvlt xzinsin krlsn. Vilaytd byk borc yaran-
d n Nadir ah Ftli xan Sistanini, Mir Kuek xan v bir ne
digr yan hzuruna arb vergilrin hesabatn vermlrini istdi.
Ftli xan v digr yanlar Nadir ahn arnn onlar n faci il
qurtaracan anladqlarndan onun hzuruna getmdilr v Nadir aha
mxalift yolunu tutdular (441).
Ftli xan dvlt xzinsin gndrmli olduu yz min tmni
mrkz gndrmdi v onu qoun dstsinin mhkmlndirilmsin
srf etdi. Qoun dstsinin sralarn genilndirdi, traf mntqlr
talan yrlr etdi. Nadir aha itatsizlik gstrn beluclar v digr
mntqlrin syanlar da Ftli xana qouldular. Sistan syan ba-
lananda Nadir ah Mhddn raqa doru hrkt edirdi. O, drhal
Mhmmdrza xan Qrxlnn tabeliyin ahsevn, Mrv, fqan v b-
dali dylrindn tkil olunmu 10 min nfrlik bir qoun dstsi
verdi. Mhmmdrza xan Frh atb orada bir ne gn dayanmal
v sonra Sistan hakimlrin v tayfa balarna mktub gndrrk
onlar Nadir ahn hzuruna armal idi. Sistan hakimlri v yanlar
mr tabe olmadqda msl Nadir aha atdrlmal v bundan sonra
onlara qar hans yol tutulaca myynlmli idi (442).
Kelatda olan Mhmmdrza xan Nadir ahn taprn alandan
sonra Mrvdn, bivrddn, Heratdan qoun dstsini toplayb Frh
yolland. Orada ona Nadirabad bylrbyinin toplad 8 minlik qo-
un dstsi qouldu. Nadir ahn gndrdiyi qoun dstsi il Ftli
xann qoun dstsi arasnda ba vern dyd syanlar mlu-
biyyt dar oldular. Mhmmdrza xan syann rhbri olan Ftli
xan v bir ne digr yan hbs edib Nadir ahn yanna gtirdi.
1746-c ilin oktyabrnda Ftli xan kor edildi.
Lakin bununla Sistan syanna son qoyulmad. Sistan hakimi hbs
edils d yerli hali yen d mrkzi hakimiyyt tabe olmaqdan imti-
na etdi. Mir Kuek v Mir Rstm adl asaqqallarn trafnda birl-
n syanlar vilayt paytaxtn trk edib Xac dana kildilr v
bu dan ykskliklrind yerln qalaya sndlar. Hmin qala eti-
barl mdafi imkanlarna malik idi. Qala bir trfdn dalarn yk-
skliklrind tikilmidi, digr trfdn d onu su hat edirdi. Qala
trafndak su zola xeyli geni idi v onu gmisiz kemk mmkn
deyildi. Sistanllarn Xac dandak qalaya ymalar Mhmmd-
rza xan trfindn Nadir aha atdrld. Amma ndns onlarn zrr-
sizldirilmsi Mhmmdrza xana deyil, Nadir ahn qarda olu
liqulu xana taprld (443). Nadir ah frqin varmasa da, bu qrar
onun hyatnn facili sonluuna yol ad.
Nadir ahn taprn alan kimi liqulu xan drhal Frh yol-
land v oradak qoun dstsin rhbrliyi z zrin gtrb Sistana
doru hrktini davam etdi. Blgy daxil olanda liqulu xan ahid
oldu ki, hali evlrini trk edib Xac dana kiliblr. Vilaytd yal-
nz tk-tk adamlarla rastlamaq mmkn idi ki, onlar da arsizlr idi
v daa qaa bilmmidilr. Onda liqulu xan Xac dana yollanma-
qrarladrd. Qalaya trf irlilmk n sal v qayqlar hazrlan-
d. Amma grnr ki, liqulu xan gstrdiyi chdlrind bir nticy
nail ola bilmdi. Qrx gn rzind Sistan syanlar zrrsizldiril-
mmi qalrd. Nadir ah tez-tez aparlar gndrib vziyyti yrnir v
qiyamn yatrlmamasna gr narahatlq keirirdi. ox gman ki,
Nadir ahn bel narahatlq keirmsin v Sistan syanna ciddi
diqqt ayrlmasna sbb yalnz oradak syanlarn zrrsizldiril-
msi mslsi deyildi. Nadir ah artq liqulu xann da ona qar x-
masndan bhlnmy balamd. 40 gn rzind liqulu xann bir
nticy nail olmamasndan o bel bir qnat gldi ki, qarda olu
bu syann yatrlmasnda maraql deyil. bhlrin son qoymaq
n Nadir ah yenidn Mhmmdrza xan mrvlilrdn ibart qoun
dstsi il Sistana gndrdi. Mhmmdrza xan da drhal yola dd.
O, Heratda olarkn Nadir ahn son qddarlqlarndan, n yaxn adam-
lar arasnda bel ktlvi qrnlar aparmasndan qorxuya dd. O da
Nadir aha itatdn boyun qard v yenidn Mrv dnd (444).
Mhmmdrza xann itatsizlik yolunu tutmas tezlikl Nadir aha
atdrld. Amma hmin vaxtlarda liqulu xann asiliyi onun n
daha qorxulu idi v ona gr d btn diqqtini mhz liqulu xann
neytralladrlmasna ynltdi. Bu problemin hllin nail olmaq n
Nadir ah znn n snanm silahdalarndan saylan Thmasib xan
Clayiri Sistana gndrmyi qrara ald. Mlum olduu kimi, Thma-
sib xan fqanstann v Hindistann hakimi tyin edilmidi v Sistan
qiyam cryan edn vaxt o, Nadir ahn grn glmidi. Nadir ah
da bu frstdn yararlanma qrarladrb ona qoun dstsi il Sis-
tana yollanma taprd. Nadir ah onu da taprd ki, liqulu xanla
grb shbt etsin v itatsizlik yolundan dndr bilms onun
boynunu vurdursun (445).
Thmasib xan Clayir Nadir ahn mri il Sistana z tutdu. Amma
onun Sistana glii d burada alovlanan qiyamn yatrlmasna kmk
etmdi. ksin, liqulu xan trafnda qiyam qvvlrin artmas Na-
dir ah hakimiyytin olan thlkni daha da artrd.
STFRAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.154; Srdadvr
. Tarix-e nezami v siyasi-ye douran-e Nader ah far. C.I,
Tehran, 1378, s.926
2. Hanvey C. ... s.154
3. Astrabadi M. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi. Tehran, 1368, s.347;
Semnani P. Nader ah baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran, 1368, s.141
4. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.347; Semnani P. ... s.142
5. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.347
6. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.347; Qodusi M.H. Nadername.
Xorasan, 1339, s.291
7. lirza far Cm. iri ba mir. Tehran, 1373, s.94-95
8. Moqtder Q.H. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383,
s.57-58
9. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c. 118
10. Mrvi M.K. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran, 1384, s.441-442
11. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 447
12. Yen orada
13. Yen orada, s.449
14. Qodusi ... s.293
15. Yen orada, s.293-294
16. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 449
17. Yen orada, s.453
18. Qodusi ... s.294
19. Yen orada, s.296-297
20. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 453
21. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.347
22. Hanvey C. ... s.155
23. Asef, Mirz Mhmmd Haem. Rostm-t tvarix. Tehran, 1379,
s.180-181
24. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 455
25. Yen orada
26. Hanvey C. ... s.158
27. Azrbaycan tarixi. Bak, 1994, s.514
28. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 455
29. Qodusi ... s.299
30. Yen orada, s.299-300
31. Yen orada, s.301
32. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.456
33. Qodusi ... s.301-302
34. Yen orada, s.304-306
35. Yen orada, s.306
36. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 456; Hanvey C. ... s.158; ^OKKapT
H., c.125
37. Qodusi ... s.308
38. Yen orada
39. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 457
40. Qodusi .. s. 309; ^OKKapT H., ... c.125
41. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.
42. ^OKKapT H., ... c.124
43. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 458-460; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s.355,
44. Semnani P. ... s.158; ^OKKapT H., . c.132
45. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 472
46. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.364-365
47. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 472
48. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 365
49. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.366; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 473
50. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 367; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 475
51. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 480
52. Yen orada, s.481
53. Semnani P. ... s.163
54. Moqtder Q., ... s.63-64
55. Yen orada, s.65-66
56. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 481; Moqtder Q., ... s.65
57. ^OKKapT H., ... c.178; Larudi N., ... s.113
58. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 486; Moqtder Q., ... s.66
59. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 486
60. Yen orada, s. 486-487
61. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 488; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 372
62. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 488;
63. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 489; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 373
64. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 489-490
65. ^OKKapT H., c.140
66. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 491-483; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 375
67. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.493-494; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 375
68. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 494-495
69. Moqtder Q., ... s.66-67
70. Yen orada, s.68-69
71. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 543
72. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 544; ^OKKapT H., ... c.144
73. ^OKKapT H., ... c.144
74. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 545
75. Yen orada, s.545-546
76. Yen orada, s.548
77. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.551-552; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 393
78. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 394-395
79. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 397; ^OKKapT H., ... c. 146;
Moqtder Q., ... s.71
80. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 397; Moqtder Q., ... s.71
81. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 398
82. Meymndinejad M. Zendegiye por macra-ye Nader ah far.
Tehran, 1362, s.553
83. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 398; Larudi N., ... s.120
84. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 399; Larudi N., ... s.121
85. Quzanl C. Tarix-e nezami-ye ran. Tehran, 1315, s.524; Larudi
N., ... s.121
86. Semnani P., ... s.191
87. Hanvey C., ... s.207
88. Hanvey C., ... s.184; Otter J. Sfrname. sr-e Nader ah. Tehran,
1366, s.151
89. ^OKKapT H., ... c. 150
90. Yen orada, s. 149
91. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 553-554
92. Otter J ., ... s.151; Hanvey C., ... s.184-185
93. Quzanl C., ... s.526-527; Larudi N., ... s. 123-124
94. Quzanl C., ... s.529
95. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 400; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 558; Moqtder Q., ... s.73
96. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 400; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 559
97. Quzanl C., ... s.532; Larudi N., s. 128
98. ^OKKapT H., ... c.151
99. ^OKKapT H., . c.152; Moqtder Q., ... s.73
100. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.561
101. Yen orada, s.562
102. Yen orada
103.MyxaMMag Ka3HM. noxog Hagup maxa b HHguro. M., 1961,
c.187
104.Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s. 563; Moqtder Q., ... s.74;
Quzanl C., ... s.536
105. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 563; Quzanl C., ... s.537
106. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 564; Quzanl C., 536
107. Hanvey C.....s.186; Otter J .......s.153
108. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 564; Quzanl C., ... s.538
109. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 566; Larudi N., ... s.132
110. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 403-404
111. Meymndinejad ... s.576; ^OKKapT H., ... c.132
112. Meymndinejad ... s.568; Larudi N., ... s.133
113. MyxaMMag Ka3HM. noxog Hagup maxa b HHguro. M., 1961, c.
62-63
114. Meymndinejad ... s.569; Moqtder Q., ... s.75; Larudi N., ...
s.133
115. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 407; ^OKKapT H., ... c.154
116. Larudi N., ... s.133
117. Quzanl C., ... s.544-545
118. Yen orada, s.545
119. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 637
120. Yen orada, s.638-639
121. ^OKKapT H., . c.155
122. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 639; Quzanl C., ... s.548
123. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 640-641
124. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 680, 689; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s.411-412
125. Larudi N., ... s142
126. Larudi N., ... s.142; Moqtder Q.,... s.78
127. Larudi N., ... s.142; Moqtder Q., ... s.78-79
128. Quzanl C., ... s.558-559
129. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 690; Moqtder Q., ... s.80
130. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 691-694
131. Yen orada, s.694-695
132. Yen orada, s.696
133. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 412-413
134. ^OKKapT H., ... c.157; Larudi N., ... s148; Quzanl C., ... s.563
135. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 414
136. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 116
137. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 414; Hanvey C., ... 213
138. Quzanl C., ... s.572; Larudi N., 152
139. Quzanl C., ... s.572; Hanvey C., ... s.202; Hdis-e Nader ahi.
Tehran, 1376, s.178; Tehrani M. Tarix-e Nader ahi. Nadername.
Tehran, 1349, s.319
140. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 700
141. Quzanl C., ... s.574-575; Larudi N., ... s.153
142. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 712
143. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 415-416; ^OKKapT H., ...
c.162
144. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 416; Larudi N., ... s.154
145. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 41
146 Moqtder Q., ... s.81-82
147. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 709
148. Yen orada, s.710
149. Moqtder Q., ... s.83-84
150. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 716
151. LoKKapT H., ... c.164
152. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 718
153. ^OKKapT H., ... c.165
154. Hanvey C., 203; ^OKKapT H., . c. 165
155. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.417; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s.722
156. Meymndinejad .... s.621; Larudi N., ... s.161
157. Quzanl C., 581-582; Tehrani M. ... s.319
158. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 722
159. Larudi N., ... s.160; Moqtder Q., ... s.85; Tehrani M., ... s.320
160. Frezer C. Tarix-e Nader ah far v moxtsri z tarix-e slatin-
e Moqol dr hend. Tehran, 1363, s.104
161. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 418; ^OKKapT H., ... c.167
162. Meymndinejad ... s.622; Quzanl C., ... s. 583; Larudi N., ...
s.162
163. Hanvey C., ... s.205; Moqtder Q., ... s.86
164. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 722-723
165. Yen orada, s.724
166. Yen orada, s.726
167. Yen orada, s. 728-729
168. ^OKKapT H., ... c.168
169. Moqtder Q., ... s.87
170. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.730
171. Hanvey C.....s.206
172. Hanvey C., ... s.207; Qozide-i z monaat-e Mirz Mhmmd
Mehdi xan Astrabadi, moniylmmalek-e Nader ah far.
Tehran, 1383, s.3
173. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 731
174. Hanvey C., ... s.207
175. Quzanl c., ... s.588; Larudi N.....s.168
176. ^OKKapT H., . c.170
177. Qozide-i z ... s.31
178. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 732
179. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 733; Hanvey C., ... s.208
180. ^OKKapT H., ... c.170
181. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 733
182. Hanvey C., ... s.208-209; Quzanl C., ... s.589-590; Larudi N., ...
s.170-171; Semnani P., ... s.191
183. ^OKKapT H., . c.171
184. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 733
185. Hanvey C., ... s.210
186. Yen orada, s.211
187. Quzanl C., ... s.591; Larudi N., ... s.172
188. ^OKKapT H., . c.172
189. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 736; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 422
190. ^OKKapT H., . c.173; Larudi N., ... s.173; Semnani P., ... s.194
191. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 738; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 423; ^OKKapT H., ... c.173
192. Larudi N., 174-175
193. ^OKKapT H., . c.177; Hanvey C.. 216; Larudi N., ... s.176
194. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s. 745
195. Larudi N.. .. s.176
196. Alm Ara-ye Naderi. c.II, ... s. 746
197. Hanvey C., ... s.216; Semnani P., ... s.208-209
198. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 427
199. ^OKKapT H., . c.180
200. Hanvey C., ... s.217
201. Larudi N.....s.177
202. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 747
203. Larudi N.....s.178-179
204. Moqtder Q., ... s.89
205. Semnani P., ... s.212
206. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 750; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 429
207. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 751
208. Hanvey C., ... s.234
209. Yen orada, s.237-238
210. Hanvey C., ... s.239; ^OKKapT H., ... c.187
211. ^OKKapT H., ... c.187
212. Hanvey C., ... s.243
213. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 431; ^OKKapT H., . C..189
214. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 431; ^OKKapT H., . c.188
215. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 432
216. Yen orada, s.433-434
217. ^OKKapT H., . c.190; Hanvey C.. 245
218. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 434
219. Yen orada
220. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 752
221. ^OKKapT H., ... c.191
222. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 436-436, 442; Moqtder Q.,
... s.90; Larudi N., ...s. 190
223. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 436-437
224. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 756-757
225. Yen orada, s.759
226. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 438; ^OKKapT H., ... C..194
227. Larudi N.....s.191; ^OKKapT H., ... c.195
228. Moqtder Q.....s.93
229. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.776
230. Yen orada, s.777
231. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 445
232. ^OKKapT H., ... c.481; Semnani P., ... s.222
233. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 777, 778, 782
234. Moqtder Q., ... s.94
235. Yen orada, s.94
236. Alm Ara-ye Naderi. c.II, ... s. 787
237. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.479
238. Larudi N., ... s.197
239. Quzanl C., ... s.610; Larudi N., ... s.198
240. Quzanl C., ...s.611
241. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 447
242. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 788
243. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 448
244. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.788
245. Yen orada, s.789
246. Yen orada
247. Yen orada, s.790
248. Yen orada, s.792
249. Yen orada, s.794-795
250 Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.796; Moqtder Q., ... s.101
251. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 450; Larudi N., ... s.201
252. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 451
253. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 797
254. Yen orada, s.799
255. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye .... s. 486
256. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 803
257. Alm Ara-ye Naderi. c.II, ... s.804; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 453-454
258. Moqtder Q., ... s.101
259. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.487
260. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 805
261. Yen orada, s.807
262. Yen orada, s.808
263. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 455; Nader ah. Axrin
kevrqoa-ye ... s.487; Moqtder Q., ... s.102_________________
264. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 809
265. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 455
266. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 456; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 812
267. Larudi N., .. s.206; Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.489
268. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.814; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 457
269. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 457; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 815; Moqtder Q., ... s.104
270. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 458; Alm Ara-ye Naderi, c.II,
... s. 815
271. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 458; Nader ah. Axrin
kevrqoa-ye ... s.490-491
272. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 458-459; Nader ah. Axrin
kevrqoa-ye ... s.491
273. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 459
274. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 826-827
275. Larudi N., ... s.210
276. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 833
277. Xaterat-e tbib-e mxsus Nader. S. 812. Bax: frasiyabi B.
Oqab-e Kelat. Tehran, 1371, s.803-849
278. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 833-834
279. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 834; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 469; Moqtder Q., ... s.111
280. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 469
281. ^OKKapT H., ... c.230
282. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 841
283. Yen orada
284. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 466-468
285. Arunova M.R, rfyan K.Z. Doult-e Nader ah. Tehran, 1352,
s.218
286. Xaterat-e tbib-e mxsus-e Nader ... s.813
287. Yen orada
288. Arunova M.R., rfyan K.Z. ... s.219-220
289. Yen orada, s.220-221
290. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 471
291. Arunova M.R., rfyan K.Z. ... s.222
292. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 472
293. Arunova M.R., rfyan K.Z. ... s.224
294. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 472
295. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 844
296. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 845
297. Yen orada
298. Yen orada, s.847
299. Yen orada, s.847-849
300. Yen orada, s.849
301. Yen orada, s.850
302. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 479
303. Arunova M.R., rfyan K.Z. ... s.221
304. ^OKKapT H., ... c.250-251
305. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 483; ^OKKapT H., ... c.251
306. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 854
307. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 484
308. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 876
309. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.486
310. CoTaBOB H.A. CeBepHbr KaBKa3 b pyccKO-HpaHCKHx h pyccKO-
Type^KHx 0TH0meHHax b XVIII M., 1991, c.109
311. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 887
312. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 484
313. Yen orada, s.483
314. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 887
315. Yen orada, s.887-888
316. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 486-487
317. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 890
318. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 487
319. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 890
320. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 891; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 488
321. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 892; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 488
322. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 489
323. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 490; Moqtder Q., ... s.120;
.HoKKapT H., ... c.273
324. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 893
325. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 491
326. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 908
327. Yen orada, s.909
328. Yen orada, s.909-910
329. Yen orada, s. 910
330. Yen orada, s.910-911
331. ^OKKapT H., ... c.274
332. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 916-917
333. Yen orada, s.918
334. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 918; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 491
335. ^OKKapT H., ... c.276
336. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 492; ^OKKapT H., ... c.276
337. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 918
338. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 919-920
339. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 501
340. ^OKKapT H., ... c.279; Moqtder Q., ... s.122
341. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 511
342. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 1033
343. Yen orada, s.1034
344. ^OKKapT H., ... c.295
345. Larudi N. ... s.230; Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1042
346. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1035
347. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1043-1044; Tarix-e Cahanqoa-
ye Naderi ... s. 512-513
348. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1044; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 514
349. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 514
350. Yen orada, s.515
351. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 1045
352. Hanvey C., ... s.300
353. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 518-519; Hanvey C. ... s.301
354. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 519
355. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1056; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 520
356. Hanvey C., ... s.302; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 520
357. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1057
358. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1058
359. Moqtder Q., ... s.128
360. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1061-1062
361. Yen orada, s. 1062
362. Yen orada
363. Yen orada, s.1071
364. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1071; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 521
365. Moqtder Q.....s.127
366. Hanvey C., ... s.303-304
367. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 521
368. Hanvey C., ... s.305; ^OKKapT H., ... c.299
369. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 522
370. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 524; ^OKKapT H., ... c.301
371. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 527; ^OKKapT H., ... c.304
372. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 530-531; ^OKKapT H., ...
c.305; Larudu N., ... s.238
373. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 529
374. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 527
375. Semnani P., ... s284-285
376. Yen orada, s.285
377. Azrbaycan tarixi. C.III, Bak 1999, s.381; AnueB 0.M.
AnTHHpaHCKHe Bbicyn.neHHa h 6opb6a npoTHB Type^Kofi
OKKyna^HH b A3ep6afig^aHe b nepBOH nonoBHHe XVIII b. Ea^y,
1964, c.166
378. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 873
379. Yen orada, s.876
380. Yen orada, s.873-876
381. Yen orada, s.876
382. Yen orada, s.875
383. Yen orada, s.378
384. Yen orada, s. 879-880
385. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 880; A^neB 0.M.
AnTHHpaHCKHe Bbicyn.neHHa h 6opb6a npoTHB Type^Kofi
OKKyna^HH b A3ep6afig^aHe b nepBofi nonoBHHe XVIII b. EaKy,
1964, c.167
386. MaMegoBa r. PyccKHe KOHcy^y 06 A3ep6afig^aHe. 20-60-e
rogw XVIII BeKa. Ea^y, 1989, c.45
387. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 1036; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 502
388. Hanvey C., ... s.289
389. A^neB 0. ... c.168; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 503
390. Arunova M. R., rfyan K.Z., ... s.238
391. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1037; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 503
392. A^neB ., ... c.171; MaMegoBa r., . c. 45
393. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 1038; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 503
394. Arunova M.R., rfyan K.Z., ... s.240
395. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1039; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 504
396. Arunova M.R., rfyan K.Z., ... s. 244; AnneB 0., ... c.175
397. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1040;
398. Yen orada, s. 936
399. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 936; Semnani P., ... s.288
400. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 507
401. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 937
402. Yen orada, s.937-938
403. Yen orada, s. 942-943
404. Yen orada, s.941
405. ^OKKapT H., . c.288
406. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.944
407. ^OKKapT H., ... c.288
408. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 977
409. Yen orada
410. Yen orada, s.950
411. Yen orada, s.954
412. Yen orada, 958
413. Yen orada, s.959
414. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 960; ^OKKapT H., ... c.291
415. Hanvey C., ... s.294
416. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 963
417. Yen orada, s.965
418. Azrbaycan tarixi. Bak, 1994, s.519; Azrbaycan tarixi. C.III,
1999, s.383; A^ueB 0., ... c.197
419. A^ueB 0., ... c. 198
420. Yen orada
421. Azrbaycan tarixi. Bak, 1999, s.519
422. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1046-1047
423. A^ueB 0., ... c. 202
424. Arunova M.R., rfyan K.Z., ... s.248
425. A^ueB 0., . c. 202
426. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1047
427. Arunova M.R., rfyan K.Z., ... s.248; AnneB 0., ... c. 201
428. Azrbaycan tarixi. c.III, Bak, 1999, s.384
429. AnueB 0., ... c. 202
430. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1047
431. Yen orada
432. Arunova M.R., rfyan K.Z., ... s.249
433. AnueB 0., ... c. 211
434. Alm Ara-ye Naderi. c.III, ... s. 1073, 1084
435. Yen orada, s. 1085
436. Yen orada, s.1086
437. Yen orada, s.1088
438. Yen orada, s.1088-1089
439. Yen orada, s.1091
440. Yen orada, s.1092-1093
441. Yen orada, s.1184
442. Yen orada
443. Yen orada, s.1188
444. Yen orada, s.1189
445. Yen orada
V F SL
NADR AHIN LDRLM S
1. Nadir aha qar hyata keirilmi qsdlr
Nadir ah btn urlu hyatn at belind dylrd v hrbi
yrlrd keirmidi. Bu mddt rzind o, n mxtlif vziyytlrl
zlmi v mxtlif risqlrl qarlamd. Mlumdur ki, Nadir ah
itirak etdiyi dylrin hrktverici qvvsi idi, n hlledici anlarda
zn dyn n grgin nqtlrin ataraq hadislrin arln z
zrin gtrr v qolunun gc il dylrini d qlblr ruh-
landrrd. Nadir ah bel dylrd hyatn thlklr atmaqdan
bel qorxmurdu. Ona gr idi ki, Nadir ah dflrl lm thlksi
il qarlam v hr df d evikliyi v bir d bxt ulduzu onu real
thlklrdn salamat qurtarmd.
Btnlkd, Nadir ahn doulduu mhit risq v thlk il dolu
olan bir mhit idi. Trkmn v ymut tayfalarnn bivrd, Drgz
v Kelata aramsz talan yrlri, insanlar qrb atmalar, habel
mntqnin hakimlri arasnda gedn toqqumalar blgnin halisinin
hyatna olan thlkni daha da artrrd. Buna gr idi ki, insanlarn
hyat n adi tsadflrdn asl idi.
Nadir da uaqlnda ailsi il birlikd trkmn v ymut tayfala-
rnn talan yrlrinin v yerli tayfalar arasnda ba vern toqqu-
malarn ahidi olmudu. gr yazlanlar dorudursa, Nadir htta sir
d dmd.
Yuxarda gnc Nadirin misi il mnasibtlri haqqnda danl-
md. Bu mnasibtlr haqqnda mvcud olan mlumatlar daha ox
rvayt xarakterlidir.Bununla bel, bu mnasibtlrd d Nadirin h-
yatna mvcud olan thlkdn d sz alr. Guya Nadir Kelat hakimi
olan misini ldrb Kelata sahib xmaq istyirmi. misi is Nadiri
mhv etmkl onun trfdn olan thlkni aradan qaldrmaq istyir-
mi. Amma Nadir hadislri qabaqlayb ona qurulan tldn sa x-
m v misini ldrrk hyatn xilas ed bilmidi (1).
Nadirin hyatna qar istiqamtlnmi daha real thlk onun
Mhdi ial etmi Mlik Mahmud Sistani il mnasibtlri zaman
z xd.Nadir z dstsi il Mlik Mahmud Sistaninin xidmtin gir-
msini blg hakimlrinin v yanlarnn oxu istmirdi. nki onun
vilayt hakiminin yannda nfuz sahibi olmas digr yerli hakimlri
stlmsi demk idi. Ona gr dflrl Nadirdn Mlik Mahmuda
ikayt edildi. Mlik Mahmud da bu ikaytlri eidib onlar bir qdr
d gzlmyi ard. Nadir, Mlik Mahmudun yannda xidmti trk
etmsydi he bhsiz ki, ona qar qurulan tora dckdi. El M-
lik Mahmuda sui-qsd dzltmk plannn hyata kemmsi d
Nadir n potensial thlk idi. Mlik Mahmudun bu qsddn xbr
tutaca halda Nadirin sa qalaca mmkn deyildi. Ona gr Nadir
Mhddn bivrd geri dnd v dnmzdn vvl sui-qsd xb-
rinin Mlik Mahmuda atmamas n onunla bu id lbir olmaa
sz vern iki nfri ova artdrb ayr-ayrlqda qtl yetirdi (2).
Mlik Mahmud Sistanidn ayrlb bivrd qaytdqdan sonra Na-
dir traf mntqlr nzarti z lin almaa balad. Blgnin yerli
hakimlri Nadir mqavimt gstrir v onun tlblri il razlamaq
istmirdilr.Htta Nadirin silah gcn itat altna gtirdiklri d
gizlind ona qar sui-qsd planlarndan l kmirdilr. Bellrindn
biri Zand hakimi Qaraxan Zand idi. Nisada Sid Sultann itat
altna gtirilmsindn sonra Nadirl birlikd olan Qaraxan Zand
znn etibar etdiyi xslrl szlib gizlind Nadiri ldrmyi q-
rarladrd. Amma Nadir vaxtnda bu sui-qsddn xbr tutaraq Qara-
xan v onun hmfikirlrini qtl yetirdi (3).
Nadir, Mlik Mahmud Sistanini Mhddn qovduqdan sonra onun
silahdalarndan olan Hseyn Sultan bir qdr fallab Qayen mnt-
qsini z nzarti altna ald. 1727-ci il avqustun 5-d Nadir, Thma-
sib Mirz il birlikd Qayen doru hrkt balad v ox kemdi
ki, sistanllar oradan qovdu.Sonda Nadir Behdadin fqanlarnn zrr-
sizldirilmsin yolland. sti havada dstnin irlilmsi v dy
aparlmas tin olsa da Nadir Behdadini d nzart altna ald v son-
ra da Senqana doru hrktini davam etdirdi. Bu qalann alnmas
urunda aparlan dy zaman Nadirin yaxnlnda olan toplardan
biri atlrin grginliyin dzmyib partlad. Topun trafnda olan bir
ne dy hyatlarn itirslr d, Nadir bu thlkdn tsadfn
sa xd (4).
1728-c ild Mazandaran, Rt v Lahican istiqamtind at oynadan
Mhmmdli xan v Zlfqar xan Mhd, Thmasib Mirzy x-
br gndrdilr ki, gr o, hmin blgy glrs onun ahln qbul
edr v blgnin d onun hakimiyyti altna gtirilmsin kmk
edrlr. Amma adlar kiln xanlar gizlind Thmasib Mirzy onu
da atdrdlar ki, onlar Nadir qar sui-qsd tkil etmk niyytin-
ddirlr.Thmasib Mirz bu xbri mmnunluqla qarlad, Nadiri
Mazandaran v Astrabada qoun xarmaa svq etdi , amma ona qar-
ba ver bilck sui-qsd haqqnda eitdiyini aqlamad.Lakin
Nadir z msldn xbr tutdu. Buna baxmayaraq, Nadir Mazan-
darana qoun kmy raz oldu. Mazandaranda Khn Mkan adl
yerd qounlar drg saldlar. Bu vaxt adlar kiln xanlarn a-
parlar Thmasib Mirz il laq saxlayrdlar. Nadir is onlarn glib-
getmsini v Thmasib Mirznin davrann nzart altnda saxlayr-
d.Thmasib Mirznin drgdn aralanb adlar kiln xanlara qo-
ulmas il Nadirin qtl yetirilmsi ba vermli idi. Bu niyytin hya-
ta keirilmsi n bir ne gndn sonra Thmasib Mirz drg-
sini trk edib Mhmmdli xanla Zlfqar xana birlmy chd
gstrdi. Lakin Nadir bu chdin qarsn ald, onu geri qaytarb M-
hd gndrdi. Zlfqar xanla Mhmmdli xan is itat altna gti-
rildi v Mazandaranla Astrabad da Nadirin himay etdiyi Thmasib
Mirz hakimiyyti altna dd (5).
Nvbti thlk Nadiri 1729-cu ilin maynda, Kafirqala trafnda
Herat tutmu bdali fqanlarna qar dyd haqlad. Mlumdur ki,
hmin dy fqanlarn stnly il balad. Bel olanda Nadir bir
dst svari il gzlnilmz hcuma kedi v dy meydannda v-
ziyyti z xeyrin dyi bildi. lbyaxa dy zaman onun qarsna
xm dmn svarilrini Nadir vurub atdan yer salsa da z d az
qala onlardan birinin zrbsinin hdfin evrilckdi. Ona tulanan
dmn nizsi Nadirin sa ayana dydi v onu ar yaralad. Mv-
cud olan mlumatlara gr, Nadiri yaralayan xs Hac Mekin adl
birisi idi. O, sz veribmi ki, ya Nadiri ldrck, ya da z lckdir
(6).
El hmin ild bdali fqanlar il Herat trafndak dyd baqa
bir tsadf Nadiri real lmdn xilas etdi. Gn rzind davam edn
ar dylr arasnda yaranan frstdn istifad edn Nadir adrna
dnb bir qdr istiraht etmk istdi. Nadir silahn v lbssini a-
drn iin qoyub yaxnlqda dzldilmi kk gldi. El bu an Nadi-
rin yenic trk etdiyi adr fqan topularnn hdfin evrildi. Top
mrmisi adrn tavann para-para etdi v adr yararsz hala dd
(7).
Buna oxar olan bir hadis 1734-c ilin noyabrnda Gnc qalas-
nn mhasirsi zaman da ba verdi. Mhasiry rhbrlik edn Nadi-
rin adr qalada yerldirilmi Osmanl toplarnn at msafsind
idi. Nadir adrnn yerinin dyidirilmsin icaz vermynd onun
qabana da hasar kildi. Bu hasar adrn top atlrindn qorun-
mas n nzrd tutulusa da osmanllar yen d adr at tuta
bildilr. Nadir yen dylrin bir gn hmin adrn yenic trk
edn kimi ora Osmanl toplarnn mrmisi dd. Top mrmisi adrn
daxilind Nadirin oturduu taxtn knarnda partlad v gr Nadir
adr trk etmmi olsayd onun sa qalaca da qeyri-mmkn ola
bilrdi. El Gnc trafndak dylrin gediind Osmanl toplarnn
mrmilrinin biri Nadirin ox yaxnlnda partlad. Mrmi o drcd
yaxnda partlad ki, onun zrbsindn ln dynn qan Nadirin
stn ilndi. Nadirin zn is bu df d he n olmad (8).
1735-ci ilin iyul aynn vvlind Dcl ay knarnda Topal Os-
man paa il uursuz dynd Nadir daha bir real thlk il rast-
lad. Son drc grgin ken lbyaxa dylrd Nadir iki df
dmn hdfin evrildi. Hr iki halda da gll Nadirin atna dydi
v z salamat qurtard. Birinci halda iki Osmanl tfngdar Nadiri
at tutdu. Onlarn at Nadirin atn tlf etdi v onun yer yxldn
grn dylrdn biri z atn Nadir verdi. He bir xtr dym-
yn Nadir yen atna minib dy davam etdirdi. kinci thlk is
dyn baa atmasna yaxn ba verdi. zc v son drc ar n-
ticlrl davam edn dyn daha bir grgin vaxtnda Nadir istiqa-
mtlnmi gll yen Nadirin atna dydi. Atla brabr Nadir d yer
yxld. Nadirin ayaqlarndan biri atn altnda qald n bir qdr
zildi v ona gr Nadir yxld yerdn drhal ayaa qalxa bilmdi.
Onun azacq lngimsini oxlar srkrdnin ldrlmsi kimi qbul
etdilr. Nadir qvardiyasnn dylrindn biri onu qaldrb ata
mindirdi v drhal da dy meydanndan xard ki, ona daha baqa
bir xtr yetirilmsin (9).
Nadir ahn ldrlmsin istiqamtlnmi chdlrdn biri d
Hindistan yr zaman ba verdi. Yerli hali vvlc taxl ardnca
gedn Nadir ah dylrini qtl yetirdilr. Sonra da Nadir ahn
ldrlmsi haqqnda ayilr yayld v itialara vst verildi. Na-
dir ah hrd n ba verdiyini z gz il grmk n hr kl-
rin xanda ona qar tulanm tfng atinin hdfin evrildi. Na-
dir bu df d glldn knarda qald. Amma ona tulanan gll ya-
nndak dst basnn hyatna son qoydu (10).
Nhayt, Nadir ahn taleyinin, onun qurduu dvltin glcyinin
myynlmsin ar tsir gstrn v geni ks-sdaya sbb olan
sui-qsd hadissi 1741-ci il mayn 15-d Nadir ahn Savadkuh me-
lrindn keib Qaduk keidin doru irlilyrkn ba verdi. Mn-
blr mvcud olan mlumatlara sasn demk mmkndr ki, Nadir
ahn qtli il nticlnn sonuncu qsd istisna olmaqla Savadkuh me-
lrind ba vern sui-qsd hadissi ciddi kild planladrlm bir
qsd idi. Dastana doru hrkt zaman Nadir ahn gzlmdiyi
halda aaclarn arasndan atlan gll ona azacq xtr yetirs d atn
yer srdi. Bu vaxt onun ayqlq nmayi etdirmsi v at il brabr
znn d yer srili qalmas Nadir ah nvbti atin xtrindn qo-
rudu.
Bu qsd edilnd Nadir ah hrtinin v fatehlik zmtinin zirv-
sind dayanrd. Ucu-buca grnmyn bir imperiya onun qlncnn
itati altna dm v blgnin n gcl dvltlri onunla hesab-
lamaq mcburiyytind qalmdlar. Mhz bel bir zamanda kimins
onu ldrmy crt etmsi Nadir ah tamamil zndn xard.
Aaclar arasndan atlan atdn sonra Rzaqulu Mirz drhal zn
onun yanna atdrd (11).
Ayaa qalxdqdan sonra Nadir ah at alan yer getdi. Amma
orada bir kimsdn sr-lamt tapmad. Nadir ah bh etmirdi ki,
ona at aan onun z qounun dylrindndir. nki knar adam
csart edib bu qdr qounun arasna girmz v ahn zn at a-
mazd. O, minbalara v srkrdlr mr etdi ki, dstlrini yoxla-
snlar v yerind olmayan dynn siyahsn tutub ona versinlr.
Bundan baqa Nadir ah minbalar, yzbalar v onbalar ayrca
yanna toplad v onlar da ciddi kild vziflndirdi ki, dy-
lrini diqqtl nzrdn keirsinlr, onlarn arasnda hndrboylu,
qarabnizli, zif ndaml v znd ik xstliyinin lamtlri olan
xslr olarsa onlar Nadir ahn hzuruna gtirsinlr. Lakin btn qo-
unlarda bu lamtlr uyun gln bir kims taplmad. Bu vaxt ahn
xidmtind olan irin by Taymni v Aamirz Taymni Nadir aha
atdrdlar ki, gstriln lamtlr uyun olan bir qulluqular var
idi. Nikqdm adlanan hmin qulluqu bir ne gndr ki, frarilik
edib qamdr. Nadir aha o da atdrld ki, Nikqdm tfng atmaq-
da ox mahir idi v htta qaranlq geclrd bel ilan gzndn hdf
alma bacaran dydr.Veriln xbrlr gr onun igidlik v
catd d tay v brabri yox idi. Nadir ah bunu eidn kimi
Trkstana, Hindistana v lknin btn vilaytlrin frman
gndrdi ki, hakimlr, klntrlr, mmurlar Nikqdm lamtind
olan xsin axtarna balasnlar v ona rast gldiklri tqdird hbs
edib Nadir ahn hzuruna gndrsinlr. Nadir ah Herat hakimin v
Herat hakiminin vkilin ayrca mktub gndrdi ki, Nikqdmin
axtar il mul olsunlar. Grnr, Nikqdmin sln Herat
vilaytindn olmas mlum imi. nki bir mddtdn sonra Herat
hakiminin vkilin atdrdlar ki, Nadir ahn qounlarnda xidmt
etmi Nikqdm adl bir xs lng oymandadr. Herat hakiminin
vkili Qasm by bu xbri eidn kimi 50-60 nfrlik bir dst il
hmin mntqy yola dd. Qasm by Nikqdmi tklikd adrda
istiraht edn yerd tapd. adr mhasiry alb onu hbs etdilr v
Herata gtirdilr (12).
Hbs alndqdan sonra Nikqdmdn sorudular ki, Nadir aha
gll atmas onun dncsizliyinin nticsi idi, yoxsa catinin
niansi? Nikqdm is qorxmadan cavab verdi ki, Nadir ahn cli
hl atmaybm. Ona gr mnim gllm boa xd. Yoxsa Nadir
ah torpaa gmlckdi, mns lk sahibi olacaqdm (13).
Nikqdn Heratdan aparlarn mayiti v mhafizsi altnda
Nadir ahn hzuruna yola salnd. Bir mddtdn sonra onu irvanda
olan Nadir ahn yanna gtirdilr. Nadir ah vvlc onunla tklikd
shbt etdi, Allaha and idi ki, gr dorusunu danarsa Nikqdmin
hyatna toxunmayacaqdr. ks tqdird is onu qtl gzldiyini bil-
dirdi. Alm Ara-ye Naderinin hadtin gr Nikqdm ldrl-
mycyin sevindi v Nadir aha aadaklar dand: Snin grn
gznn qurban olum, bel bir vziyytd sn mni tapmsan. Ms-
l beldir ki, mn Rzaqulu Mirznin qulluqular il dostluq v yol-
dalq edirdim. Dflrl Rzaqulu Mirznin hzurunda olub nam al-
mam.Dflrl mn buyurdu ki, sn bir i taprsam onu icra edr-
snmi? Mn d dedim ki, gr olumun ban istsn onu hzuruna
gtirrm. Xatircm olandan sonra mni xsusi bir xlvt yer ar-
d. Orada Mhmmd Hseyn xan Qacar, Rhim Soltan Mrvi v f-
ar srkrdlrindn daha iki nfr var idi. Mn dedi: sn hmtli
hkmdar at belind olarkn gll zrbsi il yer sr bilrsnmi?
Mn bir saat susub dedim- gr frst yaranarsa limdn glni ed-
rm (14).
Nikqdmin szlrin gr, oradaki srkrdlr d bildirdilr ki,
Nadir ah bu yaxnlarda Hindistandan qaytmaldr v bir ne gndn
sonra Herata glckdir. gr yolda hrkt zaman bu i grls daha
yax olar. Guya Nadir ahn lmndn sonra lknin idar edilm-
sini onlar tamamil z llrin keir bilckdilr. Nikqdm Nadir
aha atdrd ki o, Herata qaydarkn ald tapr yerin yetirmk
n Frh yolland, Nadir ahn dstsin qouldu v onun qtl
yetirilmsi n frst arasa da bu ona qismt olmad. Onda Nikq-
dm Heratdan Mhd qaytmal olur v mslni Rzaqulu Mirzy
v digr srkrdlr danr. Guya Rzaqulu Mirz d ona bildirib ki,
veriln taprn icras n Maruaq nahiyysind daha yax imkan
olacaqdr.
Nikqdmin verdiyi ifady gr, o, bir mddt xstlnmli oldu
v Nadir ah Trkstan fth edib Mhd qaydanda onu qtl yetir-
mk mmkn olmad. Guya bundan sonra Rzaqulu Mirz onu bir d
yanna ard, z vziyytindn ona ikaytlndi v mrinin hl d
icra olunmamas n tssflndiyini bildirdi. Nikqdm d bu df
ona sz verir ki, daha frsti ldn vermyck v Nadir ahn qtli
n btn gcn toplayacaqdr. Bildirdiyin gr, Nikqdm Nadir
ahn btn hrkt yollar zrind pusquda oturdu v nhayt Sa-
vadkuh melrind Nadir ah hdf gtr bildi. Nikqdm bir daha
tkrar etdi ki, Nadir ahn cli atmad n gllsi boa xd (15).
Mnblrd v tdqiqat srlrind Rzaqulu Mirznin Nadir aha
qar sui-qsdin tkilind itirak birmnal kild n tsdiq olunur,
n d inkar. Bu bard irli srln mxtlif fikirlr yalnz ehtimal xa-
rakteri dayr.Htta Nikqdml bal mslni daha trafl iqlan-
dran Alm Ara-ye Naderinin mllifi d Rzaqulu Mirznin bu m-
sldki itirak il bal aydn mnasibtini bildirmmidir.
Nadir ah is Nikqdmin syldiklrin inand. nki vvldn
d Rzaqulu Mirznin bir sra xoaglmz hrktlri bard mlumat-
lar almd. Bir trfdn d Nadir ahn traf ona Rzaqulu Mirznin
ahlq iddiasna dmsi bard xbrlr atdrrdlar. Ona gr Nik-
qdmin trafl ifadsi Nadir ahn bhlrinin gclnmsin sas
verdi.
Mnblrdki mlumatlardan aydn olmur ki, Nadir ah Nikqd-
min Rzaqulu Mirz il shbtlrinin ahidi kimi adlarn kdiyi xan-
lar da soru-suala kdi ya yox. Amma Nadir ah Nikqdmdn eit-
diklrindn sonra minlikl qrara gldi ki, Rzaqulu Mirz ona qar
tkil olunan sui-qsdin itiraksdr. O vvlc Nikqdmi czalan-
drd. ldrmycyin sz verdiyi n onun gzlrini xarmaqla
kifaytlndi. Sonra da hkimlr taprd ki, onun kor edilmi gzl-
rinin malicsi il mul olsunlar (16). Mlumdur ki, Rzaqulu Mirz
d bel bir cza il qarlamal oldu.
1745-ci ild Dastana yr dvrnd d Nadir ah yenidn ona
qar planladrlan sui-qsdin hdfi oldu. Bu sui-qsd ona yaxnlar
trfindn deyil, yerli yanlar trfindn planladrlmd. 1745-ci ilin
yaynda kid Hac lbiy qar dydn geri qaydanda Nadir
ah qrara gldi ki, Carla Qaytaq arasnda, yriay hvzsind qiyam
qaldrm lzgi Yaqubu zrrsizldirsin. Veriln mlumata gr, Ya-
qubun trafnda 3 min nfrlik bir dst toplamd. Nadir ah da 6
minlik bir dst il yriay hvzsin doru hrkt balad. O,
yriay hvzsind Narl dr adl yerd drg sald. Lzgi Yaqu-
bun harada yerlmsi bard mlumatlar dqiqldirilndn sonra
Nadir ah bir ne gn istiraht etdi (17).
Lzgi Yaqubun adamlar da Nadir ahn qvvlrini mahid al-
tnda saxlayrdlar. Bu qvvlrin Narl drd istiraht dayanmas
drhal lzgi Yaquba xbr verildi. Bu xbri eidnd lzgi Yaqubun
dylrindn drd nfr irli xb Nadir ah el yatd yerdc
mhv etmy sz verdilr. Onlar drhal Narl dry trf yola dd-
lr v Nadir ah dylrinin libasn geydiklrindn tinlik k-
mdn gec vaxt drgy daxil oldular.Mnbnin verdiyi mlumata
gr, onlar drgy daxil olmaq n bzi vaxtlar itlr kimi dizi
stnd srndlr. Bu yolla onlar mhafizilrin diqqtindn yay-
na bildilr. Onlardan ikisi Nadir ahn adr yaxnlnda mhafizd
dayandlar, ikisi is llrind qlnc Nadir ahn adrna daxil oldular.
Nadir ah adrnda hmi iki dd am yandrarm. Tsadfn h-
min gec bu amlar da snbm. Gcl klk htta adr da ard.
adra daxil olanlar yalnz z qlnclarn Nadir aha trf ata bildilr.
nki adrn amas onlarn daha da yaxna glmsin imkan verm-
di. Atlan qlnclar boa xdlar. Nadir ah ss-ky yuxudan oyanb
haray kdi. Alm Ara-ye Naderinin hadtin gr, Nadir ah yu-
xudan oyanb Azrbaycan trkcsind qqrd:N xbrdir? Bu
zaman mdafiilr tklb gldilr. vvlc bayrda mhafiz kimi
dayanm iki nfr ldrld. Sonra adrn altnda qalm digr iki
nfr d xarlb qtl yetirildi. Nadir ah eyni zamanda onun mhafi-
zsind shlnkarla yol vermi hmikeik dstsindn v mhafi-
zilrdn 30-40 nfrin qtlin frman verdi (18).
Nadir ah bir daha tsadf nticsind onun n qurulmu sui-
qsddn hyatn qurtara bildi.
2. Nadir ahn qtli
Qeyd etmk lazmdr ki, yuxarda haqqnda danlan sui-qsd
chdlrindn Nadir ah adi bir tsadf nticsind nicat tapmdsa,
sonuncu sui-qsd hadissind is adi bir tsadf onun hyat bahasna
baa gldi. Amma slind, bu qtl Nadir ah dvrnn v mhitinin
bir reall idi. Onun qurduu dvltin mahiyyti d bel bir facili
sonluu istisna etmirdi.
Nadir ahn dvlti gc zrind qurulmudu v dvltin sas siya-
sti d balca olaraq bu gcn miqyasndan asl idi. Konkret tarixi
raitd bel bir dvlt uzun mddt mr sr bilmzdi v ox tez-
likl lkni bryn itia v qiyamlar da bunu nmayi etdirdi. lk
daxilindki narazlqlar v itialar el bir miqyas ald ki, qtli r-
fsind Nadir ah z d baa dd ki, onun hyatna olan thlk
addm-addm yaxnlamaqdadr.
Mnblr v tdqiqatlar Nadir ahn qtlin aparan sbblr iri-
sind onun xstliyi mslsi zrind geni dayanrlar. Mlumdur ki,
Nadir ah fiziki chtdn gcl bir xs olmudur. O, malik olduu
gc v enerjisi il n ar dylrin hrktverici qvvsin evri-
lrdi. Nadir ahn toppuzunun zrbsin kims dz bilmzdi. At ap-
maqda, qlnc oynatmaqda, toppuz vurmaqda o, ad xarmd. Tdqi-
qatlarn da qeyd etdiyi kimi, txminn 50 yalarna kimi Nadir ah
shhtindn ikayt etmmidi. Amma Nadir ahn srdy hyat trzi
son drc yorucu v ar bir hyat trzi idi. Onun qarlad fiziki
grginlik szsz ki, salamla tsirsiz t bilmzdi. Nadir ah htta
taxt-taca yiylnndn sonra da hyatn at belind v adrlarda
keirirdi. Dalq razilrin soyuq qnda Nadir ah aylarla adrlarda
qalrd. Bir trfdn d drg hyatnn mkmml olmayan qida-
lanmas onun shhti n problemlr yarada bilrdi. Minlrl kilo-
metr msaf qt etmsi, bu mddt rzind gzlnilmz snaqlara sin
grmsi v btn bunlardan sonra fatehlik zmtini nmayi etdir-
msi vaxt tdkc shhtind z ifadsini tapd.
Mnblrin verdiyi mlumata gr, Hindistan sfrindn vvl Na-
dir ahda ar md xstliyi var idi. Hmin xstlik Nadir ah ciddi
narahat edirdi. Shhtind problemin z xmasnn nticsi idi ki, o,
Hindistann tannm hkimlrindn olan lvi xan da geri qaydar-
kn z il gtirdi. lvi xann malicsi onun shhtini xeyli yax-
ladrd. Amma mlumdur ki, lvi xan Nadir ahn yannda uzun
mddt qalmad v Nadir ahn icazsi il Mkk ziyartin yolland.
Digr hkimlrin is sritli mslhtlr ver bilmmsi Nadir ahn
shhtind yenidn narahatlqlarn meydana xmasna sbb oldu
(19).
Lazmi malic almad n Nadir ahn shhtind arlarn id-
dtlndiyi vaxtlar da olurdu. Msln, mnblrin mlumatna gr,
ki yrndn Gyaya geri qaydarkn Nadir ahn shhtind ye-
nidn ciddi arlar zn gstrmy balad. Htta bir ne mnzil
Nadir ah xrkd, uzadlm vziyytd aparmaq lazm gldi. H-
kimlr i qarandan sonra onun vziyyti yaxlamaa balad (20).
Lakin btnlkd Nadir ahn shhtind problemlr qalmaqda idi.
Yerli hkimlrin tsirli malic yolu tapmamalar istr-istmz Nadir
ahn narahatlqlarn artrmaqda idi. Nhayt, Nadir ah shhtinin
malicsi n avropal hkimlrin dvt edilmsini mqsduyun
sayd. Bununla bal, ingilis ticart nmayndliyinin rhbri Pirson-
dan xahi edildi ki, Nadir aha tcrbli bir Avropa hkimi tapsn. Pir-
son da o zamanlar sfahanda olan kei Bazeni hkim kimi Nadir aha
tqdim etdi. Bazen kei olsa da tbabtl d maraqlanrd v o, Nadir
aha tqdim olunan vaxt artq myyn tcrby malik idi. Htta bir
sra xstliklrin malicsin gr hali arasnda ad xarmd. Kei
Bazenin malicsindn faydalananlar bunu Nadir aha yazdqlar
mktubda da tsdiq etmidilr (21).
1746-c ilin sonunda kei Bazen xsn Nadir aha tqdim olundu.
Nadir ah vvlc onu soru-suala tutdu v onun verdiyi cavablara diq-
qt yetirdi. Amma Bazen z xatirlrind bu soru-suallarn ndn
ibart olmasn tssf ki, xatrlamamdr. ki gndn sonra Nadir ah
onu yenidn yanna ard. Kei Bazen yerli hkimlrin yannda Na-
dir ahn malicsin balad v onun xstliklrin z mnasibtini
bildirdi. Onun gmannca Nadir ahda bdn boluqlarna su toplan-
mas xstliyi var idi.Tez-tez istifraq etmli olurdu ki, bu da onun nor-
mal qidalanmasna mane olurdu. Az quruluu, qara ciyrin arla-
mas onun xstliyinin lamtlri idi. Grnr, deyilnlr Nadir ahda
kei Bazenin tcrbsin bir minlik yaratd v 1746-c ilin sonunda
o, Nadir ahn ba hkimi vzifsin tyin olundu. Kei Bazen Nadir
ahn qsrind yer ayrld, ona ayda 50 tmn maa ksildi, istifadsi-
n bir at v iki qatr verildi. Bundan baqa bir ne nkr d onun xid-
mtind dayanmal idi (22).
Xstliyinin ndn ibart olduu bildirilndn sonra Nadir ah bu
xstliklrdn malic tyin edilmsini tlb etdi. Kei Bazen onun
xstliyinin tam saaldlmas n iki ay vaxt istdi.Onun verdiyi m-
lumata gr, hmin vaxt Nadir ahn ciddi xstliy mbtla olmasn-
dan artq iki il kemidi. Bununla bel, Nadir ah z fiziki gcn hl
saxlaya bilmidi.
Nadir ah xstliyin lamtlrinin z xmasn he d xolamrd.
Xsusil, shhtindki narahatlqlarn ona gndlik hyatn davam
etdirmsin mane olmasn istmirdi.Yerli hkimlr is el d bel
balamrd. Ona gr kei Bazen onun malicsi n iki ay vaxt
istynd Nadir ah bununla razlamad. O, drmanlarn hazrlanma-
s n kei Bazen 20-25 gn vaxt ver bilcyini syldi (23).
Kei Bazenin yazdqlarndan bel bir qnat glmk olar ki, Na-
dir ah shhtindki problemlr gr blk d zd grnndn daha
artq ziyyt kirmi. Bu ziyytlrdn cann qurtarmaq n Nadir
ah, kei Bazen byk midlr balayrd. nki vvllr Bazenin
adrna Nadir ahn hrmxanas yaxnlnda yer verilirdis, sonra-
dan onun adr Nadir ahn adrnn yaxnlna krld.
Kei Bazen Nadir ahn malicsin balamas il bal maraql
bir hadisni d z xatirlrind qeyd etmidir.
Kei Bazen ona veriln bir ay baa atdqdan sonra Kermanda
olarkn Nadir ahla yenidn grd v hazrlad drmanlar ona
tqdim etdi.Nadir aha bildirildi ki, shhtinin dzldilmsi n h-
min drmanlardan istifad etmkl 24-25 gn malic olunmaldr.
Nadir ah bu rtl razlad. Drmanlarn qbulu v bir mddt sakit
ken hyat onun shhtinin yaxlamasna xeyli kmk etdi. Buna
gr kei Bazen olan etimad daha da artd. Amma Nadir ah hki-
mim tvsiysin tam kild ml etmdi. Malicnin davam etdiyi
gnlrin birind kei ona sakitldirici drman verdi v hmin gn
tam istirahtd keirmyi xahi etdi. Havalarn soyuq olmas, gcl
qar yamas, qaln qar rty zrind htta hrkt etmyin tin
olduunu nzr alaraq kei, Nadir aha tkid etdi ki, adrndan
bayra xmasn. ks tqdird veriln drman fayda vzin, Nadir
aha ziyan gtir bilrdi. Nadir ah is bu tvsiyni qbul etmdi v at
belin minib bayra xd. Havann soyuqluu, at srmyin grginliyi
onun shhtini daha da pisldirdi v onun mdsindn qan ald.
Bazenin yazdna gr, ona paxllq edn yerli hkimlr Nadir ahn
yannda onun haqqnda pis fikir yaratmaa aldlar. Nadir ah xst-
liyinin gclnmsin gr vvlc yerli hkimlrdn izahat istdi,
sonra da Bazeni yanna artdrd.Bazen d bildirdi ki, xstliyin ye-
nidn zn gstrmsi Nadir ahn istiraht etmmsi il baldr.
nki barsaqlarn sakitldirilmsi n verilmi son drmandan
sonra istiraht ehtiyac var idi. Nadir aha bir daha mslht grld
ki, ona tyin olunan drmanlar iib istiraht etsin. Bundan sonra ox
tezlikl hmin drmanlarn faydasn hiss edckdir. Bazenin yazd-
na gr Nadir ah bu df mslhti qbul etdi v ox tezlikl onun
shhtind yaxlama ba verdi (24).
Kei Bazen sonra xatirlrind daha ox Nadir ahn hyatnn son
aylarnda ba vermi hadislri tsvir edir v daha Nadir ahn shhti
haqqnda lav mlumatlar vermir. Amma Nadir ahn hyatnn son
gnlrin kimi onu mayit etmsindn gman etmk olar ki, onun
shhtind myyn problemlr qalmaqda davam edirdi. Tdqiqatlar
da bunu tsdiq edirlr ki, hyatnn sonun qdr Nadir ah mdsindn
v qara ciyrindn ziyyt kdi. .Pikletin yazdna gr mrnn
sonuna yaxn xstliyini artq Nadir ahn siftind d oxumaq mm-
kn idi. ... Gznn trafnda qrmz rngli i yaranmd. Ola bil-
sin ki, bu, yuxusuzluun, nigaranln v prian hval-ruhiyynin
nticsi idi. Amma insanlar onun gzlrinin alacalanmasn qanin-
liyin lamti kimi rh edirdilr. Vaxt tdkc hzn v kdrin qara
prdsi onun zn qondu v onun grkmin dhtli grnt verdi,
baxlar qarsnda is duru gtirmk mmkn deyildi (25).
Shhtindki problemlr, daimi yorunluq, lk razisind v tra-
fnda ba vernlr he bhsiz ki, Nadir ahn hval-ruhiyysin,
davranna, mnvi-psixoloji durumuna tsir gstrirdi. slind, psi-
xoloji sarsntlar Nadir aha daha ar tsir gstrir v onun davran-
na bir nizamszlq gtirirdi. Bu baxmdan Rzaqulunun kor edilmsi
Nadir ahn zn son drc ar bir zrb oldu. Vaxt tdkc Nadir
ah mlinin pemanln daha ciddi kild hiss etmy balad,
sbrini itirdi, mnvi rahatlqdan mhrum oldu, zkasnda aqnlq
yarand, insanlara qar olan mrhmti ktldi. Olunun gzlrinin
xarlmas eyni zamanda Nadir ahn hyatnn facili sonluunun
balancn qoyan bir shv evrildi. Mnblrin v tdqiqatlarn
ksriyytinin qnatin gr d Rzaqulu Mirznin kor edilmsi Na-
dir ahn ruhi sarsntlarn drinldirdi v onda ifrat qddarlq la-
mtlri gclnmy balad. Mvcud olan mlumatlara gr, hmin
ruhi sarsntlar Nadir aha z zkasn daha aydn kild nzart et-
my mane olurdu.
Nadir ahn ruhi sarsntlar il mahid olunan qddarl mr-
nn son illrind ox geni miqyas ald v htta onun haqqnda san-
ball mnblr olan Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v Alm Ara-e
Naderi d bu mqamlar etiraf etmli olmudular. Tarix-e Cahan-
qoa-ye Naderi y gr, sevimli olunun v taxt-tac vlihdinin kor
edilmsindn yaranan qm v kdr Nadir ahn haln dyidi. Bun-
dan baqa ran hlindn grdy bzi mllr Nadir ahn dncsin
ciddi tsir etdi, onun nifrtini artrd v btnlkd tbii haln pozdu
(26).
Tbii halndan xd n idi ki, Nadir ahn ar czalar cmiy-
yt daxilind d ona qar bir dzmszlk yaratd, lkni syanlar
dalas brd. Nadir ah is bu syanlarn yatrlmas n daha t-
sirli v saslandrlm bir taktika se bilmdi.
Alm Ara-ye Naderinin mllifi M.K.Mrvi yazr ki, Nadir ahn
hvalnn dyimsi onda mvcud olan malixlya xstliyi il laq-
dardr. Mllif gr, vilaytlrd qiyam v syanlarn artmas onun
byk planlarnn icrasna tsir gstrdiyi kimi, hval-ruhiyysin, in-
sanlara mnasibtin d ciddi tsir gstrirdi. Mllif gr, Nadir ah
z dmnlrin hmi qalib glmk iddias il yaayrd v buna nail
olurdu. Amma vaxt tdkc onun dmnlrin stn glmk qabiliy-
yti v keyfiyyti srtldi, hmin keyfiyytlr onda mnm-mnm-
liy, z iradsinin baqalarna qbul etdirilmsi adtin evrildi. Ml-
lif sonra lav edir ki, psixoloji sarsnt il laqdar olan bu xstliy
tutulan adamda xof, bh, hzn lamtlri daha da artr, qarsndak
insanlara qar xoflu mnasibt daha da qabarqlar, onun psixoloji
durumuna ks olan szlri dananlara qar srt czalarn ttbiqi adi
hala evrilir. Drraksini v aydn zkasn ldn vern bel xstlrin
malicsi asanlqla baa glmir. ksin, bir ox hallarda qtl v qart,
qan axdlmas v edamlar bzn bel xstlr tskinlik verir.
M.K.Mrvi qeyd edir ki, Avropa hkimlri bu xstliyin malicsi
n ar tapa bilrdilr. Amma kims csart edib onun bel bir
xstliy tutulmasn v hmin xstliy qar malic olunmasn Na-
dir aha tklif ed bilmirdi (27).
mrnn son illrind Nadir ahn xarakterinin v davrannn
xeyli srtldiyini v onun srt czalarnn syanlar dalasnn geni-
lnmsin tkan verdiyini inkar etmk olmaz. Amma lk daxilind
syan v separatizmin zn gstrmsi yalnz Nadir ahn hakimiy-
ytinin son illrin tsadf etmir. Nadir ahn ruhi sarsntlara mruz
qalmasndan xeyli vvl d ona itatsizlik hallar, separatizm meyllri
zn gstrmidi.Yuxarda bel hallarn bzi obyektiv sbblrin
toxunulmudur. Nadir aha gr bel hallarn ba vermsinin sbbi
onun etibar etdiyi adamlarn vfaszl, zdnkly v sdaqtsiz-
liyi idi. Bel hallar oxaldqca Nadir ahn n yaxn adamlarna etima-
d azald, sonra is onun btnlkd oymaqlara v tayfalara etimad-
szl artd. Gcl psixoloji sarsntya mruz qalandan sonra is,
xsusn vzif sahiblrin olan inamszl xof v bh il vzlndi.
mrnn sonlarna yaxn is onun trafnda etibar ed bilcyi ox az
adam var idi.
Srkrdlik hyatnn n yaxn v n sdaqtli silahda olan Th-
masib xan Clayir v qarda olu liqulu xana bh v inamsz-
lqla yanamas is Nadir ahn squtunu daha da yaxnladrd. Bax-
mayaraq ki, onlara bh il yanalmas n ciddi bir sas da yox
idi. liqulu xana yaranan bh Sistan qiyamnn yatrlmasnda Nadir
ah qane edck operativlik gstrmmsi il bal idi. Sistan qiyam-
nn tamamil aradan qaldrlmasnn bir mddt uzanmas Nadir ahda
liqulu xann sdaqtin bh yaratd. Ola bilsin ki, liqulu xann
sdaqtin qar Nadir ahda vvlcdn bh yaranbm v silahl
qiyamn yatrlmasnda gstrdiyi lnglik Nadir ahn bhlrini daha
da mhkmltdi. Bu bard mnblrd mlumat yoxdur.
Nadir ahla liqulu xan arasnda mnasibtlrin kskinlmsi
1747-ci ilin vvlin tsadf edir. Nadir ah 1746-c ilin sonu v
1747-ci ilin vvlind sfahanda idi v oradan Xorasana yola dd.
Hm Alm Ara-ye Naderinin, hm d Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderinin hadtin gr, istr sfahanda, istr yolu zrind olan
Kermanda, istrs d marrutu zrind olan digr mntqlrd Nadir
ah xeyli adam edam etdirdi, oxlarn czalandrd, oxlarn da
srgn etdirdi. Mnblrin mlumatna gr, 1747-ci ilin vvlindn
Nadir ahn psixoloji sarsntlar daha da iddtlndi. Alm Ara-ye
Naderid yazlana gr is Nadir ahn adlar kiln mntqlrd
hyata keirdiyi cza aksiyalar hm d Sistanda olan liqulu xana
atdrlrd. Mnb bildirir ki, liqulu xana atdrlan xbrlr gr,
Nadir ah artq ran hlindn z dndrmidi, dostla-dmn arasnda
frq qoya bilmirdi, yaxnlarn bel edam etdirmk adi hala evrilmi-
di. Htta onun n yaxn adamlar saylan Qasm xan farn, mamqu-
lu xann, Mhmmdli xann v digrlrinin kor edilmsi, onlarn
var-dvltinin is zorla llrindn alnmas liqulu xan da fikirlm-
y mcbur edirdi. Bel olanda liqulu xan da z hyatnn thlk
iind olduuna v var-dvltinin zorla lindn alnacana narahat-
lq keirmy balad(28).
Mnblrd gstrilms d, ox gman ki, Sistam qiyamnn rh-
brlri, Nadir aha itatsizlik gstrn yerli yanlar v qoun srkr-
dlri d bu v ya digr mlumatlarla liqulu xana tsir gstrmy
v onu da Nadir aha qar evirmy alrdlar. nki mhz Sistan-
da liqulu xanda Nadir ah taxt-tacna sahib olmaq istklri ba qal-
drmaa balad. Sistan qiyamlarnn onu mdafi etmsi is liqulu
xanda arzularnn reallamasna bir mid yarada bilrdi. Xsusil, Na-
dir ah Sistan qiyamnn yatrlmasnda gstrdiyi lngliy gr li-
qulu xana 100 lif ( hr lif 5 min tmn idi) crim ksmsi (29)
liqulu xan birdflik mxalift yoluna yuvarlad. nki liqulu xan
bilirdi ki, Nadir ah artq verdiyi qrarndan kindirmk mmkn ol-
mayacaqd. Bundan baqa, hmin crimnin htta verilcyi tqdird
liqulu xann daha srt czalardan nicat tapaca mlum deyildi.
liqulu xanla birlikd Nadir ahn bh dairsin dm Th-
masib xan Clayirin hans sbb bel bir etimadszlqla qarladn
sylmk tindir. Bu vaxt mrnn 75-ci ilini yaayan Thmasib xan
Clayir Nadir ahn n etibarl v sdaqtli srkrdsi v silahda sa-
ylrd. Nadir ahn hl cavanlnda ona qoulmaqla Nadir ahn
srkrdlik v fatehlik tarixinin yazlmasnda onun vzsiz xidmti
var idi. He vaxt da Thmasib xan Clayirin fikrind Nadir aha qar
bh v xyant hisslri yaranmamd. Nadir bunu bilirdi v n cid-
di msllrin hllind onun kmyin v zmkarlna bel balayrd.
Sistana da gndrilmsi slind Nadir ahn Thmasib xan Clayir
olan etimadn niansi idi. Baqa szl, Sistan qiyam mslsi il
bal Nadir ah z qarda olundan daha ox Thmasib xan Clayir
etimad etdi. Htta yuxarda qeyd edildiyi kimi, liqulu xandan bh-
lndiyi vaxt Thmasib xan Clayir onu ldrmk slahiyyti d
verdi.
Thmasib xan Clayir Sistana yola dndn sonra Nadir ah
trfindn onun da 50 lif crim edilmsi v htta liqulu xan tr-
findn ldrlmsi haqqnda frman imzalad.Mnblrd bel bir fr-
mann n sbb imzalanmas haqqnda mlumat yoxdur. Bzi tdqi-
qatlar bel gman edirlr ki, Thmasib xan Clayirin liqulu xanla
birlmsi xbrini alandan sonra Nadir ah onun ldrlmsin fr-
man verdi. nki, bir trfdn bu xslrin rhbrliyi altnda kifayt
qdr byk qoun dstlri var idi v onlarn birlmsi Nadir aha
qar ciddi bir qvvy evril bilrdi, digr trfdn d hm liqulu
xan v hm d Thmasib xan Clayir nfuzlu v bacarql srkrdlr
idilr. Birlcklri tqdird onlarn trafnda lav olaraq xeyli
qvv toplana bilrdi (30).
Amma mnblrd olan mlumatlarn thlili gstrir ki, Thmasib
xan Clayirin czalandrlmas haqqnda frman onun liqulu xanla
birlmsindn nc verilmidi. slind is Thmasib xan Clayirl
liqulu xann birlmsi d ba vermmidi.
Alm Ara-ye Naderid tsvir olunur ki, Thmasib xan Clayir
liqulu xanla grnd ona nsihtlr verdi. Nadir aha qar mxa-
lift yolundan kindirmy ald, tutduu yolun axrnn olmadn
syldi.Thmasib xan hr vasit il onu yenidn Nadir aha sdaqt
gstrmy ard. liqulu xan onun tvsiylrinin he birini qbul
etmdi. ksin, Nadir ahn qzbindn qurtarman mmknszly
zrind dayand. Mclisdkilrin qarsnda o, Thmasib xan Cla-
yirin qtl yetirilmsi haqqnda Nadir ah frmann ab hamya, o
cmldn Thmasib xann zn gstrdi. Nadir ah trfindn bel
bir frmann verilmsindn heyrt iind qalan Thmasib xan Clayir
is liqulu xann ldrlmsi barsindki ah frmann mclisdki-
lr gstrdi. liqulu xan bir daha bildirdi ki, bel frmanlar vermi
Nadir aha artq etibar etmk olmaz v Nadir aha yaxnlamaq onlar
n lml nticln bilr. Alm Ara-ye Naderiy gr,
Thmasib xan Clayir onlarn hr ikisinin qtli haqqnda frman
grndn sonra daxili qrarszlq keirs d yen d Nadir aha
sdaqt yolunu trk etmdi v liqulu xan trafnda toplaanlar
yenidn Nadir aha mxalift yolundan kindirmy chd gstrdi
(31).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, Thmasib xan Clayir
lav olaraq 50 lif crim ksilmsi haqqndak ah frman da at-
drld. O da bildirildi ki, Nadir ahn maliyy mmurlar Sistana yola
dmlr ki, glib hm Thmasib xandan, hm d liqulu xandan
hmin crimlri alsnlar. Bu xbri eidndn sonra Thmasib xan da
z mvqeyi barsind ciddi dnmk mcburiyytind qald v nha-
yt mxalift kemk barsind mvqqti d olsa liqulu xann
tklifini qbul etdi. Onlar bel bir fikir razlna gldilr ki, Nadir ah
indiki vziyytd taxt-tac ail zvlrindn birin vers yax olar. Bu
mnada el liqulu xan z taxt-taca n real namizd sayld. Amma
grnr, Thmasib xan Clayir vziyyti daha soyuq bala aradr-
maa alarkn Nadir aha qar mxalift yolunu tutman mna-
szln anlad v ya ola bilsin ki, mr boyu smimi qlbdn dstk-
ldiyi bir insann leyhin getmyi zn qbul etdir bilmdi v yeni-
dn liqulu xan trfdarlarn Nadir aha mxaliftdn l kmy
ard. liqulu xan is artq zn Nadir ahn taxt-tacnda grrd
v trafnda toplaan byk qvv d onu dstklyirdi. liqulu xan
bu yolda Thmasib xan Clayirin ona mane ola bilcyini ehtimal
edirdi. Ona gr d taxt-tac midlrinin qarsnda mane hesab etdiyi
Thmasib xan Clayirin aradan gtrlmsi n yemyin zhr qa-
tlmasn mr etdi. Bu yolla Nadir dvrnn mdrik v asaqqal sr-
krdsi olan Thmasib xan Clayirin hyatn son qoyuldu (32). s-
lind, bu qtll Nadir ah da znn Rzaqulu Mirzdn sonra n eti-
barl dayaqlarndan birini itirdi.
Thmasib xann qtli liqulu xann taxt-tac urunda daha aq d-
y kemsin raiti genilndirdi. O, Sistan qiyamlar il, Sistana
gndrilmi Nadir ah dstsi il danqlar apard v onlar da z
trfin k bildi. Sonra trafna toplad qounlarla Frh yolland.
Frh halisi liqulu xan tntn il qarlad v onu dstklmy
hazr olduunu bildirdi. Bu da liqulu xann trafndak qvvlrin
genilnmsin imkan verdi. liqulu xan bununla da kifaytlnmdi.
Daha byk hrbi qvvy malik olmaq n fqan tayfalarnn Nadir
ah leyhin sfr edilmsi iin baland. Frhd olduu bir ne
gn rzind traf yaay mntqlrinin rhbrlri liqulu xana s-
daqt nmayi etdirdilr v hmin mntqlrd toplanan dstlr d
liqulu xann qounlarna qouldular. Daha sonra liqulu xan Herata
gldi. Herat da Nadir aha mxalift yolunu tutub liqulu xan dstk-
ldi. Herat vilaytind yaayan ahsevn v digr tayfalarn dstlri
liqulu xann qounlarna qatldlar. Alm Ara-ye Naderinin mlu-
matna gr, liqulu xann Heratda artq 60 min nfrlik qounu var
idi.Bu mnbnin hadtin gr, liqulu xan Nadir aha sdaqt
tbliatndan l kmyn Thmasib xan Clayiri d mhz Heratda
qtl yetirdi (33).
liqulu xann qiyam blgnin btn halisin bir iar oldu v
Nadir aha mxaliftilik demk olar ki, btn blgni hat etdi. Bu
qiyamn iddtlndiyi vaxtlarda Mhdd olan Nadir ah Herat,
Mrv, Maruaq, Nsa, Drun, bivrd, Kelat, Srxs, Niapur, Sb-
zvar v digr mntqlrin maliyy mmurlarn yanna artdrd v
onlarn hamsn vergilrin toplanmasnda sui-istifady yol vermsi
ad il qtl yetirdi.Alm Ara-ye Naderinin yazdna gr, bu
qtllr hmin mntqlrin oxunu Nadir aha mxalift yoluna svq
etmkl brabr, Nadir ah qounlar arasnda frariliyin artmasna da
rvac verdi. Mvcud olan mlumata gr, Xbuan krdlri d
ktlvi surtd Nadir aha itatsizlik gstrdilr v onun at ilxlarn
aparmaqla liqulu xann dstlrin qouldular (34).
Bununla, Nadir ah n doma olan Xorasan vilaytinin d de-
mk olar ki, btnlkl Nadir aha qar itatsizliy dstk vermsi
aydnlad. Nadir ahn qrar tutduu Mhd slind, hr trfdn
ona mxalif olan qvvlrl hat olundu. Nadir ahn xsi hkimi
kei Bazen yazrd ki, liqulu xann Mhd gtirilmsi n gs-
triln chdlr he bir ntic vermdi v o, Nadir aha qar qiyamn
hrktverici qvvsin evrildi. Artq iranllar da btn midlrini
liqulu xann qiyamna balamdlar. mi v qarda olu arasndak
ixtilaf akarlanandan sonra hr trfdn itialar ba qaldrd v
vziyyt o yer atd ki, Nadir ahn qasidlri hbs edildilr v he ks
Nadir ahn mrlrin qulaq asmrd. Ktlvi hal alan qiyam v
itialarla bal gln xbrlr is Nadir ahn cismani arlarn daha
da artrrd v artq he n onun bu arlarnn v narahatlqlarnn
azalmasna kmk etmirdi. Bazenin szlrin gr trafndaklar da
n kiik itia haqqndak mlumatlar iirdrk Nadir aha at-
drrdlar v onun bu mlumatlardan ciddi narahatlq keirmsin
ox sevinirdilr (35).
Nadir ah ya Mhdd oturub qiyamlarn hatsinin daralmasn
gzlmli, ya da falq gstrrk real thlky evriln liqulu xa-
nn qiyamn yatrmal idi. Fiziki v ruhi sarsntlarnn gclnmsin
baxmayaraq Nadir ah ikinci yolu tutdu v z bytdy qarda
olunun dnklynn qarsn almaq n qlnca l atma qrar-
ladrd.lk daxilind ba vern oxsayl qiyamlarn thlkli n-
ticlr gtir bilcyini grnr Nadir ah hiss etmkd idi. Ona gr
d Nadir ah Mhdi trk etmzdn vvl vladlarn v nvsi
ahrux Mirzni daha thlksiz yer kimi Kelata gndrdi.
Kei Bazen onu da yazr ki, Nadir ah Kermandan Mhd son
sfrini edrkn Xorasan vilaytinin giriindki Tbs mntqsind
btn vladlarn hzuruna ard v onlarla grd. Keiin szn
gr, onlarn say 13 nfr idi. Qarsnda dayanm vladlarn nzr-
dn keirndn sonra Nadir ah onlardan yaca byk olan n
ayrd v onlarn hr birin tac balad. Amma vladlarnn he biri
tac qbul etmdi v bildirdilr ki, onlarn hl buna yalar atmayb.
Bazen gr, Nadir ahn hmin vladlar syldilr ki, bu byk
mmlktin idar edilmsi n onlarn tcrbsi bs deyil. Sonra is
xahi etdilr ki, Nadir ah hl onlar z tblri kimi qbul etsin v
onun nzarti altnda tcrblrini genilndirsinlr.Bazen gr,
Nadir ah vladlarna tac balamaqla he d taxt-tacn onlara ver-
mk istmirdi. ksin, bu yolla o, myynldirmk istyirmi ki,
vladlarndan kims taxt-taca meyl edn, taxt-tac hvsind olan var,
ya yox. Guya onun vladlar da bunu baa dmdlr v ona gr
d hyatlarn thlk qarsnda qoymamaq n tklifdn imtina
etdilr (36).
Nadir ah qiyamlara qar ilk zrbni Xbuan krdlrin vurma-
qrarladrd v 1747-ci ilin iyun aynn vvllrind 15 min nfr-
lik qoun dstsi il Xbuana trf hrkt balad. Nadir ah bu
yr byk toplar gtrmdi v yalnz znburklri z il apard.
Qoun dstsinin sasn is zbklr, trkmnlr v fqanlar tkil
edirdilr. 1747-ci il iyun aynn 19-da Nadir ah Xbuan yaxnln-
dak Frhabad mntqsind drg sald. slind, bu drg onun
son drgsi oldu. Nadir ah qoununun yaxnlamas xbrini eidn
kimi Xbuan krdlrinin bir hisssi Xbuan qalasna snd, bir
hisssi is Alada dana qadlar (37).
Xbuan yr ilk baxdan uurla balansa da Nadir ah daxiln
ona qar istiqamtlnmi thlknin yaxnladn hiss edirdi. Hm
Alm Ara-ye Naderi, hm d kei Bazen Nadir ahn bu hisslr
mngnsind rpndn qeyd edirlr. Kei Bazen gr, Nadir ah
6-c duyusu il hiss edirdi ki, ona qar planladrlan fitnlr ks-
kinlmkddir v mr etmidi ki, drgsind daim yhrli bir at
saxlanlsn v zrurt yarananda Kelata qaa bilsin. Nadir ahn mha-
fizilri onun bu narahatlndan xbr tutanda yanna gldilr, ona
sadiq olduqlarn, onu tnha buraxmayacaqlarn bildirdilr. Nadir ah
da bundan sonra qounlar trk etmk fikrindn dand (38).
Tdqiqatlarn bzilri kei Bazenin Nadir ah bel arsiz bir
durumda tsvir etmsini, onun Nadir aha qar daltsiz mvqed da-
yanmas il laqlndirirlr (39).
Alm Ara-ye Naderi is yazr ki, Nadir ah miraxura gstri
verdi ki, bir ne at tam yhrli vziyytd saxlasn. Bu mnbnin
mlumatna gr. Xbuan yaxnlndak drgdn Nadir ah h-
rmxanas v ahzadlrl birlikd (baxmayaraq ki, el bu mnb
Nadir ahn Xbuana doru hrkt balamazdan vvl ahzadlri
Kelata gndrdiyini bildirir) Kelata dnmk istyirdi. Nadir aha
sdaqtini itirmmi mirba Hseynli by bu msldn xbr tu-
tanda ahn hzuruna gldi v ona bildirdi ki, Nadir aha mxalift
yolunu tutanlar vvlc onun keikilrinin qtiyytli mvqelri il
zlmli olacaqlar. Hseynli by Nadir ah min etdi ki, keikilr
z ahlarna sdaqtli olaraq qalmaqdadrlar. Mirbann szlrin
gr, he qu da csart edib Nadir ahn drgsinin zrindn ua
bilmzdi.Nadir ah bu szlri eidndn sonra Kelata dnmk fik-
rindn l kdi v dmnlri il vvlki ruhda mbariz aparmaq
n iradsini yenidn var gc il nmayi etdirmk istdi. Alm
Ara-ye Naderiy gr, bu hadis Fthabada yetimk rfsind ba
verdi. Nadir ah ona mxaliftd bhlndiyi bir ne srkrdsini
qtl yetirdikdn sonra irliy hrktini davam etdirdi v Xbuann
2 frsngliyind olan Fthabadda drg sald (40).
slind is Nadir ah onun trafnda cryan edn fitnlrin qar-
sn almaa gc atmad. Mvcud olan mlumatlara gr bel g-
man etmk olar ki, Nadir ah ona qar planladrlan sui-qsdin kim-
lr trfindn hyata keiril bilcyini d ehtimal edirdi. Bu baxm-
dan onun n ox bhlndiyi keikilr dstsinin rhbri Mhm-
mdqulu xan far v saray ilrinin icrasna msul olan Saleh by
Qrxl idi. Mhmmdqulu xan far hndr boylu, mhkm cssli
bir xs olmaqla dylr v keikilr arasnda byk nfuza ma-
lik idi. Ona gr Nadir ah ondan daha ox ehtiyat edirdi.
Nadir ahn qtl yetirilmsi il bal Tarix-e Cahanqoa-ye Na-
derid mxtsr mlumat vardr v hmin mlumat Alm Ara-ye
Naderid d tkrar olunmudur. Kei Bazenin xatirlrind v
C.Hanveyin srind is Nadir ahn qtli bard daha geni mlumat
vardr.Hmin mlumatlardan aydn olur ki, Nadir ahn mnsub oldu-
u farlara v htta Qrxli oymana bel etibar qalmamd. 1747-ci
il iyunun 19-da axam ona qsd ola bilcyindn Nadir ah da b-
hlnirdi. Mvcud olan thlknin aradan qaldrlmas n Nadir ah
daha konkret addmlar atmaq istyirdi.Hmin axam keikilrin trki-
bind olan 4 min nfrlik fqan dstsinin rhbri hmd xan bda-
lini v digr fqan dst balarn hzuruna ard. Nadir ahn tra-
fnda olan fqan dstlri ona daha ox sdaqti il frqlnirdilr v
thlknin artd bir vaxtda onlar Nadir ahn arxalana bilcyi mid
yeri idi. Bu dstnin 24-25 yalarnda olan rhbri hmd xan bdali
d gstrdiyi cat v sdaqt gr Nadir ahn drin etibarn qa-
zanm xslrdn biri idi. Nadir ah bu dsty gvnmkl trafnda
olan bhli qvvlrdn tmizlnmk istyirdi. Kei Bazen gr,
Nadir ah fqan srkrdlrin aadaklar dedi: Mn keikilrim-
dn raz deyilm v onlara lazmi etimadm yoxdur. Sizin dzgn-
lynz, fdakarlnz, mn mnasibtiniz sbut olunduu n siz
taprram ki, sabah shr tezdn btn qzlba qoun balarn
tutun v qollarn balayn. Kims siz mqavimt gstrmk ists
onu ldrmy haqqnz vardr. Kims bunun soru-sualn etmy-
ckdir. sas mqsd mnim mhafizmin tkilidir. Mnim mhafi-
zmi siz taprram (41).
Bzi tdqiqatlar bildirirlr ki, hyatnn son gecsini Nadir ah
uzun mddt yuxuya ged bilmdi. O dflrl ah adrnn yataq
otana daxil olub bayra xd, yerind rahatlq tapa bilmdi. Onun
bu qrarszlnn v tviinin n il bal olmasn sorumaa kims
csart etmdi. Yalnz mlayim xarakteri, Nadir aha sdaqti v ah
yannda etibar il tannan mirba Hseynli xan ondan bu yuxusuz-
luun v narahatln sbbini sorudu. Nadir ah ona daha yaxn gl-
msini istyib yuxu grdyn syldi. Eyni zamanda ona yuxusunu
dand. Nadir ah nql etdi ki,cavanlq illrind, hl Babali by Ko-
sahmdlinin yannda xidmtd olarkn onun tapr il sfahana
yollanmd.O zaman bir ne nfrl sfahana yola dn Nadir ha-
zrda drg saldqlar Fthabadda dayanb kiik bir adrn iind
geclmli olur. Nadir ah bildirdi ki, hmin gec d bir yuxu grm
v he kim danmamd. Yuxuda grmd ki, bir nurani insan onu
bir shrada taxt stnd oturmu 12 xsin hzuruna apard. Hmin 12
xsdn mqamca byk olan bir qlnc gtrb Nadirin belin ba-
lad v lav etdi ki, sn bu lknin sahibi olacaqsan. Nadir ah sy-
ldi ki, hmin qocann szlri doru xd v mn bu lknin sahibi
oldum. Nadir ah sonra lav etdi ki, dnn hmin nurani insan bir d
yuxuma girdi. Bu nurani insan mni bir d hmin 12 xsin hzuruna
apard. Mnim belim qlnc balayan xs mni grnd zn yana
evirdi v gstri verdi ki, bu qabiliyytsizin belindki qlnc an.
Nadir ah bildirdi ki, n qdr alsam da qlnc zmd saxlaya bil-
mdim v onu mnim belimdn ab gtrdlr (42).
Nadir ah lav etdi ki, bu yuxunu grndn sonra daha znd ra-
hatlq tapa bilmir. Onun fikrinc, bir ne gn rzind zn xta-
bladan qoruyub Kelata atdra bilsydi, btn narahatlqlara da son
qoyulard. Hseynli by onu sakitldirmy ald ki, he kim ona
qar pis fikr d bilmz. Nadir ah is cavab verdi ki, minim
bildiyimi sn v digrlri bilmirlr (43).
Deyiln gr, Nadir ah hmin gecni Cuki adlanan xanmnn ya-
nnda keirdi. Uzun mddt yuxusuz qalmas onun gcn lindn al-
d.Paltarn soyunmadan yatana uzand v Cukiy d taprd ki,
gznn acsn alan kimi onu yuxudan oyatsn (44).
Nadir ah mid edirdi ki, onun fqan srkrdlri il shbti gizli
qalacaqdr. C.Hanveyin yazdna gr, Nadir ahn bir grc xidmt-
isi hmin shbti eidib Nadir ahn qorubasna atdrd (45).
C.Hanvey qsd zaman Saleh xann, kei Bazen is Mmmdqulu
xann fallq gstrdiyini yazrlar. Nadir ahn son gecsinin ahidi
olan kei Bazen yazr ki, xbr Mmmdqulu xana atan kimi qoun
srkrdlrini v yanlar gzlyn real lm thlksi bard ilkin
olaraq Saleh xana xbr verdi. Bu iki nfr d qti hrkt kemyi
v Nadir ah qtl yetirmyi qrarladrdlar. Birg hrkt etmlri
bard bir-birin sz verib vdlrin xilaf xmayacaqlar bard
snd d imzaladlar. Sonra bu iki nfr Nadir ah qtl yetirmk
barsindki planlarn inandqlar digr xslr d adlar v onlar da
bu qsdd itirak etmy raz saldlar. Bu yolla 60 nfr Nadir aha
qar qsdd itirak etmk barsind snd imza atd. Onlar hams
razla gldilr ki, shr almam Nadir ah qtl yetirilsin. ks tq-
dird Nadir ah onlar hbs edckdi. Qrara glindi ki, gec yarsn-
dan iki saat sonra Nadir aha qar sui-qsdin icrasna balansn (46).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v Alm Ara-ye Naderiy gr, Na-
dir ahn qtli bel ba verdi. Hicri-qmri tarixi il 1160-c il Cma-
dl-Sani aynn 11-i axam (bazar gecsi) Xbuan yaxnlndak
Fthabadda qurulan drgd Mhmmd by Qacar rvani, Musa
by mirli far, Qoca by Kndirli far, Saleh xan Qrxlnn, ke-
ikiba Mmmdqulu xan farn v bir sra digr hmikeiyin
dstyi il gec yar Nadir ahn adrna daxil oldular, Nadir ah
qtl yetirdilr v ban ksib qoun daxilind uaq oyuncana e-
virdilr (47).
Kei Bazen Nadir ahn qtlini aadak kimi tsvir edir: Qsd-
ilr gec yar ikn Nadir ahn yatd adra yaxnladlar. Onlar bir
ne maneni df etmli oldular. ah hmin vaxt yatmd, ss-ky
ayld v dhtli bir nr kdi. Glnlrin kim olduunu soruub q-
lncnn v toppuzunun harada olmasn axtard. Qsdilr Nadir ahn
nrsindn qorxuya db geri kildilr. Onlar adrdan xmaq
istynd qarlarn Mmmdqulu xanla Saleh xan ksdilr v birlik-
d yenidn adrn iin daxil oldular. Nadir ah hl geyinmy ma-
cal tapmam Mmmdqulu xan yaxnlab ona zrb endirdi. Nadir
ah bu zrbdn sonra diz kd v bu zaman digrlri d yaxnlab
ona bir ne qlnc zrbsi endirdilr. Al qana boyanm olan Nadir
ah bir daha ayaa qalxmaa chd gstrdi, amma buna gc atmad.
Yalnz onu n n ldrmk istdiklrini sorudu. Bu df Saleh xan
irli xd v qlnc il onun ban bdnindn ayrd. Sonra da onun
ban bir atlya verib Heratda olan liqulu xana gndrdi. hf-
tdn sonra Nadir ahn ba liqulu xana atdrld (48).
C.Hanvey Nadir ahn qtlinin tfrratn bir qdr frqli kild
tsvir etmidir. Onun yazdna gr, Nadir ahn qtli qrar veriln-
dn sonra Saleh xan drd nfrl birlikd gec yar ah adrna trf
yola dd. Nadir aha vacib xbr atdrmaq ad il mhafizilrin
yanndan ke bildi. ah adrna daxil olanda Saleh xan qarsna -
xan xacsaray v bir xanm qtl yetirdi. Amma o, Nadir ahn hans
adrda yatdn bilmirdi. Yanan amlarn inda adrlardan birind
qiymtli dalarn parldadn grd v Nadir ahn da hmin adrda
olduunu yqinldirdi. adra daxil olanda Nadir ahla qarlad.
Nadir ah qlncn kib zn irli verdi, Saleh xandan v onun ya-
nndaklardan glmsinin sbbini sorudu. Saleh xan frst tapb q-
lncn kdi v onu iynindn yaralad. Buna baxmayaraq Nadir ah
onun qsdin glnlrdn iki nfri yer sr bildi. zn adrdan
bayra atmaq istynd aya adrn kndirin ilidi v yer yxld.
Saleh xan da bu frstdn bacarqla istifad etdi v qlncnn zrbsi
il Nadir ahn ban bdnindn ayrd (49).
Bu mnblr Nadir ahn Saleh xan trfindn qtl yetirildiyini id-
dia edirlr. Nadir ah haqqnda geni tdqiqat srinin mllifi olan
L.Lokkart is Nadir aha son zrbnin Saleh xan trfindn deyil, M-
hmmd xan trfindn vurulduunu bildirir. Nadir ah haqqnda
yazlm bzi tdqiqat srlrind d L.Lokkartn fikri tkrar olun-
mudur(50). Frqli mnblr istinad edn L.Lokkarta gr, Nadir a-
hn qzbindn v qorxusundan qsdilrin oxu onun adrna daxil
olmaa csart etmdilr. Bel olanda Mhmmd xan Qacar, Saleh
xan v bir d baqa bir nfr Nadir ahn yatana daxil oldular. Onlar
vvlc adrn mhafizsind dayanan keikini aradan gtrdlr.
Bu ss-ky Nadir ahn xanm Cuki yuxudan ayld v adrda yad
adamlarn olmasn hiss edib Nadir ah da yuxudan ayltd. Nadir ah
drhal hyat n ciddi thlk yarandn hiss edib lini qlncna
atd v Saleh xana zrb endirmk n irli srayanda aya adrn
kndirin ilidi v yer yxld. Digr mnblrd tsvir olunduu kimi
L.Lokkartn yazdna gr Saleh xan bu dfki frsti ldn vermdi
v qlnc il Nadir ahn qollarndan birini ks bildi. Mllif lav
edir ki, Saleh xan Nadir kimi bir xsin qolunu ksib yanna sala bil-
msindn z d dht gldi v n edcyini bilmyib yerind do-
nub qald. Bu vaxt Mhmmd xan Qacar zn irli atd v qlnc il
Nadir ahn ban bdnindn ayrd (51).
Nadir ah qtl yetirndn sonra qiyamlar onun hrmsarayna
daxil oldular. Oradak xanmlar qorxudan haray kdilr, zlrini si-
lahllarn ayaqlar altna atdlar v yalvardlar ki, silahllar onlara qar
xlaqsz hrktlr l atmasnlar. Silahllar qadnlara tcavz etm-
dilr, lakin onlarn btn zint yalarn llrindn aldlar. Bundan
sonra silahllar Nadir ahn vzirinin yaxnlqda yerln adrla-
rna hcum kdilr. Kei Bazenin hadtin gr silahllar Nadir
ahn vzirlrindn ikisini qtl yetirdilr. ncsn is toxunma-
dlar. Onun gmannca ldrlmyn vzirin qiyamlarla laqsi var
idi. Bazen onu da lav edir ki, bu gmannda sassz deyildi. nki
hmin vzir Nadir ahdan sonra daha padahn vziri oldu (52).
Shrin almas il Nadir ahn qtl yetirilmsi xbri btn d-
rgy yayld, alm bir-birin qard. Baszlqdan istifad edib qtl
v qart rvac vernlr oxald.Frstdn yararlanmaa alanlar
qarsna xanlar apb talamaa baladlar. Nadir aha sdaqti itir-
myn 4 minlik fqan dstsi xbri eidnd toplanb ah adrna
trf hrkt etdi. Nadir ahn mnsub olduu far soyundan v digr
trk soylarndan tkil edilmi bir dst fqanlara qar xd.Bu
dstnin say 6 min nfr idi v ona gr d onlarn mqavimtini qr-
maq fqanlar n el d asan deyildi. Hadislrin ahidi olan kei
Bazen yazr ki, fqanlar qarsnda olan gcl mqavimti qraraq z-
lrini Nadir ahn adrna yetirdilr v onun basz bdnini grndn
sonra mbariznin davam etdirmyin mnasz olduunu anladlar.
Bundan sonra fqanlar z yurdlarna doru istiqamt gtrdlr.
Qiyam dstlr onlar tqib etmy balasalar da bir ntic ld ed
bilmyib geri qaytdlar (53).
3. Nadir ah dvltinin squtu
Nadir ahn ksilmi ba Heratda 40 minlik bir qoun dstsi il
dayanan qarda olu liqulu xana atdrld. Nadir ahn ksilmi
bann liqulu xann yanna aparlmas onun da bu sui-qsd rhbr-
lik etdiyini gstrir. El sui-qsdin icralar da Nadir ahn ldrl-
msindn sonra liqulu xann Mhd qaytmasn gzldilr.
liqulu xan Nadir ahn qtli xbrini alan kimi drhal Mhd
yola dd v Nadir ahn ldrlmsindn 16 gn sonra zn M-
hdd lk ah elan etdi. Nadir ahn trafnda olan hrbi qvvlr d
liqulu xan mdafi etdilr v bu ona imkan verdi ki, taxt-taca iddia
ed bilck Nadir ah vladlarnn hamsn qlncdan keirsin. Bu
mqsdl o, grc Shrab xann rhbrliyi altnda bxtiyarilrdn iba-
rt bir qoun dstsini Kelata gndrdi. Bu qoun dstsinin Kelata
gndrilmsind bir mqsd d Nadir ahn xzinsini l keirib
Mhd gtirmk idi. Gndriln qoun dstsi txminn iki hft
Kelat qalasn mhasird saxlad. Mhasirnin 16-c gn qalan l
keirmk mmkn oldu. Buna da daha ox el qala mdafiilrinin
shlnkarl sbb oldu. Hmin gn su n aa dn qala mda-
fiilrindn biri geri qaydarkn divara dayad nrdivan y-
drma unutdu v bununla da qala daxilin girmk n mnasib bir
imkan yarand v Kelat qalas l keirildi (54).
Qala l keirilnd Nsrulla Mirz, mamqulu v ahrux Mirz
Mrv trf qamaa chd gstrdilr. Rzaqulu Mirz v Nadir ahn
kiik vladlar v nvlri is liqulu xan trfindn gndrilmi ds-
tnin lin kedi.
Kei Bazenin yazdna gr, liqulu xan Kelatn l keirilm-
sini ox intizarla gzlyirdi. Onun fikrinc, mhz Nadir ah xzinsin
sahib xmaq onun hakimiyytini daha da mhkmld bilrdi. Ona
gr d Kelatn l keirilmsi xbrini o, ox sevincl qarlad. li-
qulu xan Shrab xana xbr gndrdi ki, Nadir ahn l keirilmi
vladlar v hamil ola bilck xanmlar qtl yetirilsinlr (55).
liqulu xan Nadir ahn Kelatdan qam vladlarnn da tutulma-
sna gstri verdi. Onun Kelatda olan qarda Kazm Mirz Nadir a-
hn vladlarn tqib etmy yolland. Amma Kazm Mirz onlara ata
bilmdi. Onda Kazm Mirz uzun mddt Nsrulla Mirznin xidm-
tind olmu Mhmmd xan eheheni Nadir ahn vladlarnn tqi-
bini davam etdirmy gndrdi. Nsrulla Mirzdn grdy nvazi-
lri v qayn bir anda unudan Mhmmd xan ehehe drhal ona
verilmi yeni taprn icrasna yolland v qismn hmin tapr
yerin yetir bildi. O, mamqulu Mirz il ahruxu hbs etdi. Tqib-
dn yaxasn qurtara bilmi Nsrulla Mirzni izlmyi is Qurbanli
by adl birisin taprd (56).
str mnblrdn v istrs d tdqiqat srlrindn mlum olmur
ki, thlkdn qaan ahzadlr onlara sadiq olan dylr trfin-
dn mayit olunurdu, ya yox. Ona gr bu ahzadlrl onlar tqib
edn qvvlr arasnda dylrin olub-olmamasn sylmk tin-
dir. Bzi tdqiqatlar Nsrulla Mirznin Qurbanli byl dy gir-
diyini v ondan cann qurtara bildiyini yazrlar (57). Amma bu qar-
durmann da lbyaxa v ya ktlvi kild ba verdiyini tsvvr et-
mk mmkn deyil. Mlum olan odur ki, Nsrulla Mirz Mrvin
qarovul dstlri trfindn tutuldu v Kelata gtirildi (58).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderiy gr, liqulu xann mri il
Kelatda Rzaqulu Mirz v Nadir ahn vlad v nvlrindn daha 16
nfri qtl yetirildi. Qtl yetirilnlr arasnda Nadir ahn kiik yal
vladlar v nvlri var idi. ox gman ki, bu qtl hadissi Nsrulla
Mirz, mamqulu Mirz v ahruxun l keirilmsindn vvl ba
vermidi. nki adlar kiln bu xslr hbs edilndn sonra M-
hd gndrildilr. Nsrulla Mirz il mamqulu Mirz d liqulu
xann mri il orada qtl yetirildilr. Amma Nadir ahn 14 yanda
olan nvsi ahrux Mirz ldrlmdi.Onu zindana atdlar. Lakin li-
qulu xan onun da ldrldy bard xbrlr yaydrd (59). Mvcud
olan mlumatlara gr, liqulu xan, ahrux Mirzni qsdn ldrm-
di.Onun anas ah Sultan Hseynin qz idi v Sfvilr nslin qan
ball var idi. liqulu xan fikirlirdi ki, lk halisi onun ahln
yox, Sfvilr taxt-tacnn brpa olunmasn tlb edrs, onda ahrux
Mirzni ah elan etdirr v onun yann kiik olmasna gr dvltin
idar edilmsini z lin alar.
Bellikl, liqulu xan z misi Nadir ahn btn nslinin kkn
ksmy qrar verdi. Alm Ara-ye Naderid liqulu xann gstrii
il qtl yetiriln Nadir ah vladlarnn siyahs verilmidir. Hmin
siyahda aadaklarn adlar vardr: Byk ahzad Rzaqulu Mirz -
29 yanda, ahzad Nsrulla Mirz - 23 yanda, ahzad mamqulu
Mirz - 18 yanda, ingiz xan - 3 yanda, ahzad Mhmmdulla
xan - 7 aylnda. ahzad Rzaqulu Mirznin vladlar Ftli Mirz -
12 yanda, Vahidqulu Mirz - 11 yanda, Humayun xan - 6 yanda,
Bistun xan - 3 yanda, Mahmud xan - 3 yanda. Nsrulla Mirznin
vladlar: Ulduz xan - 7 yanda, Mustafa Soltan - 4 yanda, Shrab
Sultan - 4 yanda, Timur xan - 4 yanda, Murtuzqulu xan - 2 yan-
da. Uurlu xan - 2 yanda, sdulla - 2 aylnda (60).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ahn byk nvsi v Rzaqulu
Mirznin byk olu ahrux Mirz bu ktlvi qtldn knarda qalsa
da, rastlad mhrumiyytlr onun da facili hyatna yol ad.
liqulu xan is Nadir ahn nslinin kknn ksilmsin nail ol-
duqdan sonra zn Mhdd ah elan etdi. Nadir ahn hyatnn
son illrind ba vern qddarlqlarla mqayisd zn daha daltli
ah olacan qabartmaq n liqulu xan adn da dyidirdi v Adil
ah adn z zrin gtrd. Ona bzn li ah kimi d mracit olu-
nurdu. zn ah elan edn kimi mscidlrd onun adna xtb oxun-
du v sikk vuruldu. Bzi tdqiqatlarn verdiyi mlumata gr. taxta
xandan sonra Adil ah vilayt hakimlrin frman gndrdi. Hmin
frmanda byan etdi ki, Nadir ahn qtl yetirilmsi onun mri il
hyata keirilmidir. Adil ah bildirirdi ki, Nadir ahn qtl yetirilm-
sini btn milltin xeyri n etmidir. Onun yazdna gr, bununla
bal Nadir ahn mhafizsinin rhbri Mhmmdqulu xan da bu
i clb ed bilmidi. Sonra lav edirdi ki, qoun srkrdlrinin v
Mhmmdqulu xann xahilrini nzr alaraq taxta xmaa raz
olmudur. Guya zn ah elan etmkd mqsdi lkni dalmaqdan
qorumaq v insanlar pis gnlrdn qurtarmaq idi. Frmann sonunda
Adil ah bildirirdi ki, Nadir ahn qddarlqlarnn yaddan xarlmas
n lk halisini il mddtin vergilrdn azad edir (61).
Adil ah bildirdi ki, Nadir ahn zngin xzinsi vardr v hmin
xzinnin hesabna lk xrclrinin uzun mddt dmk mmkn-
dr. lk halisini illik vergilrdn azad etmkl, Adil ah byk
sxavtlilik d gstrdi, Nadir ahn xzinsindn xidmtilr, Adil
ahn yaxnlarna, yanlara 4-5 df artq mvacib vermy balad.
Bu mqsdl vvlc Nadir ahn Kelatdak xzinsi Mhd g-
tirildi. Xzindki tkc nad pul 15 kurur miqdarnda idi.Adil ahn
mri il Nadir ahn ll-cvahirat v qiymtli dalar n Mhdd
xsusi bir bina tikildi. Bu binann thlksizliyini tmin etmk n
trafna drin xndklr kildi, dvrsi boyunca toplar dzld (62).
Mnblrin yazdna gr, Nadir ahn xzinsinin dadlmas
hesabna xam gm qaynadlm lm, tmiz gvhrlr is saxs v
da qiymtin satlrd (63).
Amma bu sxavtlilik Adil ahn sil siftini rt-basdr ed bilmdi
v ox tezlikl o, ciddi problemlrl zlmli oldu. Adil ahn taxt-
taca xmasnn ahidi olan kei Bazen hmin gnlri xatrlayarkn
yazrd ki, Nadir ahn qtlindn sonra insanlar arasnda bir yngllk
duyulmaa balad. Adil ahn sxavtliliyi d Mhd daxilindki
hval-ryhiyyni yaxladrmd. Onun fikrinc, cmiyyt yeni bir
ab-hava gtirmk n Adil ahn lind yax imkanlar var idi v bu
imkanlardan istifad edcyi tqdird hali trfindn d dstkln
bilrdi.Amma taxt-tacn verdiyi slahiyytlr v lind toplanm olan
hakimiyyt onun da iddialarn artrd, zkasn ktldirdi, vaxt t-
dkc qlbind kin-kdurt qabarqlamaa balad, yersiz qrur onu
stldi, mllrind qddarlq v zlmkarlq artd v ox tezlikl in-
sanlarn nifrt etdiyi bir xs evrildi. O yava-yava dvlt il-
rindn uzaqlab ey-irt qurand, lknin idar edilmsi ilri is
mmlkt miri Hseynli byl grc srkrdsi Shrab xana etibar
edildi. Qarda brahim xan sfahan hakimi tyin etdi. Nadir ahn
vaxtil raqdan (ran), Azrbaycandan, Farsdan Xorasana krdy
hali nizamsz kild geri qaytmaa balad (64).
ox tezlikl Adil aha qar olan narazlqlar ktlvilmy ba-
lad.Nadir ahn xzinsi gy sovrulduqdan sonra Mhdd rzaq
qtl zn gstrdi. Milliytc grc olan Shrab xann qounlara
rhbr tyin edilmsi qoun srkrdlri v dylr arasnda nara-
zlqlara sbb oldu. Vilayt hakimlri arasnda mstqillm meyl-
lri gclndi.
rzaq tinliklrini aradan qaldrmaq n Adil ah Xbuan krd-
lrinin zrin hcum kdi. nki Xbuan krdlri myyn rzaq
ehtiyatlarna malik idilr v hmin rzaq ehtiyatlarnn l keirilmsi
Mhdd v btnlkd Xorasan vilaytind gn-gndn daha ox
hiss ediln rzaq qtln aradan qaldra bilrdi. Xbuan krdlri r-
zaq ehtiyatlarn knll kild vermkdn imtina ednd Adil ah
qounla onlarn zrin hcum kdi. Krdlr malik olduqlar hrbi
qvvlrl Qoanda toplab Adil aha mqavimt gstrmy al-
dlar. Amma Adil ahn artilleriyas qarsnda onlarn btn chdlri
uursuzlua dar oldu. Krdlrin anbarlarda saxladqlar taxl ehti-
yatlar Mhd dand (65).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Adil ahn Xbuan krdlri
zrin qoun kmsi v onlara stn glmsi haqqnda mlumat
vardr. Amma hmin mnbd bu yrn sas sbbinin ndn ibart
olduu gstrilmmidir. Adil ah is Mhd taxl ehtiyatlar gtir-
mkl he d btn problemlrin hllin nail olmad. El Xbuan
istiqamtind olarkn ona qar da sui-qsd hazrlanmas barsind
mlumat ald.Bu sui-qsdin sas tkilatlarndan biri Nadir aha qar-
sui-qsd tkilatlarndan olan Mmmdqulu xan idi. Adil ah taxta
xandan sonra da Mmmdqulu xan ahn mhafiz xidmtinin rh-
bri vzifsini icra edirdi. Onun Adil aha qar sui-qsd tkil etmk
chdi kei Bazenin xatirlrind d z ksini tapmdr. Keiin g-
mannca, Mmmdqulu xann ryindn taxt-tac sahibi olmaq keirdi.
ox gman ki, Nadir ah kimi byk srkrdnin hyatna son qoyan
Mmmdqulu xan Adil ah asanlqla aradan gtr bilcyin ina-
nrd. Xbuandan geri qaydandan sonra Adil ah onun hbs olunma-
sna v gzlrinin xarlmasna gstri verdi. Onun mri drhal ye-
rin yetirildi. Adil ah bununla da kifaytlnmdi. O mr etdi ki,
Mmmdqulu xan Nadir ahn xanmlarnn cngin versinlr. Nadir
ahn xanmlarna v knizlrin is bildirildi ki, onlarn aasnn
qatili Mmmdqulu xandr v onu istdiyiniz kimi czalandra bilr-
siniz. Xanmlar v knizlr Nadir ahn qatilini grnc onu hrmxa-
nann kndarnda yer yxdlar v llrin ken yalarla onu dyc-
lmy baladlar. Sonra is qay v baqla onun bdnini dora-
dlar. Mmmdqulu xan buradaca hyat il vidalamal oldu (66).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi Adil ahn Mazandarana qoun
kmsi v yeddi ay orada vaxt keirmsindn xbr verir. Bunun,
Xorasanda olan qtlqla laqdar olduu bildirilir (67). Kei Bazen d
Adil ahn Mazandarana sfr etmsini tsdiqlyir. Amma bu sfrin
sbbini frqli kild izah edir.
Adil ah taxt-tac sahibi olandan sonra sfahan dvltin paytaxt
kimi grmk istyirdi. Ona gr qarda brahimi sfahann hakimi
kimi ora daha vvldn gndrdi ki, hrd vziyyti nzart altna
alsn.1747-ci ilin payznda Adil ah sfahana yollanmaq niyytin
dd.Lakin Nadir ahdan qalan xzinnin thlksiz kild sfahana
danmasna min olmad n fikrindn dand. Eyni zamanda
Adil ah bir ne ay idi ki, qarda brahimin sfahanda nec hakimlik
etmsindn v onun taxt-taca sdaqtli qalb-qalmamasndan xbrsiz
idi.Ola bilsin ki, bu bard Adil ahn lind artq saslar var idi. n-
ki dorudan da sfahan hakimi tyin edilndn sonra brahimin qar-
da Adil aha qar mnasibtlrind dyiiklik ba verdi v 1747-ci
ilin sonlarnda artq ona qar mxalif mvqe tutdu. brahim xan da
taxt-taca yiylnmk niyytin dd ki, bu da iki qarda arasndak
mnasibtlri kskinldirdi.
1747-ci ilin sonlarnda brahim xandan baqa Mazandaran hakimi
Mhmmd Hsn xan Qacar da Adil aha tabe olmaqdan boyun qa-
rd. Bel olanda Adil ah qrara ald ki, vvlc Mazandarana qoun
ksin v oran itat altna gtirdikdn sonra qarda bard fikirlsin.
Kei Bazenin fikrinc, Adil ah 5 ay Mazandaranda qald (68). Bu
vaxt rzind Adil ah vilayti z itati altna gtirmy ald. Adil
ahn ba Mazandaran hadislrin qard zaman is brahim xan
sfahanda z qounlarn mhkmlndirmkl mul oldu. Adil ah
Mazandaranda olduu vaxt brahim xana mktub gndrdi v onu m-
xalift yolundan kindirmk istdi. Adil ah yazd ki, ona ziz olan
qardann dmnilik v mxalift yolu tutmasna inanmr. Onun
fikrinc, iki qarda arasnda yarana bilck nifaq onlarn hr ikisinin
mhvi il nticln bilrdi. Mktubun ardnca is Adil ah Shrab
xan sfahana gndrdi v ona atdrd ki, brahim xan tutduu yoldan
dndrmk n istniln addm atmaa slahiyytlidir (69).
brahim xan qarda Adil ahn qounlar il zbz glcyin
bh etmirdi. Ona gr qounlarn gclndirilmsi n btn vasit-
lrdn istifad etmy alrd. Hl Nadir ahn salnda Allahyar
xann rhbrliyi altnda fqanlardan tkil edilmi qoun dstsi v
Ataxann rhbrliyi altnda olan zbk qoun dstsi Azrbaycann
hrruz mntqsin gndrilmidilr. Adil ah Mazandaranda olar-
kn adlar kiln srkrdlr qoun dstlri il birlikd sfahana gl-
dilr, qoun dstlrini orada qoyub zlri Mazandarana yollandlar.
Adil aha sdaqtli olduqlarn byan etdilr. brahim xan bu frstdn
istifad edib sfahanda qalan zbk v fqan qoun dstlrinin srkr-
dlri il danqlar apard v hmin dstlrin hr ikisini z trfin
kmy mvffq oldu. Bu da onun qvvlrini xeyli mhkmlndir-
di. Amma brahim xan bununla da kifaytlnmdi. O, Azrbaycan ha-
kimi olan miraslan xan Qrxl il d danqlara girdi. miraslan xan
Nadir ahn yaxn qohumu idi v Azrbaycan hakimliyin d onun
trfindn tyin edilmidi. O, Adil aha itat etmy el d meylli de-
yildi. O, brahim xann Adil aha qar birg mbariz aparmaq tk-
lifini drhal qbul etdi (70).
Kifayt qdr gclnndn sonra brahim xan taxt-tac l keir-
mk n mli faliyyt balad. vvlc, Adil ah trfindn ona
nzart n gndrilmi olan Shrab xan aradan gtrd. brahim
xan tkil etdiyi rab mclisind srxo vziyytd olan Shrab xann
sfahana gliinin mqsdini yrndi v sonra onun ldrlmsin
gstri verdi (71).
brahim xan bundan sonra Kermanaha qoun kdi. brahim xan
tinik kmdn Kermanah hakiminin qounlarn mlub etdi v bu
hr nzarti l keirdi. Nadir ah dvrnd orada anbarlara top-
lanm toplar, silahlar bart v digr hrbi tchizat da l keirildi (72).
Kermanah nzart altna ala bilmsi brahim xan daha da h-
vslndirdi. O zn htta brahim ah da adlandrmaa balad. Mn-
blrin verdiyi xbr gr, brahim xan Azrbaycana doru hrkt
etmyi qrarladrd. Azrbaycan hakimi il mttfiqlik razl olan-
dan sonra onun Azrbaycana doru hrkt etmsinin n il bal ol-
duunu sylmk tindir. Mnblrd bu bard mlumat yoxdur.
Onu Azrbaycana doru hrkt balamaq niyyti Adil ahn t-
viini daha da artrd. brahim xann mxaliftiliyinin qarsn almaq
n onunla dy girmyi qrara ald v Mazandarandan Azrbay-
cana doru hrkt balad. Qardann qounlarna stn glmk
n brahim xan Azrbaycan hakimi miraslan xan yenidn kmy
ard.miraslan xan bu ar qbul etdi v brahim xann qv-
vlri il birlikd Adil aha qar dy qrar verildi. ki qardan
qounlar Zncanla Sultaniyy arasnda qar-qarya gldilr (73).
Kei Bazenin yazdna gr, trflrin qvvlri txminn eyni
sviyyd idi. Dyn vvlind Adil ahn hrbi tbbs l al-
maq imkan var idi. O is bu tbbs ninki l ala bilmdi, ksin
qounlar daxilind ba vern nizamszlqlar onu mlubiyyt daha
da yaxnladrd. Dyn balanmasndan bir saat kemmi Adil a-
hn qounlarnda paralanma ba verdi. Qounlarn mrkzin tyin
edilmi dstlr Adil aha tabe olmaqdan imtina etdilr v brahim
xan trfin kedilr. Bununla da slind dyn taleyi hll olundu.
Qalan qvvlr is dy tab gtirmyrk qab - daldlar. Adil
ah da yannda olan digr qarda il Tehrana qad. Tehran hakimi
Adil ah trfindn tyin edilmidi. Ona gr Adil ah orada qoruna
bilcyini gman edirdi. brahim xan onun ardnca bir dst gndrdi.
Tehran hakimi brahim xann mrun tabe oldu v Adil ahla onun
yanndaklarn hbs edrk brahim xann adamlarna thvil verdi.
brahim xan da 25 yanda olan byk qarda Adil ahn gzlrinin
xarlmasn mr etdi. Bu hadis 1748-ci ilin iyulunda, yni Nadir
ahn qtl yetirilmsindn demk olar ki, bir il sonra ba verdi (74).
Nadir ahn hyatna qsd edn bu insann ahl cmi bir il kdi.
Adil ahn kor edilmsi il brahim xann taxt-taca yiylnmk yo-
lu ald. Bundan sonra brahim xann ehtiyatland xslrdn biri
Azrbaycan hakimi miraslan xan idi. Adil ahla dy baa atandan
sonra brahim xan Hmdana, miraslan xan is Tbriz dnd.
miraslan xan dy baa atan kimi, brahim xanla grmdn
Tbriz yola dd. Bu da brahim xan bir qdr bhlndirdi. Nadir
ahn qan qohumu v byk srkrdlrindn biri olan miraslan xan
birg faliyytlrinin vvlind anlad ki, brahim xan, Nadir ah kimi
bir fatehin taxt-tacna sahib xmaa layiq olan bir xs deyildir. Ona
gr Tbriz qaydan kimi mstqillmk meylini hyata keirmy
balad (75).
brahim xan onun da stn qoun kdi. Bu iki trfin qvvlri
Maraada qarladlar. miraslan xan bu dyd mlub oldu. O,
dostu Kazm xan Qaracadainin kmyi il Qaracadaa pnah apard.
Amma orada dostu Kazm xann xyantin tu gldi. Kazm xan onu
tutub brahim xana thvil verdi. brahim xan da onu v onun qardan
Tbrizd qtl yetirdi (76).
1748-ci ild brahim xan lkd ox byk gc malik olan xs
evrildi.miraslan xan mlubiyyt uradqdan sonra Azrbaycanda,
Grcstanda, Luristanda, Xuzistanda, Farsda v Fars krfzind, ha-
bel Kermanda olan Nadir ah qounlarnn qalqlar, habel fqan v
zbk tayfalar onun trfin kedilr. Eyni zamanda adlar kiln
vilaytlr d onun nzarti altna ddlr. Mnblrin verdiyi mlu-
mata gr, brahim xann tabeliyind olan qounlarn mumi say 120
min nfr atd .
brahim xan lkd gc v ixtiyar sahibin evrils d, grnr
insanlarn oxunun ona el d byk inamnn olmadn hiss edirdi.
Ola bilsin ki, halinin fikrini yayndrmaq n byan etdi ki, lkd
hakimiyyt haqq olan xs ahrux Mirzdir. O bildirirdi ki, ahrux
Mirz sfahana glib taxt-taca yiylnmlidir. ahrux Mirznin taxt-
taca olan haqqn byan etmkl brahim xann bir mqsdi d onu v
Nadir ahn xzinsini sfahana gtirmk, Xorasan vilayti halisinin
rbtini qazanmaq v sonra da ahrux Mirzni qtl yetirrk haki-
miyyt tklikd sahib olmaq idi. Bu msllrin hllinin srtlndi-
rilmsi n brahim xan z qarda Hseyn byi Xorasan hakimi t-
yin etdi v onu Mhd gndrdi. Hm sfvilr, hm d Nadir ah
xandannn nmayndsi olan, xo xasiyyti v rftar il frqlnn
ahux Mirznin lknin ah elan edilcyi bard brahim xann b-
yanat dorudan da myyn dairlr trfindn rbtl qarland.
Amma vziyyti daha dqiqlikl qiymtlndirn yanlar, tayfa ba-
lar, nfuzlu xslr anladlar ki, ahrux Mirzni sfahana clb et-
mkd brahim xann mqsdi onu qtl yetirmkdir. Ona gr d
ahrux Mirznin sfahana getmsin imkan verilmdi. Vilayt sr-
krdlri, yanlar, nfuzlu xslri v halinin nmayndlri bildir-
dilr ki, gr brahim xann syldiklri dorudursa, onda ahrux Mir-
znin Mhdd ah elan edilmsin icaz versin. Bundan sonra onlar
ahrux Mirznin dustaq saxland qalaya yollandlar, onu azad etdilr
v taxt-tac qbul etmsini xahi etdilr. ahrux Mirz is taxt-tac
qbul etmdi. Onda vilayt xanlar, yanlar v tayfa balar mam
Rza mqbrsind toplant tkil etdilr v ahrux Mirznin hakimiy-
ytin sdaqtli olacaqlarna and idilr. ahrux Mirz daha tkid
gstrmdi v Nadir ahn qtlindn txminn il yarm sonra taxt-tac
qbul etmy razlq verdi (77).
Vziyytin bel dyicyini gzlmyn brahim xan da Tbrizd
zn lk ah elan etdi v drhal da adna sikk ksdirdi.Bundan
sonra is Xorasan vilaytinin l keirilmsi v ahrux Mirznin haki-
miyytin son qoyulmas n tdbirlr grmy balad. Hazrlq
ilrini grb baa atdrandan sonra Tbrizdn Xorasana doru h-
rkt balad. brahim xan ay Tbrizd qounlarn sfrbrliyi v
tkmilldirilmsi il mul olmudu v ona gr d ahrux Mirzy
stn glcyin bh etmirdi. Xorasana doru hrkti asanla-
drmaq n qounlarn ar yklrini v tchizatn z li il kor
etdiyi Adil ahla birlikd Quma gndrdi. Semnan yaxnlndak Sor-
x mntqsin atanda brahim xann qounlar arasnda paralanma
ba verdi. He bhsiz ki, lk daxilind ba vernlr qounlar tr-
findn d izlnilirdi. brahim xann, yoxsa ahrux Mirznin daha ox
ahla layiq olmas qounlar da bigan qoymurdu. Ona gr d
brahim xann qounlarnn byk bir hisssi ahrux Mirznin qoun-
larna qatlmaa stnlk verdi. Bir hiss is brahim xana xidmtdn
z evirib dald.
brahim xan gzlmdiyi halda mrkkb vziyyt dd. Ona
sdaqtli qalan qounla Xorasana yollanman mnasz olduunu an-
layb Quma qaytd. Amma Qum qalasnn mdafiilri onu v onun
qoununu qalaya buraxmadlar. Onda brahim xan trafndak qoun
dstsi il imala doru z tutdu. O, Qzvinl Save arasndak Qala-
pur qalasna snmaq ists d, bu da ona qismt olmad. Qaladak
qoun dstsi onu hbs edib ahrux Mirzy xbr gndrdi. ahrux
Mirz d mr etdi ki, brahim xan da v Adil ah da Xorasana gtir-
sinlr. Xorasan yolunda olarkn brahim xan vvlc kor edildi, sonra
is ldrld. Adil ah is (liqulu xan) Mhd atdrld. Lakin o
da trtdiyi mllrin czasna atd. Mvcud olan mlumatlara gr,
Adil ah da Nadir ah hrmxanasnn qadnlar trfindn dididirilib
mhv edildi (78).
Bununla bel, ahrux Mirznin hakimiyyti uzun srmdi. Bir
mddtdn sonra ah Sultan Hseynin bacsnn ri, Seyid Mhm-
md adl birisi ahrux Mirznin snnilikl bal olmas bhansi il
ona qar tbliata balad v trafna xeyli adam toplaya bildi. Onun
trfdarlar o qdr oxald ki, htta ahrux Mirznin zrin qoun
da kdi. Seyid Mhmmd z trfdarlar il birlikd ahrux Mirzy
stn gldi. ahrux Mirz hbs edilib gzlri xardld. Seyid M-
hmmd zn Sleyman ah ad il ah elan etdi. Bununla da slin-
d, lk daxilind yenidn hrc-mrclik yaranmasna rvac verildi.
ox kemdi ki, ahrux Mirznin srkrdlrindn olan Yusifli adl
birisi Sleyman ahn stn qoun kdi. Onu ldrd v ahrux
Mirz yenidn ah elan edildi. Qsa mddtdn sonra Xorasanda
gclnn kimlr nticsind ahrux Mirz bir daha taxt-tacdan
uzaqladrld. hmd xan bdali Drraninin rhbrliyi altnda olan
fqanlar hcumla Mhdi tutub ahrux Mirzni yen taxta xardlar.
lkd qzan daxili kimlr ahrux Mirznin hakimiyytini
yalnz Xorasan vilayti il mhdudladrrd. Digr vilaytlrin hakim-
lri is ahrux Mirz hakimiyytini tanmaq istmirdilr.1796-c ild
Xorasan vilayti d Aa Mhmmd xan Qacarn hcumuna mruz
qald. Aa Mhmmd xan ahrux Mirzy ignclr vermkl Na-
dir ahdan qalan xzinni onun lindn ald v zn d taxtdan salb
Tehrana gndrdi. Yolda ikn ahrux Mirz dnyasn dyidi. Aa
Mhmmd xann lmndn sonra ahrux Mirznin olu Nadir Mir-
z fqanlarn kmyi il 1800-c ild Xorasanda zn hakim elan
etdi. 1805-ci ild o, Ftli ah Qacar trfindn qtl yetirildi (79).
Bununla, Nadir ahn lmndn 58 il sonra onun slalsin d son
qoyuldu.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1. Larudi N. Nader ah pesr-e mir. Tehran, 1383, s.33
2. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.244
3. Larudi N., .. s.38;
4. Larudi N., ... s.54; Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.254
5. Mrvi M.K. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran, 1384, s. 88-91
6. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.260; Moqtder Q. Nbrdha-
ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383, s.21
7.Astrabadi M. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi. Tehran, 1368, s. 316;
Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.337
8. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.316; Nader ah. Axrin
kevrqoa-ye ... s.337
9. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.262; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ...
s.267; Larudi N., ... s.90
10. Larudi N., ... s.177
11.Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.834-35
12. Yen orada, s.835
13. Yen orada, s. 836
14. Yen orada
15. Yen orada, s.836-837
16. Yen orada, s.837
17. Yen orada, c.III, ... s.1048
18. Yen orada
19. Moqtder Q., ... s.139-140
20. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1046
21. Xaterat-e tbib-e mxsus-e Nader. S.820; Bax: frasiyabi B.
Oqab-e Kelat. Tehran, 1370, s.803-851
22. Yen orada s.819-820
23. Yen orada, s.820-821
24. Yen orada, s.822, 823
25. Moqtder Q., ... s.140
26. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.535
27. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1083
28. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.539; Alm Ara-ye Naderi.
C.III, ... s.1089
29. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.539
30. Moqtder Q., ... s.143
31. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1190
32. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.540
33. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1190
34. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1194; Moqtder Q., ... s.145
35. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.825
36. Yen orda, s.824
37. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.825; Qodusi M.H. Nadername.
Xorasan, 1339, s. 402; ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.
312
38. Xatrat-e tbib-e mxsus-e ... s.826
39. Yen orada
40. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1195
41. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.826
42. Qodusi ... s.404
43. Yen orada, s.405
44. Yen orada
45. Hnavey C. Zendegi-e Nader ah. Tehran, 1383, s.314
46. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.826
47. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 541; Alm Ara-ye Naderi,
c.III, ... s.1196
48. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.827
49. Hanvey C., ... s.314-315
50. Moqtder Q., ... s.147; Qodusi ... s.406
51. Lokkart L., ... s.313
52. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.832
53. Yen orada, s.833
54. bani R. Tarix-e ectemai-ye ran dr sr-e fariyye. Tehran,
1373, s.112
55. Xaterat-etbib-e mxsus-e....s.835
56. bani R., ... s.11
57. Yen orada
58. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.542
59. Yen orada, s.543
60. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1197-1198
61. Malkolm S. ran dr zman-e Nader ah.
62. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.836
63. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s.544
64. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 545; Xaterat-e tbib-e mxsus-
e ... s. 836
65. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.836
66. Yen orada
67. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 545
68. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.839
69. Yen orada
70. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 545-546
71. Xaterat-e tbib-e mxsus-e ... s.840
72. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 546; Qodusi ... s.413
73. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 546; Alm Ara-ye Naderi,
c.III, ... s.1198
74. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 546; Qodusi ... s.414; Xaterat-
e tbib-e mxsus-e ... s. 843
75. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 547; Xaterat-e tbib-e mxsus-
e .... s.844
76. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 547
77. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 548; Qodusi ... s.415
78. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi, ... s. 549; Qodusi ... s.417
79. Larudi N., ... s.247-248
VI F SL
NADR AHIN QOUNLARI
Nadir ahn srkrdlik v dvltilik faliyytinin yadda qalan
uurlarnn ld edilmsinin balca sbblrindn biri d onun gcl
hrbi qvvlr yaratmasna nail olmas idi. Nadir ah znn btn
hrbi keyfiyytlrini d mhz bu qvvlr vasitsi il ifad ed bil-
midi. stklrin v tlblrin uyun gln qounlar formaladr-
maqla Nadir ah hm byk tarixi qlblrl yadda qald, hm d
yeni bir dvlt qurdu.
Hrbi qvvlrin formaladrlmas v onun daim inkiafda olan
proses evrilmsi Nadir ahn tkilatlq qabiliyytinin yeni bir
istiqamtinin nmayii idi. Bu proses Nadir ah dvrnn hm inkiaf,
hm d tfkkr sviyysini ks etdirs d bir sra xarakterik xsusiy-
ytlr d malikdir.
Hr eydn vvl Nadir ah malik olduu qounu he bir bazaya
malik olmadan formaladrd. Ondan vvl lky rhbrlik edn S-
fvi ahlar nnvi olaraq z slflrindn taxt-tacla brabr qoun-
lar da qbul edib ona dayaqlanrdlarsa, Nadir ah bel bir irs v
imkana malik deyildi. Adi bir kndi balas olan Nadir ah gncliyin-
d yalnz z yaxnlarn v tanlarn trafna toplamaqla dst yarat-
d. Vaxt tdkc bu dst hm sayca genilndi, hm d onun faliy-
yti artd. Nadir ahn gnclik illrind yaad mntqd yaratd
ilk azsayl dstnin talanlara, yad tayfalarn soyunu yrlrin
qar uurlar artdqca, ona qoulanlarn say oxald, dstnin trkibi
dyidi, faliyytindki nizamllq daha da artd v nhaytd byk
dylri aparmaa qadir olan qvvy evrildi. Nadir ahn hl taxt-
taca sahib olmazdan vvl hrbi uurlarnn artmas il laqdar
qounlarn formalamas prosesi d ktlvildi, yeni-yeni vilaytlr,
yaay mntqlri v tayfalar bu proses clb edildi. Nadir ahn
qounlar dvrnn bir sra sciyyvi elementlrini znd ks etdirs
d imkanlar etibaril son drc gcl bir qoun idi. zmkarl v
tbbskarl nticsind o, kiik bir dstnin bazasnda btn Asi-
yaya meydan oxuyan bir qounun formaladrlmasna nail ola bildi.
Nadir ah qounlarn frqli mnvi-psixoloji dyrlr zrind
formaladrd. O, qounlara yeni ruh verdi, onlarn daxili simasn
dyidirdi. Sfvi dvltinin squtu rfsind lknin qounlar da
bhran vziyytin dmd.Qoun rhbrliyi saray aristokratiyasna
evrilmkl brabr, daxili intriqalardan da uzaq deyildi. Qounlarn
idar edilmsin bigan mvqe, sbatsz adamlara geni slahiyytlr
verilmsi Sfvi qounlarnn n yax nnlrinin yaddan xmasn
rtlndirmidi. Xalq arasndak nfuzunu v elc d dy keyfiy-
ytlrini itirn hrbi qvvlr z zifliyi il dvltin razi btvlyn
qar istiqamtlnmi hcumlarn artmasna sbb oldu v nhaytd
Sfvi dvlti z squta urad. Nadir ah is hl gnclik illrind
bana toplad dst zvlrind hrb maraq oyatd, onlarn daxili
potensialnn z xarlmasna zmin yaratd, yaad mntqnin,
vilaytin v nhaytd lknin dmnlrin qar birg zmkarlq
gstrilmsin nail oldu. Nadir ah qounlarnda dyy, qoun
basna, srkrdy olan mnasibt yeni dyrlr ksb etdi, xidmt
mnasibt dyidi, cmiyyt daxilind hrbi xidmtinin nfuzu son
drc artd. Qounlar dvlt sistemind z layiqli yerini tutdu.
Dvrnn yetidirmsi kimi, Nadir ah he bhsiz ki, qounlarn
formaladrlmas prosesinin sfvilr dvrn aid olan bir sra xarak-
terik elementlrini saxlad. Grnr, el buna gr d bzi tdqiqat-
lar Nadir ah qounlarnn quruluunun Sfvi qounlarnn qurulu-
undan el d frqlnmdiyini iddia edirlr (1). slind is bel de-
yildi. Hrbi-texniki inkiaf sviyysin, qarya qoyulan vziflrin
xarakterin uyun olaraq Nadir ah qounlarn quruluuna v btn-
lkd, qounlarn formaladrlmas prosesin ciddi yeniliklr gtirdi.
Sfvilr dvrnd mvcud olmayan hrbi-dniz qvvlrinin yaradl-
mas Nadir ahn bu prosesd ld etdiyi ciddi irlilyilrdn biri
saylmaldr. O, slind yeni bir qoun nv yaratd v onun maddi-
texniki bazasnn mhkmlndirilmsi n hmiyytli addmlar atd.
Nadir ah itirak etdiyi dylrin aparld rait uyun olaraq
yngl artilleriyann (znburklrin) ildilmsin, dy istifadsin
diqqti artrd, bu artilleriyann yeni strukturlarn yaratd. Bundan
baqa, briqada (tip) v lgrlrin strukturlarnda da bir sra yeniliklr
meydana gldi.
Nadir ah qounlarnda dstlr daimi v mvqqti sasda zv
kild birldirildi. Nadir ah dvlti sasn hrbi dayaqlar zrind
brqrar olmudu. Ona gr d Nadir ahn trafnda daimi sasda ya-
radlm qoun strukturlar var idi. Bura czayiri, qoru, qullar ds-
tlri, xsusi qvardiya, hmikeikilr dstsi v s. daxil idi. Amma
qounlarn ktlviliyin nail olmaq, iri miqyasl mliyyatlar aparmaq
n qeyri-daimi saslar zrind d qoun strukturlar formalad-
rlrd. Bura balca olaraq vilaytlr, tayfalar zr toplanlan qoun
dstlri daxil idi. Nadir ah daimi v qeyri-daimi qoun dstlrinin
dy faliyytinin uzladrlmasnda da kifayt qdr bacarq nma-
yi etdirdi. Ona gr d Nadir ahn hrbi uurlarn daimi v qeyri-
daimi qoun dstlrinin birg v uzladrlm faliyytinin nticsi
saymaq olar.
Qounlara sfrbrliyin hyata keirilmsind Nadir ah hm k-
nlllk, hm d mcburiyyt prinsiplrindn istifad edirdi. Nadir a-
hn hrbi faliyytinin uurlar genilndikc, qounlarn maddi tmi-
nat stabilldikc knll kild ona qoulmaq istynlrin say da
artd. Bununla bel, Nadir ah qounlarn saynn artmas n mcbu-
riyyt vasitlrin l atrd. l keirdiyi vilaytlrin, razilrin ha-
kimlri v halisi qarsnda Nadir ah konkret sayda qoun dstsi
toplayb mrkzi hakimiyytin ixtiyarna verilmsi taprqlarn da
qoyurdu. Yni, qoun dstsinin toplanmas v Nadir ahn ixtiyarna
verilmsi bir ox vilaytlr n mkllfiyyt xarakteri alrd. Nadir
ah qounlarnda bir sra fqan dstlrinin, lzgi dstsinin, Xarzm
dstsinin, Mrv dstsinin meydana glmsi d mhz hmin mkll-
fiyytlrin icra edilmsinin nticsi idi.
Nadir ah qounlarnn struktur vahidlrinin formaladrlmasnda
v onlarn idar edilmsind onluq sistemindn istifad edirdi. Bu
sistem slind, Sfvi qounlarndan qalmd v Nadir ah da onun
ttbiqini mqsduyun bilirdi. Hmin sistem sasn, qounlarda n
kiik struktur vahidi 10 nfrdn ibart olan cux idi.Cuxy daxil
olan xslrdn 9-u sravi dy, biri is onba v ya vkil idi. 10
cuxnin birldirilmsindn dhcux adlanan bir vahid tkil edilirdi.
100 nfrdn ibart olan dhcuxy (bzn dst d adlandrlrd)
yzba rhbrlik edirdi. 10 vahid dhcuxdn is min nfrlik bir d-
y strukturu yaradlrd. Min nfrlik dy strukturu fvc (alay) ad-
lanrd v ona minba rhbrlik edirdi(2).
Fvc Nadir ah qounlarnn sas taktiki vahidi idi. Qoun birl-
mlri d sasn, fvclrin say il myynldirilirdi. Ancaq mnb-
lrd lliba, beyzba vziflrinin mvcudluu haqqnda da mlu-
matlara rast glmk mmkndr. Msln, Alm Ara-ye Naderid
bildirilir ki, Nadir ah Hindistandan geri qaydarkn z qounlarna
bax keirdi. Hmin baxda: ... srkrdlr, tayfa balar, asaq-
qallar, minbalar, beybalar, yzbalar, onbalar, yasovullar,
nsilr, ndovullar, rikalar, carlar, avular v qdimilr cahan
sahibini salamlamaa hazr oldular (3).
Alm Ara-ye Naderinin yen baqa bir yerind beyzba il
birlikd lliba ifadsi ildilmidir(4).Baxmayaraq ki, bzi tdqiqat-
lar beyzba vzifsinin Sfvi qounlarna aid olduunu v Nadir
ah dvrnd bu vzif sahibinin cavabdeh olduu struktur vahidinin
aradan xdn iddia etslr d (5) grndy kimi Alm Ara-ye
Naderid hm beyzba, hm d lliba ifadsin rast glmk
mmkndr. Bu vzif adlar mnblrd ox ilnms d, grnr
Nadir ah qounlarnda onlar hl d qalmaqda idi. Ehtimal etmk olar
ki, kiik struktur vahidlrinin, o cmldn ayr-ayr fvclrin istifa-
dsi zaman 50 nfrlik v 500 nfrlik struktur vahidlrindn istifad
edilmsin zrurt yaranmd.
Mnblrd Nadir ahn qounlarnda struktur vahidi kimi ildiln
tip v lgr terminlri il qarlamaq mmkndr (6). Bu struk-
tur vahidlrinin hr biri bir ne fvcn birlmsindn tkil edilirdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, tip (briqada) struktur vahidi Sfvi qounlar
il mqayisd Nadir ah qounlarna gtirilmi daha bir yenilik idi.
Lakin istr tip, istrs d lgr daim ttbiq olunan strukturlar deyildi-
lr. gr hr hans bir taprq icras n bir ne fvc gndrmk la-
zm glirdis, onda bu fvclrin mvqqti olaraq mumi komandan-
lq altnda birldirilmsin ehtiyac yaranrd. Bel vaxtlarda bu fvc-
lr tip v ya lgr halnda qrupladrlr v istedadl srkrdlrdn
biri bu strukturun rhbri tyin edilirdi. Baqa szl, fvclrdn frqli
olaraq tiplr v lgrlr daimi kild mvcud deyildilr. Bu struk-
turlarn mtlq formaladrlm bir say trkibi d yox idi.str tip,
istrs d lgr 2-6 fvcdn tkil oluna bilrdi (7).
Mnblrdki mlumatlardan bel bir qnat glmk mmkndr
ki, daha byk struktur vahidi kimi Nadir ahn qounlarnda dst v
sepah mvcud olmudu. Bunlarn da say trkibinin myynldiril-
msi myyn tinlik tkil edir. Amma bu struktur vahidlrinin hr
ikisini mliyyat vahidi kimi qbul etmk olar. Alm Ara-ye Nade-
rid olan mlumata sasn,Nadir ah Dastana Qni xann rhbrliyi
altnda 20 min fqan v beluc dys, 20 min d Azrbaycan d-
ys gndrdi. Qni xan da bu qvvlri drd dsty bld v hr
bir dsty 2 min nfrlik qarovul tyin etdi (8). Mnbd baqa yer-
lrd d daha byk struktur vahidi kimi dst terminin rast glmk
olar. Mnb v tarixi srlrd 100 nfrdn tkil edilmi vahidin d
dst adlandrlmas il qarlamaq mmkndr. Lakin dst termini-
nin daha ox qvvni znd birldirmsi hal mnblrd daha ox
z ksini tapmdr.Bu vahid say baxmndan qeyri-myynliyi zn-
d ks etdirs d, onun tip v lgrdn daha byk struktur vahidi
kimi qlm alndn istisna etmk olmaz. Yuxarda istinad ediln
blg d bunu demy sas verir.
Sepah struktur vahidinin d n qdr qvvni znd birldirm-
sini konkret kild sylmk tindir. Mnblrdn aydn olur ki,
sepah mxtlif mnalarda ildilmidir. Msln, Nadir ahn Krkk
yaxnlnda Topal Osman paa il qarlamasn tsvir edn Alm
Ara-ye Naderinin mllifi yazr: Nadir ah ykskliyin arxasndan
bu iki sepaha nzr sald. ki sepah deynd mllif qar-qarya
gln iki ordunu nzrd tuturdu. Myyn hallarda is sepah termini
qounun trkib hisssi olan struktur vahidi (korpus) kimi ildilmidir.
Msln, Alm Ara-ye Naderinin bir yerind qeyd olunur ki, bir t-
rfdn fqan v beluc dstlri, bir trfdn d Gnc hakimi Hsnli
xann srdarl altnda Azrbaycan sepah camaatn yolunu ksdi (9).
Bu istinad da gstrir ki, sepah termini qounlarn trkib hisssini
tkil edn struktur vahidi kimi ildilnd bel tip, lgr v dstdn
daha byk olan struktur vahidi kimi nzrd tutulmudur.
Nadir ah qounlarnn xarakterik xsusiyytlrindn biri d qoun
nvlri, xsusil piyadalar v svarilr arasnda olan zahiri frqlrin
silinmk zr olmas idi. Tdqiqatlar haql olaraq qeyd edirlr ki,
Nadir ah qoununda dydn balam xidmtiy qdr el bir
xs tapmaq mmkn deyil ki, atsz v silahsz olsun (10). Yni, piya-
dalarla svarilr arasnda sas frqlndirici lamtlrdn olan svarilik
Nadir ah qounlarnda artq aradan qalxmd. lbtd ki, ata malik
olmaq bu qoun nvlrinin yalnz zahiri frqlndirici lamti deyildi.
Svarilr n at, srtli hrkt vasitsi, smrli dy vasitsi idi.
Nadir ah qounlarnda da dy vasitsi kimi atdan istifad edilmsi-
n xsusi hmiyyt verilirdi. slind, baqa cr ola da bilmzdi.
Uzun mddtli sfrlr, uzaq olan mnzillr qounlarn bir yerdn ba-
qa yer daha tez atlmas n atlardan geni istifad olunmasn tlb
edirdi.Atlar Nadir ah qounlarnn ayrlmaz elementi idi. Bununla
bel, hrbi qvvlrin tyinat, qarsna qoyulan vziflrin xarakteri,
silahlanmas, dy taprqlarnn icras zaman atlardan istifad
edilmsi sviyysin gr piyada v svari qoun nvn ayrlmas
Nadir ah qounlarnda da qalmaqda idi.
Nadir ah qounlarnn daha bir xarakterik xsusiyyti onda Azr-
baycan-trk elementinin gclly idi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi,
Nadir ah Azrbaycan arealndan ox uzaqda doulsa da far soyu-
nun etnik mit mhiti ona gcl tsir gstrmidi. Nadir ah Azr-
baycan trkcsini tmiz bilirdi v nsiyytini d daha ox bu dild
qurmaa alrd. Tdqiqatlar da tsdiq edirlr ki, Nadir ahn istr
gndlik hyatnda, istrs d saray hyatnda Azrbaycan trkcsi
ox geni yaylmd. Htta yanlarn Nadir ah dvrnd z fikirlrini
Azrbaycan trkcsind ifad etmlri kbarlq lamti kimi qbul
olunurdu (11).
Qoun daxilind d nsiyyt trkc qurulurdu. Htta Nadir ahn
frmanlar carlar, avular v yasavullar trfindn qounlara daha
ox trk dilind atdrlrd (11a). Bu da tbii idi. nki Nadir ah,
far mhitindn xm bir xs idi v trk soylar olan farlardan ,
qacarlardan, clayirlrdn toplanm dstlr uzun mddt qounlarn
sasn tkil etmidi. Nadir ah qounlarnda n mhm v msuliy-
ytli vziflr d sasn farlarla qacarlara taprlmd. Dorudur,
Nadir ahn qounlarnda mxtlif etnik tayfalara mnsub olan qoun
dstlri olmudu v Nadir ahn hrbi uurlarnn ld edilmsind
onlarn xidmtini unutmaq olmaz. Bununla bel, far v qacar dst-
lri uzun mddt qounlarn sasn tkil etmidi.
Nadir ah qounlarnda ildiln vzif adlarnn (bu bard aa-
da danlacaqdr), silah v tchizat yalarnn ksriyytinin adlar
da Azrbaycan trkcsinddir. Yni, dvrn hrbi terminologiyas da
sasn Azrbaycan trkcsi bazasnda formalamd.
1. Piyada v svari qvvlri
Piyadalar Nadir ah qounlarnn trkibind hmiyytli yeri olan
qoun nv idi.Dorudur, onun formaladrlmasnn znmxsus
xsusiyytlri var idi. Nadir ahn gncliyind trafna toplad ilk
dstlr svari dstlri idi v onun bir srkrd kimi formalamasnn
ilkin mrhlsi d daha ox svari dstlri il baldr. Tdqiqat-
larn qnatin gr,hl Xorasan hyatn yaayarkn Nadirin fqan-
larla dylrindn sonra piyada dstlrinin formaladrlmasna ba-
land(12). Thmasib Mirz il birlmsindn sonra Nadir ahn
piyada qoun nvnn formaladrlmasna, tchiz edilmsin diqqti
daha da artd.
Piyadalar Nadir ah qounlarnn sas zrb qvvlrindn biri he-
sab edilirdi. Dylr adtn piyadalar vasitsil balanr v onlarn
hcumu svarilr trfindn davam etdirilirdi.
Nadir ah dvrnn ahidi olmu v Nadir ah qounlarn ma-
hid etmi general Kimiov z xatirlrind Nadir ahn piyada qo-
un nvn qoun qismin ayrmdr: 1) ar silahlarla silahlanm
czayiri piyadalar; 2) yngl silahlarla silahlanm piyadalar; 3) digr
piyadalar (13). z srlrind Nadir ahn qounlarna toxunan bir sra
tdqiqatlar da bu blgn tkrar etmilr.
He bhsiz ki, Nadir ahn piyada qoun nvnn sasn tfng-
lrl silahlanm piyadalar tkil edirdilr.Konkret tarixi raitd qo-
unlarn istifadsind hm ar tfnglr, hm d yngl tfnglr var
idi.Ar tfnglrl silahlanan piyadalar czayirilr adlanrdlar. C-
zayirilrin sas ilk df Sfvilr dvrnd, II ah Abbasn dvrn-
d qoyulmudu. II ah Abbas ilk df olaraq 600 nfrlik bir dstni
ayrb onlar btnlkl tfnglrl silahlandrd v bu dsty cza-
yiri dstsi ad verdi. Bu dst tfngaas bann rhbrliyi altnda
faliyyt gstrirdi (14).
Nadir ah dvrnd d tfngiaas vzifsi var idi. Amma bu
vzif vvlki aktualln itirmidi. ox gman ki, bu, tfngl silah-
lanan piyadalarn saynn xeyli artmas il bal idi. Piyadalarn ks-
riyyti demk olar ki, tfnglrl silahlanrd v onlarn aadan yu-
xar tabeiliy malik olmas ox gman ki, tfngiaas vzifsinin
saxlanlmasna da ehtiyac aradan qaldrmd.
Czayirilr kisi 18 kiloqramdan artq olan tfnglrl silahlan-
mdlar.Llsinin az genilnn bu tfnglr adtn hrbilr tr-
findn qiymtli da-qalarla bzdilirdi.Tfnglr dylr tr-
findn xsusi ayaql dayaqlar zrin qoyularaq atlrd. Tfnglrin
malik olduu arlq bel bir dayaqdan istifad edilmsini zrurildi-
rirdi. Ona gr czayiri tfngl brabr yannda ayaql daya da
gzdirmli idi. Lllrinin uzunluu dy bu tfnglrl balamaa
imkan verirdi. ahidlrin qnatin gr, piyadalar malik olduqlar
silah baxmndan dy vaxt ox byk fayda ver bilirdilr(15).
axmaqla ilyn bu tfnglr uzun olduu n dylr ona ayaq
stnd durarkn htta dayaqlanrdlar da. Czayirilrin znmx-
sus libaslar da var idi. Onlar balarna kedn hazrlanm papaq
qoyardlar. Buna gr onlar ox vaxt ke papaq da adlandrardlar.
Papaqlarn hr iki yanndan mngul aslar, zrind is Allah kl-
msi yazlard. Papaqlar zrindki yaz mxtlif dylrd
rngd yazlard. ahidlrin ifadsin gr.tam dy tchizatna ma-
lik olan czayirilrin dzl mahidilrd dhtli bir hiss
yaradard (16).
Piyadalarn bir qismi yngl silahlarla silahlanardlar. Hmin
tfnglr fitilli tfnglr olub czayirilrin axmaql tfnglrindn
kisin gr yngl, lsn gr is qsa idi. Yngl tfnglr
malik olan piyadalar ayrca struktur vahidlrind, alaylarda komplekt-
ldirilirdilr (17).Tarixi dbiyyatda bu piyadalarn Qaracurlu piya-
dalar adlandrlmas hallar il rastlamaq olar. Ola bilsin ki, bu
piyadalarn trkibind myyn vaxtlar Qaracurlu tayfasna mnsub
olan piyadalar oxluq tkil etmidilr v ona gr d Qaracurlu
piyadalar kimi d tannmdlar. Amma yngl tfnglrl silahlanan
piyadalarn hamsnn Qaracurlu tayfasna aid olduunu iddia etmk
olmaz.
Yngl fitilli tfnglr he bhsiz ki, axmaql tfnglr nisb-
tn daha yaxn dylr n nzrd tutulmudu v ona gr d
dyqaba dzld yngl tfnglrl silahlananlarn z yerlri
var idi.Nadir ah, btnlkd, tfnglrl silahlanan piyadalarn for-
maladrlmasna xsusi hmiyyt verirdi. Vaxt tdkc onlarn xari-
ci grn daha da mkmmlldi. Sonralar tfngdarlar eyni ge-
yim v formalara malik oldular. Bu piyadalar adtn qrmzmtl al-
varlar v gy rngli yarm canlqlar geyir, balarna qaragl drisindn
papaq qoyurdular. Papaqlarn qarsnda tfngdarlarn hans alaya
mnsubluunu gstrn xsusi nian brkidilirdi. Tfngdarlar sas
silahlarndan baqa kmrlrindn aslm xncr d malik idilr.
Mvcud olan mlumatlara gr,ar tfnglrl silahlanm struktur
vahidlrinin xsi heyti sasn yanlarn, imkanl adamlarn aillrin-
dn toplanrd (18). Bundan baqa, btn tfngdarlarn at var idi v
hrbi yrlr zaman atlarla hrkt edirdilr.
Nadir ah piyadalarnn byk bir hisssi soyuq silahlarla silahla-
nrdlar. Bu piyadalarn silahlar ox v kamandan, nizdn, qlncdan,
zubin v tbrzindn ibart idi (19). Hmin qvvlr he bhsiz ki,
Nadir ahn piyada qoun nvnn sasn tkil edirdilr v sayca
daha ox idilr.Adtn artilleriya v tfnglrl balanan dyn l-
byaxa hisssi svari qvvlrl brabr mhz soyuq silahlarla
silahlanm dylr trfindn davam etdirilirdi. Dyn arl
da ox vaxt el soyuq silahlarla silahlanm piyadalarn zrin dr-
d.
Topu strukturlarnn tkili qounlar formaladrlmasna Nadir
ahn gtirdiyi yeniliklrdn biri idi. Sfvilr dvrnd d toplardan
geni istifad olunmas mlumdur. Xsusil, ah Abbasn dvrnd
Sfvi qounlarnda toplardan istifad edilmsin diqqt xeyli artrld.
Tdqiqatlar haql olaraq qeyd edirlr ki, sfvilr hakimiyytinin
sonlarna yaxn qounlar bhran mngnsin ddy kimi, toplardan
istifad edilmsin d diqqt azald (20).
Nadir ahn dvrnd topuluun v topu strukturlarnn forma-
ladrlmasna xsusi diqqt verilmy baland. Nadir ah dylrin
uurla baa atdrlmasnda
toplarn taktiki imkanlarn yksk qiymtlndirdiyi n onlardan
istifad xeyli genilndi. Toplardan geni istifad edilmsi qounlarn
dy taktikasn da tkmilldirdi. Mlumdur ki, bir sra dylri
Nadir ah mhz topu hazrl il balayard v qar trfin mqavi-
mtinin qrlmas n onun toplarnn l keirilmsin alrd. D-
yqaba dzld d toplarn xsusi yeri var idi. Bundan baqa,
nnvi qala dylrinin oxunda toplardan geni kild istifad
olunard.
Dvrnn v blgnin gcl qounlarndan saylan Osmanl qo-
unlarnda topuluq daha gcl inkiaf etmidi. ox gman ki, bu m-
qam da Nadir ah topuluu inkiaf etdirmy svq edirdi. Topuluu
inkiaf etdirmk v gcl topu strukturlar yaratmaq n Nadir ah
avropal mtxssislrin kmyindn d bhrlnirdi. Hmin mt-
xssislr Nadir ah topularnn hazrlanmasnda itirak edirdilr (21).
Nadir ah qounlarnda ar, orta, yngl v qalavuran toplarn
mvcudluu mlumdur. Qala toplar 100 kiloluq mrmilri 1000-1500
m msafy atmaq gcn malik idi v bel toplardan daha ox qala-
larn mhasirsi zaman istifad olunurdu. Bu toplarn mrmilrinin
dadc qvvsi ox idi. Eyni zamanda dylrd llsinin az
hisssindn doldurulan ar v orta toplar da istifad olunurdu. Mn-
blrd bu toplarn topular arasnda hindlilrin d ox olduu bildi-
rilir. Hr bir topun topusundan baqa ona xidmt gstrn heyt d
var idi. Ar toplar xsusi arabalarn zrind yerldirilir v hmin
arabalar bir ct qatr vasitsil danrd. Mvcud olan mlumatlara
gr qatrlardan biri topun qarsna, digri is arxasna balanrd (22).
Orta apa v uzunlua malik olan toplar da szsz ki, heyvanlar
vasitsil danrd. Hm ar, hm d orta toplar byk zrb qvv-
sin malik idilr v ona gr ar zrblrin vurulmas n onlardan
da xsusi istifad olunurdu. Amma uzun yrlrin, xsusil da ra-
itind aparlan yrlrin daha srtl hyata keirilmsi zaman ar
v orta toplarn danmas xeyli tinlirdi. Ona gr d uzaq mn-
zilli yrlr zaman v ya dmn qvvlrin qar gzlnilmzliy,
byk srt nail olmaq n znburk adlanan kiik v yngl
toplardan istifad olunurdu. Znburkilr dstsi Nadir ahn topu
qvvlrinin mhm trkib hisssini tkil edirdi v bu toplarn im-
kanlarndan mhartl istifad edilmsi onlarn hmiyytini xeyli
artrrd.
Znburklrin silahlanmaya qbul edilmsi d sfvilr dvrn
aiddir.Tdqiqatlarn qnatin gr, hl ah Abbas dvrnd bu
toplardan istifad edilmy balanm v onun ilk strukturlar yaradl-
md. Amma sfvilr qounlarnda bu toplarn malik olduu btn
imkanlar realladrmaq mmkn olmamd. Nadir ahn qounlar-
nn trkibind is znburklrdn daha geni v daha smrli istifad
olunmas onlarn grkliliyini tsdiqldi (23). Bunun nticsi kimi,
mstqil znburki strukturlar formaladrld. Hmin strukturlarn
tkili d Nadir ahn z qounlarnn formaladrlmasna gtirdiyi
yeniliklrdn biri idi.
Znburklrin lllrinin ap Nadir ah qounlarnda istifad olu-
nan ar tfnglrin apndan azacq byk olmaqla, orta toplarn a-
pndan kiik idi. Bu toplar llsinin hatsin dolandrlm tu v
llsinin aasnda olan mil v ox vasitsil amdan adlanan yastn
zrind brkidilirdi. Sonra da bu yastq dvnin donqarlar arasnda
brkidilmi dayaq zrin qoyulurdu. Znburklr dvlr vasitsil
danrd. Onlardan istifad zaman dvlr dizlri zrin yatrdlar
v dvlrin zrindn gtrlmdn onlardan at alrd. Hr dv
yalnz bir znburk aparrd. Bunun n xsusi dvlr seilir v h-
min dvlr znburk danmas n hazrlanrd. Znburki dv-
nin donqarnn arxasnda brkidilmi palann zrind oturaraq adtn
sol li il znburkin llsinin arxasndan tutard. Dvnin sa trfin
znburkin fitili, sol trfin is bart v mrmi torbas aslard. Mrmi
torbasna 20-dk mrmi yklmk olurdu. At almasna balanan
zaman znburki dvnin qatlanm ayaqlarndan birini aard ki, at-
in qorxusundan dv asanlqla ayaa qalxa bilmsin. Bundan baqa
znburk llsinin yastq zrind frlanmas dvnin yerini dyi-
mdn mxtlif istiqamtlr at amaa imkan verirdi. Znburkl-
rin at uzaql ox da byk deyildi. Bununla bel, atlrin yarat-
d gurultu qar trfd vahim yaratmaa kmk edirdi. Znburk-
ilr gy rngli canlq, geni alvar v uzun boaz olan arq geyinir-
dilr. Balarna is yardan yuxar konus klind daralan hndr pa-
paq qoyurdular (24).
Nadir ah qounlarnda znburklrdn baqa badlic v sfpozan
kimi kiik toplardan da istifad olunurdu. ox tssf ki, bu top nv-
lrinin texniki xsusiyytlri haqqnda Nadir ah dvrnn mnb-
lrind lazmi mlumatlar yoxdur.
Znburkilr znburkibana tabe olurdular. Nadir ahn qoun-
larnda bel bir vzif mvcud idi. Btn topulua v toptkm iin
is topuba rhbrlik edirdi.Topuba istr qoun rhbrliyind,
istrs d dvltin strukturlarnda nfuzlu yer malik idi. Nadir ah
topuba vzifsin hm tcrbli, hm d etibarl srkrdlrini tyin
edirdi.Vilayt hakimlrinin yannda da topuba vzifsi var idi. On-
lar vilayt hrbi qvvlrinin topularna rhbrlik edirdi.
Nadir ah qounlarnda olan toplarn mumi say haqqnda dqiq
mlumat yoxdur. Mnblrd d bel bir statistika aparlmamdr.
Ona gr d tdqiqatlar txmini olaraq bel gman edirlr ki, hind
qounlarnn toplar da qnimt kimi l keirilndn sonra Nadir ah
qounlarnda btn nvlrdn olan toplarn mumi say 5000- yaxn
idi (25).
Yuxarda haqqnda danlan tfngdarlar, soyuq silahlarla silahla-
nanlar v topular Nadir ahn piyadalarnn sasn v sas zrb qv-
vsini tkil edirdilr. Amma bunlardan baqa bir sra xidmt v k-
mki qvvlri d var idi ki, tyinat etibar il onlar piyadalara a-
mil etmk olar. Bu xidmt qvvlri dylrd adtn birbaa itirak
etmirdilr. Onlarn tyinat qvvlrin dy hazrl v dylrin
tkilind xidmti yardmlarn gstrilmsi idi.
Bel xidmt qvvlrindn biri nsilr idi. Nsilr n yax
srkrdlr v dylr arasndan seilirdi v nsibann rhbr-
liyi altnda faliyyt gstrirdi. Onlarn vzifsi dylr gedn zaman
qounlarn nizam v intizamna nzart etmk idi. Nsilr adtn
piyada qoun dstlrinin arxasnda yerldirilirdilr v bununla da
piyadalarn ar dylr tab gtirmyrk frarilik etmk yollarnn
qars alnrd. slind, dy girn piyada da bilirdi ki, frarilik
etmk fikrin ds onu arxada, cbh boyu yerldirilmi nsilr
saxlayacaqlar. Nsilr trfindn saxlanlanlar ox srt cza
gzlyirdi.Ona gr d nsilr btn gclrini dyn uurla apa-
rlmasna verirdilr.Nsilr saxladqlar frarilri edam etmk sla-
hiyytin d malik idilr (26).
Nsilrin baqa bir vzifsi d drgd yerln qoun dst-
lrinin arasnda qanunuluun v asayiin qorunmas, qounlarn xsi
mlaknn, yalarnn mhafizsi, drg daxilind thlksizliyin
tmin edilmsi, ordubazarn faliyytinin tnzimlnmsi, dylrin
gediind dnyasn dyinlrin dfninin tkili idi. Nadir ah qoun-
lar trkibind nsilrin saynn 300 nfr olduu bildirilir. Amma
bu qvvlr taprlan vziflrin yerin yetirilmsi n 300 nfrin
kifayt etdiyi bh dourur. El Alm Ara-ye Naderinin bir ye-
rind Nadir ahn 3 min nfrlik nsi dstsindn sz alr. Bu da
nsi dstsinin kifayt qdr byk sayda olmasndan xbr verir.
Nsilrin papann qarsna ciqq birldirilirdi v hr
ciqqy d bir xoruz llyi sanclrd (27).
Piyadalara aid olan xidmt dstlrindn biri d qarovul dstsi idi.
Qarovul dstlri ayrca struktur vahidin v rhbrliy malik olan
xidmt dstsi idi. Bu dst qarovulsalarn rhbrliyi altnda faliyyt
gstrirdi. Qarovulun tyinat qounlarn drg istirahtlri zaman,
bir ox hallarda is mar yerin yetirdiyi vaxt mhafizsinin tmin
edilmsi idi. Xsusn, gec vaxtlarnda drglrin qorunmas, knar
v qfil hcumlardan mhafiz olunmas qarovulun vzifsi idi.
Qarovul mnsublar z tyinatlar il bal bildirirdilr ki, baqalarnn
rahat yatb istiraht etmsi n onlar shr qdr yuxularna haram
qatmal olurlar (28).
Mnblrd olan mlumatlar onu demy sas verir ki, qarovul bir
sra digr vziflrin d icrasna clb edilirdi. Bunlarn arasnda qala-
larn v digr tikintilrin, hrbi tyinatl obyektlrin tikintisi, qalalarn
mhasirsi zaman sngrlnmi qvvlrin mhafizsi qarovul dst-
lrin taprlrd.
Nadir ah trfindn qarovul dstlrinin kfiyyata gndrilmsi
faktlar da mnblrd z ksini tapmdr. Msln, Blx zrin
hcuma hazrlaarkn bir ne nfr qarovul kfiyyata gndrilmidi
ki, yerli halidn sir gtrsnlr v onlarn vasitsil vziyyt haq-
qnda geni mlumat ld edilsin. Hrbi yrlr zaman trafda nl-
rin ba vermsi haqqnda mlumatlarn toplanmas da qarovullara
taprlard (29).
Nadir ahn piyada qounlarnn iind mhndis-istehkam qv-
vlrinin formaladrlmasna v onlardan fal kild istifad edilm-
sin d xsusi diqqt yetirilirdi. Byk qlblrin ld edilmsind
bu xidmtin hmiyytli rolu var idi. Dvrn hrb sntind qala d-
ylri hl d z yerini qoruyub saxlamaqda idi. Bir trfdn oxsay-
l qala dylrinin aparlmas v bir trfdn d uzaq mnzilli y-
rlr zaman byk aylarn keilmsi mhndis istehkam xidmtinin
hmiyytini daha da artrrd.
Tdqiqatlar Nadir ah qounlarnda topularla mhndis-isteh-
kam xidmtinin xsi heytinin 1min nfr olduunu sylyirlr (30).
Amma bu sayn n qdrinin mhndis-istehkam xidmtin aid olma-
sn dqiq sylmk mmkn deyildir. Mnblrd d bu xidmtin
xsi heyti, onun struktur vahidinin mvcudluu bard xsusi bir
mlumat tapmaq da tindir.
Mnblrd mhndis-istehkam ilri il ayrca olaraq mul olan
nqbilrin (lam atanlarn) v xndk qazanlarn adna da rast gl-
mk mmkndr. Bu il mul olanlarn xsusi struktur dstlrinin
mvcudluu haqqnda fikir yrtmk d tindir. Bir halda ki, bu
xidmt sahsinin mnsublar ayrca adla adlanrdlar, onda gman et-
mk olar ki, nqbi blmlri ayrca struktura malik olmudur. nki
hm lam atmaq, hm d xndklr qazmaq, o cmldn divarlar,
snacaqlar tikmk hm xsusi hazrlq, hm d xsusi altlr tlb
edirdi.
Mhndis-istehkam ilrinin bu v ya digr dylr zaman apa-
rlmasna yuxarda ayr-ayr hallarda toxunulmudu. Hmin mlumat-
lardan v elc d mnblrd z ksini tapm mlumatlardan aydn
olur ki, Nadir ah mhndis-istehkam ilrinin aparlmasna hm xa-
rici mtxssislri, hm d mxtlif hrbi strukturlarn xsi heytini
clb edirdi. Msln, Badad hri zrin ilk hcum zaman Nadir
ah vvlc z dylrini Dcl ay zrindn mvqqti krp-
nn qurulmas n o biri sahil zmyi v orada lazmi ilri aparma-
taprd (31).Amma bu yolla ay zrindn keid yaratmaq ona
qismt olmad. Sonra Dcl ay zrindn keidin yaradlmasna h-
min vaxt Nadir ah qounlarnda olan avstriyal mhndislr clb
edildilr. Bu mhndislrin kmyi il Dcl ay zrindn mvq-
qti keid yaradld v lazm olan miqdarda hrbi qvvlr ayn o biri
sahilin adladld (32).
Su manelrinin df edilmsi baxmndan Hindistana yr zaman
oxsayl aylar zrindn qsa zaman rzind krplr qurulmas Na-
dir ah qounlarnda mhndis-istehkam ilrinin yksk nmunsi
sayla bilr. Xsusil, Sind v Ravi aylar zrind n tin raitd
keidlr yaradlmas Nadir ahn hrbi yrlr tarixind yadda qalan
hadislrdir. Hmin aylarn df edilmsi hm d mhndis-istehkam
ilri sahsind Nadir ahn yaradc tbbskarlnn uurlu nmu-
nlridir. Qarya qoyulan mqsd atmaq v zn vasitlrin bir-bi-
rin mhkm balamaq n yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah
atlarn quyruq v yal tklrini qrxaraq kndirlr hazrlanmasna gs-
tri vermidi (33).
Mhndis-istehkam xidmtilrinin qala dylrin daha fal
clb edilmsi baxmndan is Gnc qalasnn mhasirsi daha xarak-
terikdir. Dorudur, Nadir ah qalan l keirib qarsna qoyduu v-
zify nail ola bilmdi. Bununla bel, mhasir dvrnd qala trafn-
da xeyli mhndis-istehkam ilri grld.
Nadir ah burada da xarici mtxssislrin kmk v mslhtl-
rindn istifad etdi. Cnubi Qafqaza yr zaman Nadiri mayit
edn rus general Qolitsn Bakda olan rus mhndis-istehkamlarn
Gncy ard v onlar Nadirin ixtiyarna verildi. Bir sra mhndis-
istehkam ilri d mhz onlarn itirak v mvrti il aparld (34).
Bel mhndis-istehkam ilrindn biri torpaq dolu kislri bir-
birinin stn qalaqlamaqla qala divarlar stn yol dzldilmsi idi.
Deyildiyi kimi, bu plann hyata keirilmsi n yz min kis torpaq
lazm idi. Amma qala mdafiilrinin smrli mdafisi bu plan
axra atdrmaa imkan vermdi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Gnc qalasnn divarlarnn dadl-
mas n onun trafnda xndk qazld, divarlar altna lam atld.
stehkamlar onlara taprlan ilrin hdsindn gldilr, Gnc qa-
las divarlarnn myyn hisssinin dadlmasna nail oldular. Bu-
nunla bel, yen d qalan almaq mmkn olmad.Mnblrdn m-
lumdur ki, Gnc qalas daxilindki qvvlrin gcl top atlrindn
qorunmaq n istehkamlar yer altnda dylr n xsusi s-
nacaqlar qazmdlar v top atlri oxalanda dylr hmin
snacaqlarda qorunurdular.Bundan baqa, istehkamlar qala tra-
fnda yri-dolanbac sngrlr qazmdlar ki, onlar da dylri
atlrdn qoruyurdu. Nhayt, Gnc aynn suyunun Gnc qala-
snn divarlar dibin axdlmas kimi byk mhndis-istehkam ilri
aparld. Bununla da kifaytlnmyn Nadir, Gnc qalasnn divarlar
boyunca myyn msafd yeni divarlarn tikilmsin gstri verdi.
stehkamlar trfindn tikiln bu divarlar Gnc qalasnn etibarl
mhasirsini tmin etmli idi (35).
Nadir ah qounlarnn aparc hisssini svari qoun nv tkil
edirdi. Bu qoun nvnn formaladrlmasna v mhkmlndirilm-
sin xsusi diqqt yetirilirdi. Dvrn hrb snti d svari qoun n-
vnn formaladrlmas v faliyyti il sx bal idi. nki konkret
tarixi raitd qarya qoyulan hrbi taprqlarnn icrasnn evikliyi,
srti, gzlnilmzliyi svariliyin inkiaf il bal idi. Hrb iind
srt, svarilrin faliyyti il ld ed bilrdi. Nadir ah n is s-
variliyin inkiaf v gclndirilmsi xsusil aktual idi. nki nqliy-
yatn texniki vasitlrinin mvcud inkiaf dvrnd uzaq mnzilli v
uzun mddtli hrbi vziflri yalnz yax formaladrlm svari
qounlarla hyata keirmk olard.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ahn btn qounlar at belin
mindirilmidi. Piyada qoun nvnn v elc d mxtlif xidmt sa-
hlrinin inkiafnda da svarilikl balln imkanlar aranrd. Nadir
ah z d svari dys idi, onun bana toplanan ilk dst d
svari dstsi idi v bir-birinin ardnca ld etdiyi hrbi uurlarnda da
svari qounlarnn rolu vzsiz idi.
Nadir ahn svari qounlar iki qism blnrdlr: ar svarilr
v yngl svarilr. Svarilr malik olduqlar silah v tchizata gr
bu qisimlr blnrdlr. Ar svarilr qlnc, niz v karabindn
lav qalxana da malik idilr. Yngl svarilrin is qalxan yox idi.
Onlarn silah sasn qlnc, niz v karabin idi. Svarilr arasnda ox
v kamanla silahlananlar da var idi v ox gman ki, ox-kamanla si-
lahlanan svarilr yngl svarilr arasnda idi.
Dy zaman svarilr balarna dbilq geyinmkl dmn zr-
blrindn daha yax mhafiz olunurdular. Onlar aharayna (drd
ayna) adlanan zireh geyimdn d istifad edirdilr. Bu geyimlrin sad
formas bir-birin brkidilmi 4 zireh paradan ibart olurdu. Sinni
v kryi mhafiz edn paralar nisbtn daha geni v hndr olur-
du ki, bdnin quraqdan boaza olan hisssi qorunsun. Bu paralar
qollarn altnda olan daha ensiz v gdk zireh paralarla bir-birin
birlirdi (36).
Ar svarilr d niz il silahlananlara v qlncla silahlananlara
blnrdlr. Topu v tfng hazrlndan sonra dy adtn, niz-
lrl silahlanan svarilrin hcumu il davam etdirilir v onlarn
ardnca da qlncla silahlananlar dy qoulurdular. Malik olduqlar
silaha gr he bhsiz ki, ox v kamanlarla silahlananlar da dy
ilkin qoulanlar arasnda idilr.
Ar svarilr arasnda yanlar, by v xan tbqsin mnsub
olanlar ox idi. Svari qounlarnda yuxarda qeyd olunan struktur va-
hidlri ttbiq olunurdu. Mnblrd daha byk struktur vahidi kimi
yalnz svari qvvlrin aid olan tiplrin v konkret taprqlarn
icras n yaradlm svari dstlrinin formaladrldna rast
glmk mmkndr. Onlarn arasnda mxtlif vaxtlarda kfiyyat
vziflrinin hyata keirilmsi n 6 alaydan tkil edilmi Hacxan
by farn rhbrliyi altnda olan tip, alaydan tkil edilmi v
Cavanqulu xann rhbrliyi altnda olan tip, 6 alaydan tkil edilmi
v Hseynli xann rhbrliyi altnda olan tip, 5 alaydan ibart olan v
gilzayi fqanlarndan tkil edilmi tip v s.(37). slind bunlarn
sayn artrmaq da olar. Fvcdn byk olan struktur vahidlri daimi
vahidlr deyildilr v onlarn formaladrlmas konkret taprq v
zrurtl bal idi. Bel zrurtl yaranan svari struktur vahidi my-
yn vaxtlarda mliyyat vahidi sviyysin qaldrlrd.
Bzi tdqiqatlar Nadir ahn svari qvvlrini sltnt svarilri
v Xorasan svarilri ad altnda iki hissy blrlr. Sltnt sva-
rilri bzn is qzlba svarilri adlandrrdlar (38). Qzlba s-
varilri deynd d, Sfvi dvltinin sasn tkil etmi Qacar,
Varsaq, Rumlu, aml, Zlqdr, Tkalu, far v Bayat soylarndan
tkil edilmi svari qvvlri nzrd tutulur. slind, bu blgn
doru saymaq olmaz. vvla, bu blg etnik mnsubiyyt v mhlli
mnsubiyyt gr aparlm bir blgdr. Qoun nvlri is qvv-
lrin icra etmli olduqlar vziflrin xarakteri, malik olduqlar silah
v tchizata gr qisimlr blnmlidir. Htta etnik lamtin v
mhlli mnsubiyytin gr bel yuxarda qeyd olunan blg nq-
sanl blgdr. nki Nadir ahn svarilrini yalnz qzlba svari-
lri v Xorasandan toplanm svarilr tkil etmirdilr. Mlumdur ki,
Nadir ah qounlarnn trkibind fqan, rb, lur, bxtiyari, lzgi,
grc svari dstlri var idi.
Yeri glmign o da qeyd edilmlidir ki, mnblrd bir ox hal-
larda Nadir ah qounlar qzlba qounlar kimi tqdim edilirlr.
Bu ifad d doru sayla bilmz. Baxmayaraq ki, Nadir ah qounla-
rnda farlar, qacarlar v digr trk soylarndan tkil edilmi struktur
vahidlri ox idi. Bununla bel, Nadir ah qounlar onun nzarti al-
tnda olan btn razilrdn toplanm qoun idi. Qzlba ifadsinin
farlar hakimiyyti zrin gtirilmsi he tarixi baxmdan da doru
deyildir.
Nadir ahn svari qounlarnn say v kmiyyti bard tarixi v
tdqiqat srlrind mxtlif rqmlrl rastlamaq mmkndr. Bu
rqmlr d mtlq faktlar kimi qbul edil bilmz. Baxmayaraq ki,
Nadir ah qounlarnda lgrnevislr var idi, amma onlar da daha ox
konkret yrlr sfrbr ediln qounlarn siyahsn aparrdlar.
Mlumdur ki, Nadir ahn birbaa rhbrliyi altnda olan svari qv-
vlrindn baqa, yaltlrd d svari qvvlri var idi. Bundan ba-
qa svarilrin clb edilmsi davaml olaraq aparlrd. Htta dy
aparlan razilrd qoun toplanmas da aparlrd. Nadir ah qoun it-
kilrin d mruz qalrd. Ona gr d Nadir ahn svari qvvlrinin
trkibi haqqnda sabit rqm gstrmk mmkn deyil. Svari qo-
unlar haqqnda daha real tsvvr konkret yrlr clb edilmi
svarilrin say il ld etmk olar.
Mvcud olan mlumatlara gr, svarilrin dy hazrl mt-
madi olaraq davam etdirilirdi v Nadir ah da bu msly xsusi fikir
verirdi. Amma ox tssf ki, bu hazrln nec aparlmas haqqnda
mnblrd mfssl mlumat yoxdur.Bununla bel, mlumdur ki,
svarilr qounlara sfrbr edilnd onlar artq myyn tcrby
malik olurdular. xsi hyat zaman atdan istifad, ovuluq, heyvan-
darlq artq oxlarnda svarilik vrdilri yaradrd. ahidlrin ifad-
sin gr, Nadir ah svarilri lazm glrdis istiraht etmdn 20-25
saat mddtind dy bilrdilr (39). Nadir ahn apard dylr
d bunu tlb edirdi.
Nadir ah svarilri balarna drdknc qrmz papaq qoyurdular.
Papan dvrsin is a rngli ipk al dolanrd. Bu papaqlarna gr
onlar bzn Nadir ah qrmzbalar da adlandrrdlar (40).
Nadir ah svarilrindn xsusi bir ah qvardiyas da yaradlmd.
Bu qvardiya mnblrd v tdqiqat srlrind sltnt qvardiyas,
keikilr v hmikeikilr kimi d tqdim olunmudur. Tdqi-
qatlarn fikrinc, sfvilr hakimiyyti dvrnd olduu kimi Nadir
ah da z mhafizsinin tmin edilmsi n xsusi qvardiya tkil
etmyi qrara ald (41). Xsusi qvardiya dorudan da Nadir ahn
mhafizsi il mul olurdu. Amma istr ahn xsusi qvardiyasnn
trkibi, istrs d bu qvardiyann faliyyti haqqnda mnblrd olan
mlumatlar gstrir ki, ah qvardiyasnn vzifsi yalnz ahn mha-
fizsinin tmin edilmsi deyildi. Qvardiyann trkibind be alay var
idi: amxallar alay, avular alay, nqib alay, xsusi qarovul alay
v cilovdar alay (42).
Nzr alnsa ki, hr alay min nfrdn ibart idi, onda qvardiyann
(keiki dstsinin) 5 min nfrdn ibart olduunu ehtimal etmk
olar. Amma Nadir ah dvrnn ahidlrindn qvardiyann saynn 6
min nfr olduunu iddia ednlr d vardr (43).
Mnblr v tdqiqatlar amxallarn konkret olaraq hans vzi-
fni yerin yetirmlri haqqnda sz amrlar. Amma bu xslrin t-
fnglrl silahlandrlmas haqqnda mlumat vardr. Malik olduqlar
silahlarna gr amxallar Nadir ahn ehtiyat qvvsi ehtimal et-
mk olar. avularn vzifsi ah frmanlarnn v mrlrinin hndr
ssl qounlarn xsi heytin atdrlmas idi. Bu baxmdan onlarn
vzifsi carlarn vzifsin oxarlq tkil edirdi. avular balarna
yal papaq qoyur v trafna nazik qara para dolayrdlar. Onlar pa-
paqlarna llk sancrdlar v gm omaqla silahlanrdlar (44).
avularn gur ss malik olmalar v z vziflrini icra etdiklri
vaxt az qala nr kmlri bard mnblrd d mlumat mv-
cuddur (45).
Tdqiqatlar nqib alaynn xsi heytinin qeyri-hrbi ilrl v
dstnin tdark ilri il mul olduunu bildirslr d (46), mnb-
lrd onlarn da hndr avaza malik olmalar v avularla oxar vzi-
flri icra etdiklri bildirilir (47).
Xsusi qarovu alay ox gman ki, ahn hyatnn mhafizsini
tkil edirdi. nki mxtlif faktlarn tutudurulmas da bunu demy
sas verir. Tdqiqatlar da iddia edirlr ki, xsusi qarovul sltnt a-
drnn v ah ailsinin qorunmas il mul idi (48).
Nadir ah qounlarn v ah qvardiyasn xsn mahid etmi
ahidlrin biri z xatirlrind gstrir ki, ahn keiki dstsinin say
6 min nfrdn oxdur v bu dst gec-gndz ahn mhafizsind
dayanr.Onun bildirdiyin gr, 6 min nfrlik dst nvlr bln-
md v hr nvd iki min nfr var idi. Hr nvb bir gn v bir
gec keik xidmti kir v sonra da iki gn istiraht edirdi (49).
Bu fakt bir qdr bhli grnr. Keik qvardiyasnn struktu-
rundan da grnr ki, bu dstnin xsi heytinin he d hamsnn v-
zifsi ahn mhafizsini tkil etmk deyildi. Bundan baqa Alm
Ara-ye Naderid bel bir fakt vardr ki, Maraa trafndak dylr
zaman Nadir keikilr dstsindn 4 min dyn mharib mey-
danna atd v onlarn vasitsil dyn gediin tsir gstrmy
ald (50).
gr Nadir keiki qvardiyasndan 4 min nfri dy atrdsa,
demli qvardiyann he d hams onun mhafizsind dayanmrd. Bu
faktdan bel bir qnat glmk olar ki, mhz xsusi qarovul alay
Nadir ahn v onun ailsinin mhafizsini tmin edirdi. Alm Ara-
ye Naderidki baqa bir fakt da bu ehtimaln doruluuna sas verir.
Mnbd gstrilir ki, Nadir znn Rstm v sfndiyar ruhlu d-
ylrindn min nfr sedi, onlarn adn hmikeik qoydu ki,
onlar hmilik Nadirin saraynda v keikxanasnda olsunlar. Onlar
bir an da olsa sahiblrindn aralana bilmzdilr (51). Nadir ah yqin
ki, onlar baqa ilr d ayrmazd. Xsusi qarovul alay da min n-
frdn ibart idi v bh yoxdur ki, keikilr qvardiyasnn mhz bu
alay ahn v onun ailsinin davaml mhafizsini tmin edirdi.
ahidlrin syldiyin gr, mhafiz postlarnn hr birin 10
nfr keiki tyin olunurdu. Onlar da yarya blnb nvb il postda
dayananda digr dst istiraht edirdi. Nadir ah tez-tez bu postlarn
xidmtini yoxlayrd. El vaxt olurdu ki, geclr Nadir ah postda
dayananlarn hamsnn yatmasnn ahidi olurdu. Bel hallarda Nadir
ah keikilri hbs v bir ox hallarda is edam etdirirdi (52).
Deyilnlrin oxar olan faktla Alm Ara-ye Naderi srind d
rastlamaq olar. Yuxarda qeyd edildiyi kimi qiyamlarn yatrlmas
n Dastana yr ednd, yriay knarnda Nadir aha sui-qsd
chdi oldu. Nadir ah keikilrin bel shlnkarla yol vermsindn
v nticd onu ldrmk istynlrin htta xsi adra bel daxil ola
bilmlrindn xeyli hirslndi. Mnblrin verdiyi mlumata gr,
Nadir ah z keikilrindn v keik rhbrlrindn 30-40 nfri
edam etdirdi (53).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn qtlinin tkilind keikilr-
dn bzilrinin li var idi. Hmin sui-qsd chdinin tkilatlarndan
biri olan Mhmmd by Qacar mnblrd keikiba (54) v ya bir
ox hallarda Nadir ahn mhafiz xidmtinin rhbri kimi tqdim
olunur. Haqqnda konkret mlumat verilms d, ox gman ki, M-
hmmd by Qacar xsusi qarovul alaynn rhbrlrindn olmudu.
Nhayt, keikilr qvardiyasnn sonuncu alay cilovdarlar alay
idi.Tdqiqatlarn fikrinc, cilovdarlar ox v kamanla silahlanan d-
ylrdn seilirdi v onlarn vzifsi aparlar gndrilmsi, qouna
rhbrlik arasnda laq yaradlmas idi (55). Alm Ara-ye Naderid
cilovdarba haqqnda shbt almasndan (56) bel gman etmk
olar ki, cilovdarlar onun rhbrliyi altnda idilr.
Nadir ahn svari qounlarnn bir hisssini rxilr tkil edir-
dilr. Onlarn vzifsi haqqnda geni mlumat olmasa da mnblr-
dki ksad mlumatlardan myyn tsvvr ld etmk mmkndr.
Avropal tdqiqatlar rxilrin vzifsinin qounlarn drg
yerlrinin, qounlarn dayanacaq edcklri yerlrin myynldiril-
msindn, dmnlrin vziyyti haqqnda mlumatlar toplanmasn-
dan ibart olmasn bildirirlr. Eyni zamanda, kfiyyat ilrinin apa-
rlmasnn da onlarn zrind olduu bildirilir (57).
Baqa tdqiqatlar is rxilrin dmn qvvsi zrin srtli
v qfil hcumlarnn hyata keirilmsi, ilkin zrb il onlarn ara-
snda vlvl v tvi salnmas n nzrd tutulduunu bildirirlr
(58). Alm Ara-ye Naderid rast glinn faktlar da daha ox el bu
fikri tsdiq edir. Hmin faktlardan aydn olur ki, rxi dstlri ilkin
olaraq meydana atlb dy qzdrrdlar (59). Baqa bir faktdan is
aydn olur ki, qounlar dmn qvvlrin qar hrbi yr hyata
keirrkn qarda qarovullar, onlarn ardnca is rxilr hrkt
edirdilr(60). Buradan da aydn olur ki, qfil dy vziyyti yarand-
halda qarovulun arxasnca rxilr dy atlmal idi. Mnbnin
baqa bir yerind is bildirilir ki, Xanli xan dy meydanna ilkin
qdm qoyub rxilik vzifsini yerin yetirdi (61).
Btn bunlar onu demy sas verir ki, rxilr qounlarn n
hcum dstsi idi, dylrin ilkin arl da onlarn zrin drd.
Alm Ara-ye Naderinin yuxarda gstriln mlumatlarndan o da
aydn olur ki, istinad ediln btn hallarda rxilr topu v tfng-
darlarn hazrl olmad bir raitd ilkin olaraq dy girmidilr.
Baqa szl, hrbi yrlr hyata keirilnd bu v ya digr mnt-
qlr gndriln evik dstlrin dy aparmas zaman onlarn isti-
fadsin ehtiyac duyulmayanda v ya mmkn olmayanda rxilr il-
kin olaraq meydana atlrdlar.
Dylrin ilkin hazrln v msuliyytini z zrlrin gtr-
mlri baxmndan gman etmk olar ki, rxilr dstsin n hazr-
lql v evik svarilr clb edilirdilr. Mlumatlarn ksadl zn-
dn rxilrin say v onlarn ayrca struktur vahidin malik olub-ol-
mamalar haqqnda fikir yrtmk tindir. Alm Ara-ye Naderinin
bir yerind bildirilir ki, rxilrin min nfri dy meydanna gn-
drildi. Baqa bir yerd is gstrilir ki, Nadir ah Xanli xan v
miraslan xan 3 min nfrl birlikd rxi dstsin aid etdi v d-
mn tayfalarnn yolu zrin gndrdi (62).
Bu faktlara sasn bel qnat glmk mmkndr ki, rxilrin
say ox idi. n az bir ne alay rxi vzifsini hyata keirirdi.
Mnbnin baqa bir yerind Nadir ahn anabir qarda Ftli xann
rxiba tyin olunmasndan sz alr (63). Kifayt qdr istedadl
bir srkrd olan Ftli xann rxiba tyin edilmsi Nadir ahn bu
qoun dstsinin mvcudluuna v faliyytin ciddi hmiyyt verdi-
yini nmayi etdirir. Yoxsa, Nadir ah bu qoun dstsini ona ox eti-
barl olan bir xs taprmazd.
Hr halda bel gman etmk olar ki, bir ne svari alay rxi
vzifsini icra etmk n nzrd tutulmudu v hmin alaylar bir
komandanlqdan idar olunurdu. bh yoxdur ki, bu vzifnin icras-
na rxilikd tcrbsi olan alaylar clb edilirdi. Amma onu da
istisna etmk olmaz ki, dy clb edilnlrin miqyas byk olanda
rxiliy lav alaylar da clb edilirdi.
Nadir ah qounlarnda bir sra xidmt sahlri var idi ki, onlarn
icras n d myyn qvvlr ayrlrd. Bel xidmt sahlrindn
biri ndvulluq idi. Nadir ah qounlarnn ahidlrinin birinin tbi-
rinc, ndvullarn vzifsi yollarn, keidlrin qorunmas, geclr
ah drgsinin mhafizsi, ah trfindn czalandrlanarn cza-
sna atdrlmas idi. Veriln mlumata gr, bundan lav, ndvul-
lar ahn frman v srncamlarnn qounlara byan edilmsi, xid-
mtdn frarilik ednlrin tutulub hbs edilmsi, ahn z hzuruna
ard adamlarn taplb gtirilmsi, drgnin gec-gndz mha-
fizsi, orularn v talanlarn taplb hbs edilmsi kimi vziflr d
ndvullarn zrind idi (64).
Alm Ara-ye Naderid olan ayr-ayr xatrlamalar da ndvul-
larn daha ox mhafiz ilri il mul olmasndan xbr verir.
Nadir ah qounlarnda ndvulba adl vzif d olmudur. Alm
Ara-ye Naderid ox nadir halda xatrlanan bu vzif il bal bir
fikirdn bel gman etmk olar ki, ndvullarn say ox olmudur.
Mnbd qeyd olunur ki, ndvulba Xlil by 7 min nfrlik bir
dst il dy taprnn icrasna yola dd (65). Bu 7 minlik
dstnin hamsnn ndvul olub-olmadn sylmk tindir. Hr
halda bu xidmt sahsin taprlan vziflrin icras n myyn
sayda xsi heytin olmas zruri idi.
Nadir ah qounlarnda rabit xidmtinin tkili il d bal my-
yn qvvlrin olduu mlumdur. Hrb sntinin Nadir ah dvrn
aid olan mrhlsind rabit qvvlri v xidmti mstqil kild
formalamasa da onun mvcudluuna tbii bir zrurt var idi. Nadir
ah qounlarnda rabit xidmtinin ayr-ayr elementlri haqqnda
yuxarda xatrland. Msln, Nadir ahn mr v gstrilrinin qoun
blmlrin atdrlmas da rabitnin bir elementi idi. Yuxarda syl-
nilnlrdn grndy kimi, mxtlif sviyy v miqyaslarda carlar,
ndvullar, avular v baqalar da bu il mul olmudular. Mn-
blrd ox tez-tez aparlarn adlar kilir. Xbr v mlumatlarn, o
cmldn d Nadir ahn mr v gstrilrinin bir yerdn baqa yer
atdrlmasnda aparlardan istifad olunurdu. Mlumatlarn uzaq m-
saflr atdrlmas n d aparlar istifad olunurdu. Yen el mn-
blrdn aydndr ki, uzaq mnzilli yrlri zaman vilaytlrdn
mhm v vacib xbrlr Nadir aha aparlar vasitsil atdrlrd v
ksin.
aparlarn ayrca qoun dstsi olduunu sylmk tindir. ox
gman ki, ayr-ayr taprqlarn icras n onlar qoun daxilindn se-
ilirdi. z d yqin ki, bu adamlar az-ox tcrby v etimada ma-
lik olan xslr idi.
Nadir ah qounlarnn faliyytinin tkilind, dylrin aparl-
masnda Sfvilr dvrndn qalm bir sra rabit elementlrindn
istifad olunurdu. Onlarn arasnda gyrinlrin saxlanmas, aparxa-
na, mlumatn trlmsind tst v eypur ssindn istifad edilm-
si v s. kimi elementlr var idi.
Tdqiqatlarn fikrinc, bu elementlrin hamsndan istifad et-
mkl brabr, bayraqdarlarn da faliyytin xsusi diqqt var idi.
Dvltin rhbri v ali ba komandan kimi Nadir ahn z bayra
vard. Bu bayran zrind ir v onun arxasndan boylanan gn
kli var idi. Bzn dvlt bayrann zrind ir yerin jdaha tsvir
edilmsindn d danlr. Nadir ah dy bayraqla gedrdi v bu
bayraq adtn onun qrargahnn yaxnlnda dalalanard. Bu bayraq
znd myyn mlumatlar da ks etdirirdi. Bayran dalalanmas
Nadir ahn z qrargahndan dy idar etmsi v ya dy
meydannda mvcudluundan xbr verrdi. Nadir ah dy meyda-
nn trk edrdis bayraq da onunla aparlard. Nadir ah bayrann
dylrin getdiyi razid dalalanmas onun znn d dylrd
itirakndan xbr verirdi.
Bayraqlarn qaldrlb-endirilmsi il qounlara myyn mrlr d
atdrlrd. Tdqiqatlarn yazdna gr, hr bir alayn z bayra
var idi. Alayn bayra kncl idi v onlar mxtlif rngd ola bi-
lrdilr. 10 alaydan ibart olan tmnin daha byk bayraa malik ol-
duu bildirilir. Bu bayraqlar 4 knc idilr v daha uzaq msafdn
seilirdi (66).
Amma alayn bayraa malik olduu tqdird lgr v tiplrin d
bayraa malik olduunu istisna etmk olmaz.
Nadir ah qounlarnda bayraqdar (lmdar) dstsinin olduu m-
lumdur. Mnblrd lmdarba vzifsinin olmasndan da xbr
verilir (67). Qoun dstlrind bayraqdar vzifsin xsusi xslr
seilirdi v onlar silah qaldrb dy girmirdilr. Onlarn vzifsi
qoun dstsinin bayran dalalandrmaq, bayra irli aparmaqla
dylri hcuma ruhlandrmaq idi. Dy meydannda bayraqlar
myyn mlumat ykn trmkl brabr, onlar daha ox dy-
lrd mnvi ruh yaratmaq vzifsini zlrind ks etdirirdilr. Dy
bayrann endirilmsi qoun dstsi daxilind myyn aqnln
yaranmasna da yol ard. Buna gr d Nadir ah qar trfin
bayraqdarlarnn mhv edilmsin xsusi hmiyyt verirdi (68).
Bundan baqa, bayraqlardan mxsusi olaraq mlumatlarn trl-
msi n istifad olunurdu. Bununla laqdar, byk mntqlri
birldirn yollar zrind myyn msafdn bir hndr tplr ya-
radlrd.Zrurt yaranan zaman xsusi yrdilmi bayraqdarlar hmin
tpnin stn qalxb bayra hrkt gtirmkl myyn mlumat
digr tpnin stndki bayraqdara trrd. Bu yolla qsa mddt r-
zind bayraqdarlar mlumat bir-birindn alb uzaq msafy trr-
dlr. Sni yaradlm tplr zrind tst yaratmaqla da mlu-
matlarn trlmsin chd gstrilirdi. Mlumatlarn trlmsind
daha dqiqliy v srt nail olmaq n yol boyunca hr 20-30 kilo-
metrdn bir xsusi svari postlar tkil edilirdi. Mlumatn daycs
olan aparlar hr 20-30 kilometrdn bir ya atlarn dyiir, ya da onun
zn baqa bir nfr vz edirdi. Bu yolla da vaxtn itkisin yol
verilmdn mlumatlar tyinat nqtsin trlrd (69).
Nadir ahn qounlarnda musiqiilr dstsi d var idi. Onlardan
dy raitind daha ox istifad edilirdi. Musiqi altlri vasitsil
dylrin balanmas elan edilirdi. Musiqi altlrindn eyni zamanda
dylrin dy ruhunun artrlmasnda istifad olunurdu (70).
Alm Ara-ye Naderid daha ox ks, krnay, tbil kimi musiqi
altlrinin ad kilir. Dy raitind d sasn bu altlrdn istifad
olunurdu. Bu altlrin uzaqlara yaylan sdalar dyn qzdrlmas
n bir ab-hava yaradrd. Bundan baqa Alm Ara-ye Naderid
dy neyi, grg, surn, darukar kimi altlrin d adna rast glmk
mmkndr.
Alm Ara-ye Naderid rast glinn bir fakt musiqi altlrindn
baqa mqsdlr n d istifad edildiyindn xbr verir. Nadirin
qoun dstlrindn biri dy taprnn icrasna yollanarkn qaln
bir med vhi qular dylrin zrin hcum kirlr. Hmin
qularn hcumlarndan qorunmaq n naaralardan istifad etmk
qrara alnd. Naaralarn gur sdasn eidn qular daha dylr
yaxn dmdilr v bu yolla onlarn yaratd narahatlqdan da yaxa
qurtarmaq mmkn oldu (71).
Sfvilr dvrnd qounlarda xsusi yer malik olan qullaraas
v qoruba vziflri Nadir ah dvrnd lv olunmudu. Alm
Ara-ye Naderid bildirilir ki, Nadir ah Muan qurultaynda taxt-taca
sahib olandan sonra ba vzir (etimadddvl), eikaas, qullaraas
v qoruba vziflri lv edildi (72).
Qorular sfvilr dvrnd ahn xsusi qvardiyas idi v onlarn
sas vzifsi ahn hyatnn mhafizsi idi. Mvcud olan mlumatla-
ra gr, qorularn say 5 min atrd v bu dsty qoruba rhbr-
lik edirdi. ahn mhafizsind dayandqlar n hm qorularn,
hm d qorubann seilmsin ox diqqtl yanalrd. Qoruba
vzifsin adtn ahn n yaxn adamlar seilirdi. Qullar (qulamlar)
is adtn grclrdn v Dastan tayfalarndan tkil olunurdu. Qul-
lar dstsin daxil olanlar hl cavanlq yalarndan sarayn nzarti
altnda v saraya sdaqt ruhunda trbiylndirilirdilr. Qullar ah
saraynda mxtlif xidmtlrin tkilin clb edilirdilr (73). slind,
onlarn adndan hans ilr clb edildiklri mlum olur.
Bununla bel, Alm Ara-ye Naderid bir ne yerd qorularn,
qullarn (qulamlarn), habel qoruba v qullaraasnn ad kilir
(74). Amma ksr hallarda onlarn ad vvlki mnasnda deyil, daha
ox dy taprqlarnn icras il bal kilir. Tdqiqatlar da bu
adlarn fxri adlar kimi saxlandn gman edirlr.
Mnblrd Nadir ah qounlarnda yasavullarn olmasndan da
shbt alr.Tdqiqatlar yasavullarn vziflrinin ah taprqlar-
nn qoun dstlrin v ayr-ayr xslr atdrlmasndan ibart ol-
duunu bildirirlr (75). Amma Alm Ara-ye Naderid yasavul ifa-
dsinin ildilmsindn aydn olur ki, onlar yalnz ah taprqlarnn
atdrlmas il mul olmurdular. Yasavullar daha ox ayr-ayr frdi
taprqlarn yerin yetirilmsi il mul olan saray xidmtilrindn
ibart idilr.Onlar ah saraynda nizam-intizam yaradan, nizam-inti-
zamn yaradlmasna nzart edn xslr idi. Onun saray protokolu-
nun rhbri olan eikaasna (Nadir ah dvrnd bu vzif z h-
miyytini itirmkd idi) tabe olmas da vzifsinin saray xidmtisi
olmasn sbut edir. Saray daxilind onlarn lind gm omaq
olard.
Mnblrdki mlumatlardan aydn olur ki, yasavullarn say ox
idi. Onlar saray daxilind xidmt gstrmkdn baqa Nadir ahn
ayr-ayr taprqlarn yerin yetirir, mr v gstrilrini nvana
atdrrdlar (76).
Vzif sralanmasnda yasavulun ad onbadan sonra, adi xid-
mtidn is vvl kilirdi (77). Buna gr bir ox hallarda yasavul
vzifsi ox zhmtli, bzns qeyri-nfuzlu vzif saylrd. Nadir
ahn qarda brahim xan yasavulluu- it qovmaqlq adlandrrd (78).
Alm Ara-ye Naderinin bildirdiyin gr, yasavullar 50 tmn
maa alrdlar(79). Bu mnbd qur yasavul, shbt yasavulu haqqn-
da da xatrlama vardr. Amma onlarn bir-birindn n il frqlnmsi
haqqnda mlumat verilmir. Nadir ah haqqnda sas mnblrdn
olan Alm Ara-ye Naderi srind Nadir ah dvrnn bir sra digr
hrbi vziflrinin d ad kilir. Onlardan biri tlaydardr. Bu szn
ilnm kontekstindn aydn olur ki, tlaydarlar da qounlarn mha-
fizsinin tmin edilmsi il mul olmular. ox gman ki, onlar dai-
mi dstlr olmamlar, yalnz dy mvqelrind olan qounlarn,
qoun drgsinin mhafizsi n taprq alm dylr idi.
Tlaydarlar qounlar qfil basqnlardan qoruyurdular. Mnbdki
mlumatdan bel bir qnat glmk mmkndr ki, bzi hallarda
qounlarn sa v sol cinahlarnn ayrca tlaydarlar tyin edilirdilr
(80).
Mnby gr, tlaydarlar mhafiz iind kifayt qdr etibarl
idilr.Onlarn nzrindn asanlqla qurtarmaq mmkn deyildi. Qo-
unlarn daxilin nfuz etmk istynlr bzn srn-srn, gec
vaxt tlaydarlarn nzrini clb etmmy alrdlar (81).
Nadir ah qounlarnda lgrnevislr d var idi. Bu insanlar sfr-
brliy alnan qounlarn qeydiyyatnn aparlmas il mul idilr.
Lgrnevisba vzifsinin mvcudluu onun tabeliyind olan qoun
mirzlrinin saynn ox olduunu ehtimal etmy sas verir. Tdqi-
qatlarn fikrinc, Nadir ah qounlarnda olan lgrnevislrin say
300 nfr atrd v bu vzify adtn dvrnn savadl xslri
tyin edilirdilr (82).
Alm Ara-ye Naderid rbaran ifadsin rast glmk mm-
kndr. rbaran ifadsi adtn rxi ifadsi il yana ildilir
v bu ifadnin ildilm mkanndan aydn olur ki, rbaranlar da
rxilr kimi dy ilk atlan v dy ilk balayan qvv olmu-
dur. Amma mlumatlarn qtl zndn rbaranlarn nec tkil
edildiyi, onlarn rxlrdn n il frqlndiklri bard fikir syl-
mk tindir.
Mnbd xmparinin d ad kilir. Xmpar txminn top gl-
llri boyda dmir sthdn hazrlanb daxili bartla v yandrc maye
il doldurulan bir bomba idi. ox gman ki, xmpari hm bu bom-
ban ata hazrlayan, hm d onu atan xs idi.
Alm Ara-ye Naderid siphsalar titulunun da ad kilir. Siph-
salar - qounlarn ba komandan anlamn verirdi. Nadir ah
hakimiyytdn vvlki illrd Thmasib Mirzy qoulanda siphsalar
vzifsin yiylnmidi v hqiqtd d o, btn qounlara rhbrlik
edirdi. Nadir ah taxt-taca yiylnndn sonra bu vzifni d lv etdi.
O z lknin ah olmaqla brabr, qounlarn ali ba komandan idi.
Amma onun qarda brahim xan Azrbaycan siphsalar adlandr-
lrd. brahim xan qtl yetirilndn sonra bu titul da lv edildi.
2.Hrbi-dniz qvvlri
Nadir ah qounlarnn bir nvn d hrbi-dniz qvvlri tkil
edirdi. Bu dvrn hrbi-dniz qvvlrin toxunan tdqiqatlarn de-
mk olar ki, hams xsusi vurulayrlar ki, Nadir ah rb ialn-
dan sonra hrbi-dniz qvvlrinin tkilin nail olmu ilk ah idi. Bu
mqam Nadir ahn dvltilik v srkrdlik tfkkrnn daha bir
hmiyytli nmayii idi. nki hm imaldan, hm d cnubdan d-
niz sularna x olan bir dvltin strateji maraqlar dnizdn thl-
ksizliyin zruriliyini ortaya atrd. Qurduu byk dvltin hdudla-
rn etibarl kild qorumaa alan Nadir ah n is bu msl
xsusil aktuallq ksb edirdi.
imalda gcl hrbi-dniz qvvlrin malik olmadan Nadir, C-
nubi Qafqazda v Trkstanda zn arxayn hesab ed bilmzdi. Ru-
siya dvltinin dniz vasitsil nzliy v btnlkd Gilana qoun
xara bilmk ehtimal v elc d Xzrdki dniz damalarnn yal-
nz Rusiyann lind olmas Nadir ah qane etmirdi.
Fars krfzind is bu msl daha kskinliyi il dayanrd. Krf-
zin o taynda vaxtil Sfvi dvltin mnsub olan razilrin itirilmsi
Nadir ah dvltin qar qiyam mvqe tutmu qvvlrin Fars kr-
fzi blgsind gizlnmy almalar v onlarn potensial thlk
mnbyi olmas, btnlkd krfz trafndak vziyytin nzart al-
tnda saxlanmas da hrbi-dniz qvvlrinin yaradlmasna tkan
verdi.
Konkret olaraq qeyd etmk lazmdr ki, ah Sultan Hseynin haki-
miyyti dvrnd vaxtil sfvilr hakimiyytinin nzarti altnda
olan Bhreyn eyx Cabbarn rhbrliyi il yerli rb tayfalarnn nza-
rti altna dd. Nadir ah szsz ki, bununla razlamad v Bh-
reynin geri qaytarlmas zrind dnmy balad.
Bir szl, Nadir ah z dvltini gcl hrbi-dniz bazasna malik
olan bir dvlt evirmk istyirdi. Ancaq bu niyytin hyata kemsi
n bir sra vacib msllrin hllin nail olmaq lazm idi. lk nv-
bd hrbi-dniz qvvlrinin yaradlmas n myyn bir tcrb
tlb olunurdu. Piyada v svari qounlarnn tkili n istr Nadir
ahda, istrs d cmiyyt daxilind bir tcrb mvcud idis, hrbi-
dniz qvvlrinin tkili sahsind bel bir tcrb yox idi. Konkret
tarixi raitd is Nadir ah tcrb ld edilmsi il mli faliyyti
birldirmli idi.Yni, tcrb qazanlmasna vaxt itirmdn mli
faliyyt balamaq lazm idi. Hrbi-dniz qvvlrinin tkili n
Nadir ahn ixtiyarnda hrbi gmilr d yox idi. Bu da ciddi bir m-
sl idi. Hrbi gmilrin ld edilmsi il brabr, onlara xidmt sah-
si d qurulmal idi. Nhayt, hrbi gmilri hrkt gtirck xsi
heyt yetidirilmli idi. Btn bu v ya digr zruri msllrin ar-
lna baxmayaraq Nadir ah hrbi-dniz qvvlrinin yaradlmas
istiqamtind grkli bir qtiyyt nmayi etdirdi v onun smrli
nticsin d nail oldu.
Nadir hl gilzayi fqanlar il dylrdn sonra mli olaraq
hrbi gmilr malik olman zruriliyini qbul etdi. nki Nadirin
tqiblrindn qaan gilzayi fqan qounlarnn bir hisssi Omanda
zn snacaq tapmd. Onlarn l keirilib zrrsizldirilmsi is
hrbi gmilrsiz mmkn deyildi (83).
Nadir qar istiqamtlnmi n gcl yerli qiyamlardan biri olan
Mhmmd xan Belucun rhbrliyi altnda olan qiyamn nticlrinin
tamamil aradan qaldrlmas zruriliyi d hrbi-dniz qvvlrin
olan ehtiyac bir daha aktualladrd. Ki adasnda gizlnn Mhm-
md xan Belucun l keirilmsi taprn alan Mhmmd Ltif xan
Bndr Abbasda (qrb mnblrind bu hrin ad Qombrun kimi
gstrilir - M.S.) yerln ingilis v holland irktlrindn gmilr al-
maa chd gstrdi. ngilis v holland irktlri bu istiqamtd Nadir-
l mkdalq etmy meylli deyildilr. Bir trfdn onlar gmilrdn
yax mnasibtd olduqlar Osmanl v Hindistan qounlarna v ha-
bel Omana qar istifad olunmasn istmirdilr. Digr trfdn d
Avropa irktlri Nadirin dnizd mhkmlnmk istklrini alqla-
mrdlar. nki bu, tez-gec avropallarn dniz monopoliyasn tin-
ldir bilrdi. Ona gr Mhmmd Ltif xanla Avropa ticart irkt-
lri arasnda danqlar xeyli uzanmal oldu.
Ltif xan holland irktinin nmayndsin bildirdi ki, gr 3
minlik bir qoun dstsinin danmas n gmilr verils onda onlar
ticart ilrind byk gztlr ld edcklr v Bndr Abbasda
holland irkti n yax rait yaradlacaqdr. Hollandlar bir daha z
rtlrini aqladlar ki, gmilrinin onlarla dostluq laqlrin malik
lklr qar istifadsin raz ola bilmzlr. Ltif xan onlar inandrd
ki, gmilrin istnilmsind mqsd qiyam rb tayfalarna qar
mbariz aparmaqdr. Hollandlar Ltif xan all-bacarql v Avropa
hyat il tan olan bir xs kimi qiymtlndirirdilr. Digr trfdn
onlar zlri d istmirdilr ki, Fars krfzi daxilind narahatlq ya-
rada bilck elementlr mvcud olsun. Ona gr d mzakir v dan-
qlardan sonra hollandlar sahil limanlar v adalar arasnda hrkt
n bir ne gmilrini Nadir icary vermy raz oldular (84).
Ltif xan bu gmilrin kmyi il Ki adasn mhasiry ald v
Mhmmd xan Beluc hbs edilrk sfahana gndrildi. lin d-
m frstdn istifad edn Ltif xan nzartdn xm olan bir sra
rb tayfalarna da zrb endirdi v onlar itat altna gtirdi.
Bellikl, 1734-c ildn Fars krfzind hrbi-dniz qvvlrinin
formaladrlmas istiqamtind fal ilr aparlmasna baland. Bu
ilr Nadir trfindn dryabyi v ya dryasalar vzifsin tyin
edilmi Ltif xan rhbrlik edirdi. Ltif xann Mhmmd xan Belu-
cun hbsi il bal dniz yrnd onun ixtiyarnda yalnz icar
edilmi gmilr olsa da bu yr hrbi-dniz qvvlrinin formalad-
rlmasnn srtlndirilmsin tkan verdi.
Tdqiqatlarn yazdna gr, dryabyi vzifsin tyin olunana
qdr Ltif xann gmilrl tanl yox idi (85). Amma onun zm-
karl hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmasnda z szn dedi.
Nadirin tapr il Ltif xan Buehri yeni yaradlacaq hrbi-dniz
qvvlrinin bazasna evirmk n mvafiq ilr balad. hr
yaxnlndak qalalardan biri, dniz sahilind portuqallardan qalm
olan khn liman krplrindn biri tmir edildi, burada hrbi
gmilrin yan almas n mnasib rait yaradld. Tezlikl Buehr
hri Bndr-Nadiriyy ad ald (86).
Fars krfzind hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmasnda
Fars vilaytinin hakimi Mhmmd Ta xann da myyn xidmtlri
vardr. Dorudur, sonradan Mhmmd Ta xanla Ltif xan arasnda
ciddi ziddiyyt yarand v bu ziddiyyt Ltif xann qtli il ntic-
lndi. Bununla bel, vilayt bylrbyi kimi o, hrbi-dniz qvvlri-
nin tkilind bir sra mli addmlar atd.
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn hrbi-dniz qvvlrinin t-
kili haqqnda rq mnblrind geni mlumat yoxdur. Bu msl il
bal hmin drd sfahanda v Fars krfzi trafnda yaradlm avro-
pal ticart irktlrinin yazmalarnda qiymtli mlumatlar vardr ki,
tdqiqatlar da sasn hmin mlumatlara istinad edirlr.
1734-c ilin oktyabr aynda Thmasib xan Clayir sfahana glib
ingilis v holland Ost-hind irktinin rhbrliyin Nadirin tlblrini
atdrd. Nadir hrbi-dniz qvvlrinin tkilin balanmas n bu
irktdn ticart gmilri alb onlar hrbi gmilr evirmk istyirdi.
lkd gmiqayrma trsansinin olmad v onun tezlikl yaradl-
mas mmkn olmayaca bir raitd x yolu xarici ticart gmi-
lrini alb onlar hrbi gmilr n uyunladrmaq idi. Nadir avro-
pal tacirlr qarsnda el srt tlblr qoymudu ki, ona lazm olan
sayda yax silahlandrlm gmilr versinlr (87).
Nadir avropal tacirlrin lkdki faliyytin hr hans bir tinlik
yaratmaq istmirdi. ksin, o, sonralar da xarici ticarti tviq etmy
alrd. Ona gr d Nadir lkd alan ticart irktlrinin gmil-
rinin onlarn dyrini dmkl almaq istyirdi. Avropal irktlr is
yuxarda toxunulan sbblr zndn bu sahd Nadirl geni mk-
dala el d meylli deyildilr. Ona gr sfahandak irktlr irli
srln tlbi yerin yetirmkdns faliyytlrini dayandrb sfahan
trk etmyi qrarladrdlar. Mvcud olan mlumatlara gr, onlar
sfahan trk etmkdn kindirmk mmkn oldu.
Bununla bel, hrbi-dniz qvvlrinin bazasnn yaradlmas isti-
qamtind axtarlar davam edirdi. Mvcud olan mlumatlardan bel
bir qnat glmk olar ki, avropal ticart irktlrindn baqa ayr-
ayr avropallar da myyn gmilr malik idi. Ltif xan bel gmi
sahiblri il danqlar aparrd v nhayt 1734-c ilin sonlarna yaxn
onlarn ikisi il svdlmk mmkn oldu (88). Hmin gmilrin
ld edilmsi hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmas istiqamtin-
d ciddi hmiyyt malik oldu.
Bzi tdqiqatlar iddia edirlr ki, Ltif xan rb eyxlri il d da-
nqlar aparb onlardan gmilr almaq istyirdi. Bu danqlarn nti-
csi kimi rblrdn iki byk gmi almaq mmkn oldu (89). Bura-
dan da bel xr ki, 1734-c ilin sonu v 1735-ci ilin vvlind Ltif
xann ixtiyarnda 4 dd byk gmi var idi. Digr tdqiqatlar is
bunu tsdiq etmirlr. Avropa mnblrin istinad edn Lokkart v di-
gr tdqiqatlara gr, 1735-ci ilin ilk aylarnda Ltif xann koman-
danl il Qrab tipli 3 byk gmi v 50 dd Trankey tipli kiik
gmi var idi (90). Amma mlliflr 50 kiik gminin harada alnmas
bard mlumat vermirlr. ox gman ki, onlar rb eyxlrindn
alnmd.
Bu gmilrin nec tchiz edilmsi v onlarn xsi heytinin nec
komplektldirilmsi haqqnda da konkret mlumat sylmk mm-
kn deyil. Gman etmk olar ki, alnm byk gminin xsi hey-
ti saxlanmd. nki sonrak dvrlrdn d mlumdur ki, hrbi-
dniz gmilrinin hrkt gtirilmsi n avropallardan, rblrdn
v hindlilrdn istifad olunurdu.
Bir szl, 1735-ci ilin ilk aylarnda Nadirin hrbi-dniz qvvlri-
nin ilkin bazasnn yaradlmasna nail olundu. Mvcud olan gmi vasi-
tlri il artq kifayt qdr gcl bir qvvni mxtlif nvanlara at-
maq mmkn idi v el 1735-ci ilin aprelind hrbi-dniz qvvl-
rinin bu imkanndan istifad edilmsi qrara alnd.
Hmin vaxtlar rb raqnda shra rb tayfalar il Osmanl qo-
unlar arasnda silahl qardurmalar yaranmd. Nadir gman edirdi
ki, bu qardurma Osmanl hrbi qvvlrinin gcn zifld bilr.
Bu frstdn istifad edrk o, Bsr hrini l keirmyi qrara al-
d. Nadir qrarladrd ki, piyada v svari qvvlri il qurudan Bsr
zrin hcuma kesin. Hrbi-dniz qvvlri is rvndrud (dd-
l-rb) ay il Bsry yaxnlamaqla qurudan balanan hcumu
dstklsin. Bununla bal, Ltif xana da mvafiq gstri verildi.
Amma hrbi-dniz qvvlri il quru qvvlri arasnda qarlql
faliyyt lazmi kild nizamlanmad v Nadir gr bu msld
Ltif xan gnahkar idi.
Bsry doru yr Nadirin mstqil hrbi-dniz qvvlrinin ilk
yr idi. Bu dyd Ltif xann rhbrliyi altnda olan byk v
50 kiik gminin itirak nzrd tutulmudu. V.Flober is Bsry
doru istiqamt gtrn hrbi-dniz qvvlrinin trkibind iki byk
gminin, 2 sahil gmisinin, freqat tipli bir gminin v 40 dd kiik
gminin mvcud olduunu bildirir. Eyni zamanda, Flober Bsry
doru dniz hcumunun 1735-ci ilin may aynda baladn yazrd
(91). L.Lokkarta gr is Bsr zrin hcum 1735-ci ilin aprelind
ba vermidi.
Mvcud olan mlumata gr, Ltif xann rhbrliyi altnda olan
hrbi-dniz qvvlri 1735-ci il may aynn sonunda Bsr yaxn-
lnda olan kiik bir adaya yaxnladlar. Nadirin hrbi-dniz qvv-
lrinin yaxnlamasn eidn Bsrdki Osmanl qvvlrinin
rhbrliyi drhal bu hcumun qarsn almaq n dy hazrl
ald.
Ltif xan Bsry yaxnlaan gnlrd Ost-hind (rqi hind) irk-
tinin topla tchiz olunmu iki byk ticart gmisi sahild lvbr sal-
md. Osmanl paas irkt nmayndlrindn hmin gmilrin m-
vqqti Osmanl qounlar tabeliyin verilmsini tlb etdi. Bu g-
milrl dzgn manevr edilcyi tqdird Ltif xann irlilmsinin
qarsn saxlamaq mmkn idi. Qrb mnblri iddia edirlr ki, v-
vlc irkt nmayndliyi iranllarla yax mnasibtd olduqlar
n gmilri Osmanl paasnn ixtiyarna vermk istmdilr. Guya
Osmanl paasnn tzyiqi altnda gmlrin sonradan Ltif xana qar
istifad edilmsin razlq verilibdir (92).
Mvcud olan mlumata gr, Nadirin hrbi-dniz qvvlri Bsr-
dn 5 mil aada yerln ingilis gmilri il qarlamal oldu. ngi-
lis gmilrinin btn xsi heyti Ltif xan gmilrin qar dyd
itirak etdi. ngilislrin kifayt qdr tcrby malik olmas dniz d-
ynd zn gstrdi. 3 gn davam edn dydn sonra Ltif xan
geri kilmk mcburiyytind qald. Mfssl mlumatlar olmasa da
ox gman ki, Ltif xan myyn xsart d ald. Bir trfdn Ltif
xann rhbrliyi altnda aparlan dyn uursuzluu, digr trfdn
d qarlql hcumla Bsrnin tutulmas plannn hyata kemmsi
Nadiri ox qzblndirdi. O, htta Ltif xan bu vzifsindn knarla-
drd da. Amma grnr, Ltif xann dniz iin olan ball sonra-
dan onu bu qrarndan dndr bildi v Ltif xan yenidn dryabyi
vzifsin tyin edildi (93).
Avropal irktlrin Osmanl qvvlri trfind Ltif xann rh-
brliyi altnda olan hrbi qvvlr qar xmas da Nadird bir niga-
ranlq yaratd. 1735-ci il iyulun 27-d Fars bylrbyi Mhmmd
Ta xan ingilis v holland irktlrin narazlq ifad olunan bir mk-
tub gndrdi. He bhsiz ki, Nadirin d mzmunundan xbrdar ol-
duu hmin mktubda ingilis v holland gmilrinin osmanllarla lbir
olmasna etiraz ifad olunurdu. Mhmmd Ta xan ingilis v hol-
land gmilrinin Osmanl qvvlri il lbir olmana inanmadn
bildirdi. O z mktubunda onu da lav edirdi ki, sylniln fakt do-
ru olduu halda dostlua dmnilikl cavab vern avropallara qar
l gtrckdir. Holland tacirlri is bu mktubun cavabnda bil-
dirdilr ki, msldn xbrsizdirlr v bu mvzuda konkret olaraq
ingilislrl danmaq lazmdr (94).
Bir trfdn Mhmmd Ta xann hdlri, bir trfdn d Nadi-
rin qzblnmsi ingilis irktlrind myyn bir narahatlq yaratd.
Onlara qar srt tdbirlrin grlcyi ehtimal edilirdi. Amma qzb-
lnmsin baxmayaraq Nadir ingilis irktinin z faliyytini davam
etdirmsin trfdar olduunu bildirdi. Htta ingilis irktin myyn
gztlrin verilcyi d byan edildi. Bu, yaranm grgin vziyyt
bir yumaqlq gtirdi. Konkret tarixi raitd Nadirin gmiqayrma
trsansini tez bir zamanda yaratmaq mmkn deyildi. Bel olan ra-
itd hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmas n n mnasib yol-
lardan biri avropal irktlrdn gmi alnmas idi. Buna nail olunmas
n 1735-ci ilin sonlarnda Nadir trfindn xsusi vsait toplan-
masna balanld da mlumdur (95).
Ltif xan yenidn z vzifsin brpa olunduqdan sonra Bhreyn
hcum n hazrlq aparmaa balad.Yuxarda qeyd edildiyi kimi,
ah Sultan Hseyn dvrnd Bhreyn v Ki itatdn xd. Bhreyn
uurlu hcum hyata keirmk n hrb-dniz qvvlrinin mh-
kmlndirilmsin ehtiyac var idi. Mvcud olan mlumatlara gr,
Bhreyn hcumdan vvl ingilis irktlrindn su tutumu 400 ton
olan v hr biri 20 dd topa malik olan iki gmi 8 min tmn qiym-
tind alnmd (96).
Gmilrin saynn oxaldlmas n Mhmmd Ta xan da Bu-
ehrdki holland irktin mktub gndrdi. M.Ta xan mktubunda
bildirirdi ki, qoun dstlri Buehr yaxnlamaqdadr. Onlarn Ltif
xann rhbrliyi altnda Bhreyn gndrilmsi nzrd tutulur. H-
min qvvlrin Bhreyn atdrlmas n holland irktindn bir g-
minin icary verilmsi xahi olunurdu. Hollandlar tabe olduqlar t-
kilatn razl alnmaynca hr hans bir gminin icary verilmsinin
qeyri-mmkn olduunu bildirdilr (97).
L.Lokkart is qrb mnblrin saslanaraq bildirir ki, Ltif xan 5
min tmnin vzind hollandlar mcbur ed bilmidi ki, byk g-
milrdn birini ona satsnlar (98). 1736-c ilin aprel-may aylarnda
Bhreyn hcum hlledici mrhly qdm qoydu. Hcum dvrnd
Bhreyn eyxi eyx Cabbarn Mkky ziyart yollanmas rblrin
mqavimtin bir nizamszlq gtirdi.Ltif xann bu hcuma hans
qvvlrl yollanmas haqqnda mfssl mlumat olmasa da, o qar-
ya qoyulan vzifnin hdsindn tamamil gldi. Bhreyn v Ki ye-
nidn nzart altna qaytarld. Amma Bhreyn qiyamnn rhbri olan
eyx Cabbar sfrd olduundan onu zrrsizldirmk mmkn ol-
mad. Bununla Sfvi dvrnd krfzin itirilmi olan hisssi yenidn
geri qaytarld. Nadir krfzd z mvqelrini xeyli drcd mh-
kmlndir bildi. Bu vziyytin qorunub saxlanmas n is hrbi-
dniz qvvlrinin gclndirilmsinin hmiyytini artrd.
Nadir Bhreynin alnmasndan ox raz qald. Bu uur onun qo-
unlarnn yeni sahd ld etdiyi uur idi. O, Bhreyni Fars vilaytin
birldirdi v onun idar edilmsi slahiyytlrini Mhmmd Ta
xann ixtiyarna verdi.
1737-ci ilin martnda Nadir ahn hrbi-dniz qvvlri yenidn
yr baladlar. Bu df hdf Oman seilmidi. Omann tutulmas
Fars krfzind sasl nzarti Nadir ahn ixtiyarna ver bilrdi.
Omana hcuma kemk n 1737-ci ilin vvllrind yax bir bha-
n d l dd. Msqt imam ikinci eyx bin Sultan daxili rqiblri
il mbarizd qalib glmk n Nadir ahdan kmk istdi. Nadir
ah drhal Fars bylrbyi Mhmmd Ta xana gstri verdi ki,
Msqt imamna yardm gstrmk n quru v dniz qvvlrindn
ibart bir dst tkil edib Oman sahillrin yola salsn. Hqiqtd is
Nadir ah qoun dstsi gndrmkl btn Oman nzart altna
almaq istyirdi. Ltif xann rhbrliyi altnda 5 min nfrlik hrbi qv-
v Msqt trf hrkt etdi. Gmilr vasitsil 150 at da krfzin o
biri sahilin keirmk mmkn oldu. Ltif xan Oman razisind Ms-
qt imam il grndn sonra btn Oman razisind ona mxalif
olan qvvlr qar dylr balad. Ltif xann dstsi kifayt q-
dr uurlu dylr apard v mxaliftd olan qvvlr zrrsiz-
ldirildi. Msqt imam ilrin bel getmsindn raz qalsa da, Ltif
xann niyytini baa dnd z narazln gizltmdi.Mxalift qv-
vlrindn tmizlnmi olan razilr Msqt imamna qaytarlmaq-
dansa, Nadir qounlarnn nzarti altnda saxlanlr, myyn yerlr-
d drglr salnr, mahid bazalar tikilirdi (99).
Oman razisind 5 gnlk dylrdn sonra Ltif xan Bndr -
Abbasa geri qaytd v ld etdiyi nticlr bard Mhmmd Ta
xana mlumat verdi. Amma Mhmmd Ta xan v elc d Nadir
ah Ltif xandan raz qalmadlar. Mhmmd Ta xan paxllq zn-
dn Ltif xann ld etdiyi uurlardan xolanmayaraq onunla intriqaya
balad. Nadir ah is Msqt imamnn hyatna son qoyulmad v
Omanda Nadir ah hakimiyytin qar xa bilck qvvlrin tama-
mil zrrsizldirilmdiyi n naraz qald. Nadir ahn fikrinc,
Mhmmd Ta xan xsn z mliyyata rhbrlik etmli v
Omandak qvvlr qar daha qtiyytli addmlar atmal idi. Bu
baxmdan Nadir ah, Mhmmd Ta xana da qzbini bildirdi.
Nadir ahn tlblrinin yerin yetirilmsi n 1738-ci ilin yanvar
aynda Omana yeni bir hrbi-dniz yr tkil edildi.
Nvbti hrb-dniz yrn Mhmmd Ta xan rhbrlik edir-
di.Yrdn vvl o, ingilis v holland irktlrindn daha bir ne
gmi almaa mvffq oldu. Yr zaman Ltif xan, Mhmmd Ta-
xana kmk edirdi. Gzlnildiyi kimi, mxalift qvvlrinin yeni-
dn ba qaldrmasndan sonra Msqt imam bir daha Nadir ahn
qvvlrin dstk gstrmk qrarna gldi. Amma grnr Nadir
ahn aydn v srt nzartinin olmamas, qvvlrin vahid mqsd
trafnda sfrbr edil bilmmsi qarya qoyulan taprn icrasna
mane oldu. Dorudur, Oman razisind bir sra mntqlrd uur qa-
zanld. Lakin bir trfdn Mhmmd Ta xanla Ltif xan arasnda,
digr trfdn d Nadir ah qvvlri il Msqt imamn dstklyn
qvvlr arasnda yeni kimlr v ziddiyytlr ortaya xd.
Mhmmd Ta xanla Ltif xan arasnda olan ziddiyyt Nadir ahn
hrbi dniz qvvlrinin tkilatlandrlmasnda xsusi rolu olan Ltif
xann Mhmmd Ta xan trfindn zhrlndirilib ldrlmsi il
nticlndi. Msqt imam il olan ziddiyyt is son nticd Mhm-
md Ta xann veriln taprn icrasna nail olmadan geri dnmsi
il nticlndi (100).
Mvcud olan mlumatlara gr, Mhmmd Ta xan Omann bir
dflik nzart altna alnmasn baa atdrmaa chd gstrdi. Bu-
nunla bel, bann daxili itialarn yatrlmasna qarmas, 1739-cu
ilin yaynda is Nadir ahn mri il tabeliyind olan dniz qvvlri
il Sind ayna doru hrkt chd gstrmsi hmin taprn hya-
ta keirilmsini lngitdi.
Fars krfzindki hrbi-dniz qvvlrinin dirldilmsi n Na-
dir ah yeni xslri dryabyi vzifsin tyin etdi. Onlardan biri olan
Mirli xan 1740-c ild dnizilrin qiyam nticsind ldrld.
Hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmas n byk midlr bs-
lniln digr dryabyi mamverdi xan is yannda partlayan top ll-
sinin zrbsindn hlak oldu (101).
srin 40-c illrind hrbi-dniz iinin falladrlmas n Nadir
ah trfindn bir sra hmiyytli addmlar atld. ngilis v holland
irktlrindn alnan gmilrin kifayt etmdiyini grnd Nadir ah
Hindistann Surat limanndak gmiqayrma mssissindn gmilr
alnmasna balad. Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah oradan
12 dd gmi almd. Bzi tdqiqatlarn fikrinc is Nadir ah
Suratda 20 dd gminin hazrlamasna sifari vermi v Dastan y-
rnd olarkn onlarn hazrlanb suya buraxlmas haqqnda mlu-
mat almd. Bundan baqa ehtimal edilir ki, Nadir ah baqa liman-
larda da gmi hazrlanmas n sifarilr vermidi (102).
Hrbi-dniz qvvlrinin mhkmlndirilmsi istiqamtind Nadir
ahn atd mhm addmlardan biri d Buehrd gmiqayrma ms-
sissinin yaradlmas bard qrar oldu. Bir trfdn gmilrin digr
lklrdn alnmas ox baha baa glirdi v Nadir ah gman edirdi
ki, z nzarti altnda hrbi gmilrin daha ucuz qiymt hazrlanma-
sna nail ola bilr. Digr trfdn Nadir ah gmiiliyin quradrlma-
sndan istifadsindk btnlkl z dvltind mnimsnilmsin
alrd. Bu istiqamtd konkret ilrin grlmsin baland. Bel bir
mssis n yer ayrld, lazm olan mtxssislr toplanld. Bu isti-
qamtd qarya xan balca problem tikinti materiallarnn xeyli
uzaqda, Xzryan razilrd olmas idi.Gmilrin quradrlmas n
zruri olan me materiallarnn Mazandarandan gtirilmsi nzrd
tutulmudu. Bunun n xsusi arabalar da hazrland. Arabalarn il-
y bilmycyi yolsuzluq raitind is ar aaclar insanlarn iynin-
d danmal idi. slind, ilrin bel bir raitd icrasna baland da.
Amma texniki vasitlrin olmad bir vaxtda adi l myi il byk
layihnin hyata keirilmsi xeyli tinldi (103).
Mvcud olan mlumata gr, Nadir ah hyatnn sonuna kimi bu
niyytin nail ola bilmdi. O, qtl yetirilnd Buehrd yalnz bir g-
minin quradrma ilrinin yars grlmd. Sonradan hmin gmi-
nin quradrlmas da baa atmad (104).
Nadir ahn hyata keirdiyi baqa bir tdbir Bndr-Abbasda top
tkm zavodunun tikilmsi oldu. Nzrd tutulmudu ki, bu zavodda
hrbi-dniz gmilri n grkli olan toplar dzldilsin. Top tkm
sahsind lkd artq myyn tcrb var idi v ona gr d bu za-
vodun tikilmsin v faliyytin nail olundu. Htta bu zavodda yeni
toplar da dzldildi (105).
Hrbi-dniz qvvlrin xsi heytin clb edilmsi quru qvvl-
rin nisbtn frqli idi. Hrbi-dniz qvvlrinin xsi heytinin istr
gmilrin idar edilmsi, istrs d dniz raitind dymk xsusi
tcrb tlb edirdi. Ona gr hrbi-dniz qvvlrin daha ox dniz-
ilik sahsind tcrbsi olan hindlilr, rblr v avropallar muzdlu
kild qbul edilirdilr.
Nadir ahn hrbi-dniz qvvlrinin z bayra var idi. A para-
dan ibart olan bu bayran ortasnda qrmz rngd qlnc tsvir olun-
mudu.
Nadir ahn hyatnn son illrind lk daxilind hrbi-siyasi
raitin mrkkblmsi, Osmanl dvlti il nvbti ar mharib
onun diqqtini Fars krfzind hrbi-dniz qvvlrinin formaladrl-
masndan myyn qdr yayndrd. Hrbi-dniz qvvlrinin forma-
ladrlmasnn mli prosesin rhbrlik n Ltif xan kimi tb-
bskar bir xsin taplmamas is bu sahdki ilrin srtini bir qdr
d azaltd. Bunun nticsi idi ki, Oman v Fars krfzi zrind nzr-
d tutulan nzartin tmin edilmsin nail olunmad. Bu istiqamtd
yeni ciddi dyiikliklrin yaradlmasna is artq Nadir ahn hyat
yetmdi.
Nadir ah htta Xzr dnizind d hrbi-dniz qvvlrinin for-
maladrlmasna chd gstrdi. Lakin burada hrbi donanmann for-
maladrlmas n xarici irktlrdn gmi almaq imkan yox idi.
Rusiya is Xzrd yeni bir donanmann yaradlmasna raz deyildi.
Ona gr qrara alnd ki, Lahicanda gmiqayrma mssissi yara-
dlsn. 1743-c ilin yanvarnda ingilis Elton gmiqayrma ilrinin
rhbri tyin edildi v ona Camal by lqbi verildi (106).
Con Eltonla Nadir ah Dastan yr zaman rastlamd. O v-
vllr Rusiyada almd v Nadir ah onun bacarndan bhrln-
mk qrarna gldi. Xzrin cnub sahillrindki meliklrdn gmi
qayrmaq n kifayt qdr material ld etmk mmkn idi. Nadir
ah planladrrd ki, Con Eltonun rhbrliyi altnda Xzrd gmii-
liyin inkiafna nail olunsun. O, hm Xzrin cnub sahili il Htr-
xan arasnda ticart gmiiliyinin tsis edilmsini, hm d Xzrin
rq sahillrind kk salm qaaq v quldurlarn kknn ksilmsini
istyirdi(107). Xzr dnizind gmiiliyin tsis edilmsi lknin mr-
kzi il Dastan arasnda laqlrin yaradlmasn da xeyli asanladra
bilrdi.
Con Elton yalnz gmiqayrma il mul olmurdu. O eyni zaman-
da Xzr dnizinin cnub v rq sahillrinin yrnilmsi il d m-
ul olurdu. Nadir ah alrd ki, Xzr dnizinin mnasib yerind
xsusi bir qala tikdirsin v hmin qala il hm gmiiliyin inkiafna
tsir gstrsin, Xzr dnizin olan niyytlrinin ciddiliyini nmayi
etdirsin, hm d orada yerldirdiyi qvvlrl trkmnlrin dniz pi-
ratlnn qarsn alsn (108).
Gmilr n nzrd tutulan yelkn pambqdan toxunub hazrlan-
d. Lvbrdn baqa zruri olan btn yalar v hisslr Gilanda d-
zldildi. C.Elton ilk gmini suya salmaq n lngr d axtarb tapd.
Onun mssissind bir ne rus v hind ustas ilyirdi. Onlarn tc-
rbsi v Eltonun zmkarl nhayt ki, z smrsini verdi. Eltonun
rhbrliyi altnda dzldiln ilk gmi Nadir ahn salnda suya bu-
raxld (109).
Nadir ahn lmndn sonra Xzr dnizind gmiiliyin inkiaf
etdirilmsi v hrbi-dniz qvvlrinin formaladrlmas demk olar
ki, dayand. C.Elton bir ne il bu sahd ii davam etdirs d 1751-ci
ild onun ldrlmsi il btn ilr son qoyuldu. lk daxilind
hkm srn hrc-mrclik dvrnd is gmiiliy diqqt tamamil
itdi.
3.Sfrbrlik v tchizat msllri
Nadir ahn hrbi qvvlrinin formaladrlmas prosesind zn-
mxsus hmiyyt ksb edn msllrdn biri d sfrbrlik msl-
lrinin hlli idi. Nadir ahn ktlvi qounlara malik olduu v daim
bu qounlarn kmiyyt baxmndan tkmilldirildiyi bir raitd
sfrbrlik msllri xsusi aktuallq ksb edirdi. slind, bu ms-
lnin qoyuluu Nadir ahn fatehlik planlarnn miqyasna cavab ver-
mli v bunun n zruri olan tkilatlq msllri d hll olun-
mal idi.
Nadir ah dvrnn sfrbrlik msllri he bhsiz ki, konkret
tarixi raitin hrb sntinin inkiaf sviyysi il bal idi v onun for-
ma v sullar da daha ox konkret tarixi raitl rtlnirdi. Baxma-
yaraq ki, tdqiqatlarn tsdiq etdiyi kimi, Nadir ah sfrbrlik ms-
llrind d yeniliklr etmy meyl gstrirdi, bununla bel, sfrbr-
lik msllrinin hllind tarixi tcrb v nnilik elementlri az
deyildi.
Hr eydn vvl Nadir ah dvrnn sfrbrlik msllrind
mrkzldirilmi v razi prinsiplri mvcud idi. Mrkzldirilmi
sfrbrliyin aparlmas Nadir ahn komandanl altnda olan dvlt
qounlarnn komplektldirilmsi mqsdil btn lk razisind
aparlrd. Bu sfrbrlik Nadir ahn mri il hyata keirilirdi.
razi sfrbrliyi is vilayt hakimlrinin tabeliyind olan qoun-
larn komplektldirilmsi n vilayt halisi arasnda aparlrd. Vi-
laytd toplanan qoun dstsi vilayt hakiminin rhbrliyi altnda
olurdu v tyinat da daha ox vilayt miqyasnda olan taprqlarn
hlli il bal idi. Bu sfrbrlik sasn vilayt hakimlrinin gstrii
sasnda aparlrd. Amma nzr almaq lazmdr ki, razi sfrbrliyi
sasnda toplanm qoun dstsi Nadir ahn mri il dvlt qo-
unlarnn trkibin qatla bilrdi. Yuxarda danlanlardan da aydn-
dr ki, Nadir ah bir ox dylrin v hrbi yrlrin keirilmsin
mxtlif vilaytlrin hakimlrinin tabeiliyind olan qoun dstlrini
clb etmidi. Bundan baqa bu v ya digr vilaytlrin qarnizonlarnn
mhkmlndirilmsi n razi sfrbrliyi Nadir ahn gstrii il
d aparla bilrdi.
Nadir ah qounlar n sfrbrlik aparlmasnda mvsmilik
yox idi. Sfrbrlik ilin, ayn istniln vaxt aparla bilrdi. Onun apa-
rlmas ilin mxtlif vaxtlarnda hrbi tyinatl taprqlarn icra edil-
msi n qounlara olan zrurtl bal idi.
Mnblrd gstrilms d hr halda sfrbrliyin aparlmas
n myyn bir ya senzi var idi. Mnblrd adtn gstrilir ki,
silah tutma bacaranlar sfrbrliy alnrdlar. Gman etmk olar ki,
yeniyetm yal gnclrdn balayaraq 45-50 yaa qdr kiilr sfr-
brliy clb edil bilrdilr. nki 45-50 yalarnda olan kiilr d ki-
fayt qdr gcl fiziki keyfiyytlr malik idilr.
Nadir ahn qounu dygn v qeyri-dygn (xidmti) hiss-
dn ibart idi. Bu hisslrin hr birin sfrbrlik frqli kild apar-
lrd. Adtn sfrbrlikdn dananda sasn dygn qounlara apa-
rlan sfrbrlik nzrd tutulur. Qeyri-dygn heyt is dy-
lrin qulluqularndan, xidmtilrdn v ordubazardan ibart idi. Bu
qulluqular v xidmtilr qarlql razlama v muzdlu sasda
dylr trfindn seilirdi. Hrbi yrlr zaman l keirilmi
sirlr d qulluqu v xidmtilr srasna daxil edil bilrdilr. Xid-
mti heyti dyd itirak etmdiyindn onlarn dy vrdilrin
v yksk fiziki keyfiyytlr malik olub-olmamasna el d fikir ve-
rilmirdi. Bununla bel, onlarn uzun mddtli sfrlr tab gtirmlri
arzu ediln idi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, xidmti heytin say
trkibi dygn heytin say trkibindn bir qayda olaraq ox olurdu.
Hr bir dynn adtn 7-8 xidmtisi olurdu. Ona gr bel b-
yk sayda olan xidmti dstsinin komplektldirilmsi d myyn
diqqt tlb edirdi.
Ordubazara glinc is bu heyt knlllk sasnda toplanm
ticart kontingenti idi. Bu heyt qoun rhbrliyinin razl sasnda
z bizneslrini aparmaq n qounlara qoulurdular. Hr bir byk
qoun strukturunun rhbri ordubazarn toplanmasnda maraql idi v
szsz ki, bu kontingentin formaladrlmas istiqamtind myyn
bir siyast izlnilirdi.
Nadir ah qounlarna sfrbrliyin aparlmasnda dini v milli
ayr-sekiliy frq qoyulmurdu. Mlumdur ki, Nadir ah qounlarnda
trk v fars tayfalarndan baqa rblr, lurlar, beluclar, bxtiyarilr,
fqanlar v s. mslman tayfalarnn nmayndlri xidmt edirdilr.
Mzhb mnsubluu baxmndan is grclrdn v hindlilrdn
ibart qoun dstlri d Nadir ahn qounlarnda xidmt edirdi. Av-
ropadan olan ayr-ayr mtxssislrin d Nadir ah qounlarnda xid-
mt etmsi mlumdur. Digr mzhblr aid olan heytin daxili xid-
mt rejimind hans frqli dyiikliklrin olmas bard mnblrd
el bir mlumata rast glmk mmkn deyildir.
Nadir ah qounlarna sfrbrliyin hyata keirilmsin msul
olan ayrca formalam bir aparat yox idi. Amma bel bir aparatn ay-
r-ayr elementlri lbtd ki, mvcud idi.Yuxarda ad kiln l-
grnevislr sfrbrlik ilrinin myyn bir sahsin msuliyyt da-
yrd. Onlar sfrbrliyin qeydiyyatn aparrdlar, sfrbrlik yolu
il qounlara qatlan kontingentin siyahs onlar trfindn trtib edi-
lirdi.Lgrnevislr vilayt hakimlrinin yannda da mvcud idilr.
Qalan hallarda is sfrbrlikl bal olan msllr daha ox cari tap-
rqlar klind icra olunurdu. Mnblrdn aydn olur ki, Nadir ah
sfrbrlik zaman yeni heytin seilmsin diqqt yetirirdi. Msln,
Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, Osmanl qvvlri il ilk qar-
lama rfsind Hmdanda olan Nadir yeni sfrbrliyin aparlma-
sna gstri verdi. Bunun nticsi kimi oxlu sayda yeni kontingent
topland. Nadir onlarn arasndan 36 min nfr svari sedi v onlar
Kermanaha gndrdi (110).
Demli, sfrbrlik sasnda toplanan kontingent arasnda sem
ilri aparan myyn xslr var idi. Hmin xslr bu i mvqqti
bir i kimi d taprla bilrdi Bununla bel, sfrbrlik zaman my-
yn mayinnin aparldn da sylmk mmkndr. nki, qoun-
lara fiziki chtdn salam olan insanlar clb edilirdilr.
Sfrbrliyin aparlmas n Nadir ah vilayt hakimlrin v ay-
r-ayr xslr konkret taprqlar ver bilrdi. Bu halda hmin xs-
lrin qarsnda konkret vziflr myynldirilir v onlardan hesa-
bat tlb edilirdi. Mnblrd bel konkret taprqlar alan xslrin
tlb olunan sayda qoun toplamalar haqqnda mlumatlar mvcud-
dur (111). He bhsiz ki, Nadir ahdan sfrbrlik tapr alan yer-
li hakimlr myyn xslri qoun dstlrinin mayiti il yaay
mntqlrin gndrir v gstriln say toplanana kimi yaay mn-
tqlrind sfrbrlik aparlrd.
Tdqiqatlar sfrbrlik ilrinin aparlmasna da Nadir ah tr-
findn myyn yeniliklrin gtirildiyini bildirirlr. Hmin yenilik-
lrdn biri Nadir ah qounlarnda knlllrin toplanmasna yer ve-
rilmsi idi. Nadir ah cavanlq illrind lin qlnc ald vaxtlarda da
onun trafna toplananlar hmfikirlri v onun yolunu davam etdir-
my hazr olanlar idi. Nadirin igidliyi v uurlar haqqnda trafa sz
yayldqca ona qoulanlarn say da artd. Nadir ah taxt-taca yiy-
lnndn sonra onun qounlarna knll kild qoulanlar az deyildi
(112). Bu mqamla bal mnblrd d myyn mlumatlara rast
glmk mmkndr. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, Nadir a-
hn Hindistana yr zaman bir sra tayfalar ona z ehtiramn
bildirdilr v bu tayfalarn zvlri Nadir ahn qounlarna qouldular
(113).
Bndr-Abbasda qrarlaan xarici irktlrin nmayndlrinin bi-
rinin mlumatnda qeyd olunur ki, sfrbrlik n hmin hr
gndrilmi bir minba Nadir ah qounlarnda xidmt etmy hazr
olan 800 knll il iraza yola dd. Hmin mnbd lav olaraq o
da bildirilir ki, irazdan daha 3 min nfrin seilcyi gzlnilirdi
(114).
Knlllrin oxu he bhsiz ki, Nadir ahn catlrinin tsiri
altnda zn ifad etmk, z potensialn nmayi. etdirmk istyn-
lr idi. Amma Nadir ah qounlarna eyni zamanda dylr veri-
ln yax tminata gr qoulanlar da var idi. nki qounlarda olan
tminatn kifayt qdr yksk sviyysi dylrin mit hya-
tnn da daha yax qurulmas n bir mnb idi.
Tdqiqatlarn da tsdiq etdiyi kimi Nadir ahn sfrbrlik iin
gtirdiyi yeniliklrdn biri d cmiyytin aa tbqsini tkil edn
kndlilr v sntkarlar arasndan da qouna adam clb edilmsi idi.
Bununla bal rus mnblrindn birind bel bir mlumat var ki, Na-
dir ah Qndhara daxil olanda kinilrdn v kndlilrdn qoun
toplanmasna v sonra da hmin qounun Kelata gndrilmsin mr
verdi. Rus mnblrind bu mqamla bal daha bir sra faktlar mv-
cuddur(115). Yni, Nadir ah cmiyytin btn tbqlri arasnda s-
frbrliyin aparlmasna nail olmudu.
Nadir ah dvrnd sfrbrlik ilrinin aparlmasnda diqqti clb
edn mqamlardan biri d qoun dstlrinin tayfa-boy prinsipi z-
rind qurulmas idi. Xsusil, Nadir ahn hakimiyyt yiylnmsin-
dn vvl far, qacar clayir v krd dstlri onun qounlarnn sa-
sn tkil edirdi.Nadir ahn taxt-taca sahib olmasndan sonra da qo-
un dstlrin tayfa-boy prinsipi zr tkil edilmsi aradan qaldrl-
mamd. Bu prinsipin hyata keirilmsind tayfa balarnn rolu
xeyli byk idi. Tayfa zvlri arasnda sfrbrliyin aparlmas mhz
ona taprlrd. ox vaxt el tayfa balar da qoun dstsinin rh-
bri seilirdi.
Mlum olduu kimi trk boylarndan tkil ediln dstlr Nadir
ah qounlarnn nvsini tkil edirdi. Nadir ah drin psixoloji sar-
sntlara dar olduu vaxta qdr bu boylar ona sdaqtli qaldlar v
Nadir ahn hrbi uurlarnn qazanlmasnda vzsiz xidmt gstr-
dilr.
Nadir ahn hrbi planlarnn miqyas genilndikc digr tayfalar
sasnda qoun dstsinin tkilin diqqt artrld. Onlarn arasnda
bxtiyar, rb, lur v s. tayfalardan tkil ediln dstlr var idi.
Qoun dstlrinin tkilinin tayfa lamti zr tkil edilmsi s-
frbrliyin daha asanlqla aparlmas, dy zaman dylr arasn-
da faliyyt yekdilliyinin yaradlmas, dstlrin idar edilmsi n
stnlklr malik idi. Amma eyni zamanda bu dstlr mumi qo-
un trkibind nisbi bir muxtariyyt malik idilr. Tayfa lamtin g-
r trtib ediln dstlrin bir-birin tam kild qaynayb-qarmas,
dstlrin bir-birindn frqlnn mnvi-psixoloji keyfiyytlr malik
olmas myyn vaxtlarda tayfa maraqlarnn n xmas onlarn
idar edilmsini tinldirirdi.
Nadir ah qounlarnn byk bir hisssini d onun ial etdiyi ra-
zilrin halisindn toplanan qoun dstlri tkil edirdi. Bu dstlr
hind, fqan, grc, trkmn, zbk, lzgi v s. dstlr daxil idi. Nadir
ah hm qalib gldiyi qounlarn myyn hisssini z qounlarna
qatr, ya da qalib gldiyi razilrd yeni sfrbrliyin aparlmasna
gstri verirdi. Nadir ah taxt-taca xandan vvl v sonra fqanlarla
bir ne dy aparmd. ld etdiyi qlblrdn sonra fqan qoun-
larnn bir hisssi qab dalm v bir hisssi d Nadir ah qounlar-
na qoulmudu (116).
Eyni zamanda Nadir ah farlar arasnda yeni sfrbrliyin aparl-
masna da gstri vermidi. Mnblrd bu v ya digr tayfalardan,
milltlrdn v xalqlardan qoun toplanmas n oxlu sayda faktlar
mvcuddur. Msln, Alm Ara-ye Naderinin bir yerind bildirilir
ki, Nadir ahn gstriin sasn 10 gn rzind Aral camaatndan 6
minlik, qaraqalpaqlardan 6 minlik, zbklrdn 12 minlik qoun
dstlrinin toplanmasna baland (117).
Bel sfrbrlik ilri digr yerlrd d aparlrd.
Nadir ah qounlarnn mumi sayna yuxarda toxunulmudu. Qo-
unlarn hans say trkibin malik olmas slind, sfrbrlik iinin
hans sviyyd aparlmasnn gstricisi idi. C.Hanvey srlrinin bi-
rind yazrd ki, 1732-ci ild Nadir 70 min nfrlik qouna malik idi
(118). Tdqiqatlar bir yerd C.Hanveyin baqa bir srin istinadn
Nadir qounlarnn 307 min, baqa bir yerd is 200 min nfr oldu-
unu qeyd edirlr (119).
Tdqiqatlar konkret olaraq Nadir ah qounlarnn aadak tr-
kibd olduunu bildirirlr:
1.Xorasan sgrlri - 65 min nfr;
2.raq sgrlri (Qum, sfahan, Yzd, Kerman v Bxtiyari
mntqlri) - 45 min nfr;
3. Fars v Xuzistan sgrlri - 50 min nfr;
4. Azrbaycan, Grcstan v Krdstan sgrlri - 60 min nfr;
5. Hmdan v Kermanah sgrlri - 25 min nfr;
6. Xarzm v Trkstan sgrlri - 60 min nfr;
7.Qzn, Kabul, Lahur, Kmir v hind sgrlri - 70 min nfr (120).
Nadir ah dvrnn salnamilrinin yazdna gr, Nadir ahn l-
mndn sonra lk razisind aadak qoun birlmlri v dstl-
ri qalmd:
1.Nadir ahn qarda olu Adil ahn rhbrliyi altnda olan 75 min
svari v topu;
2.Nadir ahn bibisi olu, Azrbaycann ba srdar miraslan xann
rhbrliyi altnda olan 30 minlik Azrbaycan svarisi;
3.Adil ahn yaxnlarndan olan brahim xann rhbrliyi altnda olan 5
mindn 50 min qdr fqan, zbk v qzlba dstsi;
4.Azad xan fqann rhbrliyi altnda olan 15 min nfrlik dst;
5.Mhdd ahruxun rhbrliyi altnda olan 30 min nfrlik dst;
6.Srfraz by Xudabndlinin rhbrliyi altnda olan 1000 nfrlik
ligr svarisi v 3000 nfrlik ahsevn svarisi;
7.Borucrdd Klbli xann rhbrliyi altnda olan 12 min nfrlik
svari v piyada dstsi;
8.Hseynxan by Zngnnin rhbrliyi altnda Kermanahda 4500
nfrlik dst;
9.Allahyar fqann rhbrliyi altnda olan 8 min nfrlik fqan
svarisi;
10.Mhmmdli xan Tklinin rhbrliyi altnda Hmdanda 12 min
nfrlik svari dstsi;
11.Krim byin (Krim xan Znd) rhbrliyi altnda Piri v Kmazan-
da 12 min nfrlik dst;
12.rdlan bylrbyi Hsnli xann rhbrliyi altnda olan 20 min
nfrlik qzlba, krd v fqan dstsi;
13.bdlli xann v Mirz Mhmmd Ta Glstaninin rhbrliyi
altnda Kermanah trafnda 6 min nfrlik svari v piyada dstsi;
14.limrdan xann rhbrliyi altnda say dqiq bilinmyn bxtiyari
dstsi;
15.Mhmmd xan Qacarn rhbrliyi altnda Astrabadda 35 min n-
frlik dst;
16.blft xann rhbrliyi altnda sfahan trafnda 50 min nfrlik
qoun dstsi (121)
Btn bu rqmlr Nadir ah dvrnd sfrbrlik sahsind gr-
ln ilrin tam statistikas olmasa da, bu istiqamtd son drc geni
miqyasl ilrin grlmsi haqqnda tsvvr ld etmk imkan verir.
Nadir ah qounlarnn yksk dy hazrlna malik bir sviy-
yd saxlanmasnda xsusi hmiyyt ksb edn msllrdn biri d
tchizat v tminat msllrinin hlli edilmsi idi. Bu istiqamtd f-
aliyytin dzgn qurulmas Nadir ahn srkrdlik istedadnn daha
bir istiqamti idi. Ktlviliyi il frqlnn Nadir ah qounlarnn tlb
olunan sviyyd tminat hll edilmzdis bu qounlarn byk
uurlarndan da sz amaq mmkn olmazd. ksin, qounlarn t-
minat v tchizatnn hlli mnzrsi heyrt v heyranlq mvzusu ola
bilr.100 minlrdn ibart olan v say daim dyin qounlarn n adi
gndlik tlbatnn vaxtl-vaxtnda dnmsi v daim hrktd ol-
maqla n tin raitd aylarla hrktd olan qounun dy v ia
tminatnn davamllnn saxlanlmas tsvvr gl bilmyck
zhmtin v tkilatlq iinin nticsi idi.
Tchizat v tminat msllrinin tlb olunan sviyyd hll edil-
msini Nadir ahn hrbi uurlarnn balca mnblrindn biri say-
maq olar. Nadir ah ordusu konkret tarixi raitd blgnin n tchiz
edilmi qounlarndan biri idi. Bu is Nadir ah qounlarna Osmanl
v hind qounlar kimi hazrlql qvvlrl zbz glmk imkan
verdi.
Yuxarda haqqnda danlan sfrbrlik ilrinin miqyasnn geni-
lnmsi d slind tminat-tchizat msllri il bal idi. nki s-
frbrliy alnan kontingent hrbi tchizatla, ia v maliyy il tmin
edilmzdis onun qouna clb edilmsin bir ehtiyac da qalmazd.
Nadir ahn malik olduu v kmiyyt baxmndan daim tkmil-
ldiyi qounlarn tchizat v tminat ehtiyaclarnn dnmsi is l-
knin iqtisadiyyatnn byk potensiala malik olmasn tlb edirdi.
He bhsiz ki, lknin iqtisadiyyatnn inkiaf Nadir ahn da ma-
raq dairsind idi. Amma bir trfdn sfvilr hakimiyytinin son-
larnda lk hyatnda ba vern bhran, fqanlarn talan yrlri,
vilaytlr arasnda separatln gclnmsi, digr trfdn d el Na-
dir ahn hakimiyyti dvrnd hrbi yrlrin davam etmsi, yer-
lrd mrkzi hakimiyyt qar itialarn ba vermsi iqtisadiyyatn
ritmik inkiafna z mnfi tsirini gstrirdi.
Kll miqdarda msrf tlb edn hrbi yrlrin xrclrinin
dnmsi n Nadir ah xarici yrlrd ld etdiyi qnimtlrdn
d istifad edirdi. Amma onun qounlarnn tchizatnn v tminat-
nn sas mnbyini lknin z daxili potensial tkil edirdi.
Mnblrd v tarixi dbiyyatda Nadir ahn lknin iqtisadi
potensialnn artmasnda mhm rol oynayan ticart v ticartilr
byk qay gstrmsi haqqnda mlumatlar vardr. Nadirin hl
cavan yalarnda Mhdl ticart laqlri qurmu Xarzm tacirlri-
nin yolksnlr trfindn talan edilmi mallarnn alnb geri qayta-
rlmas v hmin tacirlrin Mhdl ticart ilrin svq edilmsi
n onlara bahal hdiyylr verilmsi haqqnda yuxarda danl-
md (122).
Nadir ahn xarici ticart kompaniyalarnn lk razisindki f-
aliyytin qay gstrmsi d mlumdur. Bu baxmdan Ost-hind in-
gilis ticart kompaniyasnn v holland ticart kompaniyasnn faliy-
yti maraq doura bilr. Bu kompaniyalarn faliyytin mnasibtd
myyn vaxtlarda myyn grginliklr ortaya xsa da Nadir ah
onlarn z iini davam etdirmsind hmi maraql olmudu.
C.Hanveyin mlumatna gr, Xivni l keirndn sonra Nadir
ah oradak xaricilri hzuruna gtizdirdi v onlarn kim olmas il
maraqland. Bilnd ki, bu xaricilr ticartl muldurlar, onda Nadir
ah onlarn hamsn azad etdi v bildirdi ki, onun lksind ticartl
azad kild mul ola bilrlr. Nadir ah tacirlr onu da atdrd ki,
gr onlara hr hans bir ziyan yetirilrs v hmin ziyan yerli mmur-
lar trfindn dnilmzs birbaa onun zn mracit ed bilrlr
(123).
Mvcud olan baqa bir mlumata gr, Nadir ah z d ticartl
mul olmaq istyirmi. Xsusil, yun alveri onu clb edibmi. O
istyirdi ki, Kermanda toplanan yunu tacirlr vasitsil lk daxilind
v xaricind satdrsn v glirin sas hisssi d ona atsn. Amma yun
alveri il mul olan daxili v xarici tacirlr yanlar vasitsil Nadir
aha atdrdlar ki, yun ticartini z nzarti altna alarsa onda hmin
tacirlr mflis olacaqlar v bu da btnlkd Kermann iqtisadi hya-
tna mnfi tsir gstrckdir. Bel olanda Nadir ah z niyytindn l
kdi v ticartin srbst inkiafna rait yaratma qrara ald (124).
Bu faktlar Nadir ahn lk iqtisadiyyatnn gclndirilmsi ilrin
bigan olmadn tsdiq edir.
C.Hanvey z srlrind Nadirin tsrrfatn inkiafna kmk
gstrmsi faktlarna da toxunmudur. O yazrd ki, Nadir fqan qv-
vlrini mlub edib sfahana ayaq basanda bu hrin ar vziyytd
olmas il qarlad. halinin gzrannn yaxladrlmas n -
hr trafndak torpaqlar kinilik ilrinin aparlmas n myyn
xslr balad v bildirdi ki, ld ediln mhsulun sas hisssi d
el kin ilri il mul olan xslr qalacaqdr. Bundan baqa, kin-
ilik v tsrrfat altlrinin alnmas n myyn miqdarda maliy-
y vsaiti d ayrd. hr trafnda tsrrfatln genilndiril-
msin diqqt xeyli artd(125).
Nadir ahn lk daxilind srt vergi siyasti var idi. Dorudur,
ar mharib xrclri myyn halda halidn lav vergilrin top-
lanmasn da tlb edirdi. Amma Nadir ahn halidn toplanan ver-
gilrin ynglldirilmsi v lvi haqqnda srncamlar da olurdu.
Msln, mlumdur ki, Hindistan yrndn sonra Nadir ah lk
halisinin illik vergidn azad edilmsi haqqnda srncam verdi. Bu
srncam sonradan lv edils d hr halda qvvd qald mddt
rzind halinin vergi ykn ynglldirdi ki, bu da tsrrfat i-
lrin tsirsiz t bilmzdi.
Nadir ah qounlarnn faliyytinin tmin edilmsi n bir hrbi
infrastruktura da mvcud idi. Mlumdur ki, Nadir ah dvrnd d b-
yk hrlr adtn qala divarlar il hat olunmudu. Bu qalalarn
oxu hl Nadir ahdan vvl tikils d onlarn tlb olunan sviyyd
saxlanlmas v tmiri Nadirin diqqt mrkzind idi. Msln, el
fqan qvvlrini qovduqdan sonra sfahann qala divarlarnn brpa
edilmsi n Nadir xsusi gstri verdi. Sonra mlumdur ki, Qn-
dhar trafnda Nadir ah Nadirqala adlanan yeni bir qala tikdirdi.
Qalalar sadc halinin snmas n deyil, hm d dmn hcum-
larndan mhafiz zaman byk hmiyyt malik idi.
He bhsiz ki, hr bir qalann daxilind qala qarnizonunun yer-
ldirilmsi n tikililr d mvcud idi. Bu tikililr qala qarnizonu-
nun xsi heytinin, svari v nqliyyat heyvanlarnn azuqsinin, tc-
hizat yalarnn v silahlarnn yerldirilmsi n nzrd tutulur-
du. Nadir ahn btn qounlarnn mnzill tmin edildiyini is syl-
mk szsz ki, mmkn deyildir. Konkret tarixi raitd slind, saray
qarsnda bel bir vzif d dayanmrd. Nadir ahn daim dyin v
mtmadi olaraq yrd olan qounlar syyar mnzil tminatna ma-
lik idilr. Daha dorusu, yrd olan qounlar adrlarda yerldiri-
lirdi. Qounlarn syyar mnzil tminatnn hyata keirilmsi is ox-
lu sayda adrlarn olmasn tlb edirdi. Bu msl zlynd hll
edilmidi v Nadir ahn qounlar yrlr zaman tam kild adr-
larla tmin edilirdi. Eyni zamanda geclr qurulan mvqqti drg-
lrin trafnda mvqqti sngrlr v istehkam tikililri salnrd.
Nadir ahn xsi adrnn ox byk llr malik olmas yuxa-
rda qeyd edilmidi. Mvqqti drglrd mnzil-drgnin nec
yerldirilmsi hkim Bazen trfindn kilmi mlum sxemda z
ksini tapmdr. Bu syyar mnzil-drg el qurulurdu ki, slind o,
syyar saray-mnzili xatrladrd. Saray hyat n zruri olan infra-
struktura da adrlarda yerldirilirdi.
Syyar mnzil-drgnin qurulmasnda byk tcrb ld edil-
msindn bel bir qnat glmk mmkndr ki, lk razisind qo-
unlarn xsi heyti n nzrd tutulan adrlarn istehsal da lazmi
sviyyd tkil edilmidi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, rabit laqlrinin tmin edilmsi
n mxtlif tikililr qurulmudu. Yollar boyu hm mhafiz post-
lar, hm d karvansaralar yaradlmd. Uzaq mnzillr yrlr -
xan qoun dstlri hmin karvansaralarda istiraht ed bilrdilr.
Nadir ah qounlarnn silah v sursatla tminat da yksk sviy-
yd idi. Baxmayaraq ki, qounlarn say daim dyiirdi, bununla bel,
onlar gcl silahlarla silahlandrlaraq dylr clb edilirdi. Do-
rudur, Nadir ah qounlarnda dmn qvvlrdn qnimt gtrl-
m silah v sursatdan da istifad edilirdi. Ancaq qounlarn silah v
sursat tminatnn sasn lk daxili istehsal tmin edirdi. Yuxarda
Nadir ah qounlarnda ildiln bir sra odlu v soyuq silahlarn adlar
kilmidi. Msly daha geni yanalarsa mnblr Nadir ah qo-
unlarnda ildiln aadak odlu v soyuq silahlarn adlarn kir-
lr: top, znburk, sfpozan, qlnc, ox, kaman, tfng, tapana, tbr-
zin, xmpar, l xmparsi, otorgrdan ( yol stn qoyulan mane),
ipr, mancanaq, muk, nacaq, niz, flaxn, zubin, dbilq, qalxan,
zirehli geyim, omaq (grz), narinck, xncr. Nadir ah qounlar de-
mk olar ki, hrb sntinin inkiafnn keid dvrnd idi. Nadir ah
odlu silahlarn mharibdki stn yerini daha aydn grrd v on-
lara daha geni meydan vermy alrd. Amma odlu silahlarn inki-
af da o sviyyd deyildi ki, soyuq silahlar tamamil sxdra bil-
sin. Ona gr nnvi soyuq silahlar v tchizat vasitlri d Nadir ah
qounlarnda qalmaqda idi v onlarn istehsalnn tkili d diqqt
mrkzind idi.
Nadir ah dvrnd istehsal texnologiyasnn mrkkbliyi il
frqlnn toplarn tklmsi d mnimsnilmidi. Mlumdur ki, Nadir
ah qounlarnda hm ar, hm orta, hm d yngl toplardan istifad
olunurdu v onlarn hr birinin lk daxilind istehsal edilmsi imkan
var idi.
Nadir ahn dvrnd top istehsalna v toplardan istifady diqqt
yenidn canland.Sfvilr hakimiyytinin son illrind topuluq hm
istehsal, hm d istifad baxmndan bhran vziyytin dmd.
Uurlu dylrin aparlmasnda artilleriyann malik olduu rolu d-
qiqlikl qiymtlndirn Nadir ah bu sahy diqqti xeyli artrd v
htta bu sahnin dirldilmsin xarici mtxssislr d clb edildi
(126).
Nadir ah dvrnd top istehsaln mnimsmi olan usta v mt-
xssislrin yeni bir nsli yarand. Hmin mtxssislr istr stasionar,
istrs d syyar kild toplarn istehsalna nail olmudular.
Topuluun inkiaf etdirilmsi baxmndan sfahanda top tkm
zavodunun faliyytinin canlandrlmas xsusi hmiyyt ksb edirdi.
Bu zavodda hm misdn, hm d brncdn toplar tklrd. sfahan
zavodunda toplarn hr nv istehsal edilirdi. Onlarn arasnda sz-
sz ki, ar toplarn istehsal z texnologiyasnn mrkkbliyi etiba-
ril frqlnirdi. Bu toplarn llsi xeyli uzun v byk idi. Hmin
toplar 100 kiloluq mrmilri 1000-1500 metr msafy atmaqla byk
dadc qvvy malik olurdular. Ar toplar daha ox vvldn plan-
ladrlan v hazrlq aparlan dylrd, o cmldn d qala dy-
lrind istifad olunurdu (127).
Tdqiqatlar sfahan toptkm zavodunun istehsal mhsuldarl-
nn da kifayt qdr yksk olduunu qeyd edirlr. Mhz bunun n-
ticsi idi ki, Nadir ah qounlarnda toplarn say xeyli ox idi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, gmiiliyin inkiaf etdirilmsi mqs-
dil gmiqayrma trsanlri il brabr, hm imalda, hm d cnub-
da toptkm zavodu almd. Hmin zavodlarda sasn gmi topla-
rnn tklmsi nzrd tutulsa da, onlarn almas lk daxilind top
istehsal sahsind ciddi potensialn olmasndan xbr verir.
Nadir ah dvrnd toplarn istehsal sahsind ld edilmi m-
hm uurlardan biri onlarn syyar raitd istehsalna nail olunmas
idi. Toplarn v xsusil d ar toplarn uzaq mntqlr nql edil-
msi hm lazmi nqliyyat vasitlrinin olmamas, hm d mrkkb
corafi rait tinliklri zndn bir ox hallarda mmkn olmurdu.
Bel vaxtlarda Nadir ahn mri il toptkm texnologiyas bu v ya
digr mntqy danr v orada top istehsal tkil edilirdi. Bununla
bal mnblrd d bir sra mlumatlar vardr. Msln, Badad t-
rafnda Osmanl qounlar il mharib balamazdan vvl Nadir top-
tkm ustalarna gstri verdi ki, Hmdan hrind 100 dd top
istehsal etsinlr v qounlarn ixtiyarna versinlr (128).
Bundan baqa, Qndhar qalas mhasiry alnanda Nadir ah
toptkm ustalarndan iki dd qala vuran toplarn tklmsini istdi
(129). Qndhar trafnda ar toplarn tklmsi daha ar raitd,
shra raitind hyata keirilmli olsa da ustalar Nadir ahn bu
taprnn hdsindn gldilr v sifari olunan toplar istehsal edil-
dilr.
Nadir ah Xarzm hcuma hazrlaarkn d Mrvd syyar ra-
itd toplarn tklmsin gstri verdi. Toplarn tklmsin rhbr-
liyi Nadir ah Dvlt by v naytulla by adlanan iki xs taprd
v onlarla birlikd bir ne top v mrmi tkm ustasn da Mrv
gndrdi.Topun v mrmilrin istehsal n zruri olan xammaln is
digr mntqlrdn Mrv danmas n srncam verdi. Bununla
bal, Fars hakimi 3000 xarvar bart, Kerman hakimi 3000 xarvar
quruun, Xorasan hakimi 3000 xarvar uqun v 3000 xarvar misi
Mrv gndrmli idilr. Metaln ridilmsi n zruri olan pst
aacnn kmr Mrvd olmadndan onun Maruaq v Mrabdan
gtirilmsi nzrd tutulmudu. Grln ilrin nticsind qsa md-
dt rzind Mrvd 70 dd top v xmpar, 1400 dd is mrmi is-
tehsal edildi (130).
Nadir ah dvrnn tfng v bart istehsal da yksk sviyyd
tkil olunmudu. Tfng istehsal edn zavodlar Qurxan adlanrd.
Bu zavodda Nadir ah qounlarnda istifad olunan tfnglr istehsal
olunurdu. Mvcud olan mlumatlara gr, tfng zavodunda gnd 15
dd tfng istehsal olunurdu. Hindistana yr zaman fitilli tfng-
lrin smrliliyini grndn sonra Nadir ah hmin tfnglrin isteh-
salnn artrlmasna gstri verdi. Bu tfnglr llsinin azndan
doldurulurdu. Tfng atinin ardcl srtin nail olmaq n tfng-
darlara kmkilr verilmidi. Tfngdar bir tfngdn at ad
vaxt onun digr tfngi kmkisi trfindn doldurulub at hazr-
lanrd (131).
Nadir ah dvrnd bartxanalarn faliyyti d lazmi sviyyd
qurulmudu. Artilleriyann, tfnglrin v partladc yalarn ildil-
msi n grkli olan bart lk razisind istehsal olunurdu. Tdqi-
qatlarn qnatin gr, Nadir ah dvrnd bartn istehsal xeyli
ucuz baa glirdi v onun istehsal n mxtlif binalarn zirz-
milrindn istifad olunurdu (132).
Toplarn, atc silahlarn v sursatn saxlanmas v bldrlmsi
n Nadir ahn mri il iki topxana mrkzi yaradlmd. Bu topxa-
na mrkzlri slind, Nadir ah qounlarnn mrkzi anbarlar say-
lrd.Onlardan biri Kermanahda, digri is Mrvd idi. Bu topxana
mrkzlri lknin mxtlif istiqamtlrind idi. Kermanahda yara-
dlm mrkz qrb istiqamtind aparla bilck dylrin tminat
n nzrd tutulmudu. Mrvd olan mrkz is lknin imalnda
v imal-rqind olan qoun dstlrinin tchiz edilmsi n idi.
Kermanah mrkzi daha byk mrkz saylrd v mnblrin ver-
diyi mlumata gr, Nadir ahn lmndn sonra Kermanah mr-
kzind aadak silah v sursat qalmd: 1500 dd byk, orta v
kiik top v badlic, 600 dd byk xmpar, 6 min xarvar bart v s.
(133).
Bu sadalananlar yalnz Nadir ahn lmndn sonra mrkzd ta-
plan silah v sursat idi. Nadir ahn fal dylr dvrnd is bu
mrkzd szsz ki, daha ox sayda silah v sursat var idi. Kerman-
ahdak mrkzin ehtiyatlarnn artrlmas n hmin mntqd top
v xmpar istehsal mssissi d yaradlmd.
Mrvdki mrkz is Xorzm v Trkstana yr rfsind yara-
dlmd. Mvcud olan mlumatlara gr, hmin yr baa vurulan-
dan sonra Mrv mrkzind aadak silah, sursat v onlarn istehsal
n grkli olan xammal qalmd: 400 xarvar quruun, bart v di-
gr xammal, mindn artq top mrmisi v oxlu sayda xmpar mr-
misi. Mrv mrkzind Xorasan uqunundan mrmi istehsal edn
quru da faliyyt gstrirdi (134).
Nadir ah qounlarnn istifadsind olan soyuq silahlarn v m-
dafi tchizatnn istehsal da lk daxilind mnimsnilmidi. Mnb-
lrd bu silahlarn istehsal mrkzlri haqqnda geni mlumatla rast-
lamaq tindir. ox gman ki, odlu silahlardan frqli olaraq soyuq
silahlarn istehsal mrkzldirilmi kild deyil, btn lk razi-
sin yaylm emalatxana v dmirixanalarda praknd kild
istehsal edilirdi.
Nadir ah qounlarnn odlu silahlarla tchizat mrkzldirilmi
kild aparlrd. Yni, sarayn nzarti altnda olan mssislrd is-
tehsal olunan silah v sursat Nadir ahn srncam il qounlara, ya
da vvlc anbarlara, oradan is qoun dstlrin bldrlrd. So-
yuq silahlarla tminata glinc is bu, hm mrkzldirilmi, hm
mhlli, hm d frdi qaydada aparlrd. Mhlli qaydada tminat
yerli hakimlr trfindn toplanan qoun dstlrinin yerlrd
mmkn tminatnn aparlmas il ld edilirdi. Hr bir vilayt
hakiminin, tayfa basnn tabeliyind olan hrbi qvv yerli
imkanlar hesabna tchiz olunurdu. Tchizat v tminat iinin
myyn elementlrin is dylr frqli qaydada yanardlar.
Onlar atlarnn zlri il qouna gtir bilrdilr (bel atlarn dyri
ox halda saray trfindn dnilirdi), xsi tchizat yalar is
bazardan, o cmldn ordubazardan alna bilrdi.
Soyuq silah v tchizat, habel digr zruri yalarn ehtiyatlarnn
artrlmas n Nadir ah bir ox hallarda yerlr z nmayndlrini
gndrir v onlarn rhbrliyi altnda yerlrd tdark ilrinin aparl-
masn taprrd (135).
Yerlrd aparlan tdark ilrin azuqnin toplanmas da daxil idi.
Qounlarn azuq il, yk v nqliyyat heyvanlarnn yeml tmin
edilmsi son drc geni miqyasl v gndlik hyata keirilmsini
tlb edn bir i idi. Onun dzgn hll edilmsi btn qoun rhbrliyi
qarsnda dayanan sas msllrdn biri idi. Tdqiqatlarn aradr-
malarnda istinad ediln statistikaya gr, Nadir ah qounlarnn say
70 min nfr gtrlsydi v hr bir dy gnd n az 1500 qram
azuq istifad etsydi, gn rzind 105 ton quru azuqy ehtiyac
yaranard. 40 min nfrlik svarinin atlar v nqliyyat heyvanlar 8
kq ot, arpa, saman yesydi onda 32 ton yem tdarkn ehtiyac yara-
nard (136).
Amma nzr almaq lazmdr ki, byk sayl qounlarla hyata ke-
iriln hrbi yrlr aylarla davam edirdi. Ona gr qounlarn azu-
qy olan ehtiyacnn miqdar hr bir hrbi yr n son drc
byk rqml ifad olunurdu. Bununla bel, miqyasna baxmayaraq
bu mslnin mtmadi hllin nail olunmasayd hmin yrlri
hyata keirmk mmkn olmazd.
Mnblrdn mlumdur ki, Nadir ah myyn hrbi yrlr
balamazdan vvl bir illik v ya daha uzun mddt ehtiyata malik
olmaq bard qoun rhbrlrin gstrilr verirdi (137). Amma bu
gstrilri vernd Nadir ah daha ox azuq ehtiyatlarnn anbarlara
toplanmasn nzrd tuturdu. Yni, qounlarn hrkt marrutu z-
rind yaradlm azuq v yem anbarlarna ehtiyatlar toplanrd. Qo-
unlarn is byk miqdarda azuq v yemi z il damas el d
asan deyildi. Nzr alnsa ki, bir dvy 200 kiloqram, ata is 100 ki-
loqram yk vurmaq mmkn idi, onda yalnz 70 minlik bir ordunun
yalnz bir gnlk azuq v yem ehtiyatnn danmas n ne min-
lrl dv v at da qoun karvanna qomaq lazm glirdi. Ona gr
Nadir ah azuq v yem ehtiyatlarnn tdarknn daha ox yerlrd
aparlmasna alrd.Yem v azuq tdarknn d hm mrkz-
ldirilmi kild, hm d mhlli kild aparlmasna yol verilirdi.
Bir ox hallarda halidn toplanan vergilrin azuq v yeml vz-
lnmsin d tsadf edilirdi. Mrkzi anbarlara toplanan rzaq v
yem ehtiyatlar il daimi sasda saxlanlan qounlar tmin edilir v
digr qoun dstlrinin tminatna istiqamtlndirilirdi. Eyni zaman-
da qounlarn hrkt marrutu boyunca yerli hakimlr rzaq v yem
toplanmas gstrii verilirdi. Yerli hakimlrin ixtiyarnda olan qoun
dstlri d ki, aydndr ki, yerli ehtiyatlar hesabna tmin edilirdi.
rzaq v yem tminatnn tkilinin asanladrlmas n Nadir
ah qoun dstlrinin zn d mstqillik vermidi. Qoun dst-
lrinin rhbrliyi tabeliyind olan dylrin rzaqla tmin edilmsi
msuliyytini d z zrin gtrmli idilr.
Hr halda qounlarn daimi rzaq v yem tminatna nail olmaq
n artq myyn bir tcrb d toplanmd. Bel ki, byk qoun
dstlrinin trkibind pixan adlanan bir struktur var idi v hmin
struktur azuq v yemin toplanmas il mul idi. Pixan eyni za-
manda qoun dstsinin mnzil-drgsinin tsis edilmsin msul
idi. Bu strukturun qoun dstsinin hrkt dzlnd znmxsus
yeri var idi v adtn, irliy gndrilmi kfiyyatlardan sonra
hrkt edirdi (138).
Pixanlrin yaradlmas qounlarn tminatnn asanladrlma-
snda rolu byk idi. gr vvllr qoun vahidlri v dylr ay-
r-ayrlqda azuq ehtiyaclarn aradan qaldrlmal idis v bu da ha-
linin ktlvi narazlnn artmasna sbb olurdusa, pixanlr artq
myynldirilmi myyn normalar rivsind azuq v yemi
z toplayr v bununla da dylrin ehtiyaclarn dyirdilr. Pi-
xan qoun dstsinin sas hisssindn irlid getmkl hrkt mar-
rutunun sa v sol istiqamtlrindki yaay mntqlrindn rzaq
v yem toplayr, onlar qoun dstsin atdrr v ehtiyatlarn mha-
fizsi il mul olurdu. Mnblrd syursat sznn (azuq
toplayan) rast glinmsi d qounlarda azuq toplanmasnn xsusi
xslr v strukturlara hval olunmasn gstrir. Amma toplanan
azuqnin mrkzldirilmi kild hazrlanb-hazrlanmamasn sy-
lmk tindir. ox gman ki, azuq dylr paylanrd v onun
hazrlanmas dylrin xidmtilri trfindn hyata keirilirdi.
Nadir ah qounlarnn hrkt etdiyi he d btn istiqamtlrd
azuq v yem ehtiyatlar yetrinc deyildi. Bel vaxtlarda azuq v
yem ehtiyac baqa mnblrin ehtiyatlar hesabna dnilirdi. Ms-
ln, Qndhara doru hrkt edn Nadir ah qounlar rndab ay
vadisind rzaq qtl il rastlad. Bel olanda Nadir ah gstri
verdi ki, Sistanda rzaq v yem ehtiyat toplansn v Hindistana doru
hrkt balam qounlara atdrlsn. Alm Ara-ye Naderid olan
mlumata gr, Nadir ahn bu tapr yerin yetirildi v qounun
ehtiyacn dyck azuq Sistandan 10 min ba yk heyvan vasi-
tsil dand (139).
Nadir ah hrbi yrlr zaman adtn mnzil-drgsini su mn-
blrinin yaxnlnda v rzaq ehtiyatlarnn daha zngin olduu
razilrd salrd. Bu zaman drg trafnda otlaqlarn olmasna da
diqqt yetirilirdi. Msln, yuxarda qeyd edildiyi kimi, sonuncu Da-
stan yrnd Nadir ah azuq-yem qtl il qarlad n bir
qdr geri kilib drgsini Brd hri trafnda sald.
Azuq v yem ehtiyatlarnn yaradlmas il bal Nadir ah tr-
findn yerli hakimlr konkret taprqlar verilir, onun trfindn
mxtlif mntqlr xsusi nmayndlr gndrilirdi. al olunan
razilrin hakimlrin rzaq toplanb Nadir ah qounlarnn istifad-
sin verilmsi n konkret normalar myynldirilirdi. Msln,
Dastan yrnd axradk mqavimt gstrmy gc atmayan
yerli xanlar nhayt Nadir ahn hzuruna glib balanmalarn xahi
etdilr. Nadir ah onlar fv etdi. Amma onlardan tlb etdi ki, qou-
nun azuqsini v yemini tmin etsinlr.Dastan xanlar bu tlbin
qarsnda bir ne min ba qoyun v byk miqdarda taxl toplayb
Nadir ahn drgsin gtirdilr (140).
Nadir ah qounlarnn byk azuq v yem ehtiyaclarnn dn-
msi n myyn vaxtlarda zor vasitlrin l atlmas da yaddan
xmamaldr. Zor ttbiq etmkl rzaq toplanmas hm Nadir aha
mqavimt gstriln razilrd bir nv cza tdbiri kimi hyata
keirilirdi, hm d el lk razisind hyata keirilirdi ki, bu da ha-
linin narazl il brabr var-yoxdan xmasna da sbb olurdu.
Nadir ah qounlarnn tchizat v tminat msllrinin hllind
ordubazarn xsusi yeri var idi. Ordubazar hrbi yrlr zaman Na-
dir ah qounlarna qoulmu olan syyar ticart dstlri idi. Bu ds-
tnin qoun daxilind ticart aparmasna icaz verilmidi. Myyn
mnada htta bu dst qoun daxilind ticart aparlmasna tviq
edilirdi.Ordubazar zvlri, ticartl mul olan tacirlr zlri d qo-
unlarla hrkt etmkd maraql idilr. nki ox byk sayda olan
qounlarn dylri onlar n daimi mtri idilr.
Ordubazar nnsi hl sfvilr hakimiyyti dvrnd d var idi.
Amma Nadir ah bu strukturun qoun daxilindki faliyytin yeni bir
nfs verdi.Ordubazar btn qounlara xidmt edirdi. Eyni zamanda
ayr-ayr qoun dstlrinin trkibind d ordubazar ola bilrdi.
Ordubazara daxil olan tacirlr qsa mddtd v ya bir ne ay r-
zind davam edck hrbi yrlr zaman dylr n grkli
ola bilck hr bir yan alb ehtiyat yrdlar v hrbi sfrlr zama-
n onlar dylr satrdlar. Bu bazarn iini canlandrmaqla Nadir
ah bir trfdn qounlarn tchizat-tminat ilrinin bir hisssinin
xsi ticartin zrin qoyurdu v myyn miqdar yklrin danma-
sndan qounlar azad edirdi. Nhayt, ehtiyac duyulan yalarn ld
edilmsi n dylrin xidmtdn yaynmasnn qarsn alrd.
Ordubazar tacirlri hrkt zaman qarlarna xan mntqlrd d
z ehtiyatlarn tkmilldir bilirdilr. Bu zaman onlarn dylrin
ayr-ayr sifarilrini yerin yetirmlri d istisna deyildir.
Mvcud olan mlumatlara gr, sasn dydn ibart olan gnd-
lik yemkdn baqa hr eyi ordubazardan almaq mmkn idi. Qoun-
larn drg-mnzilind ordubazar adrlar qarovullarn adrlar il
zbz yerldirilirdi.Ordubazar adrlar ba-baa qurulduqda txmi-
nn 800 metr uzunluunda olan bir razini hat edirdi. Ordubazar
adrlarnn yana dzlmsi is bir nv uzun bir bazar sras yara-
drd. Dydn sonra qounlarn xsi heyti burada istniln bazar-
l ed bilirdilr.Ordubazarda yemk yalar da satlrd. Bundan
baqa gndlik tlbat mallar, at v heyvanlar n zruri olan ya-
lar, cari tmir ilri n zruri olan yalar v s. almaq mmkn idi.
Sfr yrlrind dy n grkli ola bilck hr cr ya
ordubazara xarlrd. Tacirlr z mallarn ox bahaladra bilmzdi-
lr. Nadir ah z buna nzart edirdi v myyn hallarda satlan
mallarn qiymti onun gstrii il myynlirdi. Ordubazara gn-
dlik nzart is bazar daras trfindn hyata keirilirdi. Bazar
daras ordubazarda ba vernlrdn xbrdar olurdu. gr hr hans
tacirdn ona ikayt edilrdis v ikayt haql olardsa, dara hmin
taciri crim ed bilrdi. Ordubazarn icar etdiyi adrlarn icar
haqq da daralar trfindn toplanrd.
Ordubazar daxilind htta dy alnb satlmas il mul olanlar
da var idi. Bellri dynn qounlarn sas rzaq nv olmasn yax
anlayrdlar v ona gr d yk heyvanlar vasitsil traf mntq-
lrdn dy alnb drgy danrd v yax fayda gtrmkl bu
dy mtrilr satlrd (141).
Ordubazar tacirlri szsz ki, daha ox ticart tfkkr il yaa-
yrdlar.Yax qazanc ld etmk n onlar bazar tlbatn daim izl-
my aldqlar kimi, bzi hallarda da yersiz xsisliy yol verirdilr.
Mnblrd bununla bal bir hadisy toxunulur. Nadir ah Xarzm
doru hrbi yr balayanda ordubazarn Farsdan v raqdan olan
tacirlri oxlu miqdarda limon suyu, gl suyu v digr nfis mallar
alb Kabul, Qndhar v Heratdan kemkl Xarzm yollandlar v
qounlara qouldular. Baxmayaraq ki, hmin mallara qoun daxilind
tlbat byk idi, tacirlr myyn mddt gzlyib sonradan malla-
rn daha baha qiymt satmaq istyirdilr. Amma qounlar Xarzm-
dn arcoya trf irlilynd su qtl yarand. Onda tacirlr mcbur
olub limon v gl suyunu atlarna iirtdilr, aldqlar nfis mallar da
shralarda atb yalnz canlarn xilas etmk barsind dndlr
(142).
Hrbi yrlr zaman hrkt marrutu tin v mrkkb razi-
lrdn kend Nadir ah ordubazar qounla birg aparmrd v tacir-
lr geri qaytmaq mri verilirdi (143).
Nadir ah dvrnn tdqiqatlarndan biri qoun ordubazarnda
900 nfrin olduunu gstrirdi (144). Alm Ara-ye Naderid is
bir yerd ordubazara 2 min nfrin clb edildiyi bildirilir (145). ox
gman ki, bu rqmlrin he birinin mtlqliyni qbul etmk doru
olmazd. bh yoxdur ki, ordubazarn trkibi qounun trkibin gr
dyi bilrdi. Nisbtn kiik qoun dstsin 2 min nfrlik ordu-
bazar aparmaa ehtiyac olmazd.
Amma bu mlumdur ki, ordubazarn tkilin myyn tlblr
irli srlrd v onun faliyytinin qurulmasna Nadir ah da qay
gstrirdi. Alm Ara-ye Naderid gstrilir ki, Nadir ah ordubazara
n az min tmn maliyy vsaiti olan ticartilrin clb edilmsin
stnlk verirdi (146). Yni, Nadir ah istyirdi ki, ordubazar tacirl-
rinin maliyy vsaiti o miqdarda olsun ki, satmaq n he olmasa
myyn miqdarda mal almaa gc atsn. Mvcud olan mlumat-
lara gr, Nadir ah z faliyytlrini yax qurmaq n ordubazar
tacirlrin borc pul da verirdi (147).
Nadir ah qounlarnn tchizat v tminatnda diqqti clb edn
msllrdn biri d dy geyimlri idi. Bu mslnin hmiyyti
onunla rtlnirdi ki, uyun dy geyimi bir trfdn dyn m-
hafiz edirdi, bir trfdn onun faliyyt evikliyin zmin yaradrd,
bir trfdn onu iqlim dyimlrindn qoruyurdu v bir trfdn d
yekcinslik etibaril dylrd myyn intizam yaradrd. Bu sa-
hd lbtd ki, nnvi tcrbnin izlri d saxlanmaqda idi. Amma
myyn yeniliklr d Nadir ah qounlarn zahiri chtdn frq-
lndirirdi.
Hr eydn vvl sfvilr dvrn aid olan nnvi 12 rngli pa-
paqdan imtina edildi. Nadir ah hl cavanlnda bana dridn
dzldilmi drdknc papaq qoyurdu v bu papan trafna a para
dolayrd. Bel papaqlar sonralar Nadir ah qounlarnda ktlvi -
kild ttbiq edilmy balad. Drdknc dri papaqlar slind, Nadir
ah qounlarnn ba geyimi kimi tannrd. Bir ox hallarda is hmin
papaqlar kedn hazrlanrd.
Dylrin papaqlarnda myyn elementlr v nianlara da
rast glmk olard. Bir sra alaylarn dylri hmin alaylara mn-
subluun lamti olan nianlar papaqlarna sancrdlar (148).
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, czayirilrin papaqlarndan is mn-
gullr aslrd v papan qarsnda da Allah sz yazlrd (149).
Nadir ahn mhafizilrinin bzilrinin papaqlarnda Ya Allah,
bzilrinin papaqlarnda Ya Rhman, bzilrinin papaqlarnda Ya
Rhim, bzilrinin papaqlarnda Ya Krim, bzilrind is Ya
Subhan szlri toxunulurdu (150).
Tdqiqatlar Nadir ah qounlarnda eyni tipli geyim formasnn
ttbiq edildiyini qeyd edirlr. Bildirilir ki, htta yeni piyadalar da eyni
forma geyirdilr, balarna dri papaq qoyurdular, qrmz rngli alvar
v gy rngli gdldilmi arxalq geyirdilr (151).
Nadir ah dvrnn tdqiqatlar qounlarn geyim formasnn
tkmilldirilmsi, vahid formann ttbiqi n Nadir ah trfindn
myyn chdlr gstrildiyini tsdiqlyirlr.Btnlkd, vahid ge-
yim formasnn ttbiqinin sas obyekti olan daxili qoun dstlrinin
geyimi arxalq (qba), arq v dri papaqdan ibart idi. Dridn hazr-
lanm arq balar vasitsil el balanb mhkmlndirilirdi ki,
ayaqlara su kemirdi. Krd svari dstlrinin geyimind myyn
frqlilik olduu bildirilir.Onlar da ke papaq qoyur, yinlrin canlq,
stndn is arxalq geyinirdilr.Digr tayfalardan tkil olunmu ds-
tlrd hm papaq trafna dolanan para gdk olurdu. Hm d
alvarlar el d geni olmurdu (152).
Mxtlif qoun qisimlrinin geyimlrind myyn frqli element-
lri d grmk olar. Msln, yuxarda qeyd edildiyi kimi, znburk-
ilr balarna yuxardan yars arxaya doru ensizln papaqlar qo-
yurdular.avularn banda trafna para dolanan yal papaqlar
olurdu.Keikilr bir qayda olaraq papaqlar trafna a para dolayr-
dlar ki, baqalarndan frqlnsinlr.
Czayirilr is qzl v gmdn hazrlanm kmr balayr, q-
zl v gmdn hazrlanm tchizat yalarna malik olur, dridn ti-
kilmi arxalq geyir, atlarnn yhrin plng drisi salrdlar v s.
(153).
Nadir ah dylrinin geyim formasn onlarn istifad etdiklri
mdafi tchizat tamamlayrd. Dbilqdn, bdnin qorunmas n
zireh geyimlrdn, o cmldn drdayna adlanan zireh geyimdn isti-
fad olunurdu. Dbilqnin trafndan metal tor sallanrd ki, bu da
dynn boynunu qoruyurdu. Mvcud olan mlumatlardan bel bir
qnat glmk mmkndr ki, qounlarda ttbiq ediln vahid geyim
yalar dylr mrkzldirilmi kild paylanrd. Amma on-
larn hazrlanmas he d mrkzldirilmi kild aparlmrd. Bir
qayda olaraq Nadir ah trfindn vilayt hakimlrin sifarilr verilir
v hmin sifarilr sasnda geyim yalar toplanb qounlara tqdim
olunurdu. Msln, 1736-c ilin martnda Nadir Kerman hakimin
gstri verdi ki, 5000 dd xakstri rngind olan papaq hazrlanb
qounlara tqdim olunsun (154).
Bundan baqa, geyim yalarnn halidn toplanmas v geyim -
yalarnn hazrlanmas n xyyatlarn v digr sntkarlarn pulsuz
ildilmsi hallar da ba verirdi (155).
Nadir ahn qounlarnn tminat v tchizat msllrinin sas
istiqamtlrindn biri d bu qounlarn faliyytinin maliyyl-
dirilmsi mslsi idi. Btn tinliklrin baxmayaraq, Nadir ahn
bu istiqamtd grdy ilr onun qounlarnn da rqin n dygn
hrbi qvvlrindn birin evrilmsin rait yaratd.
Qounlarn dzgn maliyyldirilmsinin hmiyytini Nadir ah
btn ciddiliyi il qbul edirdi v bu msly gcl qoun hissl-
rinin formaladrlmasnn blk d n sas sbblrindn biri kimi
yanard.Bu istiqamtd onun xsusi siyasti var idi v hmin
siyastin mzmunu da ondan ibart idi ki, qounlar maddi baxmdan
yetrinc tmin edilmli v dylrin ehtiyaclar tamamil
dnilmlidir.
Dylrin yaxn olmas, dylrin haqqnn qorunmas
hmi Nadir ahn diqqt mrkzind idi. Dylrin maliyy t-
minatnn hllini d Nadir ah ona uur gtirn dysnn haq-
qnn qorunmas kimi qbul edirdi v bu msld z prinsipialln
hmi nmayi etdirirdi. Nadir ah bh etmirdi ki, dylrinin
dy tamamil sfrbr edilmsinin sbblrindn biri d onun z-
nn v ailsinin ehtiyaclarn dy bilck maliyy tminatna malik
olmasdr. Ona gr d Nadir ah dylrin yksk maa tyin
etmkl dylri cmiyytin yksk maala tmin ediln silkin
evirmidi.
Nadir ahn maliyy msllrind, toplanan maliyy vsaitlrinin
israfna v ya maliyy vsaitlrinin toplanmasnda sui-istifady yol
verilmsind n qdr ciddi olduu vvlki fsillrd sylnilnlrdn
d aydndr. halidn vergi toplanmasnda azacq xtaya gr tqsir-
kar xslr hyat il vidalamal olurdu. Amma qounlarn maliy-
yldirilmsind Nadir ah tamamil baqa bir xarakter nmayi et-
dirirdi. O, qounlarn maliyyldirilmsind son drc sxavtli idi
v bu sahd hr hans bir qnat yol verilmsini yersiz bilirdi. Htta
qoun srkrdlri trfindn dylr mvacibin atdrlmasn da
Nadir ah xsi nzarti altnda saxlayrd ki, kims dynn haq-
qn ksmsin v dylr maliyy tminatndan naraz qalmasn.
Lakin bu he d o demk deyildir ki, Nadir ah z dylrini
mhdudiyytsiz kild maliyy vsaiti il tmin edirdi. Nadir ah hr
dyy zhmti miqdarnda mvacib verirdi, gstrdiyi cat v
zmkarla gr is lav mkafatlar v dnclr paylayrd.
Nadir ah qoun dylrin maa vermyi saray yanlarna ma-
a vermkdn daha faydal sayrd. O, bildirirdi ki, mmlktin vsaiti
bo yer saray adamlarna xrclmkdns qounlara srf edilmsi
daha yaxdr (156).
Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn z dylrin bu mna-
sibti dylr trfindn d lazmnca qiymtlndirilirdi v bu da
onlardan hrbi-mnvi keyfiyytlrinin formalamasna z tsirini
gstrirdi.
Nadir ah hl gnclik illrind keirdiyi dylr zaman l ke-
irdiyi qnimtlri ilk nvbd trafndaklar arasnda bldrr v
ya hmin qnimt hesabna yeni tchizat vasitlri alrd.
Nadir ah qounlarnn xsi heytin tutduu vziflr gr aylq
maa tyin edilmidi. Mnblrd xsi heyt tyin ediln aylq m-
vacibin miqdar haqqnda mfssl mlumatla rastlamaq qeyri-
mmkndr. Ancaq bir mqam aydndr ki, hrbilrin aylq mvacibi
onlarn tutduqlar vziflr gr frqlnirdi. Digr trfdn gman
etmk olar ki, vaxt tdkc tyin olunmu mvaciblrin miqdar da
dyiirdi.
Alm Ara-ye Naderi srinin bir yerind Nadir ah qounlarnn
adi dylrinin 12 tmn mvacib malik olmalar xatrlanr. El
hmin yerd srkrdlr v minbalara min v ya be yz tmn v
150 tmn verildiyi v onlara Hindistan yr il bal illik ha-
zrla malik olmalarnn taprld bildirilir (157). Amma mlum
olmur ki, srkrdlr v minbalara veriln bu vsait onlarn illik
mvacibi idi, yoxsa onlara veriln mkafat idi.
Mnbnin baqa bir yerind olan mlumata gr is Nadir ah d-
ysnn mvacibi be tmn idi. Mhafizilrin rhbrinin m-
vacibi 150 tmn, yzbann mvacibi 60 tmn v yasavulun mva-
cibi is 50 tmn idi (158). He bhsiz ki, minbalarn mvacibi
daha artq idi, onbann mvacibi is yasavulun maandan aa idi.
Mnbd o da bildirilir ki, dylr v mvacibi az olan digr
xslr ild 10 xarvar taxl verilirdi ki, bu da onlarn mvacibinin
yars idi. Mvacibin qalan hisssi is onlara nad klind veril bi-
lrdi. Adlar kiln yuxar vzifli xslrin mvacibinin is d biri
vzind onlara taxl verilir, d ikisi is nad paylanrd.
Bzi hallarda qounlar hrbi yrlr daha yax sfrbr etmk
n Nadir ah qounlarn mvacibini vvldn paylayrd. Yen d
el Hindistan yrnn gediind Nadir ah qounlar iki illik mva-
cibi vvldn paylad v htta dylrin mkafatlar da verdi
(159). Bu mqsdl Nadir ah z xzinsindn ox byk miqdarda
vsait ayrd v gstrdiyi sxavtl dylrini d ox raz sald.
Baqa bir mnbd Hindistan yrnn uurla baa atmasndan
sonra Nadir ahn z dylrin aylq maa miqdarnda vsait
paylad bildirilir (160).
Aylq mvacibdn baqa Nadir ah dylrin mkafatlar da
verirdi. Bu mkafatlar qounlarn v ayr-ayr dylrin nmayi
etdirdiyi igidlik v cat, btnlkd is ld ediln uurlu qlb-
lr gr verilirdi. Yni, mkafatlar hm frdi qaydada, hm d kol-
lektiv kild myynldirilirdi. Msln, Osmanl qounlar il
aparlan mharibd gstrdiyi igidliklr gr Allahverdi by Grayl
hm pul, hm d mlak mkafat ald. Nadir ah ona 100 tmn tbrizi
nad mkafat verdi. Eyni zamanda Nadir ah ona Grayl mntq-
sindki ay traf torpaqlar balad v onu hmin mntqy hakim
gndrdi ki, hyatnn qalan hisssini orada yaasn (161).
Hindistan yrnn balancnda Qndhar qalasnn alnmasn-
da xsusi zmkarlq v tbbskarlq nmayi etdirmi Molla Adna
adl birisi d Nadir ah trfindn ox sxavtl mkafatlandrld.
Nadir ah ona qiymtli dalarla v metallarla dolu olan az bal bir
kis balad.Molla Adna hmin kisnin azn aanda gzlrin
inanmad v bir anlalmazlq ba verdiyini gman edib kisni Nadir
aha qaytard. Nadir ah is ninki hmin kisni geri almad, htta
ikinci el bir kisni d ona balad (162).
Nadir ah btn dylrd cat gstrn dylrin zhmtini
diqqtdn knarda qoymurdu v bununla bal mnblrd oxlu
sayda faktlar mvcuddur. ld ediln qlb kollektiv hnrin ntic-
si olanda is Nadir ah ld edilmi qlbd xidmti olan btn d-
ylri mkafatlandrd. El Qndhar qalasnn alnmasnda xsusi
xidmti olan oxlu sayda dy mxtlif mkafatlar aldlar. Alm
Ara-ye Naderid gstrilir ki, bu uurun ld edilmsin gr qhr-
manlq gstrnlrin hr biri ah nvaziin layiq grldlr (163).
Qndhar qalasna hcumda xsusi frqlnmi olan bdali fqan-
lar dstsinin dylrinin hr birin 10 tmn mkafat payland
(164). Bu mbl kifayt qdr byk mbl idi. Hmin mbl yu-
xarda xatrlanan bir mlumata gr dylrin bir aylq mva-
cibin, baqa bir mlumata gr is iki aylq mvacibin brabr idi.
Badad trafnda Osmanl qounlar il ilk dyd fqan dstsi-
nin ld etdiyi qnimt mkafat olaraq Nadir trfindn fqan dy-
lri arasnda bldrld. Eyni zamanda Krkk trafnda uurlu
dylrdn sonra ld edilmi qnimt d mkafat kimi qounlar
arasnda bldrld (165).
Hr uurlu dydn sonra qoun dstlri Nadir ahn sxavti il
rastlardlar. str mnblr v istrs d tdqiqatlar bir mnal kil-
d tsdiq edirlr ki, Nadir ah qlnc vuran llrin qdrini bilirdi v
onlarn haqqnn dnilmsind ahlq sxavtini d sirgmirdi. Na-
dir ah z dylrinin xidmtinin lazmnca qiymtlndirilmsinin
trfdar idi. Amma bu sahd ifrata varma da dzgn bilmirdi.
Nadir aha gr maliyy vsaiti, mharib qnimtlri dylrin
ehtiyacsz yaamasn tmin edck sviyyd olmal idi. Onun fik-
rinc, asan yolla qazanlan saysz-hesabsz srvt dynn tamami-
l laqeydlmsin v harnlamasna gtirib xara bilrdi. Gcl m-
qavimtl rastlad mntqlri l keirndn sonra Nadir ah z
qounlarna hmin mntqd qnimt toplanmasna icaz verirdi.
Amma bu proses nzart altna alnrd. Msln, Dehlid aparlan ta-
lanlar zaman Nadir ah dylrindn biri kd rastlad qad-
nn srasnn bir tayn xarb ikincisini d xarmaq istynd car-
lar trfindn talanlarn dayandrlmas haqqnda Nadir ahn frma-
nn eidir. Hmin dy qadnn ikinci srasna toxunmaa csa-
rt etmir. Qadnn ikayti sasnda Nadir ahn hzuruna gtiriln bu
dy ah frmann eidn kimi talanlqdan l kdiyini bildirir
v bununla el Nadir ah qzbindn d cann qurtarr.
Hindistan yrndn geri qaydarkn yolda Nadir ah qoun
daxilind yoxlama aparlmasn qrara ald. O bilirdi ki, qounlar y-
r zaman talanlarda itirak edib oxlu var-dvlt toplayblar. O, n-
silr taprq verdi ki, icaz veriln miqdardan lav dylr-
d olan srvtlr onlarn llrindn alnsn v bir yer toplansn. caz
veriln norma is aadak kimi idi: dy yannda 50 tmn v ya
onun dyrind olan da-qa, yzbann yannda 200 tmn, beyz-
bann yannda 1000 tmn, minbann yannda 2 min tmn, mir-
lrin v srkrdlrin yannda 3 min tmn dyrind pul v ya ya
saxlana bilrdi. Nadir ah onu da mr etdi ki, atlarn yhrlri, palan-
lar, kmrlri d yaxca yoxlanlsn. nki onda bel bir mlumat
var idi ki, dylr malik olduqlar var-dvlti mxtlif yerlrd
gizldirlr oxlar Nadir ahn qzbin dar olmamaq n llrin-
d olan qiymtli yalar Sind v tk aylarna atdlar. Nadir aha
gr bu yoxlama sadc lav var-dvlt toplanmas n deyil, qo-
un daxilind tlbkar durumun yaradlmas n idi (166).
Dylr eyni zamanda dylrd qarladqlar itkilrin br-
pas n maliyy vsaiti dnirdi v ya veriln itkilrin vzi qay-
tarlrd. Osmanl qounlar il dydki uursuzluqdan sonra Hm-
dana kiln Nadir ah qounlarn brpasna 200 min tmn pul ayr-
d. Nzr alnsa ki, bir dynn maa 5-10 tmn arasnda idi,
onda qounlarn brpasna byk vsaitin ayrld mlum olur. Nadir
ah mr verdi ki, ar dylrd qounlarn qarlad btn itkilr
xzin hesabna artqlamas il dnilsin. Dyd 10 tmnlik at iti-
rn dyy ikiqat dyrind olan at baland ki, dy zn
ziyana dm hesab etmsin. Ba vermi digr itkilrin d vzi
qaytarld v Nadir dylr dymi itkilri z zrin gtrd
(167).
Bir sra tdqiqatlar Nadir ah qounlarnn mumi bdcsini d
myynldirmy chd gstrmilr. Amma qeyd etmk lazmdr
ki, Nadir ah qounlarnn saxlanlmasna msrf olunan maliyy v-
saitinin mumi miqdarn myynldirmk el d asan deyil. v-
vla, Nadir ah qounlarnn mtlq sayn myynldirmk tin-
dir. Digr trfdn d hrbi qvvlrin mumi bdcsi aparlan hrbi
yrlrin v dylrin sayndan v davamllndan asl idi. stni-
ln halda mlum olan odur ki, lkd toplanan maliyy vsaitinin
mtlq ksriyyti qounlarn maliyyldirilmsin istiqamtlnmi-
di. Bunun nticsi kimi, Nadir ah qounlar maliyy tminat baxm-
ndan xsusi bir tinlikl qarlamrd.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1.Babayi, Qulam Rza li. Tarix-e rte-e ran z hxamni ta sr-e
Phlvi. Tehran, 1382, s.40; Cmidi Mhmmdhseyn. Mbani
v ndie-ye nezami dr ran. Tehran, 1380, s.452
2. Homayun H.T. Thvvolat-e qanun dr tarix-e moaser-e ran.
Tehran, 1376, s.72
3. Mrvi M.K. Alm Ara-ye Naderi. C.II, Tehran, 1384, s.762
4. Yen orada, s. 777
5. Homayun H.T., ... s.72
6. Alm Ara-ye Naderi, c.II, s. 789, 829
7. Homayun ... s.72
8. Alm Ara-ye Naderi, c.II, s.838-839
9. Alm Ara-ye Naderi, c.I, s. 303; Yen orada, c.II, s.839
10. Semnani Pnahi. Nader ah . Baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran, 1368, s.156
11. bani R. Tarix-e ectemai-ye ran dr sr-e fariyye. Tehran,
1371, s.151, 153
11a. Riyahi M.. Alm Ara-ye Naderi srin mqddim, c.I,
Tehran 1358, sh 42.
12. Quzanl C. Tarix-e nezami-ye ran. Tehran, 1315, s.392
13. Moqtder Q. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383,
s.168
14. Byani X, Tarix-e nezami-ye ran. Dvre-ye Sfviyye. Tehran,
1353, s.78
15. bani R. Tarix-e ectemai-ye ... s.162
16. Arunova M.R. , Arafyan K.Z. Doult-e Nader ah. Tehran, 1352
c.147
Moqtder Q., ... s.169; bani R., ... s.164
17. Babayi Q.R., ... s.43
18. Babayi Q.R......s. 43; Moqtder Q., ... s.168
19. Babayi Q.R., ... s.44
20. Srdadvr . Tarix-e nezami v siyasi-ye dvre-ye Nader ah. C.I,
Tehran, 1378, s.166
21. Babayi Q.R., ....s.44
22. Arunova M.R., Arafyan K.Z. ... s.150
23. Mtufi . Tarix-e ahar hezar sale-ye rte-e ran. Tehran, 1387,
s.817
24. AMHpeKOBa H. Bonpocw BoeHHofi hct ophh A3ep6ang^aHa b
nepnog xaHCTB. EaKy, 2004, c.32-33
25. Tehran M.. Tarix-e Nader ahi. Nadername. Tehran, 1349,
s.345; Homayun ... s.74
26. Homayun, ... s.87; Moqteder Q., ... s.169
27. Homayun ,... s.87; Moqtder Q.,... s.170
28. Mtufi, ... s.818
29. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 577, 630, 642
30. Moqtder Q.,
31.Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.260
32. Moqtder Q., ... s.39
33. Larudi N., ... s.142, 148
34. Moqtder Q., ... s.52
35. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 383-385
36. Homayun ... s.82; Tehrani ... s.338
37. Homayun ... s.82
38. Babayi Q.R., ... s.42; Moqtder Q., ... s.171; Cmidi ... s.453
39. Homayun ... s.84
40. Babayi Q.R., ... s.42
41. Homayun ... s.85
42. Quzanl C., ... s.394
43. Moqtder Q. , ... s.170
44. Homayun ... s.86
45. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.38, 137
46. Homayun ... s.86
47. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.229; C.II, s.747; C,III, s.917
48. Homayun .. s.86
49. Moqtder Q., ... s.170
50. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.138
51. Yen orada, s.229
52. Moqtder Q., ... s.171
53. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s.1048
54. Yen orada, s.1195
55. Homayun ... s.86
56. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.185
57. Moqtder Q., ... s.169
58. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1219
59. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 32, 122, 181
60. Yen orada, s.142
61. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 722
62. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 122, 369
63. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1039
64. Moqtder Q., ... s.170
65. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.486, 530
66. Srdadvr . ... s.780
67. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1095
68. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 122, 399
69. Homayun ... s.67
70. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 918
71. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.413
72. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 457
73. Byani X., ... s.86-87, 91; Homayun ... .32; Moqtder Q., ... s.163
74. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.388, 404; C.II... s.479, 723, 730,
732, 745
75. Homayun ... s.82
76. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 303
77. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 456
78 .Yen orada, s456
79. Yen orada, s.615
80. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 1044, 1056, 1196
81. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 54
82. Homayun ... s.87
83. Qodusi ... s.251
84. Flober Uilyam. Hokumt-e Nader ah. Tehran, 1386, s.146, 147
85. Sayks P. Tarix-e ran. C.II , Tehran, 1381, s.393
86. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c. 113; Qodusi... s.352
87. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c. 113-114
88. Semnani Pnahu ... s.272; ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.
s.114
89. Semnani P. ... s.272
90. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, C..114; Qodusi ... s.252
91. Flober U. ... s.149
92. Flober U. ... s.149; ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.114-
115
93. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.115; Qodusi ... s.254
94. Flober U. ... s.149
95. Yen orada, s.151
96. Semnani P., ... s. 273
97. Flober U. ... s154-155
98. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.369
99. Moqtder Q., ... s. 134
100. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.220, 221 ; Qodusi ...
s.254
101. Semnani P., ... s.274
102. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.254; Naser Frid. Nq-e
rte dr thvvolat-e tarixi-ye ran. Tehran, 1383, s.78
103. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.255; Mtufi . ... s. 799
104. Babayi Q., ... s.46
105. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.256; Mtufi ... s.799
106. Sayks P. ... s.393
107. Moqtder Q., ... s.137
108. Sayks P. ... s.393
109. Yen orada, s.394
110. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.300
111. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.296; Hanvey C. ... s.138; Flober
U., ... s.48
112. Cmidi M. Mbani v tarix-e ndie-ye nezami dr ran. Tehran,
1380, s.452
113. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 690
114. bani R. Tarix-e ectimai-ye ran... s.225
115. Arunova M.R, Arafyan K.Z. ... s.145
116. Mtufi . ... s.810
117. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.818
118. Hanvey C., ... s.87
119. Naser F., ... s.76; Mtufi ., ... s.811
120. Cmidi M.h., ... s.455
121. Mtufi . ... s.803
122. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 52, 54
123. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.492
124. Flober U., ... s.112
125. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.124
126. Yen orada, s.596
127. Homayun ... s.74; Babayi ... s.44; Mtufi ., ... s.815
128. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 258
129. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 494
130. Mtufi ., ... s.815; Arunova M.R., Arafyan K.Z.... s.149
131. Homayun ... s.74-75; bani R. Tarix-e ectimai-ye ran ... s.226
132. bani R. ... s.226
133. Mtufi ., ...s.816
134. Arunova M.R., Arafyan K.Z. ... s.150
135. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.257, 295
136. frasiyabi B. Oqab-e Kelat. Tehran, 1370, s.399
137. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 168, 180
138. Homayun ...s.79; Moqtder Q., ... s.76
139. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 486
140. Mtufi ., ... s.794
141. Yen orada, s.808-809
142. Yen orada, s.809
143. Semnani P., ... s.231, 232
144. Flober U.......113
145. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 481
146. Yen orada
147. Flober U., ... s.113
148. Babayi ... s.43
149. Mtufi ., ... s.818
150. Flober U., ... s.106
151. Babayi ... s.43
152. Homayun .. s.76; Quzanl C., .. s.395
153. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 490
14. Flober U., ... s. 106
155. Yen orada, s.110
156. Hanvey C... s.88
157. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 481
158. Yen orada, s.615
159. Yen orada, s.554
160. Hanvey C.....s.212
161. Mtufi ., ... s.813
162. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.550
163. Yen orada
164. Yen orada, s.488
165. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 265, 303
166. Mtyfi ., ... s.790
167. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... .317
VII F SL
NADR AHIN XAN DANI
1. Nadir ahn valideynlri v xanmlar
Nadir ahn ox sevdiyi valideynlri haqqnda mnblrd ox ksad
mlumatlar mvcuddur.Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu, slind tbii
saylmaldr. nki Nadir ah Sfvi dvltinin ucqarlarnda yerln ki-
ik bir yaay mntqsind, sad bir far ailsind dnyaya gz a-
md. Nadir ahn valideynlri, onun ulu cdadlar oxlar kimi adi bir
hyat srrdlr v bu ailnin yetirmsi olan Nadirin glckd byk
bir imperiyann ah olacan kims tsvvrn bel gtirmirdi. Ona
gr d bu ailnin tarixi mnilrin v mirzlrin diqqtindn tamamil
knarda qalmd.
"Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid Nadir ahn valideynlri barsind
mlumat demk olar ki, yoxdur. Alm Ara-ye Naderid is bu bard
myyn mlumatlara rast glmk mmkndr. Amma onlarn myyn
hisssi bir qdr rvayt xarakteri dayr. Qrb mlliflrinin srlrin-
d d bir sra mlumatlara rast glmk mmkndr. Hmin mlliflrin
srlrind bu mlumatlar tkrarlansa da, onlar slind yoxlanlmam
mlumatlardr.
El Nadir ahn atas mamqulu haqqnda tarixi dbiyyatda ziddiy-
ytli mlumatlara rast glmk mmkndr. Bu da daha ox mamqulu-
nun cmiyytdki mvqeyi il bal olan mlumatlardr. Avropal ml-
liflrdn Ceymz Frezer v Uilyam Kokel Nadir ahn atasnn varl-
dvltli, Kelat qalasnn risi v farlar tayfasnn bas olduunu bil-
dirirlr(1).Lakin Nadirin cavanlq hyat il bal mlum olan faktlar bu-
nu tsdiq etmir. Yni, mamqulu var-dvlt sahibi olsayd, yqin ki, Na-
dir ox cavan yalarndan zn dolanq yaratmaq fikrin dmzdi.
Nadir ah dvrnn tdqiqatlar da slind bel bir qnatddirlr ki,
Nadir ahn mnsub olduu ail kifayt qdr ciddi hyat srrd. M-
sln, Nadir ahn hyatnn tdqiqatlarndan olan blhseyn Nvai
yazrd ki, Nadir ox kasb bir aildn idi. Htta ahla atanda bel
kasbln v kemi gnlrin acln yaddan xarmamd (2).
Nadir ahn atasnn dri yalarnn tikilmsi v dv otarmas il
mul olmasn sylynlr d vardr (3). Nadir ahn daha bir tdqiqat-
s olan M.Qodusi is mamqulunun maldarlqla mul olduuna
toxunaraq onun muliyyti haqqnda dqiq mlumatlar olmadn
qeyd edir (4). Baqa bir tarixi srd is Nadir ahn ailsinin digr f-
arlar kimi qoyunuluqla, kinilikl v l snti il mul olmasn
yazr (5).
Mhmmd Kazm Mrvi d Alm Ara-ye Naderi srind mam-
qulunun qoyunuluqla mul olduunu tsdiqlyir.Tdqiqatlar is
qoyunuluqla ballna gr mamqulunu dri yalarn tikilmsi il
mul olmasn istisna etmirlr. Ancaq M.K.Mrvinin srind mam-
qulunun ictimai mvqeyi il bal bir mqam diqqti clb edir. Mllif
Nadir ahn atasn mamqulu by adlandrr (6). Nadir ahn atasnn
adnn qarsnda by szn artrlmas ilk baxdan onun by hyat
yaamas tsvvr yarada bilr. Amma el bu srin mzmunundan
aq-aydn grnr ki, Nadir ahn ailsi he d by hyat srmrd v
bu ail mamqulunun zhmtl qazand rkl dolanrd.
mamqulunun cdadlar barsind d mnblrd v tarixi dbiy-
yatda hr hans bir mlumata rast glmk mmkn deyil. Mlum olan
odur ki, mamqulunun atasnn, yni, Nadirin babasnn ad Nadirqulu
olmudu. Nadirqulunun mamquludan baqa daha iki olu var idi.Onla-
rn birinin ad Bekta, digrinin is Babur idi (7). Maraqldr ki,
M.K.Mrvi z srind mamqulunu by adlandrsa da, onun qarda-
larn by adlandrmr. Bununla da bel bir qnat glmk olar ki,
M.K.Mrvi ola bilsin ki, Nadir aha ehtiram lamti olaraq onun atasn
by adlandrmd.
z srind Nadir ahn ail crsini vern L.Lokkart v Qodusi
Nadirin bir misinin, Bektan olmasn gstrirlr (8). Onlar ail c-
rsind Baburun adn gstrmmilr. Amma Alm Ara-ye Naderid
bir ne yerd aq-aydn kild mamqulunun Bekta v Babur adl iki
qardann olmas xatrlanr. Ola bilsin ki, mamqulunun baclar da
olub. Hr halda mnblrd bu bard bir mlumata rast glmk mm-
kn deyildir.
Nadir ah haqqndak sas mnblrd onun anasnn, yni mam-
qulunun xanmnn kim olmas haqqnda da mlumata rast glmk mm-
kn deyil. Nadir ah haqqnda olan tdqiqat srlrindn birind onun
adnn Hcr olduu bildirilir (9).
Alm Ara-ye Naderi srind olan mlumata gr, mamqulunun
v onun iki qardann hr birinin 700-800 ba qoyunu v 10-15 ba at
var idi(10). Sonra srd mamqulunun malik olduu bir sra keyfiyyt-
lr toxunulur. M.K.Mrvi mamqulunu all, xo xlaql, hmi Allah
adn zikr edn bir insan kimi xarakteriz edir. Onun yazdna gr,
mamqulu son drc qonaqprvr idi, nahar v am yemklri zaman
evin qonaq glmsydi lini sfry uzatmazd. O, kimsnin arxasnca
danmazd, onun-bunun haqqnda qeybt etmyi zn rva bilmzdi.
He vaxt tkbbrl olmazd, dmninin d var-dvltinin oxalmasna
paxllq etmzdi, kimsy d yalan danmazd. M.K.Mrvi onu da lav
edir ki, mamqulu daim dri paltar geyinrdi, kasb-kusuba hmi l
tutard v hmi mqddslrin qbirlrinin ziyartin gedrdi.
Olunun dnyaya glmsi rfsind mamqulu bir gn Drgzin
Kalpu qlandak qoyunlarnn yanna yollanr v bir mddt orada
qalmal olur. mamqulu heyvandarlqla muliyytini davam etdirmk-
l brabr, burada da ibadtini unutmurdu. Ramazan ayna tsadf edn
hmin gnlrin birind mamqulu yuxuda grr ki, gn onun yaxa-
sndan dour v bu gnin indan btn alm nura boyanr. Aylan-
dan sonra yuxusunu qarda Bektaa danmaq ists d vvlc fikrin-
dn danr v gman edir ki, kims onun szlrini ciddi qbul etmy-
ckdir. Amma sonadan o, yuxusunu Bektaa danmal olur. Bekta da
buna oxar yuxu grdyn mamquluya danr. O is yuxuda grb-
m ki, gn onun yaxasndan xb almi nura qrq edir, sonra da
onlarn yaad mntqd batr (11).
lk yuxusunu grndn 4 gn sonra mamqulu yenidn vvlkin
bnzr yuxu grr. mamqulu grdy yuxularn yozulmas n mn-
tqd yaayan mollann yanna gedir. Kasb hyat srn bu molla
ulduzlar haqqnda az-ox mlumata malik imi. Molla yuxunu bel
yozur ki, yaxn vaxtlarda mamqulunun ailsind bir vlad dnyaya g-
lck v hmin uaq byyndn sonra uzun illr boyu mmlkt ah-
lq edckdir. mamqulu vvlc mollann ona istehza etdiyini dnr.
Sonra onun tamamil ciddi olduunu grb deyir ki, sylnilnlr do-
ru olarsa sn bivrdin eyxlislam olacaqsan (12).
Bu faktn tsviri myyn rvayt xarakteri dayr v bu fakt Alm
Ara-ye Naderidn baqa digr bir yerd tkrarlanmr. Htta tdqiqat-
lar da bu rvayt xarakterli hekayt istinad etmmilr v ox gman
ki, bu hekaytin doruluuna bh il yanalmdr. Bununla bel,
M.Kazm Mrvi bildirir ki, mamqulu molladan eitdiyi szlri kimsy
amr. Tezlikl onun hyat yolda hamil olur v hamillik vaxt
bitndn sonra Nadir dnyaya glir.
Nadir ahn hyat il bal geni tdqiqat aparm M.Qodusi Nadirin
ailnin ikinci olu olduunu, yni, qarda Mhmmd brahimin Nadir-
dn yaca byk olduunu bildirir (13). M. K. Mrvi is brahimin
Nadirdn sonra dnyaya gldiyini yazr (14). gr M.K. Mrvinin yaz-
dnn doruluunu qbul etmli olsaq, onda Nadir ailsinin byk olu
idi. Btnlkd, mnblr v tarixi dbiyyat mamqulunun yalnz iki
olunun, yni Nadirin v brahimin olmasn qeyd edirlr.
M.K.Mrvinin yazdqlarndan da aydn olur ki, mamqulu, olu Na-
diri ox sevirdi. Yuxarda hl mamqulu sa olduu vaxt trkmn atl-
larnn talan yr, trkmnlrin onun atasnn mal-qarasn da talan
etmsi, bir ox sirl brabr zlri il oxlu mal-qara aparmalar v on-
larn geri qaytarlmas n trkmnlrl uurlu dy girmsi haq-
qnda danlmd. mamqulu olunun trkmn atllarna qar dy
getmsi xbrini ox byk hycanla qarlayr v onun trkmnlrl
dydn salamat qaydacana btn midini itirir. mamqulu Nadirin
trkmnlr sir d bilcyini d istisna etmirdi. Bel bir narahat vaxt-
da yeni bir xbr eidir ki, zbk atllar da mntqy hcum edib v
xeyli siri zlri il aparblar. Bundan sonra onun qan xsusil qaralr.
Amma Nadirin bu dydn uurla geri qaytdn eidnd sonsuz f-
rh v sevinc hisslri yaayr. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki,
mamqulu Nadirin qaytmas xbrini eidnd olunu qarlamaa -
xr. Nadir onu qarlayanlara yaxnlaanda atdan db ba vernlri
atasna danr (15).
M.K.Mrvi yazr ki, mamqulu olu il grnd ona bel mracit
etdi:Ey vladm, ey gzmn nuru.Bel cavanlq etm v mni z yox-
luuna mbtla etm. Bu camaatn rindn ehtiyat et. Trkmn tayfas
cdadlar dvrndn biziml davt saxlayrlar. Allah etmsin, sn bir
xtr yetis snin bu aciz atan zn ldrr. Ey olum, snin azndan
hl sd iyi glir, ruzigarn eniini-yoxuunu grmmisn, ilrin yax-
lnn v pisliyinin tcrbsini qazanmamsan. Bundan sonra mndn
xbrsiz v mnim razlm olmadan he bir i grm ki, mnim ql-
bim incimsin (16).
Nadir d z atasn ox istyirdi. Bu istyin niansi kimi o sonradan
z vladlarndan birini mamqulu adlandrmd.Alm Ara-ye Nade-
rid olan mlumata gr, Nadir hl z yurdunda olarkn hrbi yr-
lrdn birin yola dmzdn vvl atasnn qbri stn yolland, onun
ruhuna dua oxudu v sonra sfrin davam etdi (17).
M.K.Mrvinin yazdna gr, bir mddt sonra bivrd hakimi
Babali by ona mnsub olan mlakn, torpaq sahlrinin idar edilm-
sini mamquluya hval etdi. Alm Ara-ye Naderid olan mlumatdan
bel bir qnat glmk olar ki, bivrd hakimi Babali, mamqulunu
yannda i gtrdkdn sonra Nadir il tan olmu, onun bacarnn
v zmkarlnn ahidi olmu v ona da yannda i tklif etmidi.
mamqulunun vfat tarixi barsind ziddiyytli fikirlr mvcuddur.
Bzi tarixilr v tdqiqatlar onun vfat etmsini Nadirin kiik yala-
rna tsadf etmsini (18), bzi tdqiqatlar Nadirin 18 yanda olarkn
mamqulunun vfat etmsini(19), bzi tdqiqatlar is Nadir 23 yanda
olarkn atasn itirmsini yazrlar(20). Alm Ara-ye Naderid d
mamqulunun vfatnn Nadirin 23 yanda olduu tarix tsadf etdiyi
bildirilir (21). Mnbd yazlanlarn doruluu qbul edilrs mamqulu
vfat ednd Nadir gnc bir insan idi v zbk v trkmn atllar il
mbarizy qatlacaq bir yada idi. z d mamqulu, Babalinin ya-
nnda xidmt etdiyi vaxtda dnyasn dyimidi. Bir daha qeyd edil-
mlidir ki, Alm Ara-ye Naderid yazlanlarn tarixiliyi qbul edilrs
mamqulunun da mhz 1711-ci ild vfat etdiyi qnatin glmk olar.
M.K.Mrvi bildirir ki, dnyasn dyimsi rfsind mamqulu o-
lu Nadiri yanna ard, hl anadan olmazdan qabaq padahla ata-
ca bard grdy yuxusunu ona dand v vsiyyt etdi ki, hans
mqama yeticyindn asl olmayaraq Vtnini yaddan xarmasn.
mamqulu sonra lav etdi ki, li altnda olacaq fqirlr v imkanszla-
ra hmi kmk etsin, insanlara zlm etmkdn kinsin. mamqulu
dedi ki, zlmkarlq ox slallrin hakimiyytin son qoyub v snin d
zlmkarln qurduun dvlti zavala gtir bilr. Sonra ondan xahi
etdi ki, qarda brahimdn z kmklrini sirgmsin, axirt dnyasn
qazanmaa imkan vern yax ml sahibi olsun, dmnlrin qddarl-
ndan v fitnlrindn zn qorusun, bu gnn iini sabaha saxla-
masn (22).
Nadir vvlc atasn, sonra is misi Baburu o dnyaya yola sald.
Bundan sonra onun hyatnn myyn dvr bivrd hakimi Babali
il baldr. Mlumdur ki, Babali by mamqulunun lmndn sonra
Nadirin dul qalm anasna kbin ksdirib. Baqa szl deyils, Babali
by Nadirin atalna evrildi. Bzi tdqiqatlar v tarixilr Babali
by Kosahmdli il Nadir arasnda mrkkb mnasibtlrin olduunu
qeyd edirlr. slind is, bel deyildi. Nadirl Babali by arasnda s-
mimi mnasibtlr formalamd.
Sonradan Nadirin anasnn Babali bydn daha iki olu oldu. On-
lardan birinin ad Ftli idi. Yni, hqiqtd Nadirin qarda var idi.
brahiml Nadir anabir-atabir qarda idilr v onlarn atadan ayr daha
iki qardalar var idi. Mnblrd eyni zamanda Nadir ahn yaxn silah-
dalar v onun etibar etdiyi xslr kimi Babali byin olanlar olan
Klbli xann v Ltfli xann adlar kilir. Qeyd etmk lazmdr ki,
Babali, Nadirin eyni zamanda hm qaynatas, hm d uaqlarnn ba-
bas idi. Ona gr d gnc yalarnda Nadirin bir ail kimi qaynayb-
qard atal Babali byl srt mnasibtlrd olmas bir ox tdqi-
qatlar trfindn he d mdafi edilmir.
Birinci fsild qeyd olunduu kimi, Nadirl misi arasnda da srt
mnasibtlrin formalad bildirilir. Amma sylnildiyi kimi, bu iddia
da hqiqt uyun deyildir. Nadirl misi Bekta arasnda smimi mna-
sibtlr var idi v hqiqtd misi onun silahdana evrilmidi. Nadir
ona xan titulu vermidi. Mnblrd olan mlumata gr, Osmanl qo-
unlar il ilk byk uursuzluundan sonra Nadir misi Bekta xan
Astrabad yaltinin srhdlrinin srdar tyin etdi v Xorasan qoun-
larnn bir hisssi il birlikd onu Gilana gndrdi. El hmin vaxtlarda
Azrbaycan hakiminin nayibi olan atal Babali byin olu Ltfli b-
yin rhbrliyi altnda qoun dstsinin bir hisssi Nadir tabe olmaqdan
imtina edib Gilan melrin qad. Bekta xan bu qvvlrin neytral-
ladrlmasnda da z xidmtlrini gstr bildi (23).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderinin baqa bir yerind Bekta xan Gi-
lan xan kimi tqdim olunur (24). Gilan hm yuxarda qeyd olunan sb-
b, hm d Rusiya il srhdd olmas etibar il strateji hmiyyt ksb
edn bir blg idi. Ona gr Nadir inanb etibar etdiyi Bekta xan bu
blgnin hakimi tyin etmidi ki, hmin blg il bal xatircm olsun.
Tdqiqatlar Bekta xann bir mddt Xorasandak qoun dstsinin
rhbri olduunu v lknin imal-qrbind aparlan dylrin uurla
baa atdrlmasnda Bekta xann byk xidmtlri olduunu qeyd edir-
lr (25).
Nadir ahn z xanmlarna olan mnasibti onun xarakterinin ma-
raql trflrindn biridir. Tdqiqatlar onun qadnlara meylli olduunu
qeyd edirlr.Lakin onu da tsdiq edirlr ki, Nadir nnvi hrmxana h-
yatndan imtina etdi. O, qadnlara n qdr meylli olsa bel dvlt iini,
srkrdlik v qoun qaylarn hrmxana hyatna qurban vermirdi.
Nadir ahn zndn vvlki bir ox ahlara mxsus olan byk hrm-
xanas, saysz-hesabsz xaclri v hrmxana qulluqular da yox idi.
slind, Nadir ah hrmxana dbdbsini yaradacaq oturaq hyat da
srmrd. C.Hanvei onun 33 xanmnn olduunu yazr (26). Onun bu
fakt baqa mnblrd tsdiqlnmir. C.Hanveyin bir ox iddialar kimi
onun bu faktna da tnqidi yanamaa dyr. nki mnblrd onun
nikahlar il bal mvcud olan faktlar bir yer toplansa Nadir ahn xa-
nmlarnn saynn az olduu aydnlaar. lbtd, mnblrd z ksini
tapan nikahlardan baqa Nadir ahn digr nikahlarnn olmadn da
iddia etmk olmaz.
Nadir ah z xanmlarna adic hrmxana zvlri kimi yanamrd
v ey-irt n hrmxanasnn genilndirilmsin el d meylli de-
yildi. Onun z xanmlarna mnasibti daha real v hyati idi. Onlarla
nikah balanmasna v bu msld ritin gzlnilmsin diqqt
yetirirdi.Onun nikah balad xanmlardan bir oxu hmin xanmn
mnsub olduu nsil il, slal il qarlql mnasibtlrin yaxladrl-
mas istyi il bal idi.
Nadir ah hrbi yrlr yollanarkn z xanmlarndan da bzilrini
z il aparard. Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah adtn iki
xanmn z il sfr aparard v onlarn adrlar Nadir ahn adr
trafnda qurulard. Nadir ahn znn v xanmlarnn adrlar
birlikd xsusi haty alnaraq mhafiz olunurdu.Yalnz iki xanmn
z il aparmaqla Nadir ah eyni zamanda btn srkrdlrin d
nmayi etdirirdi ki, hrbi yrlr zaman qadnlarla ylnmy el d
alud deyil.Hrbi yrlr zaman birdn daha ox xanmn z il
aparan srkrdlrindn Nadir ah he d raz qalmazd (27).
Nadir ahn ilk xanm bivrd hakimi Babali byin byk qz
olmudu. C.Hanvey gncliyind Nadirin Babali byin qzna evlnmsi
haqqnda hqiqt uyun olmayan bir fakt tsvir etmidir. Onun fikrin-
c, Nadir, Babali byin qzna aiq olur. Amma Babali by onun ist-
yinin ksin gedir v qzn ona vermkdn imtina edir. Bel olanda gu-
ya Nadir, Babalini qtl yetirir v onun qz il evlnir (28).
Nadir ahn hyatn yrnn tdqiqatlar bu faktn doruluunu q-
bul etmirlr.ox gman ki, Babali by yannda xidmt edn Nadirin
zhmtkeliyini v zmkarln grb z qzn ona vermidi. Mnb-
lrd Nadirin ilk xanmnn adnn n olduu bildirilmir. Mlum olan
odur ki, Nadirin ilk xanm, yni Babalinin byk qz z hyatn tez
dyimli olmudu. Nadirin ilk xanmndan onun byk olu olan Rza-
qulu Mirz doulmudu.
lk xanm dnyasn dyindn sonra Nadir onun bacs, yni, Ba-
balinin ikinci qz olan Gvhrad xanmla nikah ksdirdi. Gvhradla
nikah ksdirmsi Nadirin Babalinin ailsi il sx bal olduunu nma-
yi etdirir. Gvhraddan Nadirin iki olu oldu. Bu olanlardan birinin
ad Murtuzqulu idi. Amma o, mnblrd daha ox Nsrulla Mirz kimi
tannr. Bzi tdqiqatlar Murtuzqulunun tez-tez xstlndiyi n ad-
nn dyidirildiyini qeyd edirlr. Alm Ara-ye Naderi is Nadir ahn
Hindistan yrnd gstrdiyi cat gr Murtuzqulunun adnn
Nsrulla il vz edildiyini bildirir.Nadirin Gvhraddan olan ikinci
olunun ad is mamqulu idi (29).
Nadir ahla bal ap olunan ail crlrind onun yalnz 4 xan-
mnn ad gstrilmidir. Bu crlrd xatrlananlar Babali byin iki
qz (Nadirin ilk xanmlar), ah Sultan Hseynin qz v ah Thmasi-
bin bacs Raziy byim v bir d Buxara hakimi blfz xann qzdr.
blfz xann da qznn ad mnblrd gstrilmir. Amma qeyd edil-
diyi kimi Nadir ahn xanmlar yalnz bunlardan ibart deyildi. Bu xa-
nmlarn kimliyi bard mnblrd bzi mlumatlar mvcuddur. Alm
Ara-ye Naderid olan mlumatdan aydn olur ki, Nadir hl ah Th-
masibl birlmzdn vvl daha bir xanm zn nikah etmidi. Bu
xanm Xbuan trafnda yaayan krd krin qz idi. Ona evlnmkl
Nadir krdlrl mnasibtlrin daha da yaxlamasn istyirdi (30).
Nadirin cavanlnda nikah balad xanmlardan biri d Xbuan
yanlarndan olan Mhmmd Hseyn xan Zfranlnn bacs idi. M-
hmmd Hseyn xan Zfranl o xs idi ki, bir ne hmfikirlrinin t-
rafna toplad qoun dstsin arxalanaraq ah Thmasibl birlmk
v Nadir qar birg qoun xarmaq niyytind idi. Nadir onun gzl-
liyi il seiln bacsnn olduunu eitmi v vaxtil ona eli d gndr-
midi. ah Thmasibl lbir olduu n Nadirin dstsi trfindn m-
hasird olduu vaxt Mhmmd Hseyn xan bir dstni bacsnn yaa-
d irvan qalasna gndrmk istyir. M.Hseyn xann mqsdi o idi
ki, bacsn yanna gtirsin v onu ah Thmasib nikah etdirsin. Nadir
bu xbri eidn kimi z xsn Mhmmd Hseyn xann bacsn g-
tirmy gedn dstnin qarsna xr v hmin dsty ar zrb vu-
rur. Mhmmd Hseyn xanla dy baa atandan sonra Nadir bir da-
ha onun bacsna eli gndrir.
Alm Ara-ye Naderid Nadir n ediln elilik v onu nikah ba-
rd nisbtn geni mlumat verilmidir. Nadirin eliliyi adt-nn z-
r keirildi v onun dstsind olan nfuzlu xslr Mhmmd Hseyn
xann yanna eliliy yollandlar. slind, Mhmmd Hseyn xan Z-
fralnn baqa bir seimi yox idi. Buna baxmayaraq, Nadirin elilri
hrmt v ehtiramla qarland. M.K.Mrvinin yazdna gr, M.H-
seyn xan z bacsn 100 nfr kniz, 1000 ba qoyun, 400 ba dv il
Nadirin hrmin yola sald. M.Hseyn xann cehiz verdiyi dvlr eyni
zamanda bacsnn cehizlik yalar il yklnmidi. Nadir eidnd ki,
M.Hseyn xann bacsn gtirmkddirlr, onda hrmxanasnn xanm-
larn v yanlarn onu qarlamaa yollad. Bildirilir ki, yeni xanmnn
gtirilmsi rfsind Nadir yanlarn v srkrdlrini toplayb o vaxta
qdr ruzigarn grmdiyi bir toy mclisinin tkil edilmsini taprd
(31).
Nadirin vvlki nikahlarnn he biri el dbdbli tkil edilm-
midi. O vaxtlar he Nadirin d imkanlar byk deyildi. Yeni raitd
Nadirin zn bel dbdbli toy etmk imkan var idi v bu imkandan
da bhrlnmy ald.
Nadirin bana toplad yanlar v srkrdlr onun tapr sa-
snda Mhdi il-raqla bzdilr, musiqiilri, xanndlri, rqqaslar,
bd xaranlar, kndirbazlar toplayb xalq ylndirdilr. hrin
btn k v meydanlarnda adyanalq quruldu. Havalar qaralandan
sonra is hrd byk atfanlq keirildi, hrin gecsi gndz
evrildi.
adyanalq mclisi bir ne gn davam etdi. hrin znd sil bay-
ram hval-ruhiyysi yaand.str Nadir, istrs d yanlar trfindn -
hr halisin yardmlar gstrildi, yemk-imk mclislri tkil olundu.
14 gn davam edn adyanalqlardan sonra Nadirin yeni xanm il
nikah ksildi. Bu mnasibtl d yen padahlara layiq bir mclis qu-
ruldu v ziyaft verildi. Alm Ara-ye Naderinin yazdna gr, bel
bir mclisin soran he fsanvi qhrmanlar bel eitmmidilr. Zi-
yaft v mrasimlrin sonunda ah Thmasib z Nadirin lini tutub
yeni xanmn hrmin mayit etdi (32).
Qeyd etmk lazmdr ki, tarixi dbiyyatda Mhmmd Hseyn xan
Zfranlnn bacsnn adnn vq xanm olduu bildirilir. Ondan Na-
dirin vladnn olub-olmamas haqqnda is mlumat yoxdur.
Mnblr Nadir ahn vladnn ox olduunu, ancaq onlardan yalnz
olan vladlarnn adlarn aqlayrlar. Gman etmk olar ki, Nadirin
vq xanmdan olan ua qz ua olmudur v ona gr d mnb
mlliflrinin diqqtini clb etmmidir.
Nadir Mehmandust trafnda bdali fqan dstlri il uurlu d-
ylr aparandan sonra ah Thmasib ona sz verdi ki, sfahan azad edi-
ln kimi byk bacsn ona nikah etdirckdir. sfahan hri gilzayi f-
qanlarndan azad edilndn v bu hr yenidn Sfvilrin paytaxtna
evrilndn sonra Nadir z yanlarndan olan Mirz blqasm Kami
adl birisini ah Thmasibin yanna gndrdi v byk bacs haqqnda
verdiyi vdi ona xatrlatd. ah Thmasib d bacs Raziy byimin Na-
dirl nikahna razlq verdi v tezlikl onlarn nikah ksildi (33).
Nadirin nvbti nikah ksmk chdi Qndhar hakimi Sultan Hsey-
nin bacs Zeynb xatun barsind oldu. Bu nikahn da bir siyasi mqam
var idi. Nadir Osmanl qounlarna ilk byk uursuzluundan sonra l-
k daxilind vziyytin mrkkbl bilcyindn v yaranm ra-
itdn istifad edrk Qndhar hakimi Hseyn ahn sfahana v ya Xo-
rasana qoun k bilcyindn ehtiyat edirdi. Onun Hseyn ahdan
ehtiyatlanmaa tamamil sas var idi. nki sfahan fqanlardan azad
edildikdn sonra Hseyn ah fqanlarn qisasn almaq n mnasib an
gzlyirdi.
Nadir Osmanl qounlar il uursuz dydn sonra Hmdana qa-
ydb yanlarn bana toplad v onlarla mvrt etdi. Onlar da bil-
dirdilr ki, Hseyn ah Nadirin uursuzluundan xbr tutan kimi sfa-
hana hcum edckdir. Bu thlknin qarsn almaq n Nadir, H-
seyn ahn bacs Zeynb xatuna eli gndrmk v elilik sz-shbti
il Hseyn ahn ban qardrmaq fikrind olduunu bildirdi. slind
is, Osmanl qounlar il dylri baa atdrandan sonra ona qar
qoun xarma planladrrd (34).
Nadir eli kimi Hseyn ah Gilzayinin yanna el adam gndrmk
istyirdi ki, onun szn v xsiyytin ehtiram qoyulsun, dediklri
Hseyn ah trfindn qbul edilsin.yanlar bu iin hdsindn gl
bilck bir ne xsin adn Nadir aqladlar. Nadir onlarn he birini
qbul etmdi. Nhayt, seim qullaraas Mmin by Mrvinin zrin
dd. Mmin by hm kifayt qdr catli bir dy idi, hm d
tdbirli danqlar il oxlarndan frqlnirdi. O eyni zamanda Nadir
sdaqtli olan bir yan kimi d tannrd. Nadir bu seiml razlad v
onu yanna ard.Ona oxlu hdiyylrl Qndhara, Hseyn ahn ya-
nna yollanma, Nadirin ehtiramn ona atdrma v bacsnn Nadir
istmsini taprd.Nadir bildirdi ki, razlq cavab verils Mmin by
geri qaydb toya hazrlq ilrini d aparmaldr. Mmin by d ona
taprlan elilik missiyasnn hyata keirilmsi n hazrlq ilrin
balad (35).
Nadir eyni zamanda Hseyn aha mktub yazd v bildirdi ki, hl
sfahan azad edilnd onun bacsna eli gndrmk istyirmi. Amma
yaranm raitd bu niyytini hyata keir bilmdi v yalnz indi
Mmin byi eli kimi onun hzuruna gndrir. Nadir bu nikaha razlq
verilcyi tqdird onlarn arasnda qardalq mnasibtlrinin yaranaca-
na, iki dvltin bir-birin arxa-dayaq olacana minliyini ifad edirdi.
Nadir gstri verdi ki, elilr zlri il Qndhara yhr v yyni
qiymtli dalarla bzdilmi 7 ba at v 10 qatar dv aparsnlar. Dv-
lr qiymtli hdiyylrl v yalarla yklnrk Hseyn ahn sarayna
atdrlmal idi (36).
Mmin by lazmi hazrlq ilri grndn sonra Qndhara trf
yola dd. Hseyn ah onun yaxnlamasn eidnd mr etdi ki, adl-
sanl srkrdlr v yanlar elilri qarlamaa yollansnlar.Hmin m-
r mvafiq olaraq Hseyn ahn srkrdlri Mmin byi Qndharn 4
mnzilliyind qarladlar v Qndhara qdr mayit etdilr. Mmin
by Hseyn ahla grnd Nadirin mktubunu ona tqdim etdi.
Nadirin mktubu zrlrl bzdilmi bir kisnin iin qoyulmudu.
Hseyn ah da kisni amazdan vvl hrmt lamti olaraq onun st-
n oxlu qrmz zr spdi. Shri gn is Mmin by gtirdiyi hdiy-
ylri Hseyn aha nmayi etdirdi v eyni zamanda Nadirin onun ba-
csna evlnmk istyini d aqlad. Hseyn ah elinin syldiklrini
dinldi v yksk qonaqprvrlik gstrilmsi n ona mehmandar
tyin etdi. Hseyn ah yanlarna xsusi olaraq taprd ki, Mmin by
yax qonaqprvrlik gstrilsin v o, Qndhar saraynda Nadir qar
bslniln sil mnasibtdn xbrdar olmasn (37).
Elilrin ba qonaqlqlara v qbullara qard gnlrd Hseyn
ah yanlarn yanna toplayb onlarla mslhtldi. Nadirin Osmanl
qounlar trfindn mlubiyyt uradlmas, onun Hmdana dn-
rk yenidn qoun toplamas v bir daha Osmanl qounlar il mha-
riby hazrlamas v nhayt bacs n onun yanna eli gndrmsi
bard mlumat verdi. Qndhar hakimi bu mlumatdan sonra yanla-
rndan hans qrar qbul edilmsi bard mslht istdi. Mvrt
dvt edilmi yanlar irisind kifayt qdr tcrby malik olanlar v
Nadirin eli gndrmsindn raz olanlar da var idi. Hmin yanlar sy-
ldilr ki, Nadir ar mlubiyytdn sonra tin vziyyt dbdr v
Hseyn ahn sfahana v ya Xorasana hcumunun qarsn almaq n
elilik fndin l atbdr. Onlarn szlrin gr, Hseyn ah blk d
qoun toplayb sfahana v ya Xorasana hcum ed bilr. Ancaq onlar
bel bir plana trfdar olmadlar. yanlarn fikrinc, Hseyn ah mha-
riby balamaq niyytin drdis, Nadirin Qndharda olan casuslar
bunu drhal ona atdrardlar. Bu da Hseyn ahn xeyrin olmazd.
yanlarn qnatin gr, Nadirin qoun toplayb yenidn Topal Osman
paa kimi bir srkrd il mhariby girmk istmsi alasmaz bir
qrardr. Yni, Nadir gz baxa-baxa zn lmn azna atr. yanlar
Hseyn xana mslht bildilr ki, bir qdr sbir edib z casuslarn Na-
dirin osmanllarla yeni mharibsi haqqnda mlumat toplamaq n
Hmdana gndrsin.Casuslarn gtirdiyi mlumat thlil edildikdn son-
ra mvafiq qrar qbul edilsin. Nadir qtl yetirils v ya mlub olub
dy meydanndan qasa Hseyn ah ninki bacsn vermsin, htta
yenidn Sfvi razilrin hcum edib myyn razilri l keirsin.
Yox, gr Nadir qalib glsydi, onda onunla slh raitind yaaman
yollar aranmal idi (38).
Hseyn ah v yanlar ox byk midl yaayrdlar ki, Nadir os-
manllarn qounlar il nvbti dynd mlub olacaqdr. Bununla,
Hseyn ah ninki bacsn Nadirin hrmxanasna gndrmkdn can-
n qurtarar, eyni zamanda yeni Sfvi torpaqlarnn l keirilmsin
yax imkan yaranard. Bu midlr o qdr byk idi ki, Hseyn ah z
casuslarn Hmdana doru gndrmkl brabr qounlarn da yr
hazrlamaa balad. Bir mddtdn sonra o z casuslarndan ilk mlu-
mat ald v hmin mlumat Hseyn ah he d sevindirmdi. Casus-
larn gtirdiyi mlumatdan aydn oldu ki, Nadir nvbti dyd Os-
manl qounlarna qalib glib v Badada doru hrkt balaybdr.
Nadirin Osmanl qounlar zrind qlbsi Hseyn ahn planlarnn
pozulmas demk idi. Bununla bel, o qounlarn sfr hazrln dayan-
drmad. Nadirin yeni uuru onun btn arzularn alt-st etdi. Amma
yen d sfahana doru hcuma balamaq mri verdi. Hseyn ah
Nadirin elisi Mmin byi d z trfin kmk istdi. Mmin by is
hyatn xilas etmk n ona bzi mslhtlr verdi. O mslht bildi
ki, Hseyn ah bir ne atlsn Nadirin yanna xidmt gndrsin v
hmin adamlar Nadir trafnda n ba verdiyini ona atdrsnlar. Bundan
sonra hcum etmk lazm bilinrs, yen hcuma hazrlq davam etdi-
rilsin (39).
Hseyn ah bu mslhti byndi. O, Nadir mktub yazaraq bir ne-
atl il sfahana gndrdi. O, mktubunda Nadiri Osmanl qvvlri
zrind qazand qlb mnasibtil tbrik etdi. Nadir onun gndr-
diyi mktubla tan olandan sonra vziyytin n yerd olduunu anlad
v Qndhardan gln aparlar dy meydanna yollad. Nadirin niy-
yti o idi ki, aparlar Nadir qounlarnn mbarizliyini z gzlri il
mahid etsinlr v sonra da grdklrini Hseyn aha atdrsnlar.
Sonradan Nadir hmin elilr vasitsil hm Osmanl qounlar zrin-
dki qlbsini Hseyn aha atdrd, hm d onu mttfiq olmaa a-
rd. Bu mttfiqliyin niansi kimi Nadir ondan bir fqan alaynn
gndrilmsini istdi. Nadir eyni zamanda tlb etdi ki, onlarn arasnda
yaranan dostluq v mttfiqlik laqlrini nzr alaraq elisi Mmin
byi tezlikl geri yola salsn. Elilr bu xahilri Hseyn aha atdranda
o, anlad ki, artq Nadir qar xmaq vaxt deyil. Bir ne gndn sonra
eli Mmin byi yanna ard, ona oxlu hdiyylr verdi v yazd
mktubunu da Nadir atdrma xahi etdi. Hseyn ah mktubunda
bildirirdi ki, bizim aramzda artq mttfiqlik vardr. O mid etdiyini
bildirirdi ki, Nadir Xorasana qaydandan sonra onlar arasnda get-gl
artacaqdr. Bundan sonra Nadir hans xahii ets, onu drhal yerin ye-
tirmy hazrdr (40).
Hseyn ah mktubunu Mmin by verib onu yola sald. ki gn
sonra is Hseyn ah fikrindn dnd v Nadir mktub gndrmsin-
dn peman oldu. Onun arxasnca 300 nfrlik bir dst gndrdi ki,
Sistandak da keidlrindn birind Nadir elisini haqlayb qtl
yetirsin. Hseyn ahn atllar nzrd tutulan keid Mmin bydn tez
atb orada pusqu qurdular. Tsadfn hmin gn ba vern gcl tufan
v qasraya gr Mmin by yolunu baqa istiqamtdn salmal oldu
v bununla hyatn da lmdn qurtarm oldu. Ancaq yen d Hseyn
ah bacsnn Nadir verilmsin raz olmad (41).
Nadir is z niyytindn dnmk fikrind deyildi v Qndhar l
keiriln zaman bu niyytin nail oldu. Hseyn ah z mcburiyyt
qarsnda qalaraq Nadir ahla barq ld etmk n bacs Zeynb
xatunun ona verilmsin raz oldu (42).
Hseyn ahn bacs il nikahn uzand vaxt rzind Nadir ah Gr-
cstan hakimi Thmurs xann qzn da z hrmxanasna gtirdi. Bu
hadis Nadir ahn Grcstana sfri zaman ba verdi. Thmurs Mirz
bh etmirdi ki, onun qz haqqnda Nadir ah xbr tutsa onu da z h-
rmxanasna qatacaqdr. Ona gr d o, qzn saraydan uzaqladrb k-
nar bir yerd saxlad v Nadir ahn adamlar arasnda da qznn vfat
etmsi haqqnda ayi buraxd. Amma Nadir ahn adamlar tsadfn
shrada Thmurs Mirznin qz il rastladlar v onun kim olmasn
myynldirdilr. Sonra da onu Nadir ahn drgsin gtirdilr.
Nadir ah qz atasnn evin yollad v ona nikah balamaq haqqndak
niyytini d Thmurs Mirzy atdrd. Thmurs Mirz bu istyin qar-
snda aciz qald v ona gr d bir ne gndn sonra qzn Nadir a-
hn hrmxanasna gndrdi (43).
Nadir ahn nikahnda olan xanmlardan biri d Buxara hakimi bl-
fz xann qz idi. Bu nikahn ksdirilmsinin maraql bir tarixsi var
idi. Bel ki, Buxara fth olunandan sonra Nadir ah blfz xan z
vzifsind saxlad v ona xbr gndrdi ki, qarlql mnasibtlrin
daha da mhkmlndirilmsi n qzlarndan birini Rzaqulu Mirzy, o
birini is qarda olu liqulu xana versin. Bu xbr elilr vasitsi il
blfz xana atdrld. Onun da Nadir ahn istyin tabe olmaqdan
baqa arsi yox idi. blfz xann ilkin razl olandan sonra elilik
mrasimi tkil olundu v elilik n blfz xann sarayna byk bir
dst gndrildi. Geri qaydan elilr Nadir aha atdrdlar ki, blfz
xann kiik qz alna, kamalna, gzlliyin v davranna gr byk
qzdan xeyli frqlnir. Hmin xbr Rzaqulu Mirznin d qulana atd.
Baxmayaraq ki, onun n xann byk qz deyiklnmidi, Rzaqulu
Mirz kiik qzn ona nikah etdirilmsini tlb etdi. Nadir ah olunun
bu istyi il raz olmad. O bildirdi ki, blfz xandan byk qznn
Rzaqulu Mirzy vermsi istnmidir. Bundan sonra kiik qzn Rzaqulu
Mirzy verilmsi haqqnda onun qarsnda rt qoyulmas doru
olmazd. Nadir ah olunun nzrin atdrd ki, hr iki qz eyni ata v
eyni anadan olmaqla ingiz xan nslinin tmsililridir. Bir szl, Nadir
ah olunun istyi il razlamad (44).
Rzaqulu Mirz d Nadir ahn qrar il razlamad. O da z nvb-
sind bildirdi ki, gr blfz xann kiik qz ona verilmycks, onda
byk qzla evlnmy da raz deyil. Nadir ah olunun bu qrarndan
qzblns d, nhaytd onu blfz xann byk qz il evlnmy
mcbur da etmdi. Nadir ah blfz xanla olan razlamann pozulma-
mas n onun byk qzn Rzaqulu Mirzy deyil, zn nikah edil-
msini qrarladrd. Bununla bal o, yenidn z adamlarn blfz
xann yanna gndrdi v onun razln ald. Bir ne gndn sonra is
blfz xann byk qz Nadir aha nikah edildi. Mnblrd Nadir
ahn blfz xann qzndan Mhmmdulla xan v ingiz xan adl iki
olunun olduu bildirilir.
Nadir ahn baqa bir nikah Dastan amxalnn qz il oldu. Da-
standa ba vern qiyamlarn v asiliklrin yatrlmas n bu blgy
qoun knd Nadir ah slind yerli hakimlrdn nvbti nikahnn
ksilmsi n tklif ald. Blgnin liderlrindn olan amxal Xasbulat
Nadir ahla mnasibtlrin daha da yaxladrlmas n bel bir tklif
irlin srd. Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, amxal Xas-
bulat istyirdi ki, Nadir ah blg hakimlrindn birinin qz il nikah
ksdirsin. Nadir ahla grnd onu da bildirdi ki, blg hakimlrinin
biri il qohum olmas qarlql mnasibtlri daha da yaxladra bilr.
Nadir ah bu tklifi qbul etdi v sonra el amxal Xaspoladn qz
n eli gndrdi. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, Nadir ahn
yaxnlar amxaln qznn eliliyin padahlara layiq oxlu sayda
qiymtli hdiyylr apardlar. amxal Nadir ahn istyi il razlad v
bununla Nadir ahn xanmlarnn say bir nfr d artd (45).
M.K.Mrvi z srind Nadir ahn son nikah kimi Mosulun Os-
manl hakimi Hseyn paann qz il nikah ksdirmsin toxunur. Yu-
xarda danld kimi, Nadir ah Mosulu mhasiry alb osmanllarn
btn gedi-gli yollarn balayandan sonra qalann hakimi Hseyn
paa Osmanl sarayndan hrin tslim edilmsin razlq gln kimi
ona mhlt verilmsini istdi. Nadir ah bu xahil razlad v xo
niyytin niansi kimi qarlql hdiyylr mbadilsi aparld. Bu
zaman Nadir aha mlum oldu ki, Hseyn paann bir qz vardr v onu
htta Osmanl sarayndan gln elilr d vermyiblr. Hmin xbri
eidndn sonra Nadir ah z yaxnlarndan olan Hsn aa v Nsrt
by far adl yanlarn Hseyn paann yanna eliliy gndrdi.
Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Mosul qalasnn taleyinin
myynldiyi gnlrd Hseyn paa qzn Nadir aha vermy raz
oldu. Bu razlqdan sonra Nadir ah dbdbli elilik mrasimi tkil
etdi. oxlu sayda qiymtli hdiyylr bir ne etibarl xacnin v bir
ne tannm srkrdnin mayiti il Hseyn paann drgsin
gndrildi. Hseyn paa da qznn krlmsi n ciddi hazrlq
grd. Sonra da Hseyn paa qzn oxlu sayda xidmtilrin mayiti
il Nadir ahn hrmxanasna yola sald (46).
Qeyd etmk lazmdr ki, digr mnb v tarixi dbiyyatda Nadir
ahn Hseyn paann qz il nikah ksdirmsi barsind hr hans bir
mlumata rast glinmir.
2. Rzaqulu Mirz
Rzaqulu Mirz Nadir ahn ilk nikahndan dnyaya gln ilk vlad
idi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir hl bivrd hakimi Babali by
Kosahmdlinin yannda xidmt edrkn onun byk qz il evlnmidi
v hmin nikahdan 1719-cu il aprel aynn 15-d Rzaqulu Mirz do-
uldu (47). Onun uaqlnn nec v hans raitd kemsi haqqnda
mnblrd v tarixi dbiyyatda hr hans bir mlumat yoxdur. Yalnz
C.Frezer qeyd edir ki, Rzaqulu Mirz uaqlqdan qounlarn arasnda
byybdr (48). He bhsiz ki, Rzaqulu Mirz qounlar arasnda
bymd v ona gr d kiik yalarndan at minmyi, qlnc vurma
yrnmidi. Nadir d szsz ki, olunun dy kimi formalamasna
xsusi diqqt yetirirdi.
Alm Ara-ye Naderid Rzaqulu Mirz il bal olan ilk geni m-
lumat onun ah Sultan Hseynin qz v ah Thmasibin bacs Fatim
Soltan byiml evlnmsi haqqndadr. Bu hadis sfahan hrinin
gilzayi fqanlarndan tmizlnmsindn sonra ba verdi. sfahann azad
edilmsi Nadirin hrbi hyatnn n yaddaqalan shiflrindn biri idi.
Bu hr yenidn Sfvilr hakimiyyti altna qaytarldqdan v II ah
Thmasibin xsind Sfvilr hakimiyyti brpa olunduqdan sonra
Nadir hm znn, hm d olu Rzaqulunun hyatn sfvilr xandan
il balad.
Nadir ox sevdiyi ilk olunu ox kiik yalarnda evlndirdi. Nzr
alnsa ki, sfahan 1729-cu ild gilzayi fqanlarndan tmizlnmidi v
Rzaqulu Mirznin toyu da hmin ild ba vermidi, onda onun cmi 11
ya var idi. Tdqiqatlarn yazdna gr, Rzaqulu Mirznin nikah s-
fahanda oxundu (49).
Amma Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, sfahan azad
edildikdn sonra Nadir Mhd dnd v Rzaqulunun toyunu da orada
etdi.
Nadir Mhd glndn sonra vvlc mam Rzann qbrinin ziya-
rtin yolland v sonra yanlar, srkrdlri, asaqqallar v digrlrini
toplayb onlara Rzaqulu Mirzy toy etmk fikrind olduunu bildirdi.
Nadir xsusil qeyd etdi ki, oluna xatirlrdn silinmyck ahan bir
toy etmk fikrinddir. Bununla bal o, vilayt yanlarna v byk-
lrin lazmi gstrilr verdi (50).
M.K.Mrvinin srind Rzaqulu Mirznin toyu geni, trafl v hm
d obrazl bir dild tsvir olunmudur. Son drc tmtraql tkil olu-
nan bu toy Nadirin z vlad il bal mid v sevincinin ifadsi idi v
he bhsiz ki, Nadirin btn hyatnn n xo dqiqlri idi.
M.K.Mrvi yazrd ki, xo siftli qulamlar sanki bu nizamn dynlrini
amaq n daraq kimi sraya dzldlr, xoavazl mnnilr top-
lananlar atd yandrmaq n diz stnd oturdular, mtrblr rk
aparan nmlrin cvahirini onlarn zrin spdilr, musiqiilr bu
bsata trif gtirnlrin ryind rqs hvs oyatdlar, nal kn ney
bu mclisi tamaa etmk n nfs drmy alrd, kamana is
boyun kirdi. Udun ssi insanlar arasnda tsty evrilib qvrlrd,
dfin ssi trafa adlq v sevinc yayrd. Bu toyun ssi yaxnlarda v
uzaqlarda olanlarn qulana yetidi v onlar bu toya trif gtirdilr.
nsanlara oxlu hdiyy v ehsan baland v bu sxavtdn hm
varlya, hm d kasba pay dd. Byklr v kiiklr bir yerd sf
qurdular, varl v rif insanlar zil v bm kimi qoaladlar, yad v tan
cng v an ssi kimi bir-birin qardlar, raz v narazlar ss v
tsir kimi birlikd cua gldilr, trk v tacik dil v nitq kimi bir-birin
uyunladlar, rb v cm nm v tran kimi bir-biri il qardala-
dlar, rum v znci ney v balaban kim hmyar oldular. Hr trf raq-
banlarla bzdildi, amn lsi v raqlar bu nliyin tamaasna
boylandlar (51).
M.K.Mrviy gr, Nadir olu Rzaqulu Mirz n el bir toy mc-
lisi tkil etdi ki, insan vlad he bir srd bel bsat grmmi v
eitmmidi.lknin hr trfindn musiqiilr, rqqaslar, bd aan-
lar dvt olunmudular. Onlar z bacarq v mhartlri il toya gln-
lri ylndirirdilr. Mllif bir sra snt sahiblrinin gstrdiklri m-
hartlri d xsusi bir ilhamla tsvir etmidir. Btn bunlar Rzaqulu
Mirznin toyunun tntnsini v zmtini bir daha qabardrd. Ms-
ln, mllif bildirir ki, mrasim bir ne avropal atbaz dvt edil-
midi. Onlar bir ne nar, limon v turunc aaclarnn modellrini yarat-
mdlar. Bu model z-zn hrkt edirdi v hrkt zaman l sar
v trafa narnc, turunc v limon meyvlri klind at splnirdi. V
ya onlarn dzltdiklri on dd insan mqvvas yerind rqs etmkl
azlarndan od pskrrdlr. Mrasimd itirak edn baqa on nfr
musiqii is malik olduqlar altlrin ifas il hamn heyran qoymu-
dular. Onlarn llrind olan ahartar, sntur, mani, rbab, dotar, ka-
mana v neynban altlrind ifa olunan 12 mqam, 34 gu v 64
b dinlyicilri tamam valeh etmidi (52).
Alm Ara-ye Naderid baqa sntkarlarn mhartindn d sz
alr. Bir szl el bir toy mclisi tkil edilmidi ki, onun il-ra v
atfanl Mhdin gecsini gndz evirmidi v hmin il-raq 6
frsnglik msafdn mahid olunurdu. adlq v adyanalq 7 gn - 7
gec davam etdi. Mnbd yazlanlardan aydn olur ki, toy mrasiminin
keirildiyi vaxt qar da yamd. Buradan bel bir qnat glmk olar
ki, Rzaqulu Mirznin toy mrasimi 1729-cu ilin sonlarna tsadf edir.
Toy mrasiminin sonunda Rzaqulu Mirz il Fatim Soltan byimin ni-
kah ksildi. Fatim Soltan byim qiymtli glinlik paltarnda yeni evl-
nnlr n hazrlanm xsusi otaa gtirildi v qiymtli cvahirlrl
bzdilmi taxtn stnd oturduldu. Xidmtilr v mayit ednlr
qab-qab cvahir v mirvarilri onun bandan tkdlr. Bu vaxt Nadir z
sevimli olu Rzaqulu Mirznin lindn tutub hmin otaa gtirdi v bu
iki gncin llrini bir-birin taprd. Sonra da bu toyun tbrik fatihsini
oxudu v yeni evlnnlrin hrmini trk etdi. Nadir z mkanna qayt-
dqdan sonra yaad bu sevinc n iki rkt kranlq namaz qld,
zn Allaha tutub verdiyi nemtlr, taleyin yazd qismtlr, ona
bx etdiyi sevinclr gr minacat oxudu. Btn bunlardan sonra is
Nadir kasb-kusuba, ehtiyac olanlara oxlu pul paylad (53).
Toyundan sonrak bir ne il rzind Rzaqulu Mirz haqqnda yen
d mnblrd hr hans bir mlumata rast glmk tindir. Bu dvr he
bhsiz ki, Rzaqulu Mirznin formalama dvr idi - hm dy
kimi, hm d Nadirin varisi olacaq bir xs kimi. Rzaqulu Mirz haq-
qnda mnblrd olan nvbti mlumat 1734-c il aiddir. Hmin ilin
mart aynn 21-d Rzaqulu Mirznin ilk olu, Nadirin is ilk nvsi oldu
(54). Nadirin qarda brahim xan v Rzaqulu Mirz krpnin doulmas
mnasibtil mktub yazb aparlarla Nadir gndrdilr. Hmin xbr
Nadir aprel aynn ortalarnda, irazdan sfahana irlilyrkn atd-
rld. Xbri Nadir son drc byk sevincl v razlqla qarlad, z-
n grmdiyi nvsinin dnyaya glmsi yaad mrkkb hyatn
btn arlqlarn ona unutdurdu v hyatnn daha bir xobxt anna
qovudu. M.K.Mrvinin srind olan qeydlrdn aydn olur ki, brahim
xanla Rzaqulu Mirz yeni krpnin dnyaya glmsi mnasibtil Na-
diri tbrik etmkl brabr, uaa ad seilmsini d xahi etdilr. Mk-
tubun mzmunundan hali olan kimi Nadir mr etdi ki, tbillr alnsn,
trafa ss salnsn, fqir-fqraya hdiyylr v ehsanlar paylansn (55).
Nadir nvsin ad qoymaq kimi xo bir vzifni byk mmnuniy-
ytl z zrin gtrd. Bunun n o, mnccimlri v ulduznaslar
hzuruna toplad. Nadir vvlc onlara nvsinin glck taleyi haq-
qnda sz demyi taprd. M.K.Mrvi yazr ki, mnccimlr v ulduz-
naslar tkrar-tkrar ulduzlar seyr etdilr, mahidlrini gtr-qoy
etdilr, amma z qnatlrini aq kild Nadir bildirmy csart et-
mdilr. nki ulduzlarn seyri Nadirin nvsinin taleyind qaranlq s-
hiflr olacan nmayi etdirirdi. Mnccimlrin susmalarndan v ya
aydn danmamasndan Nadir anlad ki, onlarn qnati he d tam
rkaan deyil v onlardan mahidlrini v hqiqti olduu kimi sy-
lmyi tlb etdi. Nadir gr yazlan tale onsuz da yerini tapacaqd. O
dedi ki, gr gzlniln qzav-qdri zr v ya zorla aradan qaldrmaq
mmkn olsayd onun hllin alard. Yox, gr hmin qzav-qdr
qar xmaq mmkn deyils, demli, o, Allahn qdridir.
Nadirin bu szlrindn sonra mnccimlr z hyatlar n bir q-
dr xatircm oldular v syldilr ki, 20 yana atanda bu ahzad
myyn ziyytlrl qarlaacaq v dnya nuru onun n gec zl-
mtin evrilckdir. Nadir bu szlrdn narahatlq iin dd v bir
daha sorudu ki, onun nvsi hans tayfann ziyytlri il qarla-
acaqdr ki, o tayfan dnya zndn yox etsin. Mnccimlr cavab ver-
dilr ki, bu hadisnin Nadirin dnyasn dyimsindn sonra ba ver-
cyi gzlnilir. Amma onu da lav etdilr ki, oxlu nzir-niyaz vermk-
l ac taleni ynglldirmk v onu xo sonlua evirmk ehtimal da
vardr.Nadir bel olanda onlarn szlrin inanmadn bildirdi v m-
nccimlr d canlarnn qorxusundan onun dediklri il razladlar v
Nadiri sakitdirmy aldlar ki, sylnilnlr yalnz onlarn mahi-
dlridir (56).
Sonra Nadir nvsi n ad seilmsini taprd. O, mnccimlrdn
tlb etdi ki, nvsi n seiln adda onun anadan olmas tarixi grk
z ksini tapsn. M.K.Mrvi yazr ki, mclisd itirak edn Mirz Zki
adl birisi ahruxm sznd Nadirin nvsinin tvlld tarixinin
(bcd hesab il) z ksini tapdn bildirdi. Nadir bu tklif sevindi v
sslnn sz bir qdr islah etmkl nvsin ahrux ad qoydu.
Bundan sonra Nadir yenidn mclis qurdu, adyanalq ad. Herat qala-
sn nvsi ahruxa baladn bildirdi v Heratn bir illik bac-xrac
hcmind nzir-niyaz fqir-fqraya paylad (57).
ahrux ad rqd kifayt qdr yaylm bir ad idi. rqin byk sr-
krdlrindn olan mir Teymur da olanlarndan birini ahrux adlan-
drmd.L.Lokkart z srind qeyd edir ki, Nadir nvsini ahrux ad-
landrmaqla bir nv zn mir Teymura oxatmaa alrd. Mllif
bel bir mqayis d aparr ki, mir Teymurun glinlrindn birinin, y-
ni ahruxun xanmlarndan birinin v Nadirin ikinci xanmnn ad Gv-
hrad idi. Lokkart bu tsadf gr d Nadirin zn mir Teymura
oxatmas qnatin glirdi (58). Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ah
dorudan da mir Teymuru rqin byk v zmtli fatehi sayrd v
onun hrbi uurlarn tkrarlamaa meylli idi. Amma M.K.Mrvinin
yazdndan grnr ki, Nadirin z nvsini ahrux adlandrmas v-
vlcdn dnlm bir plan olmayb, adi bir tsadf idi.
1736-c ilin martnda Muan dznd Nadirin tacqoyma mra-
simind Rzaqulu Mirz d itirak edirdi. Nadir hm Rzaqulu Mirzni,
hm d Nsrulla Mirzni mxsusi olaraq bu mrasim dvt etmidi.
Hmin vaxt Rzaqulu Mirznin 17 ya var idi. Nadir ahn tacqoyma
mrasimindn sonra farlar dvltinin hrbi-siyasi hyatnda Rzaqulu
Mirznin faliyyti xeyli artd. Nadir ah da ona xeyli msuliyytli vzi-
flri hval etdi.
Rzaqulu Mirz Nadir ah trfindn Xorasan hakimi tyin edildi v
lknin imal-rq razilrinin hrbi qvvlrin rhbrlik d ona tap-
rld.Nadir ah znn tcrbli v sdaqtli srkrdlrindn olan
Thmasibqulu xan Clayir d Rzaqulu Mirz il birlikd olma tapr-
d. Nadir ah bilirdi ki, Thmasib xan Clayir z tcrbsi v mdrikliyi
il gnc ahzadnin formalamasnda v faliyytind msbt tsir ma-
lik olacaqdr.
Rzaqulu Mirzy veriln ilk ciddi taprq ndxud hakimi limrdan
xan farn v Blx hakimi blhsn xann czalandrlmas oldu. li-
mrdan xan Nadir aha itatsizlik gstrib ona tabe olmaqdan boyun
qard. Mrv hakimi d Nadir ahn ahln tanmaq istmirdi v dvt
olunmasna baxmayaraq Muan lndki tacqoyma mrasimind iti-
rak etmmidi (59).
1736-c ilin martnda Rzaqulu Mirz Muan dzndki drgni
trk edib Xorasana yolland. Onun Nadir ah trfindn veriln tapr-
n icrasna yola dmsi il 1736-c ilin noyabrna tsadf edir. Mn-
blrd gstrilir ki, Nadir ah Hindistana yr mqsdil sfahan trk
edib Qndhara yola dnd Rzaqulu Mirz d Thmasib xan Clayir
v Xorasann digr xanlar il birlikd Blx istiqamtind hrkt ba-
lad. Rzaqulu Mirz hrkt balamazdan vvl yr hazrl grd,
toplar v qoun dstsi n zruri olan digr tchizat tdarkn
grd. O, Badis yolundan v Maruaqdan kemkl ndxuda doru
yolunu davam etdirdi (60).
Rzaqulu Mirznin trafnda kifayt qdr gcl qoun dstsi toplan-
mas n vilayt srkrdlrin v xanlarna z dstlrini formala-
drmaq tapr verildi. ki ay rzind vilaytin qoun dstsinin forma-
ladrlmas aparld v nticd Rzaqulu Mirznin rhbrliyi altnda 20
minlik qoun dstsi tkil edildi. Maruaqdan kerkn Heratdak qo-
un dstsi d Rzaqulu Mirznin qoununa qouldu. 10 gnlk yrdn
sonra Rzaqulu Mirznin qounu ndxuddan bir mnzil aral olan Qara-
tp mntqsin yetidi (61).
ndxud mntqsinin halisi farlardan ibart idi.Orada hakimliyi
l keirmi limrdan xan Nadir aha itatdn boyun qarsa da slind
he d mntqnin btn halisi onu dstklmirdi Ona gr Rzaqulu
Mirznin qoun dstsinin yaxnladn eidnd ndxud halisi li-
mrdan by tabe olmaqdan boyun qardlar. hali yenidn Nadirin
ahln qbul etdi v limrdan xana qar xdqlarn byan edib
Rzaqulu Mirznin yanna z nmayndlrini gndrdilr.limrdan
xan is halinin dediyini qbul etmdi. O, Rzaqulu Mirz trfindn cid-
di czalandrlacandan ehtiyatlanaraq ndxud qalasnda mqavimt
gstrmyi qrara ald. Pul v baqa vasitlrdn istifad edrk traf-
na bir dstd toplaya bildi. Onun mqavimt gstrmk niyytindn
xbr tutanda Rzaqulu Mirz z nmayndlrini xann yanna gn-
drdi. limrdan xan slh tklifini qbul etmdi v dy girmkd
qtiyytli olduunu syldi (62).
Bel olanda Rzaqulu Mirz qounlarla Qaratpdn ndxuda doru
hrkt balad. limrdan xana sdaqtli qalan qoun dstsi qala di-
varlar zrindn Rzaqulu Mirznin qounlarn top v tfng atin
tutdu. Rzaqulu Mirz qounlarn bir dstsini qala darvazas qarsna
yollad. Bu yolla o, limrdan xann dstsini qala knarnda aq d-
y clb etmk istdi. Amma bu plan alnmad. ox gman ki, limr-
dan xan qaladan knarda Rzaqulu Mirz il dy girmyin thlkli
olduunu bilirdi.Bununla bel, Rzaqulu Mirz d anlayrd ki, limr-
dan xann qvvsi byk deyil v onun mqavimti uzun k bilmz.
Onun mrin sasn qala drd trfdn mhasiry alnd. Qalaya giri
v x tamamil ksildi. limrdan xan tin vziyyt ds d m-
qavimt gstrmkdn l kmdi. Rzaqulu Mirz vvlc qala zrin
qtiyytli hcum tkil edib onun l keirilmsini srtlndirmk is-
tdi. Thmasib xan Clayir is bu msld tlsmmyi mslht bildi.
Qaladan qaanlardan mlumat alnmd ki limrdan xann vziyyti
el d rkaan deyil. vvla, qala daxilindkilr iki yer blnmd-
lr. Onlarn bir hisssi limrdan xan dstkldiyi halda, digr hisssi
mqavimt gstrilmsini dstklmirdi. Digr trfdn is qala daxi-
lind rzaq qtl balamd. Ona gr Thmasib xan Clayir mslht
bildi ki, qalann mhasirsi davam etdirilsin. Rzaqulu Mirz bu tklifl
razlad v qalann mhasirsini davam etdirmy qrar verdi. limr-
dan xandan frqli olaraq Rzaqulu Mirznin qounlarnda kifayt qdr
rzaq ehtiyat var idi v bu baxmdan hr hans bir korluq kilmirdi. 40
gnlk mhasirdn sonra limrdan xan nhayt ki, tslim olma q-
rara ald. Cann lmdn qurtarmaq n z nmayndlrini Rzaqulu
Mirznin yanna gndrdi, ondan aman istdi.Rzaqulu Mirz ona toxun-
mayacan bildirdi v bundan sonra limrdan xan hdiyylrl Rza-
qulu Mirznin yanna gldi. ndxuda yeni hakim tyin edildi v Rza-
qulu Mirz qalaya daxil oldu. Qala yanlarna v asaqqallarna ehtiram
gstrdi v limrdan xann qala daxilindki mlakn msadir etdirdi
(63).
Rzaqulu Mirz hyatnn ilk ciddi hrbi uuru haqqnda drhal Nadir
aha mktub gndrdi.O bu mktubunda ndxudu mhasird saxlama-
s, 40 gnlk mhasirdn sonra qalann l keirilmsi, limrdan xa-
nn onun nzarti altnda olmas haqqnda trafl mlumat verdi. apar-
lar Rzaqulu Mirznin mktubunu Nadir aha Qndhar trafnda olanda
atdrdlar. Nadir ah olunun bu uurunu byk sevincl qarlad v
xbr gndrdi ki, limrdan xan onun hzuruna gndrsin. Ola bilsin
ki, Nadir ah limrdan xann drgd olmasn Rzaqulu Mirznin
hyat n thlkli sayrd v ona gr d onun oradan uzaqladrlma-
sn lazm bilirdi. Mvcud olan bzi mlumatlara gr, Herata atanda
limrdan xan v onu mayit edn iki nfr Nadir ahn tapr sa-
snda qtl yetirildi. Qeyd etmk lazmdr ki, qsa mddt rzind nd-
xud trafnda olan bir ne mntq d Nadir ah hakimiyyti altna g-
tirildi.
Bir mddtdn sonra Rzaqulu Mirz qounu il Blx doru hrkt
balad. Hrkti zaman Rzaqulu Mirz qounlarla Aca qalasn tutdu.
Bu qala yaxnlnda Rzaqulu Mirznin qounlar il zbk qvvlri
arasnda dy ba vers d zbklr mqavimt tab gtirmyib geri
qamaa mcbur oldular. Rzaqulu Mirz bir ne gn orada qaldqdan
sonra Blx doru hrkti davam etdirdi. Qarda Blxi l keirmk
kimi ciddi bir vzif dayanrd. Blx hakimi blhsn xan Nadir ahn
tacqoyma mrasimin glmkdn imtina ets d, slind iradli v gcl
bir hakim deyildi. ingiz xan nslindn olan blhsn xan mqavimt
gstrmy el d meylli deyildi. Amma iradsizliyi zndn qti qrar
qbul ed bilmirdi. zbk qpaqlarndan olan v Atalq ad il tannan
Seyid xan adl birisi slind vilaytin idariliyini z lin keirmidi v
onun tkidi il blhsn xan Rzaqulu Mirzy qar mqavimt
gstrmy qrar verdi. Seyid xan qpaq v zbklrdn ibart 12 min
nfrlik bir dst toplayb dy hazrlna balad. M.K.Mrvinin
yazdna gr, blhsn xan bir daha Seyid xan Rzaqulu Mirz il
dy girmkdn kindirmy ald, amma onun israr ntic ver-
mdi v Seyid xan qoun dstsi il hrdn knara xb qalann iki
frsngliyind Rzaqulu Mirznin qounlarnn yolu stn ksdirdi (64).
Mnblrd gstrilir ki, Blx trafnda olan drin aylar Rzaqulu
Mirznin qoun dstsinin irlilmsini tinldirdi. Buna gr Rzaqu-
lu Mirznin mri il qounlar piyada halna gtirildilr v bununla qo-
unlarn hrkt srti xeyli artm oldu. M.K.Mrvinin yazdna gr
is, Rzaqulu Mirz Blx yaxnlad gnlrd zbk qounlar il qar-
lamad n qarya kfiyyat qrupu gndrdi v hmin qrupa sir
tutub gtirmk taprld. Bu qrup vasitsil bir ne sir gtirildi v
onlarn dediklrindn aydn oldu ki, nisbi sakitlik olmasna baxmayaraq
Blx qarnizonu dy hazrlar. Hmin mlumat alandan sonra Rza-
qulu Mirz qounu il Blx doru hrktini davam etdirdi v ox tez-
likl Seyid xann qounlar il qarlad. Seyid xan ona trf irlilmk-
d olan qounlarn sayn v gcn grdkd yava-yava gerildi v
qala yaxnlnda dy mvqelri tutdu.Tmas xttin yaxnlaanda
Rzaqulu Mirz qounlarn qrupladrd, sa v sol cinaha, cbh mrk-
zin tyin etdiyi dstlr rhbrliyi bacarql srkrdlr taprd.
Onun mri sasnda rxilr n xarld v onlarn atlri dy
meydanna bir grginlik gtirdi. Mnblrd Thmasib xan Clayirin d
bu dyd byk cat gstrdiyi xatrlanr. Rzaqulu Mirznin qoun
dstlrinin qorxu bilmdn irli atlmas, onlarn faliyytinin dzgn
nizamlanmas tbbsn l alnmasna imkan yaratd. zbk v qp-
aq dstlri Rzaqulu Mirznin srtli hcumu qarsnda duru gtir
bilmyib geri qadlar. far qounlar onlarn tqibin atldlar v ox-
lu sayda zbk v qpaq dylrini mhv etdilr. Seyid xan mhv
olmaq thlksi il qarlaanda dy meydann trk edib l-biyaba-
na z tutdu. Rzaqulu Mirz onun byk mlakn v tchizatn l ke-
irdi v qalaya daha da yaxnlad (65).
Blx qalasnn mhasirsi ox uzun kmdi. nki bir trfdn Rza-
qulu Mirzy mqavimt gstrmk istyn qvvlr prn-prn oldu-
lar. Digr trfdn qala daxilind mqavimt rhbrlik edck bir xs
yox idi. Blx hakimi blhsn xan is slind he vvldn bel bir
mqavimt balamasna raz deyildi. Rzaqulu Mirznin dstlri qalaya
daxil olanda blhsn xan peman halda Rzaqulu Mirznin hzuruna
gldi, gstriln mqavimt n peman olduunu v bu mqavimtin
Seyid xan trfindn balandn syldi. blhsn xann zrxahl
Rzaqulu Mirz trfindn qbul edildi v Alm Ara-ye Naderinin
yazdna gr, Rzaqulu Mirz ingiz xan nslindn olan blhsn xa-
na padahlara layiq mnasibt gstrdi. Rzaqulu Mirz onu Qndhara,
atasnn hzuruna yola sald. Nadir ah da onu ehtiramla qarlad v
xsi xahiin sasn ona Mkk ziyartin getmy icaz verdi.
Rzaqulu Mirz bir mddt Blxd qald. Bu mddt rzind vilayt-
d idaretm ilrini nizama sald. Bazar v dkanlar qaplarn ab adi
qaydada faliyytlrini davam etdirdilr, min-amanlq tmin edildi.
Rzaqulu Mirz Blxdn qam olan Seyid xann arxasnca dst gn-
drdi v eyni zamanda qounlarn tkmilldirilmsi il mul oldu
(66).
Alm Ara-ye Naderidki mlumata gr, Rzaqulu Mirz 4 aya ya-
xn Blxd vaxt keirdi. ld etdiyi uurlar onda yksk hval-ruhiyy
yaratmd v onda bu uurlar davam etdirmy daxili bir istk ba qal-
drd. Baxmayaraq ki, Nadir ah yalnz ndxud v Blxi tutmaq bard
konkret taprq vermidi. Amma Rzaqulu Mirz d artq Amu-Drya
aynn rq sahilin adlamaq v qounlarla birlikd zfr yrn da-
vam etdirmk arzusuna dmd. Thmasib xan Clayir onun bu ar-
zusuna trfdar xd v Amu-Drya aynn o biri sahilind mskunla-
m Qnqrat elini tabe etmk plann dstkldi. Bel olanda Thmasib
xan Clayirin rhbrliyi altnda 8500 nfrlik bir dst Qnqrat tay-
fasn nzart altna almaa gndrildi. Bellikl, Rzaqulu Mirznin
qoun dstsi Nadir ahn icazsi v razl olmadan Amu-Drya ayn
adlayb hrbi yrlri davam etdirdi. Rzaqulu Mirz Qnqrat tayfas-
nn bas Daniyal byin yanna vvlc elilrini gndrdi v onu
mqavimtsiz tabe olmaa ald. Daniyal by d vziyyti trafl qiy-
mtlndirndn sonra oxlu hdiyylrl Rzaqulu Mirzni hzuruna
gldi v onun rtini qbul etmy hazr olduunu bildirdi (67).
ox gman ki, bu uur da Rzaqulu Mirznin hrbi yr hvsini da-
ha da gclndirdi. O gstri verdi ki, Amu-Drya aynn o taynda qal-
m topxana v qvvlr d gtirilsin v sas qvvlr qatlsn. Byk
qvvlr bir yer toplandqdan sonra Rzaqulu Mirz Buxara xanlnn
razisin daxil oldu v Buxaraya doru yolda Qri mntqsin yaxn-
lad. Hmin mntq l keirilndn sonra Rzaqulu Mirz z faliyyt
razisini daha da genilndirmk niyytind idi. O burada da z qlb-
sin bh etmirdi.Rzaqulu Mirz Qriy doru irlilmzdn vvl
qoun dstsin bax keirdi v planladrlann hyata keirilmsi n
qoun dstsinin d hazr olduu qnatin gldi. Amma Rzaqulu Mir-
znin qar trfin hans hrbi potensiala malik olmasndan v far
qounlarnn qarlanmas n hans hazrln aparldndan xbri
yox idi. Buxara hakimi blfz xann ba vziri Hkim Atalq, Rzaqulu
Mirznin rhbrliyi altnda far qounlarnn Buxara xanlnn srh-
din yaxnlamasn diqqtl izlyirdi. Tdbirli, all, tcrbli v siya-
stcil bir xs olan Hkim Atalq trafa oxlu casuslar gndrrk Rza-
qulu Mirznin qounlarnn btn yerdyimlrini nzart altna ald. O
eyni zamanda srhd blgsind yerln v Rzaqulu Mirznin hcumu
ehtimal ediln yaay mntqlrin adamlarn gndrib onlarn daha
thlksiz razilr krlmsin gstri verdi (68).
ox tezlikl Rzaqulu Mirz Qri qalasn mhasir etdi. Bu qala
mhasird olduu vaxt rzind luk adl qalan da mhasir etdi v
hmin qalan l keirdi. Hmin qalann l keirilmsindn sonra btn
diqqt Qr qalas zrind cmldirildi. Qr qalas trafnda ba ve-
rnlr eyni zamanda Buxara xanlnn diqqt mrkzind idi v Rzaqu-
lu Mirznin qoun dstsinin irlilmsinin el orada dayandrlmas
n tsirli vasitlr axtarld. Hkim Atalq far qounlarnn imkanla-
rn qiymtlndirdikdn sonra onlarn zrin smrli hcum etmyin
mmkn olduunu gman etdi. O z srkrdlrini bana toplayb on-
larla mslhtldi, Qri trafnda qounun bir dstsini pusquya yer-
ldirdi ki, hlledici anda dy meydanna atlb Rzaqulu Mirz ds-
tsin ar zrb endirsin. Thmasib xan Clayir Buxara qounlarnn ar-
xadan v ya cinahlardan qfil zrb vurmaq ehtimalnn qarsn almaq
n qabaqlayc tdbirlr grd, myyn dstlri bu istiqamtd v-
ziflndirdi. Bunun nticsind d Hkim Ataln ilk chdi nticsiz
qald. far qounlarnn srtli v evik faliyyti zbk qvvlrinin
btn chdlrinin qarsn ald v Hkim Atalq hrbi qvvlri il bir-
likd geri kilmk mcburiyytind qald (69).
Hkim Atalq bu uursuzluun ba vercyini ehtimal etmirdi. O
yax anlayrd ki, Qri qalas trafnda fqan qounlarnn qars sax-
lanmasayd bunun nticlri daha ciddi olard. Bununla bal Buxara
hakimi blfz xann yanna aparlar gndrdi, vziyytin mrkkbli-
yini onun diqqtin atdrd. Buxara hakimi Hkim Ataln uursuzlu-
u xbrini alan kimi yeni qoun dstsinin formaladrlmasna gstri
verdi. Bununla bal o, Smrqnd, ratp, ndican, Trkstan, Xo-
cnd v Daknd trafnda yaayan zbk v trkmn camaatna mr
gndrib qoun toplanmasn istdi. blfz xan eyni zamanda Xarzm
padah lbars xana da mktub gndrib ondan da kmk istdi, blfz
xan yeni qoun dstsinin toplanmasna v tchiz edilmsin zmkarlq
gstrdi v nticd qsa mddt rzind Buxarada 60 minlik bir qoun
dstsi topland. Bu qoun dstsi toplanandan sonra blfz xan daha
20 min nfrlik bir qoun dstsinin onun kmyin yaxnladn
eitdi. Nticd, Alm Ara-ye Naderinin mlumatna gr, Buxarada
80 minlik bir qoun dstsi topland. Bel bir qvvy sahib olduunu
grnd blfz xan daha Xarzmdn kmk glmsini gzlmdi v
Rzaqulu Mirznin qoun dstsi il qarlamaa yolland (70).
Rzaqulu Mirznin is z qounlarnn sayn artrmaq imkan yox idi.
blfz xann rhbrliyi altnda qoun dstsinin yaxnlamaqda olduu
xbrini eidib Qri qalasndan bir mil aralda mdafi n daha m-
nasib olan bir razid dy mvqelri tutdu.
Alm Ara-ye Naderi srind Rzaqulu Mirz qounlar il blfz
xann qounlarnn qarlamas geni tsvir edilmidir.Bu tsvirdn
Rzaqulu Mirznin v onun srkrdlrinin oxsayl qounlar qarsn-
dak zmkarln v falln grmk mmkndr. blfz xann sas
qvvlrinin yaxnlamasndan vvl irli gndrilmi kfiyyat v m-
hafiz qruplar il Rzaqulu Mirznin qoun dstlri arasndak qarla-
malarda far dstlrinin stnly d mnbd z ksini tapmdr.
Amma qat-qat say stnlyn malik olan blfz xann qounlar
qarsnda bu stnly saxlamaq mmkn deyildi. blfz xann ya-
xnlamaqda olan saysz-hesabsz qounlarn mahid etdikdn sonra
Rzaqulu Mirznin qoun dstsi geri kildi v Qri qalas trafnda
mdafi mvqelri tutdu.blfz xann qvvlrinin yaxnlamasn g-
rnd Qri qalasnn sakinlri d Rzaqulu Mirz qounlarna qar daha
fal mbarizy qalxdlar ki, bu da Rzaqulu Mirznin qounlarnn v-
ziyytini daha da mrkkbldirdi. Rzaqulu Mirz qounlarnn bir sra
srkrdlri ox byk say stnlyn malik olan blfz xanla d-
y girmdn geri kilmyi mslht bildilr. Thmasib xan Clayir
qtiyytl bu tklifin leyhin xd. O bildirdi ki, gr Blx doru -
kilmli olsalar zbk qounlar onlar tqib edck v onlarn sa-sala-
mat geri qaytmaq ans qalmayacaqdr. Thmasib xan Clayir sonra onu
da lav etdi ki, qlb Allahn linddir.Nadir ah dflrl sayca stn
olan qvvlrl dy girib qlb qazanmdr. Thmasib xan, Rza-
qulu Mirznin gc il bu df d qlbni ld edcklrin inandn
bildirdi v ona gr d qorxu v nigaranl bir knara qoyma tvsi-
y etdi (71).
blfz xan is Rzaqulu Mirz qounlar il ciddi dy girmkd
israrl olduunu ilk anlardan nmayi etdirdi. O, qoun dstsi il Qr-
iy daxil oldu. Bu faktn tfrrat "Alm Ara-ye Naderid aqlanma-
mdr.Ona gr mlum olmur ki, blfz xan, Rzaqulu Mirznin qo-
unlarnn mqavimtini qraraq qalaya daxil oldu, yoxsa qalann mda-
fi olunmayan hisssindn qala daxilin yol tapa bildi. blfz xan 6
gn Qri qalasnda qald v bundan sonra Rzaqulu Mirz qounlar il
dy girdi.Rzaqulu Mirznin qoun dstsinin dy faliyytin Th-
masib xan Clayir rhbrlik edirdi v qeyd etmk lazmdr ki, bu dy
Thmasib xan Clayirin Nadir ah srkrdsi kimi keirdiyi n yax
dylrindn biri idi.Dorudur, Thmasib xan Clayir myyn k-
mk d gldi. Hmin kmk Amu-Drya ay knarnda qalm topxana
v qoun dstsi idi.Bununla bel, blfz xann dstsi daha yax
mvqe tutmaqla hm d say stnlyn malik idi. Thmasib xan Cla-
yirin rhbrliyi altnda far qounlar sil dy cati v iradsi
nmayi etdirdi, blfz xann btn chdlrinin qarsn ald v Bu-
xara qounlarn qala daxilin kilmy mcbur etdi. Dyd tb-
bs l keirn far qvvlri htta yaxnlqdak qalalardan birini d
l keirdi.Qri qalas trafnda far qvvlrinin qazand uur haq-
qnda Rzaqulu Mirz mktub yazd v onu aparlar vasitsil Qnd-
harda olan Nadir aha gndrdi.
Qri qalas is hl d fth edilmmi qalmd. Rzaqulu Mirz b-
tn diqqti yenidn bu qalann fthi zrind cmldi. O nzrd tut-
mudu ki, Qr qalas da fth edilndn sonra Buxarann l keiril-
msi plannn icrasna balasn. Rzaqulu Mirz mid edirdi ki, btn
Trkstan fth edib farlar dvltinin trkibin qatsa atasnn yannda
da ba uca olar (72).
Amma ksin oldu. Nadir ah olunun rhbrliyi altnda olan qoun
dstsini Amu-Drya ayn aaraq irlilmsini, eyni zamanda onun
Qri qalas trafndak dylrini eidnd blk d gzlrin inana
bilmdi. Alm Ara-ye Naderid bildirilir ki, bu xbri eidnd Nadir
ah xeyli susdu, sonra is onun azndan od pskrd. O, qouna, o
cmldn Rzaqulu Mirzy v Thmasib xan Clayir Blxi tutub da-
yanma, Amu-Drya ayn adlamama taprmd. Buxara v Tr-
kstana qoun xarmaq hllik Nadir ahn planlarna daxil deyildi.
Rzaqulu Mirznin is ilkin uurlarn sevincin uyaraq Buxaraya doru
irlilmk chdi onun mlubiyyti v facisi il nticln bilrdi. Na-
dir ah yax bilirdi ki, Trkstan ox byk bir razidir v bu mnt-
qd ox byk qoun ehtiyatlar vardr. O xatrlayrd ki, hl ingiz
xan, Catay xan v mir Teymur bu blgdn ox byk sayda qoun-
lar toplaya bilmidilr. Nadir ah onu da yax bilirdi ki, gr bu blg-
d qoun toplanmasna iar verils, o qdr qoun toplanar ki, Rzaqulu
Mirznin rhbrliyi altnda olan qoun dstsindn bir nfr d olsa
Amu-Drya ayndan geri salamat qayda bilmz. O cmldn onun b-
yk olu Rzaqulu Mirz d cann qurtara bilmz. Ona gr Nadir ah
olunu thlk iind grrd v onun bel bir vziyyt dmsind
Thmasib xan Clayiri gnahkar bilirdi. O drhal oluna mktub yazd
v bildirdi ki, onun bu hrktlrindn he d raz qalmamdr. Nadir
ah tlb etdi ki, drhal qoun dstsi il birlikd geri qaytsn v Blxd
dayansn. Sonradan n etmk lazm glcyi bard is lav taprqlar
verilckdi (73).
Nadir ah eyni zamanda Thmasib xan Clayir mktub yazd v h-
min mktubda ona qar kskin ifadlr iltdi. Nadir ah yazrd: Ya-
ramaz qoca, mn sn taprmdm ki, Blxi tutandan sonra orada da-
yan.Hans qrara glsydik sn atdrardq v sn d icra edrdin. Sn
is zbana fatehlik iddiasna ddn, gnc yanda, tcrbsiz, amma
qorxusuz v rksz olan ziz olum Rzaqulu Mirzni xam xyallara v
qorxulu fikirlr mbtla etdin, ikiayarasna doru hrkt etdin, zn
v olumu sgrlrl birlikd qorxulu rait atman n mnas var ? ...
Bizim qrarmz beldir ki, Qndhar qalasn tutandan sonra Hindistan
mmlktini tutmaa yola dk. gr Allah elmmi, zbk, qazax,
qlmax, catay, rus v alan qounlar hams mttfiq olub mbarizy
balasalar onlarn hdsindn nec glcksiniz? (74).
Nadir ah mktubunda daha sonra bildirirdi ki, gr siz qar bir
hadis z verrs, onda grk z planlarmn icrasn dayandrm v
sizin kmyiniz yollanm. Bunun ba vermmsi n Nadir ah tlb
edirdi ki, mktubu alan kimi onlar drhal Blx doru geri kilsinlr.
O, Thmasib xan xbrdar edirdi ki, bu mrin yerin yetirilmsin la-
qeydlik v shlnkarlq gstrrs Thmasib xann boynunu vurduracaq-
dr. Nadir xan yazdqlarn Rzaqulu Mirznin mktubunu gtirn hmd
xan Mrvi il yola sald.
Nadir ah olunun qarsna xa bilck thlknin sovudurulmas
n Buxara hakimi blfz xana da mktub gndrdi. O hmin mk-
tubda Rzaqulu Mirznin Buxara xanl razisin girmsindn tssf-
lndiyini bildirir v ingiz xan nslinin nmayndsi kimi blfz xa-
nn Buxara xanl zrindki hakimiyytini tandn byan edirdi
(74).
Nadir ahn mktubu Rzaqulu Mirzy Qr qalas trafnda olduu
zaman atdrld. Rzaqulu Mirz mktubla hm z tan oldu, hm d
Thmasib xan Clayiri tan etdi. Thmasib xan mktubun mzmunun-
dan narahatlq keirdi v Nadir ahn mrin itatini bildirdi. Amma onu
da bildirdi ki, gr Nadir ahn izni olsayd btn Trkstan tutub onun
hakimiyyti altna gtirrdi. Bununla bel, qoun dstsin geri kil-
mk mri verildi. Qounu qfil hmllrdn mhafiz etmk n Th-
masib xan Clayir dstnin arxasnda mvqe tutdu v dorudan da z-
bklr geri kiln qounlarna hcum etmk istynd Thmasib xan
Clayirdn yeni bir zrb aldlar. Bundan sonra far qounlar digr bir
thlk il rastlamadan Blx dndlr. Alm Ara-ye Naderid bil-
dirilir ki, Amu-Drya aynn suyu buz balamd v havalar ox soyuq
idi (75). Buradan bel bir qnat glmk olar ki, Rzaqulu Mirznin qo-
un dstsinin Blx dnmsi 1737-ci ilin sonu v ya 1738-ci ilin
vvlind ba vermidi.
Rzaqulu Mirz bir mddt Blxd dayanmal oldu. Burada olarkn o,
Nadir ahdan taprq ald ki, Qunduza doru hrkt etsin v orada m-
xaliftd olan qvvlri neytralladrsn.Rzaqulu Mirz ald bu tap-
rn icrasna yolland v az mddtdn sonra Qunduz vilaytini itat
altna gtirdi (76).
Tarix-e Cahanqoa-ye Naderid olan mlumata gr, Nadir ah
Hindistana yrn davam etdirmzdn vvl vladlarndan birin l-
knin idar edilmsini taprmaq qrarna gldi. Kabulda olarkn Blxd
dayanm Rzaqulu Mirzni yanna ard.Nadir ah mr etdi ki, Rza-
qulu Mirz Blxin hakimliyini Herat hakimin taprsn, qounun bir
hisssini Blxin mdafisi n saxlasn, sonra da Zhak v Bamiyan
yolu il onun drgsin glsin (77).
Nadir ahn drgsin yollanmaq tapr alanda Rzaqulu Mirz
Qunduz yrn baa atdrmaq zr idi. Tapr alan kimi Rzaqulu
Mirz v Thmasib xan Clayir Kabul yolu il Nadir ahn drgsin
doru hrkt balad. Clalabadn 30 km qrbind olan Bahar Sfli
mntqsind Rzaqulu Mirz v Thmasib xan Clayir Nadir ahn
drgsin yetidilr (78).
Nadir ah olunu byk tntn il qarlad v onunla grmy
ox sevindi. Baxmayaraq ki, Nadir ah olunun rhbrliyi altnda olan
qoun dstsinin icazsiz olaraq Amu-Drya ayn adlamasn srt
narazlqla qarlamd. Amma hqiqtd o, Rzaqulu Mirznin cati-
n, tinliklrdn qorxmamasna v ilk byk tapr uurla baa vur-
masna ox sevinirdi. Onun z qoun dstsi il drgy glmsini d
Nadir ah sbirsizlikl gzlyirdi. Rzaqulu Mirznin yaxnlamas xb-
rini eidnd Nadir ah bir sra srkrdlri, tayfa balarn v yan-
larn Rzaqulu Mirz il Thmasib xan Clayiri qarlamaa gndrdi.
Mnblrd gstrilir ki, Rzaqulu Mirz drgy atan kimi Nadir
ah onu yanna ard, grrkn zndn pd, hal-hvaln sorudu
v ona smimiyyt gstrdi. Sonra Nadir ah Rzaqulu Mirznin qoun
dstsin bax keirdi. Uzun v ar sfrdn sonra bu dstnin dy-
lrinin oxlarnn atlarnn ldn dmsi, silahlarnn qeyri-ilk v-
ziyyt glmsi, tchizatlarnn ksadlamas hiss olunurdu. Nadir ah
mr etdi ki, Rzaqulu Mirznin qoun dstsi yenidn tchiz edilsin, atlar
dyidirilsin, silah v tchizat tzlnsin (79).
Thmasib xan Clayirl is Nadir ah bir daha ciddi shbt apard.
vvla, onlar drgy gln gndn Nadir ah z khn silahdana
v srkrdsin isti mnasibt gstrmdi v ona qar bir biganlik
nmayi etdirdi. Rzaqulu Mirz il grb, shbtlndn v ondan
hal-hval tutandan sonra Nadir ah, Thmasib xan hzuruna ard v
onun mrin riayt etmmsi il bal bir daha kskin mnasibtini
bildirdi. Nadir ah syldi ki, Thmasib xan grk Rzaqulu Mirznin
Amu-Drya ayn adlamaq mrin qulaq asmayayd. nki bu hrkti
il o, Nadir ahn istkli olunu v olu kimi istdiyi dylrini Tu-
ran qounlarnn thlksi altna atmd. Nadir aha gr gr orada ar-
zuolunmaz bir hadis ba versydi, onda Nadir ahn da , lk halisinin
d hyat chnnm dnrdi. Onun fikrinc, Buxara xannn qounlar
ciddi hcuma kesydi Rzaqulu Mirznin qounu Amu-Drya ayn
adlamaa da frst tapa bilmzdi. Nadir ah ondan da raz deyildi ki,
Rzaqulu Mirz il Thmasib xan Nadir ahn tlbi il Blx qaydandan
sonra ondan xbrsiz Bdxana da hcum etmidilr.
Thmasib xan Clayir susub sbirl Nadir ahn tnlrini dinldi.
Danmaq mqam atanda Thmasib xan tzim edib ahn dediklrini
qbul etdiyini bildirdi v onu da lav etdi ki, hr halda ahn ehtiyat et-
diyi hadislrdn he biri ba vermmidir, ahn byk olu v ahln
qiymtli gvhri olan Rzaqulu Mirz sa v salamatdr. Thmasib xan
Nadir aha dedi ki, gr onu yannda xidmt etmy layiq bilmirs, gl-
ckd oxar taprqlar digrlrin taprla bilr (80).
Nadir ah Thmasib xan Clayirin sdaqtin v srkrdlik isteda-
dna bh etmirdi. O z d yax anlayrd ki, srkrdlik hyatlarn
birg qurduqlar v byk qlblri birg ld etdiklri Thmasib xan
ox danlad. Bu da slind sbbsiz deyildi. Bir trfdn byk olunun,
ahla varis sayd Rzaqulu Mirznin thlk il qarlaa bilmsi ehti-
mal onu halsindn xarmd. Digr trfdn d icazsiz hrkt etdi-
yin gr n yaxn silahdana barmazlq nmayi etdirmkl digr
srkrdlrin drs vermk v onlar zbana hrktlrdn kindir-
mk istyirdi. Hqiqtd is Nadir ah, Thmasib xan Clayir z hr-
mt v ehtiramn saxlamaqda idi. El bunun nticsi idi ki, onlarn
gliinin ikinci axam Nadir ah xlvti olaraq Thmasib xan Clayiri
yanna artdrd, yenidn onun hal-hvaln sorudu, ona hl d b-
yk ehtiram bsldiyini nmayi etdirdi. Nadir ah bir daha byan etdi
ki, ona qar srtlik gstrmsinin balca sbbi digr srkrdlrin
drs vermk idi. nki bu v ya digr mntqlr tyin ediln srkr-
dlr zbanalqlar edir v qounu da qrna verirdilr. Nadir ah Th-
masib xan danlamaqla bir daha srkrdlrini baa sald ki, onun icazsi
olmadan hr hans bir hrbi yr l atmaq olmaz.
Thmasib xan bir daha Amu-Drya ay trafndak faliyytlri ba-
rd Nadir aha mlumat verdi. Onun dediklrindn bel bir qnat hasil
oldu ki, Nadir ah slind Blxin tutulmasndan sonra onlarn Amu-
Drya ayn adlamasna etiraz etmmidi. Bir rtl ki, Buxara xannn
qounlarnn zif olmas bard onlarn lind mlumat olayd. Thma-
sib xan bilirdi ki, onlar hqiqtn d Buxara xannn qounlarnn zif-
liyin min idilr v onlar Amu-Drya aynn o biri tayndak razilri
l keirib Nadir ah dvltinin razilrin qata bilrdilr. Szlrinin
tsdiqi kimi o, Buxara xanlnn qounlar il apard dylri v bzi
qalalar l keirmlrini nmun gtirdi. Thmasib xan syldi ki, ah
ona qar tlbkarlq irli srr v hr eyin cavabn ondan istyir. Am-
ma Rzaqulu Mirzy gr, artq narahat olmaa dymz. Onun szlrin
gr, Rzaqulu Mirz al v frastd, cahangirlik v istedadda almd
tay brabr olmayan bir gvhr idi, igidlikd Rstmdn v Sam Nri-
mandan, dalt v sxavtlilikd Nuirvandan v Hatm Tayidn geri
qalmrd. Thmasib xana gr, Rzaqulu Mirz artq uaq deyildi ki, hr
id baqalarnn mri il durub otursun v baqalarnn sz il hrkt
etsin.Yni, Thmasib xan bildirmk istyirdi ki, Rzaqulu Mirz artq
mstqil qrarlar qbul etmk qabiliyytin malik bir xsdir v onun
qbul etdiyi hr qrar n Thmasib xandan hesab tlb etmsi artq
doru deyil. Bununla bel, Thmasib xan mslhtlrinin hmi Rzaqu-
lu Mirz trfindn qbul edilmsin d z razln bildirirdi. Nadir
ah olu haqqnda eitdiklrindn ox mmnun qald v Thmasib xan
Clayir oxlu hdiyylr balad (81).
Rzaqulu Mirznin gliindn bir ne gn sonra Nadir ah byk bir
mrasim tkil etdirdi v vvldn d bildirdi ki, bu mrasimd ahlq
nayibini (varisini) myynldirck v sonra da Hindistana doru yola
dckdir. Mclis qurulandan sonra Nadir ah z taxtnda yldi. Ya-
nnda is Rzaqulu Mirz n xsusi bir taxt qoydurdu v onu qiymtli
dalarla bztdi. Rzaqulu Mirz hmin taxtda Nadir ahn knarnda z
yerini tutdu. Nadir ahn digr olanlar - Nsrulla Mirz il mamqulu
Mirz d bu mclisd itirak edirdilr. Onlar llrini sinlrind arpaz-
layb atalar qarsnda dayanmdlar. Digr yanlar da hr biri z vzi-
fsin uyun olan yerd dayanmdlar. Mclis xidmtilri mclisd
itirak ednlr z yerlrini gstrir, qbul olunmu normalara uyun
olaraq mclisd nizam yaradrdlar. Bu mclis Nadir ah n lamtdar
hadis olduundan onun mri il orada itirak edn yanlara v srkr-
dlr oxlu qiymtli hdiyylr payland. Nadir ah mclisd olu Rza-
qulu Mirzni ahlq nayibi tyin etdi. Ona v elc d Nsrulla Mirzy
icaz verdi ki, ahzadlik ciqqsini papaqlarnn sa trfin sancsnlar.
Nadir ah olunu varisi v alq nayibi elan etmkl ona bylrbylri
v vilayt hakimlrini tyin v azad etmk slahiyyti d verdi (82).
Mclis baa atanda sonra Hindistana yola dmk rfsind Nadir
ah olu Rzaqulu Mirzni hzuruna ard, onunla ayrca shbt etdi v
znn yoxluu dvrnd lknin idar edilmsi n ona z mslht-
lrini verdi. Hmin mslhtlrin mzmunu aadak kimi idi:
lky qaytdqdan sonra Sbzvarda gz dusta olan ah Thma-
sibin keikilrini dvlt sdaqtli olan xslrdn tyin etsin, onun
yanna baqalarnn gedib-glmsin icaz verilmsin v onunla gr
baqalar n qadaan edilsin. Vilaytlr v trafa tyin edilmi ha-
kimlr v klntrlr qay gstrilsin, onlarn dyidirilmsin yol
verilmsin. Shraniin tayfalara v camaata lazm olan qay gstrilsin.
gr Trkstandan, Osmanldan v ya Rusiyadan qounlar farlar
razisin mdaxil edrdilrs onlarla dymk bard tayfa v sh-
raniin halinin balar v asaqqallar il mslhtlm aparlsn,
mharibnin aparlmasnda onlarn mslhtlrin qulaq aslsn. Nadir
ah oluna onu da mslht grd ki, zn thlk irisin atmasn v
imkan olduqca slh meyl gstrsin.
Nadir ah daha sonra lav etdi ki, orulara v yaramaz insanlara
qar biganlik gstrilmsin, xarici tacirlrl v karvanlara qay v
kmk gstrilsin. Bel olardsa xarici tacirlr Rzaqulu Mirznin sxa-
vti v daltliliyi haqqnda mlumatlar z lklrin d yayacaqdlar.
Nadir ah tvsiy edirdi ki, riyyt d qay gstrsin, haqqa barmaz
olan tayfalara qar barmaz olsun, dvlt sdaqtl xidmt edn
xslrin haqq itirilmsin v onlarn zhmtinin vzi verilsin.
Nadir ah mslhtlrind daha sonra bildirdi ki, mnasz v grksiz
yer hdiyy v namlar almasn, xzinnin srvtini bo yer xrcl-
msin, z msrflrini daxil olan vsait gr myynldirsin. ki di-
nar qazanlandan sonra onun bir dinar xrclnsin. lk daxilind mxa-
lift ba qaldrd halda v bu mxaliftin faliyyti dantlara sbb
olsa, onda qounlarn gclndirilmsi n xzin vsaitin qnat edil-
msin.
Nadir ah ehtiyac olmadan aparlarn ora-bura qovulmasna da eh-
tiyac grmdi. Nadir ah onu da lav etdi ki, gr 6 ay mddtind Na-
dir ahdan bir xbr xmasa onda lk daxilind z lazm bildiyi kil-
d padahlq etsin. O eyni zamanda Rzaqulu Mirzy bildirdi ki, n
vaxtsa oxlu qouna ehtiyac duysa bel Mrvd, Marucaqda, Qndhar-
da, rvan v Hmdanda, baqa szl srhd xttind yerldirilmi
qoun dstlrin toxunmasn (83).
Nadir ah oluna bir sra digr mslhtlr d verdi. Axrda taprd
ki, farlarn tcrbli v mtbr nmayndlrindn olan Qdirqulu
by farn v Hac Mhmmd by farn mslhtlrin daim qulaq
assn v onlarla mslhtlmmi idarilik ilrind hr hans bir ad-
dm atmasn. Bu mslhtlrini verndn sonra Nadir ah olunu mrx-
xs etdi ki, geri qaytmaa hazrlasn.
El hmin gnlrd Nadir ah Xorasandan hycan dolu xbrlr ald
v Rzaqulu Mirz ahlq nayibi kimi yeni bir ciddi snaqla zbz qal-
mal oldu. Nadir ah Hindistana doru yr balayanda qarda bra-
him xann byk olu liqulu xan Xorasan hakimi tyin etmidi. Bu
zaman onun cmi 17 ya var idi. Vilayt ilrinin yax aparlmas n
Nadir ah ona bir ne tcrbli yan v srkrdni mslhti vermidi.
Amma liqulu xan onlarn mslhtlrin el d qulaq asmrd. Ona
gr d vilayt daxilind nizamszlq v hrc-mrclik artd, srhdlrin
qorunmasna is diqqt azald. Az bir zamanda Xorasanda yaranm v-
ziyyt Xarzm xan lbars xann da qulaqlarna atd.lbars xan hm Xo-
rasan daxilind yaranm nizamszlqlardan, hm d Nadir ahn Hindis-
tan yr il laqdar uzaqda olmasndan istifad edrk Xorasan
tutmaq niyytin dd. Mnasib frsti ldn vermmk n lbars
xan Xarzmd mskunlam mxtlif tayfalarn balarn, asaqqal-
lar bana yd v onlara qoun toplama taprd. Tayfa balarn
irniklndirmk v Xorasan yrn sfrbr etmk n lbars xan
onlara yr rzind oxlu var-dvlt l keircklrini vd etdi. Tayfa
balar onun szlrini qbul edib mli i baladlar v bunun nticsi
kimi qsa mddt rzind 100 min nfrlik bir qoun dstsi topland
(84).
lbars xan Nadir ahn yoxluundan istifad edib ox byk iddialara
dd. O, tayfa balarna byan etdi ki, Xarzm ahlarnn yolu il
gedrk btn ran ial etmk niyytinddir. lbars xan htta bu xyali
planlar il d qane olmurdu. O mid edirdi ki, farlar dvltinin btn
razilrin sahib olduqdan sonra Nadir ahn ardnca Hindistana doru
hrkt edck, orada Nadir ah mlub etmkl Hindistana da sahib
xacaqdr.
lbars xann 100 minlik qounla hrkt balamas xbri vvlc
liqulu xana atdrld. O da bu qouna qar mqavimt gstr bil-
mycyi n Nadir aha xbr gndrdi. Nadir ah bu xbrdn xeyli
narahat oldu. nki lbars xan kifayt qdr byk qvv il Xorasana
doru hrkt balamd. Nadir z Xorasanda olsayd lbars xann
hcumunun qarsn saxlayb onu geri dndr bilrdi. Amma Nadir ah
bunun n Hindistan yrn yarmq saxlamaq da istmirdi. Onun
fikrinc, gr Hindistan yrn yarmq saxlayb geri qaytsayd,
fqan v hind tayfalar Nadir ah qounlarn ziflikd v qorxaqlqda
gnahlandracaqdlar. Bunu is Nadir ah zn v qounlarna qar
qiyamt qdr yaddan xmayacaq danlaq kimi qiymtlndirirdi. Ona
gr, Nadir ah Rzaqulu Mirzni yanna ard v lbars xann oxsayl
qounlar il dy girmyi ona hval etdi. Nadir ah oluna bildirdi
ki, ox gcl bir dmn lky qar hcuma hazrlar v o artq bel
hcuma mqavimt gstrmyin msuliyytini z zrin gtrmyi
bacarmaldr. Nadir ah Rzaqulu Mirzy taprq verdi ki, Mhd
qalasnda mdafi mvqelri tutub Xorasan trafndak hakimlr, ha-
bel raq, Fars v Azrbaycan hakimlrin mktub gndrib onlarn qo-
un dstlrinin Mhd glmsini tlb etsin. Nadir ah onu da tap-
rd ki, gr bu yolla lbars xann qarsn saxlamaq mmkn olmasa,
misi brahim xana xbr gndrsin v onu kmy arsn. Nadir ah
dedi ki, gr bu da dmnin qarsn saxlamaa yetrli olmasa, onda
onun yanna, Hindistana aparlar gndrsin. O vd etdi ki, qsa zaman
rzind zn Hindistandan yetirrk lbars xana el bir drs verckdir
ki, qiyamt qdr yadndan xmasn (85).
Rzaqulu Mirz deyilnlr qulaq asandan sonra Nadir aha keirdiyi
narahatln bs olduunu inandrmaa ald. O xatrlatd ki, Qri
qalas trafnda blfz xann qounlar il dynd lbars xan da ona
qar mvqe tutmudu. Amma blfz xan mlubiyyt urayanda
lbars xan dy girmy rk etmyib geri qaytd. Rzaqulu Mirznin
bu mlumat Nadir ahda da bir minlik yaratd v zlynd olunun
da ar snaqlara hazr olduunu qbul etdi. Bununla onun daxili tvii
v narahatl da myyn qdr aradan qalxd.
Rzaqulu Mirz drhal Xorasana doru istiqamt gtrd. Bir ne
gndn sonra o, Herata yetidi v el orada lbars xann qounlarnn
hcumunun df edilmsi n mli tdbirlr grmy balad. Rzaqulu
Mirz Blxd saxlanm olan qoun dstsinin rhbrlrin mr gndr-
di ki, vaxt itirmdn onun yanna glsin. Orada 6 min nfrlik bir qoun
dstsi saxlanmd. Rzaqulu Mirz eyni zamanda Mrv hakimi Klbli
xana da hdsind olan 3 min nfrlik qoun dstsi il birlikd Srxs
glmsini taprd. Rzaqulu Mirz z d Heratdan Srxs yola dd.
O, lbars xana qar mqavimti d burada tkil etmk istyirdi.
Blx vvlki yr zaman Rzaqulu Mirzni Thmasib xan Clayir
kimi bir tcrbli srkrd v dnya grm dvlt xadimi mayit
edirdis, onun lbars xana qar dynd hr hans bir tannm sr-
krd trfindn mayit olunmas haqqnda mnblrd bir mlumat
yoxdur. lbars xann ox byk sayda qoununun hcumunun qarsnn
alnmasnn byk arl indi Rzaqulu Mirznin zrin dmli idi.
Rzaqulu Mirz Srxs yola dmzdn vvl Xorasan hakimi, misi
olu liqulu Mirzy d xbr gndrdi v Mhdd olan qoun ds-
tsinin d Srxs istiqamtlndirilmsini ondan tlb etdi. Srxs yeti-
n kimi Rzaqulu Mirz bir dstni qarovul kimi vziflndirib Tecn
gndrdi. Bu qarovul dstsi lbars xann qounlarnn qfil hcumunun
qarsn almal v ya n az qoun dstsinin yaxnlamas haqqnda
Rzaqulu Mirzy mlumat verilmli idi. Qarovul dstsin o da taprl-
d ki, mmkn olduqca lbars xan dylrindn sir gtrlsn v bu
sirlrdn alnan mlumat sasnda lbars xan qounlarnn sayndan,
hazrlndan v planlarndan xbr tutulsun. Sonradan gclndirilmi
olan qarovul dstsi yalnz bir ne gndn sonra lbars xann qounla-
rnn yaxnlamasnn ahidi oldu v lbars xan trfindn grlm eh-
tiyat tdbirlrin gr onun dstsindn kimins sir gtrlmsi mm-
kn olmad (86).
lbars xann qounlar Srxs yetind Rzaqulu Mirznin tabe-
liyind 8-9 min nfrlik bir qoun dstsi var idi. Bundan baqa bir d
Mhddki qoun dstsinin glmsi gzlnilirdi. Hmin qoun ds-
tsinin yeticyi halda bel Rzaqulu Mirznin ixtiyarnda olan qvv
lbars xann qounlarndan sayca ox az idi v az bir qvv il Srxs
trafnda aq bir sahd lbars xana mqavimt gstrilmsi gzlniln
nticni vermyckdi. Onda Rzaqulu Mirz qrara ald ki, bivrd
doru geri kilsin. Hm buvrd qalas, hm d bivrdin corafi -
raiti daha yax mdafi olunmaa v eyni zamanda myyn hml-
lrin hyata keirilmsin d imkan ver bilrdi. gr bivrdd d
uursuzlua dar olsayd, onda Rzaqulu Mirz Mhd kilmyi
planladrrd. Mhd dncyi tqdird is drhal Mazandarana, ra-
qa, Azrbaycana, Xrrmabada, Grcstana, Farsa, Kermana v Luris-
tana xbr gndrib yerli qoun dstlrinin hamsn Mhd toplaya
bilrdi. Rzaqulu Mirz mid edirdi ki, gr Mhd dnmli olsa yer-
lrdn toplad qoun dstlri il lbars xan geri dndrmy mvf-
fq olacaqdr. O z qrarn yanndak qoun srkrdlrin d aqlad
v onlarn da dstyini ald. Bundan sonra Rzaqulu Mirz ixtiyarnda
olan qoun dstsi il birlikd bivrd kildi.
lbars xan Tecn atandan sonra qvvlrini byk dsty bl-
d. Onun rhbrlik etdiyi dst Mhd doru irlilmli, baqa bir
dst Sbzvar v Niapur istqamtind irlilmli, nc dst is S-
rxs doru irlilmli idi. Amma hcuma balamazdan vvl lbars
xana xbr gndrildi ki, Qazax hakimi Toxtam 120 minlik bir qo-
unla Xarzm hcum etmk qrarna glib. Bu xbr lbars xan mc-
bur etdi ki, Xorasan vilaytin hcum etmk niyytindn dansn v z
xanln Toxtam xann hcumlarndan qorumaq n geri qaytsn. Il-
bars xann geri dnmk qrar onun qounlar il Rzaqulu Mirz qv-
vlrinin aq qardurmasnn qarsn ald v Xorasan vilayti d b-
yk dantlardan nicat tapd. Rzaqlu Mirz lbars xann qounlarnn
geri qaytmas haqqnda Nadir aha mktub gndrdi. z is bivrd-
dn Mhd yola dd (87).
lbars xan thlksinin aradan qalxmas Rzaqulu Mirzy imkan ver-
di ki, dinc raitd lknin idariliyi il mul olsun. O, Mhdi
zn iqamtgah sedi v lknin idariliyini d buradan apard. Na-
yibliyi dvr Rzaqulu Mirz n sil snaa evrildi. Con Hanvey v
ona istinad edn L.Lokkart nayibliyi dvrnd Rzaqulu Mirznin qd-
darlq v ifratlq nmayi etdirdiyini vurulayrlar. Bu fikirlrinin tsdi-
qi kimi ad kiln mlliflrin nmun gtirdiklri faktlardan biri Rza-
qulu Mirznin bir ox hakimlri v yanlar yenilri il vz etmsidir.
Bununla bel, L.Lokkart z tdqiqatnda ingilis mnblrin saslanaraq
Rzaqulu Mirznin bir ne daltli qrar haqqnda da mlumat
vermidir (88).
Rzaqulu Mirz trfindn Nadir ahn tyin etdiyi bzi hakimlrin
yenilri il dyidirilmsini M.K.Mrvi d tsdiq edir. O, konkret ola-
raq, Xorasann v raqn hakimlrinin v bir sra mmurlarnn Rzaqulu
Mirz trfindn dyidirilmsini qeyd edir v bu addmn atlmasnn
sbbin d toxunur. M.K.Mrvinin fikrinc burnundan uza grm-
ynlr v xbislr Rzaqulu Mirzy atdrrdlar ki, Nadir ahn yalt
vilaytlrin tyin etdiyi hakimlr v mmurlar Nadir ahdan bir xbr
glmmsi soran eitslr, onda mxalift v asilik yolunu tutacaq v
mrkzi hakimiyyt itatdn imtina edcklr. Ona gr d Rzaqulu
Mirz faliyyti bh douran hakimlri v mmurlar vziflrindn
azad etdi (89).
M.K.Mrvi onu da bildirir ki, Rzaqulu Mirznin trafnda mkrli
insanlar toplamdlar v onlar Rzaqulu Mirznin siyastin z tsir-
lrini gstrmk istyirdilr. bhsiz ki, bunu istisna etmk olmaz. Na-
dir ahn yoxluu dvrnd Rzaqulu Mirznin cavanlndan, onun iy-
nin dn msuliyytin sonsuz grginliyindn istifad edrk z mq-
sdlrin nail olmaq istyn d var idi. Amma Nadir ah dvrnn siyasi
sisteminin ciddi blalarndan biri vilaytlrd mrkzdnqama meyl-
lrinin qalmas idi. Nadir ahn uzun mddt yoxluu dvrnd is bu
meyl bir qdr d aqlanmd. Nadir ahdan 10 ay mddtind xbr
glmmsi Rzaqulu Mirzni d narahat etmy balamd. Bununla la-
qdar o, bir ne df Kabul v Qndhar istiqamtin atllar gndrdi
ki, blk Nadir ahn varlndan v ya yoxluundan bir xbr ld etsin.
Nadir ah haqqnda hr hans bir mlumatn ld edilmmsi Rzaqulu
Mirznin tviini daha da artrd. Mhz buna gr d Rzaqulu Mirz
ona taprlan dvlt n ehtimal oluna bilck thlky d hssaslqla
yanard. Nadir ah z d ondan 6 ay xbr olmayaca tqdird lkni
z bildiyi kimi idar etmy icaz vermidi. Konkret tarixi raitd is
htta Nadir ahn ldrlmsi haqqnda xbrlr d yaylmd v Nadir
ah haqqnda soran olmamas yaylan ayilr inanmaa da sas
verirdi.
Bzi vzif adamlarnn faliyyti v xsiyyti bard dqiq mlu-
mat olmad n onlarn yerdyimsinin sasl olub-olmadn sy-
lmk tindir. Ola bilsin ki, Rzaqulu Mirz ona olan knar tsirlr v
tcrbsizliyin gr myyn tlsgnliy yol vermidi. Onun tls-
gnlikdn v ya mkrli intriqalarn qurban olmasndan v ya tcrb-
sizliyindn irli gln el qrarlar var idi ki, onlara he sonradan Nadir
ah da haqq qazandrmad. Bel addmlarn irisind Rzaqulu Mirznin
ah Thmasibi ldrmsi d var idi.
Alm Ara-ye Naderid olan mlumatlara gr, Hindistan sfrind
olan Nadir ahdan uzun mddt soraq xmayanda Rzaqulu Mirznin t-
rafndak yanlardan biri olan Mhmmd Hseyn xan Qacar Astrabadi
onda ah Thmasib haqqnda mnfi fikir formaladrmaa ald. M-
hmmd Hseyn xan Rzaqulu Mirzni inandra bildi ki, gr Nadir
ahn sa olmamas bard xbr alnarsa onda ah Thmasib falla-
acaqdr. Hbsd saxland Sbzvar halisi onu ah elan edck v
sonra onun vilayt hakimliyin iddia qaldrlacaqdr. Bu ehtimallara son
qoyulmas n Mhmmd Hseyn xan tklif etdi ki, ah Thmasib v
onun vladlar qtl yetirilsin. Mnby gr, Mhmmd Hseyn xanla
hmfikir olan bir ne digr yan da ah Thmasibin ldrlmsind
tkid etdilr v iki gn Rzaqulu Mirzni dil tutdular. Nhaytd, Rza-
qulu Mirz, ah Thmasibin v onun ailsinin ldrlmsin razlq
verdi v bu ii Mhmmd Hseyn xan Qacar Astrabadi il rdodu
by Sbzvariy taprd (90).
Alm Ara-ye Naderinin mllifi M.K.Mrvi z srind aq-aydn
kild ah Thmasibi gnahsz adlandrr v onun qtli haqqnda qbul
edilmi qrara haqq qazandrmr. Rzaqulu Mirznin razln alandan
sonra ah Thmasibin ldrlmsi n Sbzvara gln Mhmmd
Hseyn xan qddarlqda gnahlandrlr v o, cllad adlandrlr.
M.K.Mrvi bu szlri il eyni zamanda Rzaqulu Mirznin qrarna da
ks mvqeyini nmayi etdirir.
Alm Ara-ye Naderid yazlanlardan bel bir qnat glmk olar
ki, ah Thmasibi ldrmk hrisliyi il gzlri qzan Mhmmd
Hseyn xan Sbzvara yetin kimi birbaa ah Thmasibin iqamtga-
hna yolland v ah Thmasibin hrmxanadan divanxanaya gtirilm-
sini tlb etdi. Guya o, Rzaqulu Mirznin szlrini ah Thmasib at-
drmal idi. Hrmxana xidmtilri trfindn Mhmmd Hseyn xa-
nn szlri ah Thmasib atdrld. ah Thmasib drhal mslnin n
yerd olduunu anlad v Mhmmd Hseyn xann arnn cl
ar olduuna bh etmdi.Buna gr d onunla gr yollanmaz-
dan vvl ail zvlri v xidmtilri il halallab vidalad (91).
Mvcud olan mlumatlar bu hadisnin 1740-c ilin fevralnda ba
verdiyini sylmy sas verir(92).M.K.Mrvi ah Thmasibin v oul-
larnn ldrlmsi shnsini ox nisgilli bir kild tsvir etmi v
hmin tsviri il zlynd ah ailsin qddarlq gstrilmsinin haq-
szln bir daha tsdiq etmidir.
Ail zvlri v hrm xidmtilri onun nisgilinin v yaxnlar il
sanki son df grrm kimi vidalamasnn sbbin soruanda ah
Thmasib onlara grdy yuxunu dand: Dnn gec yuxuda cddim
eyx Sfiddini grdm. O, atamla v digr cdadlarmla cnnt ban-
da xuraman-xuraman gziirdilr. Atam mni grnd sorudu: n n
mni yad etmirsn v mni z vsalndan mhrum etmisn? Bu vaxt
cddim eyx Sfiddin cavab verdi ki, qm elm, gr hazrla ki,
sabah axam olanlar v yaxnlar il snin v bizim grmz gl-
ckdir (93).
ah Thmasib ona gr mrnn son dqiqlrini yaadn yaxn-
larnn nzrin atdrd.Onun hrmxanada lngimsini grnd M-
hmmd Hsn xan z icazsiz ora daxil oldu. O vvlc ah Th-
masibi asmaqla ldrd. Sonra qlnc il onun 8-9 yanda olan Abbas
Mirz adl olunun boynunu vurdu. Daha sonra is 7 yanda olan sma-
yl Mirz adl olunu ignclrl qtl yetirdi. Bununla da ryi soyu-
mayan Mhmmd Hseyn xann mri il ah Thmasibin hamil olan
bir ne xanm da ldrld. Alm Ara-ye Naderinin hadtin g-
r, ah Thmasibin cnazsi Mhd gtirildi v orada dfn edildi. Di-
gr qtl yetirilnlr is Sbzvarda torpaa taprld. Alm Ara-ye
Naderid o da bildirilir ki, ah Thmasib qtl yetirildikdn sonra Rza-
qulu Mirz xatircm oldu v lk daxilind nizam v asayiin yaradl-
mas n ciddi addmlar atld. Nticd lk daxilind nizam v asayi
xeyli mhkmlndi v htta Rzaqulu Mirznin xyalndan padah olmaq
da kedi. El bu vaxtlarda Nadir ahn aparlar Mhd gldilr v
onun Hindistan fth etmsi il bal mktubunu Rzaqulu Mirzy tq-
dim etdilr. Rzaqulu Mirz mktubu oxuyandan sonra atasnn sa oldu-
una min oldu v ox gman ki, qbul etdiyi qrarlarn he d ham-
snn Nadir ah trfindn dstklncyin inanmad. Ona gr d bzi
mrlrindn peman oldu. He bhsiz ki, onu pemanlq kmy
mcbur edn mllrdn biri ah Thmasibin qtlin frman vermsi
idi.Mvcud olan mlumatlara gr, Rzaqulu Mirznin xanm, ah Th-
masibin bacs Fatim Soltan byk qardann qtl yetirildiyini
eidnd dz bilmdi v zn ldrd (94).
Rzaqulu Mirz atasnn sa olmas xbrini eidib hri al-lvan
bztdi, klri raqban etdi, musiqiilri, kndirbazlar k v mey-
danlara toplayb insanlarn ylndirilmsin baland. adlq v adya-
nalq btn hri brd. Rzaqulu Mirznin xanm Fatim Soltan
mhz bu adyanalq zaman qardann ldrlmsindn xbr tutdu v
intihar etmkl Rzaqulu Mirznin adyanalq mrasimini yasa evirdi.
Rzaqulu Mirz xanmnn dnyasn dyimsindn son drc qmgin
oldu v bu hadis onun n ar bir drd evrildi. Onun gstrii il
xanm Fatim Soltan byim d mam Rza mqbrsinin trafnda,
qarda ah Thmasibin qbrinin yannda dfn edildi.
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah Hindistana sfrindn geri
qaydanda yaxnlarn Herata ard ki, onlarla orada grsn. Bir sra
yanlar, hakimlr, Nadir ahn qardalar v kiik olu, qarda olu li-
qulu xan Herata gldilr v orada Nadir ahla grdlr. Rzaqulu Mir-
z is dvlt ilrinin oxluunu bhan edrk atas il grmk n
Herata glmdi. Bununla da slind Nadir ahla olu Rzaqulu Mirz
arasnda soyuq mnasibtlrin sas qoyuldu. Tarixilr v tdqiqatlar
dqiq kild syly bilmirlr ki, Rzaqulu Mirznin Nadir ahn tlbi-
n bel soyuq mnasibt gstrmsinin sbbi dorudanm dvlt il-
rinin oxluu idi? Ya da bzi mllrin gr Nadir ahn qzbindn
ehtiyatlanmas idi? M.K.Mrvi tsdiq edir ki, ah Thmasibin qtlindn
sonra Rzaqulu Mirz dvlt idariliyini kifayt qdr sritli kild
apard. Bu da onda mnmlik hislri yarada bilrdi.
Nadir ah da el Heratda eitdiklrindn, sonra is yani grd a-
hidi olduqlarndan anlad ki, sevimli olu Rzaqulu Mirz tamamil ba-
qa bir xarakterin sahibi olubdur.Onun hans tmtraqla atasnn gr-
n glmsi Nadir ah son drc tccblndirdi. Bu gr Xorasan
vilayti il fqanstan srhdinin ksimsind yerln Qaratp adl
mntqd ba verdi. Nadir ah arzulasa da Rzaqulu Mirz Heratda
onunla gr glmdi v onun glib xmasn da gzlmdi. Nadir ah
Trkstana doru hrbi yr yola dd v yolu zrind olan Qara-
tpd ora yetin olu il gr bildi.
Rzaqulu Mirzni mayit edn qvardiyas qiymtli yalarla v tc-
hizatla bzdilmidi. Dst zvlrinin libas da-qa irisind idi, sva-
rilrin tm-traq gz qamadrrd. Qaratpy yollananda Rzaqulu Mir-
zni 6 min nfrlik czayiri, 6 min nfrlik svari dstsi mayit
edirdi. Gr yerin atanda Rzaqulu Mirz dstsini sraya dzd v
Nadir ah olunun qvardiyasna bax keirdi.
M.K.Mrvi yazr ki, Nadir ah fil belind Rzaqulu Mirznin dst-
sinin ilk srasna yaxnlad. Sonra at belin qalxb bu dstnin dz-
ln v dy tchizatn nzrdn keirdi. Bu vaxt Rzaqulu Mirz v
dstd olan srkrdlr atdan yer db Nadir ahdan 50 metr aralda
dayanmdlar. Nadir ah zrli papaqlar geymi dsty bax keirdik-
dn sonra vvlc bel bir qvvnin tkili n hsn dedi. Amma da-
xilind oyadlm olan bh narahatlqla vzlnmy baland. nki
artq Nadir ahn qulana atdrlmd ki, Rzaqulu Mirznin ryindn
ahlq keir v bunun n Nadir aha qar xmaa da meyllidir.
Rzaqulu Mirznin xsusi tmtraqla bzdilmi dstsini grnd onun
frqlnmk chdinin d qara niyytlrinin nticsi ola bilcyini ehtimal
etdi. Zahirn bel bir dstnin yaradlmasn tqdir ets d, daxiln olu-
nun zn qvardiya yaratmasndan bir qdr ndilndi v onu dat-
ma qrara ald.O z srkrdlrini bana toplad v bildirdi ki, Rzaqu-
lu Mirznin dstsi d Trkstan yrn hazrlaan qounlarn trki-
bin qatlacaqdr. Nadir ah hmin dstni qoun srkrdlri arasnda
bldrd v bu dst qoun daxilind ridildi. Rzaqulu Mirznin ya-
nnda yalnz 30-40 nfrlik mhafiz dstsi saxlanld (95).
Dstnin dadlmasna gr Rzaqulu Mirz xeyli naraz qald v bu
narazln trafndaklardan gizlmy ald.Hmin gnn axam
Nadir ah onu adrna artdrd. Onunla ayrca shbt etdi. vvlc,
dvlt ilri il maraqland v sonra da onun dstsinin dadlmas m-
slsin toxundu. Nadir ah bildirdi ki, onun bu msldn naraz qal-
masndan xbri var. O, dstnin dadlmasnn sbbini bel izah etdi
ki, iranllar iki gcl qarlamaa yox, bir gcl qarlamaa adt edib-
lr. Ona gr d iki qoun dstsi birldirildi v bir qoun yaradld.
Nadir ah buna gr oluna qmlnmmyi tvsiy etdi v xatrlatd ki,
onsuz da btn dvlt d, btn qounlar da ona mxsusdur. Nadir ah
onu da tvsiy etdi ki, yersiz hisslr qaplmasn v lav shbtlr n
mvzu vermsin.
Nadir ah sonra ah Thmasibin qtl yetirilmsi il maraqland v
bu hadisdn raz qalmadn bildirdi. Hmin narazln v btnlkd
Rzaqulu Mirznin davrannda yaranan dyiikliyin nticsi kimi Nadir
ah onu nayiblikdn (varislikdn) azad etdi v Nsrulla Mirzni onun
yerin tyin etdi. Nadir ah olanlar Nsrulla Mirzni v mamqulu
Mirzni, habel hrmxanasn Mhd yola sald, Rzaqulu Mirzni
is z il Trkstan yrn apard (96).
Gman etmk olar ki, Rzaqulu Mirznin Trkstan yrn aparl-
mas da tsadfi deyildi.Atasnn qrarndan naraz qalm Rzaqulu Mir-
z yenidn Mhd qaydaca tqdird Nadir ahn xolamad ml-
lr l ata bilrdi. Nadir ahn yenidn uzunmddtli hrbi yrd ol-
mas is buna lverili zmin yarada bilrdi. Buxara v Xarzm hrbi
yrlr zaman Rzaqulu Mirznin fal dylr clb edilmmsi d
deyilnlr sas ola bilr.
Buxara yr zaman Rzaqulu Mirz atasnn daha bir tlbin ml
etmdi.Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah Buxara hakiminin byk
qzn Rzaqulu Mirzy, kiik qzn is liqulu xana nikah etdirmk is-
tyirdi. Amma Rzaqulu Mirz buna raz olmad v Nadir ahn istyinin
leyhin getdi. Yni, Rzaqulu Mirz Buxara hakiminin byk qzn
deyil, kiik qzn almaq istdi. styi qbul edilmynd mumiyytl
bu nikahdan z dndrdi. Bu is zlynd Nadir ahn Rzaqulu Mirz
il bal bhlrini daha da artrd.
Tdqiqatlar gman edirlr ki, Trkstan yr zaman Rzaqulu
Mirznin vzifdn azad etdiyi bzi yanlar yenidn Nadir ahn etima-
dn qazana bildilr v onlar Nadir ahda Rzaqulu Mirz haqqnda mnfi
fikir formaladrmaa chd gstrdilr. Myyn mnada onlar z istk-
lrin nail d ola bildilr.
Trkstan yrndn geri qaydandan sonra Nadir ah Dastan y-
rn balad. Bu df d o, Rzaqulu Mirzni z il aparmaq qrarna
gldi v onun nzartdn knarda qalmasna imkan vermdi. Mlum ol-
duu kimi,Dastan yr zaman Nadir aha qar n ciddi v thlkli
sui-qsd chdi hyata keirildi. Mazandaran melrind ediln sui-qsd
chdindn sonra Rzaqulu Mirznin zn ona ilkin yetirnlrdn biri
olmas yen Nadir ahda bh yaratd. Ona el gldi ki, Rzaqulu Mir-
znin bu sui-qsddn xbri var v zn tez bir zamanda Nadir aha
yetirmkl sui-qsdin hans ntic il baa atdn grmk istyirdi. Bu
sui-qsdi hyata keirmi Nikqdmin sonradan verdiyi izahatlar is
onun Rzaqulu Mirzy olan bhlrinin inama evrilmsin sbb ol-
du.Nadir ah sui-qsddn sonra yolunu Tehrandan sald v Rzaqulu Mir-
zni orada saxlad. Eyni zamanda Nadir ah mslnin aradrlmasn
davam etdirdi. Nhayt, Rzaqulu Mirznin vvlki hrktlri, habel
sui-qsdi hyata keirnin btn gnahlar Rzaqulu Mirznin stn
atmas v ox gman ki, bir trdn d Rzaqulu Mirz leyhdarlarnn
yerli-yersiz syldiklri Nadir ah z qrarn qtildirmy svq etdi.
Rzaqulu Mirznin ona sui-qsd tkil etdiyin zlynd min olandan
sonra Nadir ah xeyli ciddi qrar qbul etdi v Rzaqulu Mirzni czalan-
drma qrarladrd. Bu vaxt o, Dastan yrnd idi. Onun mri il
Rzaqulu Mirz Tehrandan Dastana gtirildi. Rzaqulu Mirz Nadir a-
hn adrnn yaxnlndak adrlardan birind yerldirildi v bir ne
gn mhafizilrin nzarti altnda saxlanld. Nadir ah onu hzuruna
aranda sui-qsdd itirakn bir daha aydnladrmaa ald. Rzaqu-
lu Mirz birmnal kild bu hadis il he bir ballnn olmadn
bildirdi. Onu da lav etdi ki, gr sltnt sahibliyi iddiasna dsydi
bunu Nadir ah Hindistanda olarkn hyata keirmy alard. Rza-
qulu Mirz qeyd etdi ki, Nadir ah dvlti daxilind hr ey onun da
lind olduu halda bel bir iddiaya dmyin v sui-qsdd itirak et-
myin he bir sas yoxdur (97).
Nadir ah tkidl Rzaqulu Mirznin ona edilmi sui-qsdl ball-
na israr ets d tkrar-tkrar yox cavab ald. O, olunun syldikl-
rinin yenidn aradrlmasna lzum grmdn bhlrindn d geri
durmad. Nadir ah olu il apard shbtdn son drc qzblndi v
onun hbs olunmasna gstri verdi. Frralar Rzaqulu Mirznin lini-
ayan zncirlyib adrna apardlar. Nadir ah z bhlrini, Rzaqulu
Mirzdn eitdiklrini btn gec gtr-qoy ets d daxilind oluna
haqq qazandracaq bir sas tapmad. Shr alan kimi Nadir ah Mirz
Zkini, mirba Hseynli xan v Nzrli xan yanna artdrd, o-
lunun gnahkar olub-olmamas il bal sual onlarn da qarsna qoy-
du. Nadir ah onlardan sorudu ki, dnya mal n atasn qtl yetir-
mk istyn vladn czas ndir? (98)
M.K.Mrvinin yazdna sasn bel qnat glmk olur ki, bu
xslr Rzaqulu Mirz haqqnda xo szlr sylslr d Nadir ahn
qarsnda etiraz ssini qaldra bilmdilr. Nadir ahn drin psixoloji
sarsntlar keirdiyi bir vaxtda bu yanlar el bir cavab vermli idilr ki,
ahn lav qzbin tu glmsinlr.Onlarn cavab da bel oldu ki, gr
Rzaqulu Mirz deyiln kimi gnahkardrsa, onda czalanmaa layiqdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, mnblr v elc d Nadir ahn hyatn
yrnn tdqiqatlarn oxu Rzaqulu Mirznin atasna qar sui-qsdd
itirak etmsini mdafi etmirlr. Bunu el Alm Ara-ye Naderid d
grmk mmkndr. Rzaqulu Mirznin kor edilmsin tri kild to-
xunmu olan Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi d Rzaqulu Mirznin Na-
dir aha qar sui-qsdin tkilind gnah olmadn bildirir. Nadir a-
hn xsi hkimi olmu v son gnlrind onu mayit etmi P.Bazen
d Rzaqulu Mirznin gnahkar olmadn iddia edir (99).
ksr tarixilr v tdqiqatlar da bu fikri dstklyirlr v olunun
gnahsz yer kor edilmsi faktndan Nadir ahn qddarln sbutu
n daha ox istifad edirlr. Tdqiqatlarn fikrinc, ahlq nayibliyi-
n tyin edildikdn sonra Rzaqulu Mirznin davrannda ba vern d-
yiikliklr onun daxili qrurundan, zn daha ox ifad etmk istyin-
dn v irad mstqilliyin almasndan irli glirdi. Onun xarakteri-
nin bu elementlri aldadc tsvvr yaratd kimi, bir oxlarna da a-
yilr quradrmaq n sas verirdi. Nadir ah Hindistandan dnndn
sonra bel ayilr daha da genilndi. Ehtimal edilir ki, bu ayilr bir
trfdn Rzaqulu Mirzy yax mnasibt bslmynlr trfindn
yaylr v Nadir ahda onun haqqnda xoaglmz tsvvr formaladr-
lrd. Digr trfdn d bel ayilrin Nadir ahn zifldimsin al-
anlar trfindn d yayldn istisna etmk olmaz. nki Rzaqulu
Mirz artq kifayt qdr formalamd, dvlti idar etmk vrdilri
ld etmkd idi. O hm d Nadir aha arxa-dayaq idi. Nadir ah zrr-
sizldirmk istynlr Rzaqulu Mirznin mvcudluu dvrnd z
niyytlrin ox tin ki, nail ola bilrdilr. Onun aradan qaldrlmas il
Nadir ahn zrrsizldirilmsi daha da asanlaa bilrdi. Gizli deyil ki,
Rzaqulu Mirz kor edilmsydi v dvlt ilrin clb edilmi olsayd,
Nadir ahn qtl yetirilmsi d hyata kemy bilrdi.
Mirz Mehdi Astrabadi Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi srind fit-
nkar xslrin Rzaqulu Mirz il bal Nadir ahn beynini zhrldik-
lrini bildirir v konkret xslrin adlarn da kir. Bu Dilavr xan Tay-
maninin olu Aa Mirz idi (100). Hmin xs haqqnda mnblrd hr
hans digr mlumat yoxdur. ox gman ki, bu xs Nadir ahla tez-tez
tmasda olmaa imkan vern bir vzif sahibi idi. Hr halda bu insan-
larn apard tbliat o drcd tsirli olmudu ki, Nadir ah btn
sbrini itirib hvslsizlik gstrmli oldu. O, Rzaqulu Mirznin gnah-
sz olmas fikrini zehnin yaxn buraxmad. O tkidl bildirdi ki, yaxn-
larndan v dvlti sevnlrdn ald mlumatlar sasnda Rzaqulunun
asiliyin min olmudur. Nadir ahn qzbi o sviyyy qalxd ki, htta
Rzaqulu Mirznin ldrlmsi bard d fikirlirdi. Amma bu qrarn
sslndirmzdn vvl sakitliy kilib hans qrar qbul etmyi gtr-
qoy etdi v sonra Rzaqulu Mirznin kor edilmsi haqqnda mr verdi
(101).
Nadir ah onu da tlb etdi ki, Rzaqulu Mirz gzlri xarldqdan
sonra yenidn onun hzuruna gtirilsin. yanlar v mrin icralar bel
d etdilr. Kor edilmi olu onun qarsnda dayananda Nadir ah inana
bilmdiyi bir qddarla l atdnn anlad, ryindn frtna qoparan
fryad gz yalar il trafdaklara da aydn oldu. M.K.Mrvi yazr ki,
Rzaqulu Mirznin kor edilmsi xbri onun hrmxanasnda xanmlar,
vladlar v hrmxana xidmtilri trfindn nal v fryadlarla qar-
land. Bu ah-nalni eidnd Nadir ah da Rzaqulu Mirznin hrmin
qdm qoydu, daxilini paralayan zntlri boa bilms d, hrm-
dkilri sakitldirmy ald (102).
Nadir ah iki gn z adrndan bayra xmad, oluna qar nmayi
etdirdiyi qddarln zablar iind bouldu. ki gndn sonra taxta -
xb yanlar, srkrdlri v qoun balarn yanna toplad, atd ad-
dmn arln yada salb onlara dedi: ran tayfasnda sift, dyant
v mrvt yoxdur. Bizim qiyamt odu kimi qzb atimiz alovlananda,
qhr dryamz cua glnd, dnya fatehi (zn nzrd tuturdu -
M.S.) z sevimli olunun dnyaya baxan gzlrin kor etmyi qrara
alanda sizlrdn bir nesi iltimas edib bu byk mlin icrasna mane
olsayd n olard? Qzb mn hakim olduu n blk sizlrdn 3-4
nfrin qtlin frman verrdim. Amma adlarnz bu dnyada qalard
(103).
P.Bazenin yazdna gr, Nadir ah onu olunun kor edilmsindn
kindirmyn yanlarn ciddi czalandrd v onun mri il Rzaqulu
Mirznin kor edilmsini izlynlrin 50 nfri qtl yetirildi.
Nadir ah hkimlrini arb taprd ki, Rzaqulunun kor edilmi
gzlrinin saaldlmasna xsusi diqqt yetirsinlr ki, he olmasa ar
hiss etmsin. Onlarn syi nticsind 5-6 gndn sonra Rzaqulu Mirz-
nin arlar td. Bundan bir ne gn sonra is Nadir ah Rzaqulu
Mirznin grn getdi. O, olunun ban sinsi stn alb yanaqla-
rndan pd v uzun-uzad gz yalar axtd. Nadir ah suallar verib
olunu shbt kmk ists d, Rzaqulu Mirz uzun mddt susdu.
Nhayt ona bel bir cavab verdi: Mnim gzlrimi xarsan da, ehtiyat
ol ki, z gzlrini d ldn verib ruzigarn qara edsn (104).
Bzi mlliflrin yazdna gr, Nadir ahn srt mri icra olunan-
dan sonra Rzaqulu Mirz ona bel dedi: Sizin kor etdiyiniz mnim
gzlrim deyil, blk rann kor edilmi gzlridir (105).
M.K.Mrvi nql edir ki, olu il grnd Nadir ah ondan n ist-
diyini sorudu. Rzaqulu Mirz d ondan xahi etdi. Birinci xahii o
idi ki, olu ahruxa toxunmasn v onu da zlil gn salmasn. kinci
xahii o oldu ki, onun xidmtind olmu yan v srkrdlr toxun-
masn. V nhayt, nc xahii d o oldu ki, ona mam Rza mqbr-
sind mrn ibadtl keirmy rait yaratsn. Nadir ah bu xahilri
qbul etdi v qulamlarn mayiti il onu Mhd yola sald. Rzaqulu
Mirz bir mddt mam Rza mqbrsind yaad (106). Nadir ah qtl
olunmaq rfsind ailsini v Rzaqulu Mirzni Kelata gndrdi. Nadir
ah qtl yetirildikdn sonra hakimiyyt yiylnmi qarda olu (yni
Rzaqulu Mirznin misi olu) liqulu xann gndrdiyi adamlar tr-
findn Kelatda Rzaqulu Mirznin v onun yannda olan 16 nfr ua-
nn v xanmlarnn v yaxnlarnn boynu vuruldu (107).
Rzaqulu Mirznin ilk xanmndan baqa digr xanmlarnn ad
mlum deyil. Mnblrd onun digr nikahlar barsind d mlumat-
lara rast glmk tindir. Amma bhsiz ki, onun digr xanmlar da ol-
mudu. Xsusil ilk xanmnn intiharndan sonra onun xanmsz qal-
mas inandrc grnmr. vladlarndan bzilrinin doum tarixinin Fa-
tim Soltan byimin intiharndan sonrak tarix tsadf etmsi d Rza-
qulu Mrznin digr xanmlarnn olmasn tsdiq edir. Tarixi dbiy-
yatda Rzaqulu Mirznin 6 olunun olmas gstrilir ahrux Mirz
(1734-1796), Ftli (1735) hmdqulu (1736), Hmayun (1741), Bis-
tun (1744), Mahmud xan (1744), ahrux Mirznin d 4 olunun olmas
haqqnda mlumat vardr: Nadir Mirz, Abbas Mirz, Nsrulla Mirz v
mamqulu Mirz (108).
Rzaqulu Mirz Mhdd, atas Nadir ahn qbrinin yannda dfn
edilmidir.
3. Nsrulla Mirz
Nsrulla Mirz, Nadir ahn ikinci oludur. Mnblrd v tarixi d-
biyyatda onun tvlld tarixi gstrilmmidir. Nzr alnsa ki, Rzaqu-
lu Mirz 1719-cu ild anadan olmudur, gman etmk olar ki, onlarn
ya frqi el d byk deyildi.
Nsrulla Mirz Nadir ahn gncliyind nikah ksdirdiyi ikinci xan-
mndan doulmudu. Mlum olduu kimi, Nadir ahn birinci xanm
vfat ednd, o, birinci xanmnn bacsna, yni, Babali by Kosah-
mdlinin ikinci qzna evlndi. Buna gr d Nsrulla Mirz il Rzaqulu
Mirz ata bir, anadan ayr qarda idilr.
Mvcud olan mlumatlara gr, Nsrulla Mirznin ilkin ad Murtuz-
qulu olmudur. Bzi tarixi dbiyyatda onun tez-tez xstlndiyi n
(109), bzi tarixi dbiyyatda is Hindistan mharibsind gstrdiyi
cat gr Nadir ah trfindn onun adnn dyidirildiyi v Nsrulla
Mirz adlandrld qeyd edilir (110).
Nsrulla Mirznin d uaql haqqnda mnblrd qane edici bir
mlumata rast glmk mmkn deyildir. He bhsiz ki, Nsrulla da
srt raitd bym, drg mhitind trbiy almd. Tdqiqatlar
qeyd edirlr ki, Nadir ahn vladlar ondan vvlki Sfvi ahlarnn
vladlarndan tamamil frqli bir raitd byyblr. Ona gr d
Nsrulla Mirz d cavanlndan mbariz bir dy kimi yetimidi.
Mnblrd Nsrulla Mirznin adnn daha ox kilmsi onun Hin-
distan yrnd itirak etmsi il laqdardr.Amma Alm Ara-ye Na-
derid onun adna Hindistan yrndn vvlki vaxtlarda da rastla-
maq mmkndr.Mlumdur ki, Nsrulla Mirz d Muan dznd Na-
dir ahn tacqoyma mrasimind itirak etmidi. El bu mrasimdn dr-
hal sonra Nsrulla Mirz Nadir ahdan dy tapr ald. Ona veriln
ilk dy taprndan biri krd qiyamnn yatrlmas idi.hdsind
olan 12 min nfrlik qoun dstsi il Nsrulla Mirz Nadir aha itat-
dn boyun qaran Yzdi krdlrin qar gndrildi. Sonrak mlumat-
lardan aydn olur ki, Nsrulla Mirz Sulduz blgsin gndrilmidi.
Bel ciddi dy tapr alm Nsrulla Mirz ox gman ki, 16-17
yalarnda idi. Nsrulla Mirznin ardnca Nadir ah z d lknin qr-
bin gldi v orada Nsrulla Mirznin qoun dstsi onun qoununa qa-
tld.
Nadir ahn tacqoyma mrasimindn Hindistan yrnn balanma-
sna qdr bir illik fasil vardr. He bhsiz ki, hmin mddt rzind
Nsrulla Mirz dy v srkrd kimi daha da formalamd. Vaxt
tdkc Nsrulla Mirz Nadir ahn dayaqlarndan birin evrilirdi.
Nadir ah byk hrbi yrlrin hr df vladlarndan birini z
il aparrd.Hindistan yrnd itirak etmk is Nsrulla Mirznin qis-
mtin dd. Alm Ara-ye Naderid Nsrulla Mirznin adna Qnd-
har trafnda rast glinir. Qndhar qalas zrin hcumda Nsrulla
Mirznin hans dy taprqlarn yerin yetirmsini sylmk tindir.
Qala alnandan sonra Qndhar hakimi Nadir ahn qoun dstlrini v
elc d onun zn qarlamal oldu. Nsrulla Mirz tabeliyind olan
12 minlik dst il qalaya Nadir ahdan vvl daxil oldu. Qndhar ha-
kimi Hseyn ah bu dstnin tchizatna v nizamllna gr Nsrulla
Mirznin Nadir ah olduunu gman etdi. fqanlar bildirdilr ki, bu
dstnin rhbri Nadir ah yox, onun olu Nsrulla Mirzdir. M.K.Mr-
vi yazrd ki, Qndhar hakimi Nsrulla Mirzni grb heyrt gldi
(111).
Mlumdur ki, Qndharn alnmas bir mddt uzand. Qalaya tkil
ediln hcumlarda, qalann trafnn hrbi raitinin yrnilmsind Na-
dir ah xsn itirak edirdi. Bir ox hallarda bunu o, gizli kild edirdi.
Bel vaxtlarda Nadir ah olu Nsrulla Mirzni z divanxanasnda y-
ldirrdi ki, trafdaklar Nadir ahn yerind olduunu gman etsinlr
(112).
Nadir ahn Hindistan yrnn hyata keirilmsind qarya bir
sra tinliklr xd ki, onlardan biri d qounlarn hrkt marrutu
zrind v ya yaxnlnda yerln oxlu sayda tayfalarn itat altna
glmk istmmsi idi. Onlar adlayb irli hrkt etmk bel hrbi
baxmdan risqli idi. Ona gr Nadir ah xsusil fqanstan razisind
mskunlaan v Nadir ah qounlarna qar syankar mvqe tutan
tayfalarn itat altna gtirilmsin d ciddi diqqt ayrd. Bel tayfalarn
bzilrinin itat altna gtirilmsini Nadir ah Nsrulla Mirzy taprd.
Nadir ah qounlarnn sas hisssi il Qzny doru irlilynd Ns-
rulla Mirzy taprq verdi ki, 20 minlik dst il Lman istiqamtin
irlilsin, bu mntqni v Zhhak qalasn l keirsin, racput v hezar
tayfalarn is itat altna gtirsin. Nadir ah yola dmzdn vvl Ns-
rulla Mirz il grd, onu tlimatlandrd, grcyi vziflri dqiq-
ldirdi v nhayt ona ehtiyatl olma taprd (113). Dqiqldirilmi
tapra sasn Nsrulla Mirz Zhhak Mardu qalasna doru istiqamt
gtrd. Hezar tayfasnn itat altna alnmasna is digr bir dst
gndrildi. Nsrulla Mirznin tutmal olduu Zhhak qalas hndr da-
larn ykskliklrind yerlirdi v at belind o qalaya yaxnlamaq
mmkn deyildi. Qalaya aparan yolun balancnda 5-6 min nfrlik
tfngilr dstsinin yerldirilmsi is Nsrulla Mirznin qvvsinin
irlilmsini mmknsz edirdi.
Kfiyyat qrupu qala trafndak rait haqqnda mlumat vernd
Nsrulla Mirz mr etdi ki, srkrd v minbalar, yzbalar v dy-
lr atlardan piyada olsunlar v irli atlsnlar. O qtiyytl tlb etdi
ki,nyin bahasna olursa-olsun qalaya aparan dr yolu tutulmaldr. Ve-
riln taprn icrasnda Nsrulla Mirznin qoun dstsi zmkarlq v
cat gstrdi v racput dylrini geri kilmy mcbur etmk
n mmkn vasitlrdn istifad edildi. Xsusn, tfngilr v kiik
artilleriyann atlri qar trfin mqavimtini qrmaq n daha s-
mrli oldu. Hndr da yamaclarnda mdafi mvqelri tutan racput-
larn geri oturdulmasnda tfngdarlarn v artilleriyann xidmti byk
oldu. Onlarn ardnca Nsrulla Mirz nrdivan v kmndl tchiz edil-
mi dylri irli atd v onlarn kmyi il dylrin bir hiss-
sini hndrlyn stn qaldrmaq mmkn oldu. Nsrulla Mirz g-
rnd ki, nrdivan v kmndl tchiz olunmu dst hndrly qalxb
catl dyrlr, onda z d atdan yer dd, byk bir siprin
himaysind qlncla irli atld. O dymkl brabr dylrini d
qlby ard. Xorasan tfngdarlar lbyaxa dy girn Nsrulla
Mirznin dy ar sdalarn eidnd yeni bir ruh aldlar v
byk bir zmkarlqla dmn stn atldlar. M.K.Mrvinin yazdna
gr, mhz Xorasan tfngdarlarnn mbarizliyi ykskliklrd lve-
rili mvqe tutmu racputlar prn-prn sald. Onlar mvqelrini trk
edib qamaa z tutdular. Onlarn verdiklri itkilrin say is 4 min n-
fr atd. Bununla hmin gnn dy baa atd. Nsrulla Mirz ge-
cni l keirdiyi mvqelrd keirdi (114).
Racput dylri geri kilndn sonra Zhhak qalasnda mh-
kmlndilr v Nsrulla Mirznin dstsin mqavimt gstrmk n
lav mdafi tdbirlri grdlr. Qala divarlar zrin tfngdarlar v
artilleriya yerldirildi v btn silahllar dy hazrl vziyytin
gtirildilr. O biri gn qalaya yaxnlaanda Nsrulla Mirz yenidn
mhkmlndirilmi mdafi sistemi il zldi.
Zhhak qalasnda racput silahl qvvlrindn baqa Hindistan haki-
mi Mhmmd ahn 12 minlik bir dstsi d var idi. Bu qala Hindistan
hdudlarnda yerlirdi v qalada yerldirilmi dst d qrbdn v i-
maldan Hindistan hdudlarna ola bilck basqnlarn qarsn almal
idi. Mhmmd ahn dstsi il racputlar arasndak mnasibtlr he
d hmi rkaan olmasa da, Nsrulla Mirzy qar mqavimt gs-
trmk n birlikd faliyyt gstrmyi razladrdlar. Ona gr
Nsrulla Mirznin qalan l keirmk ii bir qdr d tinldi. Qala-
nn sldrm qaya zrind tikilmsi, 12 brcl tamamlanan hndr di-
varlara malik olmas da lav tinliklr ortaya atd. Buna baxmayaraq
qala mhasiry alnd. Xorasan tfngdarlarna gstri verildi ki, lve-
rili mvqelr seib qala mdafiilrini at tutsunlar. Mvcud olan
artilleriyaya da bel bir vzif taprld.
Qala trafnda manevr etmk n el bir geni imkan yox idi. Bu
mqamdan qala mdafiilri d faydalanmaa chd gstrdilr. Onla-
rn 4 min nfrlik bir dstsi qaladan xb Nsrulla Mirznin qvvl-
rinin stn hcuma kedi. Mrkkb raitd olmasna baxmayaraq,
Nsrulla Mirz zn he d itirmdi. O, czayirilri, artilleriyan v
tfngdarlar el ustalqla dy qodu ki, cmi yarm saat rzind
hcum kn qvvlr zrb endirildi. Onlardan 2 min nfr yaxn
qtl yetirildi, oxlu dy is cann xilas etmk n zn qayadan
atd. Yalnz az miqdarda dy qala daxilin dn bildi. Bu qarla-
madan sonra racput tayfasnn asaqqallar, srkrdlri v yanlar bir
yer toplab ddklri vziyyti mzakir etdilr. Onlarn qrar bel
oldu ki, Nsrulla Mirznin dstsi il dy davam etdirmk onlara
fayda gtirmyckdir. Ona gr d tayfann asaqqallar barq tklifi
il Nsrulla Mirznin yanna yollandlar. Nsrulla Mirz onlarn tklifini
qbul etdi v dy dayandrd (115).
Sonra Nsrulla Mirz hezar tayfasnn itat altna gtirilmsin yol-
land. Bu i d uzun srmdi. Bu vzifni yerin yetirndn sonra Ns-
rulla Mirz Nadir ahn qounlarna qatlmaq n Kabula doru isti-
qamt gtrd. Bir ne gndn sonra o, Clalabadda Nadir ahla gr-
d. Mlumdur ki, Nadir ah burada hm d, Rzaqulu Mirz il grd
O, Rzaqulu Mirzni ahlq nayibi edib Mhd gndrdi. Nsrulla
Mirzni is z il Hindistan yrn apard.
Hmin yr rzind mlum olduu kimi, qounlarn qarsna xan
ciddi manelrdn biri d Xeybr arm idi. Bu armda Piavr haki-
mi trfindn 20 minlik bir qvvnin yerldirilmsi oradan adlama
xsusil tinldirirdi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, bel olanda Nadir
ah trafn kfiyyatn aparb bir qdr aralda baqa bir tin keidin
olduunu akarlad v qvardiyas il hmin keid yolland. Xeybr ke-
idi qarsnda qalan qounlarn sas hisssin rhbrliyi is o, Nsrulla
Mirzy taprd. Nsrulla Mirz el etmli idi ki, Nadir ahn qoundan
uzaqlamasn qar trf hiss etmsin. O bu taprn hdsindn baca-
rqla gldi v Nadir ah Xeybr armn aandan sonra Nsrulla Mirz
qounlar oradan adlatd (116).
Nhayt, Hindistan yrnn zirvsi olan, Hindistan taxt-tacnn ta-
leyi hll olunan Krnal dynd Nsrulla Mirznin dylk v
srkrdlik istedad btn parlaql il zn gstrdi. M.K.Mrvi ya-
zrd ki, Krnal dznd qaracurlu, qacar, far, Kuklan, raq v Azr-
baycan dstlri Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda dyrdlr
(117).
Nadir ahn srkrdlik tarixinin yaddaqalan shiflrindn olan Kr-
nal dynn qlb il baa atdrlmasnda Nsrulla Mirznin rh-
brlik etdiyi qvvlrin d ox byk xidmti oldu v mhz bu dyd
gstrdiyi cat gr o Nsrulla Mirz adna layiq grld (118).
Mharibni uduzan Hindistan hakimi Mhmmd ah tslim oldu-
unu bildirmk n Nadir ahn drgsin glnd onu vvlc Ns-
rulla Mirz qarlad. Nadir ah znn Hindistan ahna olan ehtira-
mnn nmayii kimi onu qarlamaa olu Nsrulla Mirzni gndrdi.
Mhmmd ah v onu mayit edn yanlar grnd Nsrulla Mirz
atdan yer dd v tzim etdi. yanlar xbr vernd ki, onu qarla-
maa gln Nadir ahn sevimli olu Nsrulla Mirzdir, Mhmmd ah
xeyli mmnun oldu, Nsrulla Mirznin zndn pd v xahi etdi ki,
yenidn atlanb yan il hrkt etsin. Amma Nsrulla Mirz Hindistan
ahna ehtiram lamti olaraq ondan bir qdr arxada hrktini davam
etdirdi. ki ah arasnda mnasibtlr aydnlaandan sonra Nadir ah
Hindistan ahnn qzn olu Nsrulla Mirzy almaq qrarna gldi.
Baxmayaraq ki, Nadir ah Hindistan fth etmidi v zn burada fateh
kimi apara bilrdi, bununla bel Nsrulla Mirznin evlndirilmsi ms-
lsin ox ciddi yanad v Mhmmd ahn qznn eliliyin znn
srkrdlrini v yaxn yanlarn gndrdi. Onlarn arasnda mirba
Hsnli xan, Mirz Zki, Mustafa Beqdeli, Thmasib xan Clayir, ha-
bel bir ne hind yanlar da var idi. yanlar v srkrdlr ny gr
gldiklrini byan etdikdn sonra Mhmmd ah bundan ox sevindi
v o, Nsrulla Mirzni z qarda olu bildiyini syldi. Razlq alnan-
dan sonra qarlql hdiyy mbadilsi aparld. Nikah icra olunandan
sonra is Nadir ah kasb-kusuba 50 min tmn sdq paylad (119).
Mvcud olan mlumata gr, hind qz alan hr bir xs qz evin el-
iliy glrkn qz evinin xahii sasnda yeddi arxa dnninin adn
bildirmli idi. Mhmmd ah saraynda bel bir sual Nsrulla Mirzy
d verilir. Nsrulla Mirz d bunu Nadir ahdan soruur. Nadir ahn ca-
vab is bel olur ki, sn qlnc olusan, snin atan da qlnc oludur,
onun da atas qlnc oludur... Baqa szl yeddi arxa dnninin qlnc-
dan trdiyini bildirir v bununla da btn hyatnn qlnc zrind
qurulduunu vurulayr (120).
Mlumdur ki, Nadir ah Hindistan yrndn geri qaydandan sonra
Rzaqulu Mirzni ahlq nayibliyindn azad etdi v onun yerin Nsrulla
Mirzni tyin etdi.
1743-c ild Nsrulla Mirz amaxda Sam Mirznin rhbrliyi al-
tnda ba qaldran qiyamn yatrlmasnda itirak etdi. Bu qiyam bala-
nanda o, Xorasanda idi. Tbriz trafnda olan Nadir ah onu Xorasandan
ard v 30 minlik bir qoun dstsi il Sam Mirz qiyamn yatrmaa
gndrdi. Bu qiyam ktlviliyi il seiln qiyamlardan biri idi v mn-
blrin verdiyi mlumata gr lzgilr trfindn dstklnn Sam Mir-
znin rhbrliyi altnda 50 minik qoun dstsi var idi (121).
Qar trfin qvv stnlyn baxmayaraq Nsrulla Mirz vaxt
itirmdn qiyamn yatrlmasna balad. Onun v Sam Mirznin qv-
vlri irvan torpanda z-z gldilr. Nsrulla Mirz qvvlrin sa
cinahn tannm srkrdlrdn biri olan Mir lm xan Xzimy tap-
rd. Sol cinahdak qvvlr rhbrlik Mhmmdli xan Qacara, M-
hmmddust by Qrxlya v Zaman by zby taprld. Qounlarn
mrkzi hisssinin idar edilmsini is Nsrulla Mirz z zrin gtr-
d. Sam Mirz d mvafiq olaraq z qvvlrini qrupladrd v malik
olduu say stnly ona dyd tbbs l almaq imkan verdi.
Xsusil, Nsrulla Mirz qounlarnn sa cinahna ar zrb endirildi.
Amma Mhmmdhseyn xan Qacarn, Srdar by fqann dstlrinin
fdakarl cinahn mhv edilmsinin qarsn ald. Hmin cinahda
dylrin grgin kediyi bir vaxtda Sam Mirznin qounlarnn arxa-
sndan dy yeni qvvlrin qoulmas haqqnda xbr alnd. vvl-
c bu qvvlrin kim mxsus olmas v kim trfindn dy qoul-
mas mlum deyildi. Sonradan mlum oldu ki, bu qvvlr Nsrulla
Mirzy kmk n gliblr. Hmin qvvlr Nadir ah qounlarndan
olmaqla Dastan yrndn sonra Nadir ah trfindn istiraht n
evlrin buraxlm irvanl dylr idi. Bu qvvlr Nsrulla Mir-
znin blgy qoun kdiyini eidnd yenidn toplanb ona kmk
etmyi qrara aldlar. Onlarn byk srtl, z d Sam Mirz qvv-
lrinin arxasndan dy qoulmas Nsrulla Mirznin dstsinin ql-
bsini tmin etdi. Sam Mirznin qvvlri prn-prn dd, z is
sir gtrlrk Nsrulla Mirznin drgsin gtirildi. Aparlan ara-
drmalar bu Sam Mirznin Sfvi xandan il he bir ball olma-
dn akarlad. Bundan sonra onun qtlin gstri verildi (122).
Nsrulla Mirz 1743-c ild Mosul trafnda Osmanl qounlar il
ba vern nvbti dyd d itirak etdi. Qar trflr arasnda ar v
qanl dylrin davam etdiyi bir vaxtda Nadir ah 12 min nfrlik yeni
bir qoun dstsini Nsrulla Mirz il liqulu xann rhbrliyi altnda
dy meydanna atd. Bu dstnin byk srtl dy girmsi
Osmanl qvvlri arasnda bir vahim yaratd v onlar geri kilmy
mcbur etdi. M.K.Mrvi yazr ki, bu qlbnin ld edilmsin, xsusn
Nsrulla Mirznin rhbrliyi altnda olan dstnin gstrdiyi cat
gr Nadir ah atdan db zn Allahna sar tutdu, ibadt etdi v
yaradana krlrini gndrdi (123).
Nsrulla Mirznin itirak etdiyi son byk dylrdn biri 1745-ci
ild Mosul istiqamtind oldu. Osmanl dvlti hmin il Nadir aha qar-
ox ciddi bir kampaniyaya balad. Bu dvltin qounlar Azrbaycan
istiqamtindn, Badad istiqamtindn v Mosul-Diyarbkir istiqam-
tindn Nadir ah qvvlrin zrb vurma planladrrd. Nadir ah
Qars istiqamtind Osmanl qounlar il qarlamal olanda Nsrulla
Mirzni d Mosul istiqamtin gndrdi. raq, Fars, Kermanah, Luris-
tan, Krdstan v digr vilaytlrdn toplanm qoun dstlri Nsrulla
Mirznin rhbrliyi altna verildi. Osmanl qounlarna is Abdulla paa
rhbrlik edirdi v onun ixtiyarnda ox byk qoun dstsi var idi.
Qeyd etmk lazmdr ki, Nsrulla Mirz bu dyn aparlmasnda da
bir daha z mhartini nmayi etdirdi v Osmanl qvvlrin he bir
ans vermdi. Nsrulla Mirznin bu qlbsi is z nvbsind Nadir a-
hn vziyytini ynglldirdi. slind, Osmanl qounlarnn strateji
planlarn bir-birin vurdu v onlarn istiqamtdn Nadir aha gcl
zrb vurmaq niyyti uursuzlua dar oldu.
Nadir ahn qtli rfsind Nsrulla Mirz Xorasan hakimi idi. Qt-
lindn bir gn vvl Nadir ah, yuxarda qeyd edildiyi kimi, ailsini v
uaqlarn daha thlksiz sayd Kelata gndrmidi. Nadir ah qtl
yetiriln kimi, liqulu xan adamlarn Nadir ahn ailsinin hbsin gn-
drdi. Rzaqulu Mirz drhal hbs edils d, Nsrulla Mirz, mamqulu
Mirz v ahrux Mirz Mrv trf qaa bildilr. liqulu xann adamla-
r onlar tqib etdilr v mamqulu Mirz il ahrux Mirzni l keir
bildilr. Nsrulla Mirz onu tqib ednlrdn yaxasn qurtara bils d,
Mrv qarovulular onu tanyb hbs etdilr v Kelata gtirdilr. Bura-
dan da onu Mhd apardlar. liqulu xann mri il hm Nsrulla
Mirz, hm d mamqulu Mirz Mhdd edam edildilr (124).
L. Lokkart Nsrulla Mirznin 6 olunun adn kir. Nadir ah tarixi-
nin tdqiqatlarndan olan Qodusi is onun 7 olunun olduunu syl-
yir v onlarn adlarn da sadalayr: Yulduz xan (1737), Mustafa xan
(1742), Teymur xan (1743), Shrab Soltan (1743), Murtuzqulu xan
(1745- onun ad L. Lokkartn siyahsnda yoxdur), Ouzlu xan (1745) v
sdulla xan (1747).
4. brahim xan
Qeyd olunduu kimi, Nadir ahn bir doma qarda var idi. Ad M-
hmmd brahim olan bu qarda mnblrd v tarixi dbiyyatda daha
ox sadc brahim xan kimi xatrlanr. Alm Ara-ye Naderid onun
doulmas bard kiik bir qeyd vardr. Amma onun doulduu tarix
gstrilmmidir. Hr halda bu mnby gr, brahim Nadirin kiik
qarda idi. O, uaq yalarnda Nadirdn frqli keyfiyytlr malik idi.
Nadir daha evik, fiziki hrktlr v vrdilr daha ox meylli idis,
brahimd bu keyfiyytlr zn el d biruz vermirdi v buna gr d
tez-tez atasnn qnaqlarna mruz qalrd (125).
brahimin uaqlq v gncliyi mnb mlliflrinin diqqtini clb
etmmidir. Nzr alnsa ki, brahim d gncliyind Nadirin dstsinin
zv olmudur, onda bel bir qnat glmk olar ki, o da gncliyind at
minmyi v qlnc tutma yrnmidi.
brahimin adnn Alm Ara-ye Naderid kilmsi tarix etibaril
XVIII srin 20-ci illrin tsadf edir. Mnbd gstrilir ki, Nadir z
dstsinin bir hisssini qarda brahimin rhbrliyi altnda Qorqan qa-
lasnda saxlad v z is lieli trkmlrinin itat altna gtirilmsin
yolland. El oradaca Nadir qar itatsizlik v xyant yolu tutmu
Aur xann balanmas n brahimim qardandan xahi etdiyi gs-
trilir. vvlc Nadirl yax mnasibtd olub, sonra tkrar-tkrar ona
xyant yolu tutan Aur xan ( I fsild bu bard danlb) nvbti d-
f balamasndan (126) ehtimal etmk olar ki, Nadir hl cavanlnda
qarda brahimi ox istyirdi. Hqiqtd d bel idi. Nadir ah btn
hyat boyu qarda brahimi v onun vladlarn ox istyirdi v onlar
zn arxa-dayaq hesab edirdi. brahimin drd olu var idi: liqulu xan
(1719), Mhmmdli by (atasnn lmndn sonra onun xatirsin
brahim by kimi arlb), Hseyn by v Kazm. Onlar da Nadir ahn
himaysi v qays altnda bymdlr. Mnblrin mlumatlarndan
da grmk mmkndr ki, Nadir ah liqulu xan z vladlar qdr
sevirdi v ona ox etibar edirdi. Mlum olduu kimi, yalnz Nadir ahn
hyatnn son illrind onlarn arasnda mnasibtlr grginldi v z
vlad kimi sevib bytdy liqulu xan hm Nadir ahn, hm d onun
vladlarnn hyatna son qoydu.
Thmasib Mirz il birlmsi rfsind Nadir qarda brahimi ev-
lndirdi. O, far yanlarndan olan Tohid xan Soltann qzn qardana
istdi v tezlikl onlarn nikahn balatdrd. brahimin byk olu li-
qulu da mhz bu nikahdan dnyaya gldi.
bdali fqanlarn zrrsizldirndn v 1727-ci ilin sonlarnda He-
rat nzart altna alandan sonra Nadir Mhd qaydb lknin qr-
bind dylr aparlmas n hazrlq ilrin balad. Bu vaxt Nadir
Xbuan trafnda yaayan krdlrin qiyam qaldrmalar v itatsizlik
gstrmlri bard mlumat ald. Nadir v onun trafndaklar bel bir
qnat gldilr ki, krdlrin qiyamnn cavabsz buraxlmas blgd
yaayan digr tayfalar da itatsizliy thrik ed bilr. Nadir qrara gldi
ki, Xbuana qoun dstsi gndrsin v hmin qoun dstsin rhbr-
lik mnbd artq xan kimi tqdim olunan brahim xana hval olundu.
Onun ixtiyarna veriln qoun dstsinin trkibi 10 min nfrdn ibart
idi. Alm Ara-ye Naderiy sasn, bu taprq brahim xan trfindn
mstqil kild v byk qoun dstsinin itirak il keiriln ilk
byk v ciddi taprq idi. Bu, eyni zamanda onu gstrirdi ki, hmin
vaxt brahim xan artq 10 min nfrlik qoun dstsin rhbrlik
tcrbsi ld etmidi. brahim xan taprn icrasna yollanarkn
Drgzd mnzil sald v qoun dstsin bir mddt istiraht verdi.
Drgzin yanlar v srkrdlri bir daha itatlrini byan etdilr v
yerli hali arasnda sfrbrlik aparb kiik bir dst tkil etdilr v onu
da brahim xann dstsin qatdlar (127).
brahim xan toplad mlumatlar sasnda myynldirdi ki,
blgdki krd qiyamna Ncf Soltan Qaracurlu adl birisi rhbrlik
edir v bu qiyam blgnin bir sra mntqlri trfindn dstklnir. b-
rahim xann qoun dstsi il bu qiyamn yatrlmasna glmsi xbrini
eidndn sonra krd yanlar v srkrdlri trafdak btn mnt-
qlr adamlar gndrdilr v brahim xana daha yax mqavimt gs-
trilmsi n lav silahl dstlr istdilr. traf mntqlrd drhal
bel hazrlq ilri aparld v qsa mddtdn sonra brahim xann ds-
tsin qar 20 min nfrlik krd dstsi formaladrld. Grmxan ad-
lanan mntqd brahim xann dstsi Ncf Soltann dstsi il z-z
gldi. brahim xan slind sayca ondan iki df stn olan dstnin m-
qavimtini qrmal idi. Bu vzifnin hdsindn glmk n dyn
ilk gn son drc grgin kedi v ar itkilrl mayit olundu. D-
y gnn sonuna kimi davam etdi. Qrub dnd dstlr z mvqe-
lrin kildilr. brahim xann dstsindki itkilrin oxluu dyn
uurla baa atacana bir nigaranlq yaratsa da shri gn trflr ye-
n qar-qarya gldilr. Gnn sonuna dyn taleyi yen hll olun-
mad. Alm Ara-ye Naderid olan mlumata gr, bu dstlr arasn-
dak dy yeddi gn, yeddi gec davam etdi. Ncf Soltan v onun
srkrdlri yaadqlar blgdn lav qoun dstlri topladlar v on-
lar tchiz edib dy meydanna atdlar. Bu da brahim xann dstsini
stlmy imkan verdi. brahim xann bir sra srkrdlri v dy-
lri qar trfin aq stnlyn grb dymkdn imtina etdilr.
Qoun daxilind vahim v tla yaylmasna yol vermmk n b-
rahim xan bellrindn bir nesini qtl yetirdi v sonra Srxs v Zor-
abad tfngdarlarnn hatsind z dy atld. Qar trfin mtlq
stnlyn baxmayaraq brahim xan yen mlub olmad v gnn
sonuna kimi dy davam etdirdi (128).
Bununla bel, oxlu itkilr brahim xann dstsini xeyli zifltdi.
Bunu mahid edn Ncf Soltan byan etdi ki, nvbti dyl hm
brahim xann, hm d Nadirin axrna xa bilckdir. brahim xan v-
ziyytin mrkkbldiyini grdkd Krimxan qalasna kildi ki, he
olmasa dstsini tamamil mhv olmaqdan xilas ed bilsin. Eyni za-
manda, ddy vziyyt haqqnda mktubla Nadir xbr gndrdi.
Nadir qarda brahim xann mhasird olmasndan xbr tutan kimi 8
minlik bir dst il Krimxan qalasna yolland. Ncf Soltan Nadirin z
dstsi il brahim xann kmyin glmsini xeyli sakit qarlad. 2
minlik bir dstni brahim xann mhasirsind saxlayb qalan qvv il
Nadiri qarlamaa yolland. Qeyd etmk lazmdr ki, bu dy Nadir
n d xeyli ar kedi. Krdlrin lverili mvqelr tutmas onlarn
gcn daha da artrrd. gn davam edn dy Nadirin dstsinin
mqavimt gcn zifltdi v yalnz baqa taprn icras n gn-
drilmi Mrv dstsinin yetimsi Nadirin dstsini ar vziyytdn
xilas etdi. M.K.Mrvi Mrv dstsinin zmkarln v catini xeyli
qabarq kild tsvir etmidir. Amma krdlrin yeni-yeni dstlrinin
dy qatlmas dy tbbsnn yenidn onlar trf meyllnm-
sin sbb oldu. Bel olanda Nadir qarda brahim xana xbr gndrdi
ki, mhasirni yarb artilleriyas il onun kmyin glsin. Yalnz bra-
him xann gtirdiyi toplarn kmyi il Xbuan krdlrin qar ba-
lanan dy qlb il baa atdrmaq mmkn oldu (129).
srin 30-cu illrinin vvllrind Nadir dylr aparmaq n lk-
nin qrbin yollananda brahim xan Xorasan hakimi tyin etdi.
M.K.Mrvinin yazdna gr, brahim xan Nadirin bu taprnn
hdsindn gl bilmdi. Vilaytin idariliyin onun diqqtinin zifl-
msi Herat fqanlarn Xorasann yenidn ialna svq etdi. Herat f-
qanlar Zlfqar xann rhbrliyi altnda qiyam qaldrb Nadir trfdn
ora hakim tyin edilmi Allahyar xan devirdilr. Onda Allahyar xan
kmk n brahim xann yanna gldi. brahim xan da mslht n
Nadir mktub gndrdi. Nadir ona Herat zrin qoun kmy icaz
vermdi.Onun nzrinc bu, ar nticlr gtir bilrdi. Osmanl qo-
unlar il dylri baa atdrdqdan sonra Nadir z yenidn Herata
qoun kmk niyytind olduunu bildirdi.
Amma Heratda qiyam qaldrm qvvlr yalnz Herat qalasn tut-
maqla kifaytlnmyib Mhd zrin d hcum kdilr. brahim xan
fqanlara mqavimt gstrmk n tlsik hazrlq grd v 10 min
nfrlik bir dst hazrlad. O, artilleriyann mayiti il dstsini M-
hddn xard v fqanlar qaladan knarda qarlama qrarladrd.
1730-cu ild ba vern bu dy fqanlarn stnly raitind kedi.
Bel olanda brahim xan qala daxilin kildi v bir ne gn qala daxi-
lind mdafi olundu. brahim xan qala xaricind fqanlara yenidn m-
qavimt gstrmk ists d buna nail ola bilmdi v o, btn qvvlri
il qala daxilind mdafiy kildi. Bir ne gnlk dylr ntic-
sind brahim xan oxlu sayda itki verdi. fqanlarn mhasirsi gc-
lnnd brahim xan yegan x yolunu yenidn Nadirdn kmk ist-
mkd grd. Bu mqsdl Azrbaycanda olan Nadirin yanna aparlar
gndrdi. aparlarn gndrilmsindn txminn 10 gn sonra fqan
srkrdlri toplanb vziyyti mzakir etdilr. Qalann mhasirsinin
uzanmasnn v Nadirdn yardm glmsinin onlarn xeyrin olmayaca
qnatin glib l keirdiklri oxlu qnimtlrl geri kildilr (130).
brahim xann aparlar fqanlarn hcumu bard xbr atdranda
Nadir son drc qzblndi. Srkrdlrini v qoun balarn topla-
yb n edilmsi bard onlarla mslhtldi. Srkrdlr v qoun ba-
lar bir trfdn Mhdd qoyub gldiklri qohum-qrabalar n
tvi keirdiklrini bildirdilr. Digr trfdn d onlar strateji hmiy-
ytli Mhdin itirilmsini yolverilmz hesab etdilr. Onlarn tklifi be-
l oldu ki, Mhdin xilas edilmsi n drhal mli tdbirlr grl-
mlidir. Nadir d bu qnatl razlad v Azrbaycandak faliyytini
dayandrb Mhd dnmy qrar verdi. 35 gndn sonra Nadir ds-
tsi il Niapura yetidi v oradan brahim xana mktub gndrdi. Na-
dir Mhdd ba vernlrd onu da tqsirkar sayd v tlb etdi ki,
onun gzn grnmsin v onlar Mhd yetin kimi hri trk
edib bivrd yollansn. brahim xann bu mri yerin yetirmkdn ba-
qa arsi yox idi. Qzblnmi qardann gzn grnmmk n o,
hri trk edib bivrd yolland (131).
Nadir Mhd daxil olandan sonra ilkin olaraq mam Rzann qbri-
nin ziyartin yolland. Sonra ah aharbana kilib Mhd trafnda
ba vernlri aradrd.Mhd yanlarnn v asaqqallarnn ifadsi
sasnda hrin mdafisi n qala dylri aparlmasndan xbr
tutdu. Bu dylrd zmkarlq v cat gstrn btn dylri v
srkrdlri sxavtl mkafatlandrd, qorxaqlq gstrnlr, dydn
qaanlar is ciddi czalandrld. Eyni zamanda Nadir qardan da yad-
dan xarmad. Nadir Mhd trafnda ba vernlrd qardan ittiham-
landrsa da, ona olan qardalq mhbbti he d azalmad. Onunla g-
rmy bir frst axtard v tezlikl bel bir frstin yaranmasna ox
sevindi. Ona xbr verildi ki, rsari, Tk, Ymut tayfalar 10 min n-
frlik bir dst tkil edib Tecn v Sarqama toplayblar v oradan
vaxtar bivrd hcum edirlr. Baxmayaraq ki, Nadir Mhd
hcum etmi v Heratda qiyam qaldrm fqanlar tezlikl czalandr-
maq istyirdi, bununla bel ilkin olaraq bivrd yoland. Nadir orada
hm qarda brahim xanla grmk istyirdi, hm d doulduu yurda
ba kmk. Buna gr d drhal dstsi il bivrd yola dd. Na-
dirin bivrd glmsi xbrini eidnd brahim xan onun grn
getdi. Bu qarlama zaman Nadir bir trfdn qarda mhbbtini n-
mayi etdirmk istyirdis, bir trfdn d srkrd v rhbr prinsipi-
alln ldn vermk istmirdi. yanlar v srkrdlri qarsnda bra-
him xann yol verdiyi laqeydliy v biganliy mnasibt bildirmmsi-
nin digrlrin pis nmun olacandan ehtiyatlanan Nadir, lini qam-
ya atd. ahidlrin ifadsin gr, Nadir onu hat ednlrin qarsnda
brahim xana 22 qam vurdu v dedi: Ey itdn pis olan namrd. N
sbb oldu ki, mnim dyrli qazilrimin v bahadrlarmn oxunu tlf
etdin, fqanlarn li il ldrdn? Nadir htta lini qlncna atd ki, b-
rahimin stn l qaldrsn. Ona yaxnlaanda is qlncnn azn evir-
di v tiysinin arxas il atnn yanndan vurdu. Bundan sonra lini da-
yandrb z istiraht yerin yolland. Bel bir gr gzlmyn yan-
lar brahim xana yaxnlab ona rk-dirk verdilr, onu Nadirdn inci-
mmy ardlar (132).
Gecdn kendn sonra Nadir qardann yanna gldi. lini onu
boynuna salb zndn pd v dedi: Can qardam, sn byk qflt
yol verdin.... Xorasann yerli hakimlrinin hr biri bir eldn, qbildn
v camaatdandr. Onlarn biri olunu, biri qardan itirib. gr onlarn
qarsnda sndn tlb etmsm, sonra tqsiri olan srkrdlrdn d
he n tlb ed bilmrm (133).
Nadir qarda il oturub xeyli shbt etdi v aralarndak inciklik yox
olandan sonra Nadir yen z adrna dnd. Nadir dstsi il vvlc
Tecn v Sarqamda toplaan dstlri zdi, sonra is brahim xan v
olu Rzaqulunu Mhd gndrdi. z is Herata doru istiqamt
gtrd. Bir ne gndn sonra Nadir brahim xan yenidn yanna
arb Frh gndrdi. Nadir, Herat qalasn mhasird saxlad
mddtd Frh qalasnn fqanlar myyn fallq nmayi etdirdilr.
Sonradan brahim xan Herata dnb Nadirin qounlarna qatld v
Heratn mslsi onlarn birg syi il hll olundu.
ah Thmasibin Osmanl qvvlri il uursuz dynn ntic-
lrini aradrmaq n sfahana yollananda Nadir yenidn brahim xan
Xorasan hakimi elan etdi v onu Mhdd saxlad. Mlumdur ki,
Nadir, ah Thmasibi taxtdan salandan sonra yenidn lknin qrbind
dylr balad. Bu mddt rzind brahim xan Xorasann hakimi
olaraq qalmaqda idi. brahim xan Nadirin taxta xd vaxta qdr bu
vzifni icra etdi. Muan dznd keiriln tacqoyma mrasimind b-
rahim xan da itirak etdi. Mrasimdn sonra Nadir ah brahim xan
Azrbaycan bylrbyi v Azrbaycan siphsalar elan etdi. Btn C-
nubi Qafqaz v ran Azrbaycan onun hakimiyyti altna verildi. Azr-
baycan bylrbyliyi hm Rusiya il, hm d Osmanl dvlti il srhd
olduundan bu blg Nadir ah n strateji hmiyyt ksb edirdi. Ona
gr bu byk blgnin idar edilmsini etibarl bir xs kimi brahim
xana hval etdi.
Azrbaycan bylrbyliyi kifayt qdr narahat bir blg idi. Bir
trfdn Dastan xalqlar v Osmanl srhdind olan krdlr mtmadi
olaraq qiyamlar qaldrrdlar. Bir trfdn d Rusiyann v Osmanl dv-
ltinin mdaxil thlksi qalmaqda idi. Azrbaycan bylrbyi kimi
Nadir ah trfindn ona veriln ilk taprq da el Osmanl srhdl-
rind yerln Yzdi krdlrinin qiyamnn yatrlmas il bal idi. Na-
dir ah onun ixtiyarna 12 min nfrlik qoun dstsi verib Yzdi
krdlrinin qiyamn yatrmaa gndrdi. Bu yrd Nsrulla Mirz d
onu mayit edirdi. brahim xan blgy yetin kimi qsa mddt
rzind ona veriln tapr yerin yetirdi. Yzdi krdlrinin qiyam
yatrldqdan sonra o, Tbriz dnd. Azrbaycan bylrbyliyinin mr-
kzi bura idi.
Nadir ah Hindistan yr il bal Qndhar trafnda olarkn bra-
him xana mktub gndrdi ki, qoun dstsi il Gnc v Qaraba isti-
qamtind hrkt etsin, Orada olarkn Nadir ah eyni zamanda sr-
krdlrinin bir nesini Grcstan valisi Thmurs Mirznin yanna
gndrdi v onun qzn liqulu xana istdi. Nadir ah liqulu xan ev-
lndirmk istyirdi v mktubunda bildirirdi ki, grk ona padahlara
layiq bir toy qurulsun. Bu msl il bal brahim xan bylrbyliyin
bir sra yerli xanlarna mktub gndrdi ki, ixtiyarlarnda olan qoun
dstlri il onun yanna toplansnlar. Kifayt qdr byk bir qoun
dstsi toplanan kimi brahim xan imala doru hrkt balad. Br-
gada atandan sonra bir ne srkrdni v asaqqal oxlu hdiy-
ylrl birlikd Grcstan valisinin sarayna eliliy gndrdi (134).
Grcstan hakimi qzn liqulu xana vermy o qdr d meylli
olmasa da brahim xan mqsdin nail oldu v tezlikl liqulu xana
tmtraql bir toy edildi. brahim xan olunu Mhd gndrdi v z
is Gnc yaxnlnda qald. Amma tezlikl bu blgd taun xst-
liyinin yaylmas brahim xan mcbur etdi ki, Tbriz kilsin. Qorxulu
xstliy mbtla olmamaq n Tbrizl rdbil arasnda ba girl-
ynd brahim xan Mhddn Rzaqulu Mirznin Blxi tutmas v Qri
qalas trafnda blfz xanla uurlu dylr aparmas haqqnda mlu-
mat ald. M..Mrvinin yazdna gr, brahim xan olu yerind olan
Rzaqulu Mirznin hrbi uurlarn eidnd z d fatehlik xyalna
dd v fikirldi ki, Rzaqulu xan uaq olduu halda bu ilri gr bi-
lirs, onda o da gedib Dastan tuta bilr. M.K.Mrvi z srind bra-
him xann bu dnlmmi qrarn bynmdiyini aqca bildirir v
yazr ki, bu xam xyallarla o, Azrbaycan mntqlrin mr gndrib
yerli hakimlri qoun dstlri il birlikd yanna tlb etdi. Bu mri
alan kimi Urmiya, Maraa, Soyuqbulaq, Brgad, Qarada v baqa
mntqlrin qoun dstlri Tbriz axd. Drhal da qounlar toplar
v znburklrin mayiti il Qarabaa hrkt baladlar. Bura yeti-
nd irvan, Gnc, rvan, Grcstan v Qaraba vilaytlrinin d qo-
un dstlri brahim xana qouldular. Alm Ara-ye Naderinin verdiyi
mlumata gr, qounlar Brd yaxnlnda topladlar. brahim xann
mri il mtxssislr Kr ay zrind mhkm bir krp saldlar v
qounlar tinlik kmdn ayn o biri sahilin adladlar. Kr adla-
yandan sonra brahim xan qounlara bax keirdi. M.K.Mrvinin yazd-
na gr, brahim xan 32 minlik bir qoun dstsi toplaya bildi. Onlarn
tchizat sviyysi d brahim xan raz sald (135).
brahim xann bu yr Nadir ahla razladrlmamd. Ona gr
M.K.Mrvi onu xam xyallara dmkd qnayrd. Dorudur, Nadir ah
bylrbylik daxilind nizam v asayi yaratmaq n brahim xana b-
tn slahiyytlri vermidi. Ba ver bilck qiyamlar yatrmaq n
onun ixtiyarnda hrbi qvv d var idi. Amma Dastanda ba qaldran
qiyamlarn vaxtnda yatrlmamas onun hat dairsinin genilnmsin
sbb olmudu. slind, Nadir ahn hrbi faliyyti dvrnd burada
sabit bir vziyyt yaradla bilmdi. Blgnin mrkzdn uzaql, ar
tbii rait, mntqlr arasnda laqlrin zifliyi Dastanda qalxan qi-
yamn yatrlmasn xeyli tinldirirdi. Burada hrbi taprqlarn hya-
ta keirilmsi n qounlarn say da sas rt deyildi. brahim xan bu
chtlri nzr almadan Dastana doru hrkt balad ki, bu da
tkc onun qounlarn deyil, el zn d ciddi thlk qarsnda qoy-
du.
Kr ayn adlayandan sonra brahim xan Qax v Qanq hakimi lzgi
Usmiy mktub gndrdi v ondan tlb etdi ki, itat gstrmk istyir-
s qounlar n zruri olan rzaqla birlikd drgy glsin. gr Qax
v Qanq hakimi bu tlbi yerin yetirsydi, brahim xann qays il
qarlamal idi. Lzgi Usmi bu tklifi qbul etdi v bir sra asaqqallar-
la birlikd brahim xann drgsin gldi. brahim xann tlbi il o,
Dastan tayfalarnn hakimlri olan Byk Usmiy, hmd xana, am-
xala, Molla abana v Surxay olu Murtuzliy mktub yazd v onlar
da brahim xana itat gstrmy ard. Tayfa balar bu mktubda
yazlanlar qbul etmdilr v onlar hamisi brahim xanla dy hazr-
lamaa baladlar (136).
brahim xan bir mddt Kr ay sahilind dayandqdan sonra Qaxa
doru hrkt balad ki, orada itat gstrmyn Dastan tayfalarna
qar dylri tkil etsin. yriay adlayandan sonra brahim xann
qounlar blgnin sx meliklrin daxil oldu v tezlikl Qax qalasna
yetidi. brahim xan Car v Tala istiqamtind hrkt balamazdan v-
vl Qax qalasn mhkmlndirmyi mr etdi.Bu tdbir Car v Tala ha-
lisinin qfil hcumlarnn qarsn almaq n edilirdi.Qfil hcumlarn
qarsn almaq n htta Qax qalas il bir qdr aralda yerln A
Brc qalas arasnda qarovul xidmti tkil edildi. Bu qala hl ah
Abbas vaxtnda Car v Talaya hcumlarn tkili n dayaq nqtsi
kimi tikilmidi. brahim xan bir mddt gzls d itatsizlik yolunu
tutmu Car v Tala halisinin hr hans bir hcumu il qarlamad.
Hcumunu gzldiyi Car v Tala halisinin gz grnmmsi bra-
him xan mcbur etdi ki, glck faliyyt bard qoun balar v sr-
krdlrl mslhtlm aparsn.Onun mri il arlm toplantda
Grcstan srdar Xncan xan, Gnc hakimi Uurlu xan, Brd hakimi
- Uurlu xann qarda Hsn xan, irvan hakimi Mhmmdqulu xan
far, Maraa hakimi Mhmmdrza xan, rdbil hakimi mamqulu
xan, Dnbl camaatnn hakimi Murtuzqulu xan, Soyuqbulaq hakimi
lina xan v baqalar itirak edirdilr. Hakimlr v srkrdlr bel
mslht verdilr ki, btn tchizat Qax qalasnda saxlansn v qounlar
is A Brc qalasna trf hrkt etsin. Bu qalann tyind baqa bir
qalann tikilmsi d mslht bilinirdi. Hmin qalann Car v Talaya
hcum n bazaya evirmk olard. brahim xan bu tkliflri qbul
etdi v yeni qalann tikilmsin balamaq n lazmi gstrilr verdi
(137).
brahim xann qounlarnn yava-yava irlildiyini v tk bana
ona mqavimt gstrmyin tin olduunu grn Car yanlar Surxayn
v Byk Usminin yanna qasidlr gndrdilr v onlar birg mbari-
zy ardlar. Car yanlar yurd v mzhb xtrin birlikd mbariz
aparlmasnn zruriliyini onlarn nzrin atdrdlar. Mracit olunan
xslr eyni zamanda genilnmkd olan thlknin qarsn almaq
n birg mbariz aparlmasna raz oldular v 20 minlik dst Car
camaatnn yardmna gndrildi. Dastan dstlri birldikdn sonra
brahim xann qounlar zrin hcum etmyi qrara aldlar. Amma
brahim xan el etibarl mdafi mvqelri tutmudu ki, dastanllar
he dy balamadan geri qaytmal oldular.Yalnz Cara v brahim
xann qvvlrinin hrkt ed bilcyi yollar zrin nzart qruplar
gndrildi.Bu qruplar brahim xann mhafiz mvqelrinin trafnda
rastladqlar grc v irvan dylri qrupunu at tutsalar da, on-
lar zlri tin vziyyt ddlr v onlarn ox az salamat qab can-
larn qurtara bildilr. Bundan sonra brahim xann xorasanl czayir-
ilri irli atldlar v yerli halinin yaylaqlarn v snaqlarn l ke-
irdilr. brahim xan v onun dstsi z mvqelrini bir qdr d irliy
apard v gecni d irliy xarlm mvqelrd keirdi.
Sabah gn brahim xan azrbaycanl dylrin 2 minlik dstsin
gstri verdi ki,Car camaat yaayan mntqy yollansn v orada qar-
larna xan olarsa onlar qlncdan keirsin. Azrbaycanl dylr
carllarn yaay msknind ox az adamla rastladlar. Onlar da sir
edib geri qaytdlar. Bu kiik taprn icrasndan sonra brahim xann
qvvlri daha ciddi bir uur qazana bildilr. Car camaatnn el d
byk olmayan silahl dstlri mxtlif istiqamtlrd grnb dy
qouldular. Sldrm qayalarn v qaln melrin mdafi imkanlarndan
mhartl istifad edn carllar brahim xann dstsin qar tzyiqi
getdikc daha da artrdlar. irvan v Dnbl dstlrini irli atmaqla
v Xorasan czayirilrinin at qdrtindn istifad etmkl yerli dst-
lrin fallnn qarsnn alnmas n gstriln chdlr bir ntic
vermdi.Bel olanda brahim xann itkilri d oxald.Gzlnilmz isti-
qamtlrdn vurulan zrblr brahim xann dstsini xlmaz vziyyt
sald. Bel bir vaxtda Gnc hakimi Ziyadolu Uurlu xan brahim xana
yaxnlab ona dy meydanndan uzaqlama v thlksiz yer
kilmyi mslht bildi. brahim xan dy meydanndan uzaqlama
z n thqir hesab etdi v Uurlu xann tklifini qbul etmdi. Bu
arada Uurlu xan qar trfdn atlan tfng gllrindn birin tu
gldi. lm ayanda olan Uurlu xan qarda Hsn xandan da xahi
etdi ki, brahim xan thlkli zonadan uzaqladrsn. Uurlu xan onu da
lav etdi ki, gr brahim xana bir hadis z verrs Nadir ahn
qzbindn btn Azrbaycan od tutub yana bilr. Uurlu xan bu szlri
deyib qurtarmaa macal tapmam Hsn xan da tfng gllsin tu
gldi. Tbbs l alm yerli qvvlr mxtlif istiqamtlrdn bra-
him xann dstsini gcl at tutdular. Vziyytin getdikc daha da
arladn grnd digr srkrdlr d brahim xana dy meyda-
nn trk etmyi mslht grdlr. Amma o buna daha frst tapmad.
Car dylrini gllsi onu da tapd. brahim xan hyatnn son d-
qiqlrind yaxnlqdak aaclardan birin dayaqlanb imy su istdi.
Minba lixan byin verdiyi suyu in kimi o, gzn dnyaya qapad
(138).
1738-ci ilin sonlarna tsadf edn bu hadisdn sonra brahim xa-
nn dstsi prn-prn dd v bu dstnin xeyli az hisssi cann dh-
tli lmdn xilas ed bildi.
Lzgilr brahim xan tabuta qoyub yanna mhafizilr tyin et-
dilr. Onlar vaxtil brahim xan trfindn Tbrizd zindana atlm 16
nfr lzgi srkrdsinin v tayfa basnn azad edilcklri tqdird
tabutu qaytarmaa hazr olduqlarn bildirdilr. ks tqdird onlar bra-
him xann csdini yandrmaqla hdldilr. Htta bir mddtdn sonra
brahim xann csdini tabutdan xarb aacdan asdlar v dedilr ki,
hbsd olan lzgilr zab kdiklri mddtd brahim xann csdi d
bu zab kckdir. Sonradan lzgilrin vasitiliyi il Tbrizd hbs-
d olan 16 nfr zindandan qarld. Onlar azad olandan sonra lzgilr
brahim xann csdini yandrdlar.
Qarda brahim xann facili lm haqqnda xbr Nadir aha Pia-
vr trafnda olanda atdrld. Bu vaxt Nadir ah Piavrin l keiril-
msindn ox mmnun olmu v qounlara da bir ne gnlk istiraht
vermidi. Bu vaxt Tbrizdn gln iki nfr apar - Turabli xan Gn-
cli v Abdulla by Zurabadi zlrini Nadir ahn drgsin yetirdilr.
Nadir ah qardann ldrlmsini ox byk znt v qss il qar-
lad v htta srkrdlrinin qarsnda hnkrt il alamaqdan bel
zn saxlaya bilmdi. Shri gn Nadir ah yanlarn v srkrdlrini
toplayb n etmk lazm gldiyi bard mslhtlm apard. O geri
qaydb brahim xann qisasn almaq istyirdi. Amma srkrdlri v
yanlar il mslhtldikdn sonra z bel bir qnat gldi ki, Pia-
vrdn geri qaytmas qounlar n thlkli ola bilr. Ona gr Nadir
ah Hindistan yrn davam etdirmyi qrara ald. Qounlarnn tc-
rbli srkrdlrindn olan miraslan xan Qrxln brahim xann
yerin Azrbaycan bylrbyi tyin edib Tbriz gndrdi.
Nadir ah zlynd sz verdi ki, Hindistan yrndn geri qay-
dandan sonra Dastana qoun ksin v Dastan tayfalarndan brahim
xann qisasn alsn. Bu bard o, brahim xann vladlar qarsnda da
sz verdi. Mlum olduu kimi, onun xatirsin brahim xann ikinci
olu olan Mhmmdli by Nadir ah trfindn brahim xan
adlandrld. Nadir ah dorudan da Hindistan yrndn sonra vvlc
Trkstana, sonra da Dastana qoun kdi. Amma gzlnildiyi kimi
Nadir ah Dastanda dantlara, talan v qartlr yol vermdi. O,
Dastan tayfalarnn srkrdlrini toplayb onlara byan etdi ki,
brahim xann facili lmn gr Car v Tala camaatn gnahndan
keir. Nadir ah mid edirdi ki, onun bu sxavtini Dastan tayfalar
lazmnca qiymtlndirck v Nadir aha itatlrini davam etdircklr
(139).
M.K.Mrvinin yazdqlarndan bel mlum olur ki, liqulu xan atas
brahim xann Dastana qoun kmsinin sbblrini aradrmd. H-
min aradrmann nticsi kimi mlum oldu ki, brahim xann Dastana
qoun kmsinin bir sbbi d srkrdsi Smd by Tbrizinin thrik-
lrin uymas idi. Smd by tkrar-tkrar onun yannda bildiribmi ki,
grk qflt uymayasan, yerind hrktsiz qalsan Nadir ah trfindn
qtl yetiril bilrsn. Smd by brahim xan htta ona da thrik edib-
mi ki, Dastan nzart altna alb Nadir ahdan aralanmaa alsn.
M.K.Mrvi bu mlumatlarn doru olub-olmadna mnasibtini bil-
dirmdn Nadir ahn Smd byi qtl yetirdiyini bildirir. Qtl ediln-
dn sonra Smd byin btn var-dvlti xzinnin hesabna msadir
edildi.
Qarda brahim xann qtlindn sonra Nadir ah ona olan mhb-
btini onun vladlarna istiqamtlndirdi. Nadir ah qeyd edildiyi kimi,
istr liqulu xan, istrs d Mhmmdli byi z vladlar kimi se-
virdi. Xsusn, liqulu xan xsusi qays altnda saxlayr v ona ms-
uliyytli vziflri taprmaqdan da kinmirdi. liqulu xan da gndn-
gn tcrbsini artrd v kifayt qdr tcrbli bir srkrdy ev-
rildi. catin v zmkarlna gr Nadir ah onu htta sfpozan ad-
landrrd. Amma hyatnn sonlarna yaxn Nadir ahla liqulu xan ara-
snda ox ciddi tfriqlrin sas qoyuldu ki, bu da Nadir ah xandan
n facili sonluqla baa atd.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s. s. 128, 189
2. Yen orada, s. 156
3. Yen orada, s. 240
4. Qodusi M.H. Nadername. Xorasan, 1339, s. 462
5. Larudi N. Nader pesr-e mir. Tehran, 1383, s.30
6. Mrvi M.K. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran, 1374, s.6
7. Yen orada
8. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye... , s.633; Qodusi, ... s.33
9. lirza far Cm. iri ba mir. Tehran, 1373, s.33
10. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.6
11. Yen orada
12. Yen orada, s.7
13. Qodusi ... s.46
14. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.10
15. Yen orada
16. Yen orada
17. Yen orada, s. 35
18. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.128; Qodusi .. s.462
19. Ncmi N. Nader ah. Oqab-e Kelat. Tehran, 1382, s.21; Larudi ...
s.30
20. Semnani Pnahi. Nader ah. Tehran, 1382, s.30
21. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.13
22. Yen orada
23. Astrabadi M. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi. Tehran, 1368, s.271
24. Yen orada, s.273
25. Qodusi ... s.462
26. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.322
27. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.326
28. Hanvey C. ... s.9
29. Qodusi .. s.463
30. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
.. s.66
31. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
.. s.78
32. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
.. s.80
33. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
. s.120
34. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
... s. 298
35. Alm Ara-ye Naderi,
c.I,
.. s.299
37. Yen orada, s.352
38. Yen orada
39. Yen orada, s.353
40. Yen orada, s.354
41. Yen orada, s. 355
42. Yen orada, c.II, ...s. 550
43. Yen orada, c.I, .. s. 425
44. Yen orada, c.II, ... s.801
45. Yen orada, s.868
46. Yen orada, c.III, ... s.919
47. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.27
48. Frezer C. Tarix-e Nader ah far v moxtsr z tarix-e slatin-e
mool dr hend. Tehran, 1363, s.148
49. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.51; Qodusi ... s.467
50. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.163
51. Yen orada
52. Yen orada, s.164
53. Yen orada, s.166-167
54. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.98
55. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.238
56. Yen orada, s.239
57. Yen orada
58. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.125
59. Yen orada, s.125
60. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.382; Alm Ara-ye Naderi, c.II, ...
s.571
61. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.573
62. Yen orada
63. Yen orada, s.574
64. Yen orada, s.577
65. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.577-578; Tarix-e Cahanqoa-ye
Naderi ... s. 383
66. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.579; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 385
67. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.585
68. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.586; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ...
s. 384
69. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.587; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ...
s. 385
70. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.588
71. Yen orada, s.591-592
72. Yen orada, s.602
73. Yen orada, s.603
74. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.201
75. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.606
76. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s.406-407
77. Yen orada, s.406
78. Larudi N. ... s.135
79. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 407
80. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ...s.622
81. Yen orada
82. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.625; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s. 407
83. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.625
84. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.627; Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi
... s.433
85. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.628-629
86. Yen orada, s.630-631
87. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.204
88. ^OKKapT H. Hagup fflax. EaKy, 2004, c.211, 212; Hanvey C. ...
s.183
89. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.766
90. Yen orada, s.767
91. Yen orada
92. ^OKKapT H. c. 215
93. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ...s.767
94. Yen orada, s.770-771
95. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.785; Qodusi ... s.340
96. Alm Ara-ye Naderi. C.II, .. s. 787; ^OKKapT H. ... c. 217
97. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.851; Cemnani Pnahi ... s.99
98. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.852; Hdis-e Naderahi. Tehran,
1382, s.210
99. Qodusi ... s.346
100. Yen orada
101. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.852
102. Yen orada
103. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.853; Padri Bazen Feransvi.
Nameha-ye tbib-e Nader ah. Tehran, 1365, s.22
104. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.853
105. Qodusi ... s.347; Sayks Persi ... s.386
106. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.853
107. Larudi ... s. 243
108. Nader ah. Axrin kebrqoa-ye ... s.633
109. Hdis-e Nader ahi ... s.29
110. Qodusi ... s.468;
111. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.490
112. Yen orada, s.545
113. Yen orada, s.559
114. Yen orada, s.568, 569
115. Yen orada, s.570
116. Moqtder Q. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383, s. 77
117. Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.725
118. Yen orada, s.729
119. Yen orada, s.748-749
120. Qodusi ... s.468
121.Alm Ara-ye Naderi. C.II, ... s.876
122. Yen orada, s.879-880
123. Yen orada, c.III, ... s.909
124. Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi ... s. 542
125. Alm Ara-ye Naderi. C.I, ... s.10
126. Yen orada, s.54
127. Yen orada, s.103
128. Yen orada, s.105
129. Yen orada, s.105-106
130. Yen orada, s.157
131. Yen orada, s.160
132. Yen orada, s.161
134. Yen orada, s.650, 652
135. Yen orada, c.II, s.666, 667
136. Yen orada, s.669
137. Yen orada, s. 669
138. Yen orada, s. 675-676
139. Yen orada. S.868
VIII F SL
NADR AHIN FZK V M N V- XLAQ
KEYFYY TL R
1. Nadir ahn fiziki v mnvi keyfiyytlri
Nadir ahn srkrdlik istedad, hrbi potensial, dygnlik qa-
biliyyti onun fiziki keyfiyytlri il vhdt tkil edirdi. Gcl fiziki
keyfiyytlr malik olmadan Nadir ah n trafna dst toplaya bilr-
di, n qoun tkil ed bilrdi, n d farlar dvltini yarada bilrdi.
Nadir ah dnya tarixind nadir xslrdndir ki, onun frdi fiziki g-
c strateji hmiyyt ksb etmidir. Baqa szl, mhz fiziki keyfiy-
ytlri v onlardan mhartl istifad edilmsi Nadir aha byk bir
dvlt yaratmaa imkan verdi. O, mhz gc keyfiyytlrindn qaynaq
alan dygnliyi il uzaq yalt kndlrinin birindn blgd nfuz
sahibi olan bir imperiyann yaradlmasna nail oldu. Nadir ahn qo-
unlar onun yaratd dvltin daya v srkrdlik potensialn re-
alladran bir qvv olduu kimi, Nadir ahn xsi-fiziki gc bu qo-
unlarn hrktverici qvvsi idi. Nadir ah qounlarn byk uur-
larnn tkilats olduu kimi, eyni zamanda bu qounlarn vuran li
idi. ox az dy tapmaq olar ki, Nadir ah dy kimi qoun dst-
lrinin nnd getmsin. Yalnz onun ahlq dvrnn sonlarna yaxn
bzi dylrd itirak etmdiyini grmk olar. ahlna qdrki
dylrinin v ahlnn sas dvrnn dylrinin ksriyytind
Nadir ah lind tbrzin v ya qlnc dyn n qaynar nqtlrind
dmn gz amaa imkan vermzdi. Vuran linin gc, daxili
enerjisinin sonsuzluu, dzmlly v yorulmazl etibar il Nadir
ah z masirlrini, zndn sonra dnyaya glmi byk srkrd-
lri, habel tarixilri v tdqiqatlar da heyrt iind qoymudu.
Nadir ah salam v atletik bdn quruluuna malik idi. Xarici g-
rnn gr onu qoun daxilind uzaqdan semk mmkn idi. rq
mnblrind onun xarici grn haqqnda el d geni mlumatlara
rast glmk mmkn deyil. Bu bard daha geni tsvvrlri qrb
mlliflrinin yazdqlarndan ld etmk mmkndr. Nadir ah x-
sn grm bir ne qrb mlliflrinin srlrind onun fiziki keyfiy-
ytlri haqqnda maraql qeydlr vardr. Bel mlliflrdn biri olan
Ceymz Frezer Nadir ahla rastlaanda bu byk fateh 55 yalarnda
imi. Nadir ah bu yanda da fiziki gc v enerjisi il frqlnirmi.
Mllif gr, hmin vaxtda da Nadir ah salam bdn quruluuna
malik idi. Boyu 180 sm-dn artq imi. Onun qaln qalar v byk
gzlri var idi. Mllif gr, Nadir ahn canl v clbedici sifti var
idi v bel bir sift az-az adamlarda rastlamaq olarm. Gnin a-
lar v havann mxtlifliyi is onun hrsin dzmllk v mr-
danlik xallar vurmudu (1).
Baqa bir qrb mllifi - Uilyam Kokkel Nadir ahn 50 ya olan-
da onunla rastlabm. O da Nadir ahn boyunun 180 sm-dn yuxar
olduunu tsdiq edir. Onun qeydlrin gr, Nadir ah mtnasib v
gcl bdn quruluuna malik idi. Bdnind kkly meyl varm.
Amma gndlik grgin faliyyti onun bu kklm meylinin qarsn
alrm. U.Kokkel onu da lav edir ki, Nadir ahn qara v nfuz-
edici gzlri, bir-birin birlmi qalar var idi. Mllif Nadir ah
xarici grnn gr o vaxta qdr rastlad n cazibli kiilrdn
biri sayrd v bildirirdi ki, uzun mddt aq havada v gn altnda
qalmas onun siftini qaraltm v tsirliliyini daha da artrmd (2).
C.Hanveyin srind d Nadir ahn fiziki keyfiyytlri haqqnda
maraql qeydlr vardr.O bildirirdi ki, Nadir ahn xarici grkmi onun
sadliyindn xbr vermkl qzbli olmad bard d tsvvr ya-
radrd. C. Hanveyin yazdna gr, Nadir ahn sift quruluu iranl-
larn sift quruluundan frqlnirdi v daha ox girdliyi il seilirdi.
O, Nadir ahn burnunun da iranllarn burnundan frqlndiyini vur-
ulayrd. Amma onun hans formada olmasn xatrlatmr. Mllif da-
ha sonra lav edirdi ki, Nadir ahn salar qara, gzlri iri v n-
fuzedici, aln hndr, sifti qarabuday, bdni gcl, iyinlri qaba-
a xm kild idi. Danmaa balayanda onun sifti heybtli bir
kil alrd. C.Hanvey onu da lav edirdi ki, onun cismani gc gr-
dy ilr tsirsiz tmrd. Tbit ona fvqlad bir gc vermidi
v vaxt tdkc bu gc daha da artrd. Hmin gcn saysind Na-
dir ah tbrzin kimi bir silahn yararll haqqnda yeni bir tsvvr
yaratd. Bu silah uzun mddt idi ki, dylrd istifad olunmurdu,
ona evik v tsirli bir silah kimi baxlmrd. Lakin Nadir ah qolunun
gc hesabna bu silaha yeni bir hyat verdi. Onun tbrzinl en-
dirdiyi zrb dmnlrin qara gnlr gtirrdi (3). Yuxarda qeyd
edildiyi kimi, tbrzini mhartl iltdiyin gr Nadir ah bzn
Tbrzin xan kimi d arlard.
Baqa bir qrb mllifi bildirir ki, Nadir ah tkbbrl v qorxu
bilmz bir xsdir. Onun simas imperator simasna bnzyir. El bil
ki, tbit onu hkmdarlq n yaratmdr. Hyatnn balancnda
rastlad tinliklr onun zllrini mhkmlndirmidi. O n tin
mqqtlri kmy qadir idi v ona gr d apard dylrd
qalib olurdu (4).
Mhmmd Bax Aub adl hind mllifi Hindistan yr
zaman Nadir ah grmd. Bu zaman Nadir ah artq 50 yan t-
md. Mhmmd Baxn yazdna gr, Hindistan yrn baa
vurub geri qaydanda Nadir ah ox evik grnrd. Onun mhkm
bdn quruluu var idi, ox gmrah idi, salar v blar qara rng
boyanmd (5).
Nadir ah mrnn sonuna qdr gcl bdn quruluunu, evik-
liyini, yorulmazln qoruyub saxlaya bilmidi. Bir trfdn itirak
etdiyi ar v uzunmddtli hrbi yrlr, digr trfdn d ahid-
lrinin yazdqlar bunu sbut edir. Dorudur, ar l hyatnn onun
shhtind myyn izlr buraxdn da inkar etmk olmaz. Bununla
bel, Nadir ah hyatnn son illrind bel kifayt qdr gcl fiziki
keyfiyytlri il seilirdi. Onun hyatnn son illrinin ahidi olmu
Pyer Bazen yazrd ki, Nadir ahn salar aarsa da, b v saqqal
qara rngd idi. Bdni gcl, qamti hndr v mtnasib idi. O
daha sonra Nadir ah bel tsvir edirdi: sifti oval klinddir, h-
rsind bir solunluq vardr, burnu byk v bir qdr donqardr, az
bykdr, alt doda st dodana nisbtn irli xmdr. Kiik v
iql gzlri vardr, bax nfuzedicidir (6).
Uaq yalarndan tsrrfat hyatnda bymsi v daimi fiziki
grginlik Nadir ahn fiziki keyfiyytlrini d tkmilldirmidi. Bu-
nun n idi ki, evikliyini v zhmtsevrliyini qoruyub saxlaya bil-
midi. Qarsna xan problemlrin hllini he vaxt uzatmazd. Htta
hrbi yrlr zaman da divan ilrini davam etdirir v buna lazm
olan qdr vaxt ayrrd. Nadir ah istiraht etmyi d bacarrd. Onun
istirahti zn yaxn olan yanlar il axamlar rab imkdn v ya
da xanmlarnn yannda vaxt keirmkdn ibart olurdu. Amma hr
iki halda Nadir ah ifratla varmazd, divan v srkrdlik ilrini -
rab imy v qadnla ylnmy qurban vermzdi. Nadir ah yalnz
gnn ilrini baa vurandan sonra istirahtgahna kilr v ya da z
hrmxanasna yollanar, shri gn is erkndn yen z ilrini
davam etdirrdi.
Nadir ahn bir vaxtlar gcl v mstedici ikilr meyl etmsi
haqqnda da mlumatlar mvcuddur. Hmin ikilr arasnda araq da
olmudur. Amma Nadir ah iki aludsi deyildi v iki mclisini ey-
irt mclisin evirmzdi. Mnblrd v tdqiqat srlrind Nadir
ahn ikidn mst olmas haqqnda mlumatla rastlamaq mmkn
deyildir. Amma sonradan Nadir ah araq imkdn uzaqlad v yeri
dnd rab imkl kifaytlndi. C.Hanvei bildirirdi ki, rab i-
mk Nadir ahn qli v cismani gcn artrrd (7). Hm d qdrin-
d rab imk, n yaxn adamlarn sfry dvt etmk Nadir ahn
yorunluunu da unutdururdu.
rab imkl bal Nadir ah ox ciddi normalara riayt edirdi. O
he vaxt gndz, divan v qoun ilri il mul olduu vaxtlarda v
gn baa atmam rab mclislri qurmazd. Bel mclislr adtn
gec dznlnrdi. O, rab mclisin ox az adam dvt edr v bu
zaman rab mclisind qoun v divan ilri haqqnda shbt aparl-
masna imkan vermzdi. Baqa szl rab mclisind Nadir ah dn-
yvi ilri tamamil unudub istiraht etmy alard. Sfrsin dvt
etdiyi xslrin is yersiz shbtlr etmsindn xolanmazd. Tdqi-
qatlar Nadir ahn bu xarakteri il bal C.Frezer istinadn maraql
bir hadisni nql edirlr. Bir df Nadir ahn rab mclisin dvt et-
diyi iki nfr yaxn yan rab indn sonra shbtlrin bir qdr
srbstlik verirlr v bzi msllr zr htta Nadir aha mslht-
lrini sylmkdn bel kinmirlr. Nadir ah bundan qzblnir v
drhal onlarn hr ikisinin boynunun vurulmasn mr edir v lav
edir ki, bu nadan insanlar Nadirqulu il Nadir ah arasndak frqi hl
gr bilmyiblrs, onda onlar lm layiqdirlr (8).
Nadir ahn qidalanmas son drc ciddi idi. Saray mtbxinin
dbdbsindn uzaq olan Nadir ah mitd d sad idi v ox vaxt
onun qidas dylrinin v srkrdlrinin qidasndan frqln-
mzdi. Tdqiqatlar da vurulayrlar ki, byk bir dvltin ah olma-
sna baxmayaraq Nadir ah ox vaxt el dy yemyi yeyirdi v
onun mtbxinin hazrlad yemklrl, qoun mtbxinin hazrlad
yemklr arasnda frq d olmazd. O z srkrdlrinin d qidalanma
zaman ciddi normalara ml etmsini istyirdi. Nadir ah yemk sf-
rsi arxasnda yarm saatdan artq oturmazd. Xsusil, dy vaxtla-
rnda Nadir ah ox az yemkl kifaytlnrdi. ox vaxt cibind qov-
rulmu noxud olard v onunla aclnn qarsn alard. Sfr arxa-
snda onun yemklrinin sasn dy tkil edrdi (9).
Nadir ah Blx v Herat yemilrini d ox sevirdi. Mlumdur ki,
htta Hindistan yrnd olanda bel Nadir aha dvlrl yemilr
gndrilmidi.
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ahn geydiyi libaslar da ox
sad v ciddi idi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah hr eydn
vvl ba geyimind dyiiklik etdi v sfvililr dvrndn frqli
olaraq ba geyimind yeniliklrin tbbskar oldu. Libaslarnda is
daha ox nnvi v rahat geyimlr stnlk verirdi. C.Hanveyin
yazdna gr, Nadir ahn libas altndan cvn geymsi haqqnda
da sz-shbtlr gzirdi. Onun fikrinc, cvndn xsi mhafiz va-
sitsi kimi istifad olunurdu. Amma bu bard mnblrd tsdiqedici
bir mlumat yoxdur. Nzr alnsa ki, Nadir ah htta dy snasnda
bana dbilq qoymazd, onda onun adi vaxtlarda, xsi mhafizi-
lrinin trafnda cvn geymsi el d inandrc deyil. Tarixdn d
mlumdur ki, Nadir aha qar bir ne sui-qsd odlu silah vasitsil
edilmidi. Cvn is onu odlu silahdan qoruya bilmzdi.
Hindistan sfrindn oxlu var-dvltl qaydandan sonra Nadir
ahn geyimind d znginlik artd. C.Hanvey yen eitdiyi shbtlr
sasnda yazr ki, Nadir ah bir ox hallarda lind byk firuz gz-
dirrdi. Hindistan yrndn sonra libaslarnda olan qiymtli dalarn
say da artd. Nadir ahn adr v svari tchizat da znginliyi il
tdqiqatlarn diqqtini clb edir. Deyiln gr, Nadir ahn drd
dst mkmml yhr-yyni olub v hr bir dst d qiymtli dalarla
bzdilibmi. Nadir ahn adr v bu adrn astar n zrif v qiy-
mtli materialdan, n bacarql ustalar trfindn hazrlanm v n
qiymtli rsmlrl bzdilmidi (10).
Nadir ahn fiziki keyfiyytlri arasnda tdqiqatlarn diqqtini
clb edn mqamlardan biri d onun gcl v amiran ss malik ol-
mas idi. Malik olduu ss dy meydannda Nadir ahn tsirli silah-
larndan birin evrilirdi. z gcl ssi il Nadir ah bir trfdn gs-
trilrini dylr atdrrd, bir trfdn d hmin ssin sfr-
bredici gc il dylrini yerindn oynadrd. Onun tk rpdici
nrsi dmni d z halsindn xarrd. Mvcud olan mlumatlara
gr, 100 metr msafdn Nadir ahn hndr ssl elan etdiyi mr-
lri aqca eitmk olard. Htta bu keyfiyytin gr, Nadir ah traf-
da ss xarmd. Ser Con Malkolmun yazdna gr, Nadir ahn
hndr ss malik olmas Osmanl sultan Mahmudun da qulana
atbm. Onun da yannda hndr ss malik bir xidmti var imi.
Nadir ahn he d n hndr ss malik olmadn v daha hndr
ssli xsin mhz onun dvltind olduunu sbut etmk n hmin
xs sfir siftil Nadir ahn yanna gndrildi. Mllifin yazdndan
bel mlum olur ki, Osmanl dvltindn gln elinin hndr ss
malik olmas Nadir ah da maraqlandrr v o, kimin daha hndr s-
s malik olmasnn yoxlanlmasna razlq verir. Nadir ah sonradan
tsdiq edir ki, dorudan da Osmanl nmayndsi daha gur ss ma-
likdir. Hmin elini yola salanda Nadir ah bir daha Osmanl sultanna
salam gndrir v bel bir ss malik olan xsin onun yanna eli ki-
mi gndrilmsindn ox mmnun olduunu bildirir (11).
Nadir ah ox gcl hafizy d malik olmudu. O btn srkrd-
lrinin, nsiyytd olduu dylrin adlarn, onlarn yax xidmt-
lrini yadnda saxlaya bilirdi. Say 100 mini tn v daim yeniln
qoun daxilind oxsayl srkrdlrin v qoun balarnn adlarn
yadda saxlamaq Nadir ahn masirlri arasnda heyrt douran daha
bir keyfiyyti idi. Deyiln gr, Nadir ah 40 yandan sonra yazma
v oxuma da yrnmidi. Nadir ah eyni zamanda mnilri trfin-
dn yazlan mrlri d uzun mddt xatrlayrd. Nadir ah zehninin
v zkasnn itiliyi il d seilirdi. n mrkkb dy raitind Na-
dir ah mvcud vziyyti, ona tsir ed bilck amillri, x yollarn
v s. oxlu sayda msllri qsa zaman rzind dyrlndirib dzgn
qrarlar qbul etmyi bacarrd. Qbul etdiyi qrarlarda qtiyyt n-
mayi etdirirdi v bu qrarlarn icrasnda da trddd gstrmzdi.
Onun nzrind trddd v bh qarya qoyulan vziflrin hyata
keirilmsi n n byk mane v thlk idi.
Xarakterinin myyn ziddiyytli chtlrin baxmayaraq, Nadir
ah yenilmz v ly glmz bir mnvi potensiala malik idi. Mhz
bu mnvi keyfiyytlri nticsind Nadir ah viran qalm mml-
ktd on minlrl, yz minlrl insann daxilind inam ccrtilri ya-
ratd, onlarn etibarn qazanmaqla mumxalq amallar trafnda bir-
ldirdi, gclrini sfrbr edib blgnin gclnmkd olan dvlt-
lrini diz kdrd, Sfvi dvltinin paralanm razilrini yenidn
birldirdi. Nadir ah trafnda toplad insanlarda, hmin insanlarn
tmsil etdiyi tayfalarda v btnlkd xalqda daxili bir inam yaratd,
xalqa yeni bir ruh verdi, onu ayaa qaldrd. Uzaq yaltd adi bir ai-
ldn xm Nadir ah dnyann n byk fatehlrinin arzu ed bil-
cyi bir qoun yaratd, dylrin, srkrdlrin v btnlkd qo-
unlarn itirilmi nfuzunu zn qaytard, hrb tarixin yeni shiflr
yazd. Nadir ahn byk srkrdlik istedad yz minlrl mxtlif
insanlarda fikir yekdilliyi yarada bildi. Btn bunlarn nticsind Na-
dir ahn qounlar byk v vahid bir orqanizm, urlu dy ma-
nna evrildi.
Nadir ahn mnvi keyfiyytlri ilk nvbd valideynlrindn al-
d trbiydn v trk mitinin nnlrindn qaynaqlanrd. Yuxa-
rda qeyd edildiyi kimi, atas mamqulu lm ayanda olanda da olu
Nadir verdiyi yd-nsihtlrl vidalad. mamqulu tkidl oluna
bildirdi ki, vtnini unutmasn, farlarla v tabeiliyind olanlarla
rhmli olsun, sitmkarlqdan uzaq olsun, qardana diqqtli olsun,
axirt dnyasn yaddan xarmasn v bu gnk iini sonraya
saxlamasn (12).
Olu Rzaqulunun kor edilmsindn sonra keirdiyi psixoloji sar-
sntlara qdr Nadir ah demk olar ki, bu nsihtlrin hamsn ld
rhbr tutdu. Atasnn tvsiy etdiyi kimi, Nadir ah axirtini yaddan
xarmad. O, etiqad adam idi v din ballnda fanatikliy yol
verms d v dini siyast sviyysin qaldrmasa da, dinin v mz-
hbin inanan bir xs idi. Balad n tin ilrd yaradann ilti-
masn istyr v daxiln d ona tapnard. Nadir ah znn drin eti-
qadn qounlara da alamaa v dini inanc faliyyt ilhamna evir-
my alard. Nadirin din inam tvkklly evrilmmidi. O
z faliyytini dini inancn meyarlar zrind qurub v planladr-
dqlarn hyata keirmk n yorulmaz qvv srf edn v bu yolda
yaradandan kmk dilyn v faliyytinin nticsini ld etdikdn
sonra yaradanna sonsuz kranln bildirn bir xs idi. Dini dyr-
lr istinad etmkl Nadir dylrinin daxili enerjisini z xar-
maa da alrd. Msln, bdali fqanlar il Kafirqala trafndak
dylr zaman Nadir z qounlarn ruhlandrmaq n Qurandan
surlr oxudu v hmin surlrin mnasn aqlad. Onun istinad et-
diyi surd bildirilirdi ki, dmn arxa evirmkdns lmk daha
yaxdr (13).
Nadir dylrini dini dyrlr tapnmaa da arrd v on-
larda yaranan daxili inam son drc gcl olan dmn zrind
tarixi qlb almaa imkan verirdi. Nadir keirdiyi dylrin n ar
mqamlarnda zn gylr tutub yaradandan zn v dyl-
rin kmk istyrdi. Msln, Hindistan qounlar il sas dyd
ar vziyytin yarandn grnd Nadir ah yen yaradanndan k-
mk dildi. M.K.Mrvinin yazdna gr, Nadir ah zr-ziba il b-
zdilmi atndan yer endi. ahlq tacn bir knara qoyub zn yer
toxundurdu v Allahdan iltimasn bel etdi: Ey murad qaplarn
aan, ey sadt yolumu gstrn ... snin yolunun aiqlrinin haqq
xtrin, drgahna pnah aparanlarn hrmti xatirin, shr tezdn s-
nin eqinl yuxudan oyananlarn xatirin, drdli xstlrin sinlrinin
ah xatirin, yetimlrinin gzlrinin yalar xatirin, dul qadnlarnn
yanql rklrinin drdlri xatirin, li Murtuzann hrmti xatirin,
imamlarn xatirin bu bndn ta buyur v bu tufana dm sgr-
lr nicat ver (14).
Grgin dylrdn qlb il xandan sonra da Nadir ah Allah-
na kranlarn bildirr v namaza oturub ibadt edrdi. Bzi vaxtlarda
Nadir ah Allahn ona qismt etdiyi qlb vzind sbh qdr iba-
dtini davam etdirrdi (15).
Szsz ki, btn bunlar hams qounlarn gz qarsnda ba ve-
rirdi v Nadir ahn yaradana tapnaraq, onun kmyin arxalanaraq
zmkarlq v yorulmazlq gstrmsi dylrin d sirayt edirdi
v yaradann kmyin inam onlara yeni bir ruh v qvv verirdi.
Nadir ah sfrlrdn v hrbi yrlrdn sonra Mhd glr-
dis, mtlq mam Rzann mqbrsini ziyart edr v yaradana da
kranln bildirrdi (Nadir ahn din mnasibti bard aada
daha trafl danlacaqdr). Bir szl dini inanclarndan Nadir ah
lav bir qvv alard.
Nadir ahda vtn tssb ox gcl idi v qounlar da bu ideya
trafnda sfrbr ed bilmidi. Htta uaq yalarndan xarici mdaxi-
llrin, talan v viranedici yrlrin ahidi kimi, Nadir doulub boy
atd yurdun min-amanlq irisind olmasn arzu edrdi v onun
ilk dstlri d mhz knar tayfalarn talan yrlrinin qarsnn
alnmas n yaradlmd. Nadir ilk nvbd yaxnlar arasnda yurd,
vtn tssbkeliyini hrktverici qvvy evirdi v sonra da bu
ideyan daha ox insana alaya bildi. lk nvbd Kelat v bivrd
onun n yurd v vtn idi. Nadir dylrdn, uzun sfrlrdn im-
kan tapan kimi doulub bydy yurda qaydar v doma yerlri
ziyart edrdi. Mnblrd d Nadirin doulduu mkan Nadir n
Hbbl vtn kimi xatrlanr (16). Nadir ah mrnn sonlarnda da
ailsini thlksiz yer kimi mhz Kelata gndrmidi.
Geni planda is Nadir Sfvilr dvltinin tssbkei idi. Bu b-
yk xandann yaratd dvltin xarici qvvlr arasnda paralan-
mas Nadird d daxili bir nigaranlq yaratmd. Bunun nticsi ki-
mi, Nadir hm trafna toplad qounlarda, hm d btnlkl xalq-
da itirilmi torpaqlarn tssbn oyatd v onun hakimiyyt qdrki
faliyytind milli-qurtulu alarlar ox gcl idi.
Bir sra tdqiqat srlrind Nadir ah dnyann n byk srkr-
dlri il mqayis olunur. Hmin srkrdlr arasnda Makedoniyal
sgndr, mir Teymur, Byk Fridrix, Napoleon v baqalar da var
idi. Bu srkrdlrin bzilri Nadir ahdan vvl, bzilri ondan sonra
yaamdlar v onlar da Nadir ah kimi fatehlik istedadndan baqa
dylrinin v srkrdlrinin qlbind dy ruhu v frtnas ya-
ratmaq qabiliyyti il seilirdilr. Makedoniyal sgndrin v mir
Teymurun fatehliyi haqqnda dastanlar Nadir aha da atmd v Na-
dir ah bu srkrdlrin uurlarn bir meyar kimi d qbul edirdi.
Xalq arasnda Nadir ahn mam lidn gc-qvv almas haqqn-
da da rvaytlr mvcuddur. Bu da he bhsiz ki, Nadir ahn nicat
verici faliyytinin mqddslr trfindn dstklnmsin, Nadirin
mnvi keyfiyytlrinin d hmin mqddslrin inanclarndan cil-
vlnmsin minlik yaratmaq arzusu il bal idi. Mvcud olan rva-
yt gr, Nadir hl cavanlnda ikn Hzrt lini grm v para-
lanb dalm lksinin birldirilmsi n ondan xeyir-dua almd
(17).
Dnyann mhur fatehlrindn olan mir Teymura qar Nadir a-
hn daha yaxn mnasibti var idi. Mvcud olan ksad mlumatlardan
bel qnat glmk olar ki, Nadir ah mir Teymuru rqin byk
fatehi hesab edirdi v mir Teymurun fatehlik zmti hmi onu
zn clb edirdi.
Alm Ara-ye Naderid Nadir ahn mir Teymurla olan bal-
lqlar haqqnda myyn mlumatlar z ksini tapmdr. Bu mqam-
lardan biri rvayt xarakteri dayr v Nadir ahn cavanl il bal-
dr. He bhsiz ki, rvayt xarakteri dasa da hmin mqamn bu
mnby dmsi tsadfi deyildir. Yqin ki, mnb mllifi Nadir
ahn mir Teymura olan mnasibtini bilirdi v ona gr qiyabi d
olsa mir Teymurun tvsiylri bu mnbd Nadir atdrlmd.
Ad kiln mnbd olan mlumata gr, Nadir, Babali byin
xidmtind olarkn bir df Kelat drsin getmli olur. Nadir gecni
yanndaklarla birlikd hmin mkanda v aq havada keirmli olur.
Gec yars yuxudan aylr v uzaqda, qayalqlarn arasnda bir in
parldadn grr. Nadir hmin istiqamt getmli olur. Yaxnlaan-
da mlum olur ki, onun gzn grnn iq bir maarann qarsna
zncirlnmi jdahann azndan pskrn od imi. Nadirin jdahaya
atd ox yaxnlqdak dalara dyir v jdahann baland dalarn
paralanmas il o, azad olur v qab gzdn itir. Nadir shr qdr
orada gzlmli olur. Shr aydn olur ki, Nadir dolanbac yollar olan
bir maarann qarsndadr. Maarann balancnda qoyulan da
lvhnin zrind yazlbm ki, bu maaraya daxil olan xs dvrn
sahibi-Nadiri olacaqdr. Lvh zrind daha sonra yazlbm: Bil
v agah ol ki, mn Teymur Gurganam (Qurqan). 36 il padahlq etdim,
ran, Turan, rusu, Alan, qpaq llrini, zlmtlr srhdin qdr
Misiri, am, Konstantinopolu v tamam Osmanl mmlktini Avro-
pann srhdin qdr, bu trfdn Hindistan, Sindi Dekn srhdin
qdr ial etdim. Xorasana atanda Kelat hli tmkinlik gstrmdi
v asilik yolunu tutdu. Onlarn yanna nmayndlr gndrdim. On-
lara and-peyman atdrb xatircm etdim v onlar hzuruma gldilr.
Onlarn oxlu mlakna toxunmadm. Amma ryimd bir dyn
baland ki, indiy qdr he kim yalan demmim v burada srvt
paylayb yalan demy n ehtiyac vardr? Zmannin bilicilrini,
hikmt sahiblrini v all vzirlri arb onlardan bunun sbbini
sorudum. Onlar ulduzlar elmi zrind bildirdilr ki, 300 ildn bir az
sonra bu mkanda snin ( Nadir iardir-red.) xsind mir cahangir
dnyaya glckdir, btn alm snin lin keckdir v sninl
rflncyi n burann torpa da mn qar bel rtlr irli
srr (18).
Yni, bu szlrl mir Teymur bildirmk istyirmi ki, Nadirin
dnyaya gz ad torpaqda bir qdrt vardr v dnyan diz k-
drn byk fateh Nadirin doulaca torpan qdrti qarsnda
gcsz qalmd. Rvaytd mir Teymura aid ediln sonrak cm-
llrd bu mqam daha qabarq ifad edilmidir. Da lvhd daha
sonra Nadir mracitl mir Teymurun adndan bel deyilirdi: v-
vla, qounlara v yanlar ox da aldanma. Hr yerd yaradandan k-
mk v imdad ist, hr bir qlb v fth yalnz Allahdandr. nki bu
mkanda (Kelat nzrd tutulur-red.) iranllardan, turanllardan, hin-
distanllardan, qazax, qlmax, rus, rkz v baqa mmlktlrdn
olan 75 min nfrlik qounla alsam da Kelat qalasn tuta bilmdim.
Qoundan limi zb Allahn ltfn arxalandm v asanlqla niyy-
tim nail oldum (19).
mir Teymur daha sonra aadak tvsiylrini verirdi: Qounla
zfr qazananda mrur olma, Allaha kr et. Sonra zlmprst ol-
ma, mzlumlarn haqqn zalmlarda qoyma, riyyti sev, dalti m-
dafi el, alimlri xar v zlil etm. Sonra haqq v dalti zn pe
se, nki zlm v sitm dvlti yalnz zavala aparr. Mmlkt xara-
bala evrils sltntin namusu ldn gedr... Bizi dualarla yad et.
Mnbd olan mlumata gr, Nadir bu yazn oxuyandan sonra
(Nadir o vaxt oxuyub-yazma bacarmrd-M.S.) mir Teymurun ru-
huna dua oxuyub geri qaytd (20).
Alm Ara-ye Naderid mir Teymurla bal olan digr bir m-
qam onun qbirst dann Nadir ah trfindn Mhd gtirilmsi
haqqndadr. Trkstan yr zaman Nadir ah qardal Ltfli
xana gstri verdi ki, 20 minlik bir dst il Smrqnd yollansn,
oradak tayfalar itat altna gtirmkl brabr, mir Teymurun
qbirst dan v Smrqnd mdrssinin qapsn Mhd yola
salsn. Ltfli xan bu mri yerin yetirdi v z yrn uurla baa
atdrdqdan sonra hm mdrs qapsn, hm d mir Teymurun
qbirst dan Mhd gtirdi. Nadir ah mir Teymurun qbirst
dan Mhdd mahid etdikdn sonra bir xeyli zlynd fikr
dald, bu byk fatehin ruhuna dua oxudu v sonra da qbirst da
geri, z yerin aparmaa gstri verdi. Nadir ahn bu tapr yerin
yetirildi (21).
Nadir ahn n sbb mir Teymurun qbirst dan Mhd
gtizdirdiyini sylmk tindir. Ola bilsin ki, Nadir ah fatehliyini
zn rnk sayd insann ruhunu daha yaxnda hiss etmk istyir-
mi. Hr halda Nadirin bu qrarnn mir Teymurun qbrin hrmt-
sizlikl bal olmas haqqnda mnblrd v tarixi dbiyyatda bir
fikir sylnilmir. Amma ox gman ki, qbirst da gtirilndn son-
ra Nadir ah byk fatehin ruhunun rahatl n onun geri, z yerin
qaytarlmasn mqsduyun bilmidi.
Nadir ahn mir Teymurla ball haqqnda rvaytlr d mv-
cuddur. Hmin rvaytlrdn birin gr, Nadir ah bir gn yannda-
klara sylyir ki, ingiz xanla v mir Teymur bir vaxtda yaasay-
dq, ingiz xan sltnt bas, mir Teymur vzart bas v mn
qoun bas olsaydm, btn dnya biz nfrin lin kerdi (22).
Tdqiqatlar v tarixilr Nadir ah Napoleonla da mqayis
edirlr. Napoleon z d onun haqqnda yksk fikird olmu, onun
daxili potensial srkrdlik v fatehlik istedad haqqnda maraql fi-
kirlr sylmidir. Napoleon bildirmidi ki, Nadir ah byk dy
idi, byk qdrt sahibi ola bilmidi, vht yaradan fitnkarlara, pis
niyytli qounlara dht gtirrdi. O, Vtninin dmnlrin qnim
ksildi v iftixarla padahq etdi (23).
Nadir ahn dnya fatehlri arasnda znmxsus yer tutmasnn
sas sbblrindn birini tdqiqatlar onun z dylrini daha s-
mrli v mkmml kild n amansz dylr clb ed bilm-
sind grrlr. Nadir ah z dvrnn hrb iin bir yenilik v bir
nfs gtirdi. Xalq arasndan xm bir insan kimi Nadir ah z il
dylri v srkrdlrl dylri arasndak msafni xeyli
yaxnladrd, bir ox hallarda dysn znn d qatld kol-
lektivin zvn evirdi, dynn zn inamn geri qaytard. Na-
dir ah dylri il birlikd eyni zhmt qatlad, yrlr zaman
onun miti dy mitindn el d frqlnmdi, dyn gedi-
ind is z qarya db onlara yol ad. Nadir ah ld etdiyi
uurlarn sevincini dylri il paylad, dar olduu uursuzluq-
larn arln da dylri il birg yaad. Bu baxmdan Nadirin
Osmanl qounlar il ilk byk dydki ilk uursuzluundan sonra
dylri il olan rftar xsusn xarakterikdir. Osmanl qounlarna
Badad trafnda gzlnilmdn dar olduu ciddi uursuzluqdan
sonra Nadir ar psixoloji duruma ds d, dylrin bunu hiss
etdirmmy ald, onlarla z silahdalar kimi davrand, uursuzlu-
a gr onlar qnamad, ksin gstrdiklri cat v zhmt gr
z minntdarln bildirdi, onlara mnvi dstk verdi v onlar ruh-
dan dmy qoymad. Nadir dylrin anlatd ki, bu uursuz-
luun arln birg yaamal olduqlar kimi, birlikd d bu uursuz-
luu aradan qaldrmaldrlar. Nadir htta maddi baxmdan da dy-
lrin arxa oldu v xsart knlrin msrfini Nadir btnlkl
ddi.Yni, Nadir rastlad ar uursuzluu z n bir faciy
evirmdi, ksin bunu z v dylri n bir snaq kimi qbul
etdi v btn dylrini bu snaqdan uurla xmaa sfrbr ed
bildi. Nadirl brabr onun srkrdlri v dylri rastladqlar
uursuzluu zlrin ar v rfsizlik kimi qbul etdilr v birlikd d
onun nticlrini aradan qaldrdlar (24).
Nadir z qounlarn mnvi-psixoloji baxmdan qlby kkly
bildi v nvbti dynd Osmanl qounlarna stn gldi. Digr
dylr girmzdn vvl d Nadir ah z dylrini qlby
ilhamlandra bildi. Btnlkd, Nadir ah srkrdlrinin v dy-
lrinin hmi mbariz v dygn hval-ruhiyyd olmasna xsusi
fikir verirdi.M.K.Mrvinin yazdna gr, Hindistan qounlar il
Krnal trafnda ba vern sas dy rfsind qoun balar v
srkrdlr z aralarnda bel mbariz hval-ruhiyyd olduqlarn n-
mayi etdirdilr v sz verdilr ki, n qdr ki, canlarnda can var,
haqq v mzhb yolunda gclrini sirgmsinlr, dmn qalib gl-
mk n btn gclrini ortaya qoysunlar (25).
Nadir ah z d Krnal dy rfsind qoun balarn, sr-
krdlrini, minbalar z bana toplayb onlar vasitsi il qounlara
atdrd ki, qardak dyd cat gstrnlri layiqli mkafat, qor-
xaqlq gstrnlri is srt cza gzlyir. Nadir ah dediyinin stnd
d durdu v fdakarlq gstrmi dylrinin zhmtini baqalar-
nn gznd ucaltd v onlar layiqli kild mkafatlandrd.
V ya Gncnin mhasirsindn sonra Qars istiqamtind Abdulla
paann rhbrliyi altnda Osmanl qounlar il ar dydn sonra
Nadir z dylrin bel mracit etdi: yolumuz qalb - lm,
sart v qlb. Mn gstrin ki, siz kiisiniz v lm sartdn
stn tutursunuz. Dylr d and idilr ki, lm tslim olmaq-
dan stn tutacaqlar. Mlumdur ki, Nadir qounlar bu ar dydn
d qalib xd.
Dy haqqnn qorunmasna Nadir ah ox ciddi yanard. Qo-
unlarn mvacibinin dnmsin veriln diqqt yuxarda toxunul-
mudu. Nadir ah bununla dy haqqnn qorunmasna z mna-
sibtini bildirirdi v znn dy haqqnn itirilmycyin zamin
olduunu nmayi etdirirdi. Bununla da o dylrinin etibarn qa-
zanrd. Mlum olduu kimi, Nadir ah dy mvacibinin paylan-
masn he srkrdlrin d etibar etmirdi v onlarn zrin bu m-
sl il bal xsusi bir nzart qoyurdu. Dy mvacibini ksn
srkrd olduqca ciddi czalarla zlirdi. Nadir ah bh etmirdi ki,
dydn btn gc il dymsini tlb etmzdn vvl onun
haqqna riayt olunmaldr (26).
Nadir ah dylrin etibar edirdi, onlarn frqlnnlrin daha
msuliyytli taprqlar hval olunurdu. Nadir ahn srkrdlri onun
yetidirmlri idi, onlar addm-addm daha msuliyytli vziflr ir-
li kilirdilr. Hr bir dy v srkrd bh etmirdi ki, fdakar
xidmt gr onu tqdirlr, tltiflr v irlilmlr gzlyir.
Alm Ara-ye Naderid bir ne yerd Nadir ahn istr ahla
qdr, istrs d ahlqdan sonrak dvrd ld etdiyi byk uurlarda
byk xidmti olan srkrdlrin adlar kilir. sfahan l keirmz-
dn vvl, gilzayi fqanlar v rf ahla keirdiyi dylrd cat
gstrn Nadir srkrdlrinin adlar da mnbd sadalanmdr. Bu
dylrdki catin gr, Nadir trfindn tqdir olunan v mka-
fatlandrlan srkrdlr aadaklardan ibart idi: mamverdi xan,
Mhmmdli xan, mirsalan xan, Srdar xan far, Hac Seyfddin
xan, Hsn xan, mamverdi xan Bayat, ahqulu by, hmd Soltan
Mrvi, Slim by Mrvi, Phlvanqulu by Mrvi, Thmasibqulu by
Clayir, Qasmli by Clayir v Mirz xan Clayir. Bu srkrdlrin
ksriyyti, habel adlar kilmyn digr oxlu sayda srkrdlr
Nadir ahn srkrdlri idi v onlar Nadir ahn dy mktbini
kemidilr.
Nadir ah dylrd hid olmu srkrdlri n blk d h-
min srkrdlrin yaxnlarndan daha ox kdrlnir v tssflnirdi.
Bu baxmdan bdali fqanlar il Kafirqala trafndak dylrd Ni-
yazqulu byin lm il bal onun keirdiyi sarsntlar xarakterikdir.
Nadir bu qhrman srkrdsinin lmn son drc kdrlndi v
onun Mhdd, mam Rza mqbrsi trafnda qhrmanlna layiq
kild dfn olunmas n gstri verdi. Sonra da onun ail zv-
lrini maliyy himaysi altna ald.
Nadir ah hidlr d byk ehtiram gstrirdi v hr bir dy-
dn sonra hidlrin dfn edilmsini z nzarti altnda saxlayrd.
cat gstrn dylrin byk ehtiram gstrmkl brabr,
Nadir ah qorxaqlq gstrnlr, dydn qaanlara qar da son
drc kskin mnasibt gstrirdi. Bu msld Nadir ah n yaxn-
larna aman verirdi, n d baqalarna. O, dyd hamya qar eyni
tlbkarlq irli srrd v qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ahn oul-
lar, doma v gey qardalar he zaman dyn arlna gr qor-
xu v ya sstlk nmayi etdirmmidilr. Nadir ah bundan qrur
keirirdi v ona gr ox zaman n msuliyytli taprqlar da z
yaxnlarna hval edirdi. Dorudur, Nadir ahn yaxnlarnn he d
hams dyn tkilind Nadir ah istedadna malik deyildilr.
Amma onlarda dy qorxusu da yox idi.
M.K.Mrvinin yazdna gr, bdali fqanlar il Herat trafn-
dak dydn sonra Nadir cat gstrnlri lazmnca mkafatlan-
drsa da qorxaqlq gstrn dylrin ynin qadn paltarlar geyin-
dirdi v bu vziyytd onlar qounlar arasnda gzdirildi. Hmin d-
ylr rsvay edilmkl brabr, digrlrin d ibrt drsi verildi ki,
qorxaqlq gstrdiklri tqdird onlar da bel rfsizlik gzlyir
(27).
bdali fqanlar il digr bir dyd Nadir z dylrindn t-
lb etdi ki, ya igidlikl vurusunlar, ya da qadn paltar geyinib qorxaq
olduqlarn gstrsinlr (28).
Qorxaqlara qadn paltarnn geyindirilmsi onlara mnvi czann
verilmsi demk idi. z tsiredici qvvsin gr, bu cza son drc
ar bir cza saylrd. Amma Nadir ah yalnz bu cza nv il kifa-
ytlnmirdi. Qorxaqlara v gnahkarlara qar Nadir ah ciddi fiziki
czalar da ttbiq edirdi. Bu msld d Nadir ah yaxnlar il qeyri-
yaxnlar arasnda frq qoymazd. Msln, Mhdin mhafizsind
gstrdiyi shlnkarla gr, Nadir ahn qarda brahim xan qoun-
larn gz qarsnda qamlamas haqqnda yuxarda danlmd.
Mlumdur ki, n yaxn silahda v srkrdsi olan Thmasib xan
Clayir v Rzaqulu Mirz dy taprnn icrasnda icazsiz tb-
bskarlq gstrmlrin gr ciddi kild danlandlar. Baqa bir df
is Thmasib xan htta fiziki czaya da mruz qald (29).
Dy taprqlarn tlb olunan sviyyd icra etmyn dy
v srkrdlri d ox ciddi czalar gzlyirdi. Mlumdur ki, dy
frariliyinin qarsn almaq n qounlarn arxasnda xsusi dstlr
d yerldirilirdi v hmin dstlrin frarilik ednlr qar n srt
czalara l atmaq slahiyyti var idi. Nadir ah htta hrbi yrlr
zaman icazsiz olaraq yerli sakinlrin evlrin daxil olan, talanlq
edn dylrin d yerindc ldrlmsin v bellrinin ksilmi
bann qounlar arasnda gzdirilmsin gstri vermidi (30). M-
yyn hallarda Nadir ah qnimt toplamaq n dylrin mh-
dud vaxt ayrrd. Bu, adtn Nadir aha qar gcl v amansz mqa-
vimt gstrn mntqlrd ba verirdi. Hmin hallarda da dy-
lrin qnimt toplamas nzart altnda saxlanlrd, dynn q-
nimt hrisliyinin quduzlua evrilmsin imkan verilmirdi. Yuxarda
qeyd edildiyi kimi, Murexort dyndn sonra dylrin fqan
drgsindn mnimsdiyi btn qnimti Nadir bir yer toplayb
odlad v bununla dylrin qlb almaq haqqnn yamalamaq
haqq il qardrlmasna yol verilmycyini anlatd. V ya Hindistan
yr zaman qnimt toplanmasna bir hdd myynldirildi v
hmin hddn art dylrdn alnd.
Nadir ah hr qlbdn sonra mharib qnimtlri ld edirdi. O
bunun myyn hisssini mrkzldirilmi kild v nzart altnda
qounlar arasnda bldrrd v qalan hisssini is dvlt xzinsi-
n istiqamtlndirirdi. Mnbd htta mlumatlar da mvcuddur ki,
Nadir ahn ld etdiyi mharib qnimtinin bed biri xziny ve-
rilirdi (31).
Nadir ahn xsusi amanszlqlar nmayi etdirdiyi hallar da olur-
du. Bu, xsusil, Nadir ah hakimiyytin qar qaldrlm qiyamlarn
yatrlmas zaman zn gstrirdi. Qiyamlarn ba vermsi il bal
yuxarda danlan obyektiv sbblr toxunmadan qeyd etmk
lazmdr ki, Nadir ah n bel vaxtlarda n xan insan faktoru, in-
sanlarn ona qar itatsizliyi, bzn yalvarlarn nzr alb ba-
lad hakimlrin, yanlarn yenidn zdnklk nmayi etdirmsi
demk idi. Nadir ah bellrini ox tinlikl balayrd. Sdaqt-
sizlik v zdnklk ednlrin qiyamlar yerli halinin itirak il
mayit olunanda Nadir ahn amanszl ktlvi hal alrd. Bu bar-
d oxlu faktlar mvcuddur.
Amma Nadir ah tqsirini boynuna alanlar balama da baca-
rrd. Onun Rzaqulu Mirzni kor etmsin qdrki hyatnda ondan
aman dilynlr Nadir ah aman verrdi. Nadir ah z d qeyd edr-
di ki, mrvt ahlarn n yax keyfiyytlrindn biridir (32). Olunun
kor edilmsindn sonra drin psixoloji sarsntlar keirmsi il Nadir
ahn hyatnda yeni bir ar mrhl balad.
Nadir ahn dy hyatndan da mlumdur ki, mbariz apard
dmnlri nmaynd heyti gndrib aman dilynd Nadir ah
onlar balayard v balad bir ox dmnlrini htta z qoun-
larnn srkrdsi d etmidi. El malik olduu bu mrhmtliliyin
sasnda Nadir ah mlub etdiyi Hindistan padah Mhmmd ah
yenidn z taxtnda saxlad, mlub etdiyi dmni olsa da onun ah-
lna ehtiramn nmayi etdirdi. Nadir ah ondan aman istyn Mrv
hakimi lyas xan da balad v onu z vzifsind saxlad. Tr-
kstan hakimi blfz xan da onun mrhmtinin ahidi oldu.
Nadir ah dyd ldrln dmn srkrdlrinin csdlrin
d xsusi hrmt v ehtiram nmayi etdirrdi, onlarn srkrdlik
nfuzuna srkrd tssb il yanaard. Bu baxmdan Nadirin Os-
manl qounlar srkrdsi Topal Osman paann cnazsin v
Daknd srkrdsi Adnaqulu byin cnazsin gstrdiyi ehtiram
xarakterikdir. Nadir, Topal Osman paann ldrldyn eidnd
onun csdini tabuta qoydurdu v dfn edilmsi n z yurduna
gndrdi.
Nadir ahn qadnlara mnasibti d onun mnvi alminin daha
bir xarakterik chtidir.O, qadnlara saraylarda bslniln nnvi m-
nasibti dyidi, hrmxana ylnmlrindn uzaqlad, xsi hyatn
nikah balad xanmlarla qurdu. Nadir ah hrbi yrlr zaman
srkrdlrinin d zlri il oxlu xanmlar aparmasna qar xd.
Mnblrd Fars bylrbyi Ta xann xanmna v qzna qar
Nadir ah trfindn ox amansz bir cza verilmsi fakt da mvcud-
dur. slind, bunun da sbbi var idi. Ta xan Nadir ahn etibar et-
diyi v yksltdiyi hakimlrdn biri idi v lknin drd byk bylr-
byliyindn biri olan Fars bylrbyliyi ona taprlmd. Gstrdiyi
etibara v qayya qar Ta xan zdnklk edib ona qar xma-
sndan Nadir ah son drc qzblndi. Ona zdnklk edrk
dvltin qar qiyam qaldranlara Nadir ah he bir vchl haqq qa-
zandra bilmirdi v bellri mtlq kild z mllrinin czasna
atdrlrd (gr hmin adamlar zr istyib Nadir ahdan balanma-
larn xahi etmsydilr). z d Ta xann lk daxili vziyytin
mrkkb olduu bir vaxtda qiyam qaldrmas Nadir ah tamamil
hvsldn xard. Bu sonsuz qzbin nticsi idi ki, Nadir ah Ta
xann gzlri qarsnda oullarn qtl yetirdi, arvadn satdrd, q-
zn qounlarn mumi istifadsin verdi, zn is axtalatd v bir
gzn d kor etdi. Tdqiqatlar da qeyd edirlr ki, Nadir ahn qa-
dnlara qar bel amanszlq gstrmsi yegan hal idi. Mnblrd
Nadir ahn qadnlara cza vermsi haqqnda baqa bir fakta rast
glmk tindir. Ta xan is sonradan son drc msuliyytli bir
vzify tyin edildi. Dvlt daxilind maliyy toplanmas ii btn-
lkl ona hval edildi. Onun bel bir vzify tyin edilmsindn
gman etmk olar ki, Nadir ah onun qzna v xanmna verdiyi
czadan peman olmu v onu balamd.
Nadir ahn elm, dbiyyata maraq gstrmsi d mlumdur. O
btn hyatn hrbi yrlrd v drgd keirmsi etibaril snt
v dbiyyatla yaxndan maraqlanmaq imkan yox idi. Bununla bel,
onun elm v dbiyyata olan marann nticsi idi ki, Nadir ah
qrx yalarnda olanda oxuma v yazma yrndi. Onun mri sa-
snda Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi sri yazld. Yen onun gstri-
i il Mhmmdli by adl hind airi onun hyat il bal ah-
nam srini yazd. sfahanda olan lyazma kitablarn mam Rza zi-
yartgahnn kitabxanasna gndrdi. Hindistan yrnd d oxlu
qiymtli kitablar ld edib onlar mam Rza ziyartgahnn kitabxa-
nasna gndrdi (33).
Nadir ah z doma dilini, Azrbaycan trkcsini ox gzl bilirdi
v tdqiqatlar da tsdiq edirlr ki, Nadir ah ana dilind danmaa
daha ox stnlk verirdi (34). Ona gr ana dilinin d onun mnvi-
psixoloji keyfiyytlrinin formalamasnda olan rolunu inkar etmk
olmaz.
Tdqiqatlar Nadir ahn yumor hissin malik olmasna da toxu-
nurlar. Onun n yaxn silahdalarndan v n csur srkrdlrindn
biri olan Thmasib xan Clayir bst boylu, amma kifayt qdr kk
bir adam imi. Deyiln gr bir df bir l qaban onun stn h-
cum kibmi.Thmasib xan is hm yana, hm d kklyn gr
eviklik gstr bilmyibmi. Ona gr d o, l qabannn hmlsin-
dn cann tinlikl qurtara bilibmi. Nadir ah bu xbri eidnd
xeyli glbm. Sonra da deyib ki, kiik qarda byk qardala oyna-
yrm. Amma kiik qarda byk qarda incidib. Hindistana yr
zaman is Nadir ah hind yanlarndan olan Etimadddvl Qm-
rddin xann 850 xanmndan ibart hrmxanaya malik olmasn ei-
dir. Hrmxana nnsindn l kmi Nadir ah n bu, ox glnc
grnr v mr edir ki, Qmrddin xan n daha 150 xanm ta-
plsn. Sbbini soruanda Nadir ah deyir ki, qoy Qmrddin xann
xanmlarnn say 1000 nfr atsn ki, onu minba armaq mm-
kn olsun (35).
Nhayt bir mqam da qeyd edilmlidir ki, znn dediyi kimi,
Nadir ah qlnc vlad idi. Qlnc onun hyatnn mnas olduu kimi,
qurduu dvltin d sas idi. Nadir ah z d dvltini qlncla
qurduunu etiraf edirdi v bildirirdi ki, vladlar onun yolunu davam
etdir bilslr bu dvltin razisi daha da geniln bilr. O qeyd
edirdi ki, bu mmlkt mnim vladlarma v nslim bs edr. gr
radt v catlri olsa mn bu mmlkt qlncla yiylndiyim
kimi, onlar da bunu ed bilrlr (36).
Tsadfi deyil ki, qlnc lindn dnd Nadir ah dvltini d itirdi,
hyatn da. Ona gr Nadir ahn mnvi-psixoloji keyfiyytlrinin
formalamasnda qlncn, baqa szl hrbin aparc tsirini diqqtdn
knarda qoymaq olmaz.
2. Nadir ah v din
Nadir ahn xarakterinin maraql chtlrindn biri d onun din
olan mnasibti idi. Nadir ahn hyatn v faliyytini aradran ox
az tarixi tapmaq olar ki, onun din olan mnasibtin toxunmasn.
nki cmiyyt hyatnn bir ox sahlrind olduu kimi din mna-
sibtd d Nadir ah trfindn bir sra yeniliklr gtirilmidi. slind,
Nadir ahn hakimiyyt glmsi il dvlt-din mnasibtlrind yeni
bir mrhl balad. Nadir ah Sfvi ahlarndan frqli olaraq din
qeyri-nnvi mnasibt gstrdi ki, bu da tdqiqatlarn diqqt
mrkzind dayanan sas mqamlardan biridir.
Nadir ahn din mnasibtini v din baxlarn dyrlndirrkn
btnlkd bir sra mqamlar qabarq hmiyyt ksb edir. Bunlardan
birincisi Nadir ahn znn din mnasibtidir.Nadir ah dinin c-
miyytdki yerin dyiiklr gtirs d v bu sahd myyn yeni-
liklr irli srs d z btn varl il Allahna, peymbrin tap-
nan bir xs idi. Onun din bh il yanamas haqqnda he bir sh-
bt ola bilmz. Bir trfdn Xorasann dini mhiti, digr trfdn d
valideynlrinin dini inanclar Nadirin din mnasibtinin formalama-
snda tsirsiz qalmamd. Qeyd edildiyi kimi o, tvkkl arxalanan
xs deyildi v btn istklrin zhmt v zmkarl il nail olmaa
alrd. Amma bu zaman vuran qolunun qvvsini yaradann ltf
hesab edirdi v hr uurunu da tanrdan dilyirdi. Hr dy atlmaz-
dan vvl zn gylr tuturdu v n tin anlarnda Allahdan k-
mk dilyirdi. Yalnz Alm Ara-ye Naderid Nadirin tanrdan k-
mk dilmsi v ona kranln bildirmsi haqqnda oxlu faktlar
vardr. Bu srd Nadir ahn dilindn Allaha mracitl oxlu nzm
paralar da vardr. Bunlar da Nadir ahn dini inanclarnn bir n-
munsidir.
Maraq ksb edn digr bir mqam Nadir ah dvrnd din v dv-
lt mnasibtlri idi. Bir mnal kild qeyd edilmlidir ki, Nadir ah
dvlti dnyvi dvlt idi. Sfvilr hakimiyytindn frqli olaraq Na-
dir ahn dvlti dini ideologiya zrind qurulmamd v cmiyytin
idar edilmsind dini normalar he d sas yeri tutmurdu. Nadir ah
dini dvltin idar edilmsindn uzaqladrd, dindarlarn dvlt il-
rinin aparlmasna mdaxillrinin qars alnd. Din dvltin rsmi
ideologiyas olmaq rivsindn xarld. Ruhanilrin slahiyytlri
hmiyytli drcd ixtisar edildi v onlar dvlt tbqlmsind
formal vziflr evrildilr. Dvltd ba molla vzifsi saxlansa da
onun vzifsi, elc d digr yksk ruhani vziflri vvlki slahiy-
ytlrini itirdilr. Nadir ahn iradsi dvltin idar edilmsinin nv-
sin evrildi. Onun dvrnd ruhanilr dvlt aparatlarndan mscid-
lr kilmli oldular.
Nadir ah sadc dini dvltdn ayrmad. O eyni zamanda ruhani
mvqeyindn istifad edib xalqn soyub-talanmasnda itirak edn,
zn srvt toplayan dindarlara qar da kskin mvqe nmayi etdir-
di. Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah taxt-taca sahib olandan
sonra yksk mqamlara malik olan mollalar toplayb onlardan top-
ladqlar srvtlri nec istifad etdiklrini sorudu. Nadir eyni zaman-
da ld ediln var-dvltin vzind mollalarn n il mul olma-
lar il d maraqland. Mollalar da cavab verdilr ki, dini vergilrdn
lmalara maa verilir v mdrs tlblrin xrclr ayrlr. lma-
lar da hmin vsaitlrin vzind mscidlrd dvlt v padaha dua
edirlr. Nadir d cavab verir ki, grnr ki, sizin dualarnz xuda dr-
gahnda he d mstcb deyildir. nki, siz varlandqca mmlkt
tnzzl edib v sizin ixtiyar sahibin evrilmyiniz milltin v lk-
nin flaktin yol amdr.Mmlkt mnim dylrimin v baha-
drlarmn qlncnn gc il nicat tapdndan Allahn vuran li d
onlardr. Ona gr d sizin var-dvltiniz bundan sonra onlarn maa-
larna srf olunmaldr. Bununla da, Nadir ah mr etdi ki, ruhanilrin
var-dvltlri dvlt xzinsi hesabna msadir edilsin (37).
Baqa bir mlum fakt ondan ibartdir ki, bir df Nadir ah mam
Rza mqbrsini ziyart gedrkn mqbrnin qarsnda zn kor-
lua qoymu bir drvi oturub nzir toplayrm. Nadir ah ondan so-
ruur ki, mam Rza mqbrsinin kndarnda n vaxtdan oturubdur.
Drvi cavab verir ki, iki il olar. Nadir ahn da cavab bel olur ki,
demli snin etiqadn yoxdur.Yoxsa bu iki il rzind snin gzlrin
alard. Sonra da lav edir ki, mn ziyartdn geri qaydana kimi s-
nin gzlrin almasa onda boynunu vurduracaam. Nadir ah geri
qaydana kimi drvi trafndaklara grmy baladn bildirir. t-
rafdaklar da mcz, mcz deyib qqrq qoparrlar. Xbr Na-
dir aha atanda o da glmsyir v bildirir ki, etiqad hr eydn gc-
ldr (38).
Mlumdur ki, Muan dzndki tacqoyma mrasimind Nadir ah
mollaban ldrtmd. Deyiln gr, mollaba onun ahlna
etiraz etdiyi n ldrlmd. Baqa szl, mollabann dvlt
ilrin ciddi mdaxil etm chdinin qars qtiyytl alnd v
bununla digr ruhanilr d drs verildi ki, dvlt ilrin mdaxil
etmsinlr.
Nadir ahn din mnasibti mslsind maraq ksb edn ms-
llrdn biri d onun snni v ya i mzhbin mnsub olmasdr.
Tdqiqatlar bu mqama da ox diqqt yetirmilr. nki Nadir ah
Sfvi hakimiyyti n nnvi olan i mzhbini dvltdn ayr-
mas v dvlti dnyvildirmsi etibaril onda hans mzhb mn-
sub olmasna tdqiqatlar arasnda mara bir qdr d artrr. Xsu-
sil o baxmdan ki, i cmiyytini idar edn xs i idi yoxsa
snni?
Allahna v peymbrin drin etiqad olan Nadir ahn hans
mzhb mnsubluunun sbut edilmsini qarya mqsd qoymadan
bu msl il bal bir sra mqamlara toxunmaq maraql olard. Nadir
ah haqqnda yazan tdqiqatlarn ksriyyti onun i mzhbin
mnsub olduunu gstrirlr (39).ox gman ki, bu mlliflrin mv-
qeyi Nadir ah daha ox iranlladrmaq meyli il baldr. Qrb
mlliflrinin oxu is Nadir ah snni hesab edirlr (40).
Nadir ahn tannm tdqiqatlarndan olan L.Lokkart onun hans
mzhb mnsubluu haqqnda aydn fikir sylms d, i olmasna
da bh il yanar (41).Buradan da bel ehtimal etmk olar ki, o,
Nadir ahn snni olmasna daha ox meyllidir. L.Lokkart tdqiqatnn
baqa bir yerind d qeyd edirdi ki, Nadirin qounlarnn byk bir
hisssini snni fqanlar v trkmnlr tkil edirdilr v ona gr d
Nadir, ah Thmasibin trfdarlarndan qorxmurdu (42). Bu fikir d
yuxarda deyilni tsdiq etmy sas ola bilr. Qeyd etmk lazmdr
ki, qrb tdqiqatlar farlar da snni hesab etdiklri trkmn tayfa-
larnn trkib hisssi bilirlr.
slind, hr iki qrup tdqiqatlarn Nadir ahn bu v ya digr
mzhb mnsub olmas haqqnda syldiklri fikirlrin sas vardr.
nki ilk nvbd Nadir ah hr iki mzhb hrmtl yanab v ya
bu mzhblrin hr hans birini tqib etmirdi. Msln, Nadir ah i
mqddslrin drin hrmti il brabr onlarn abadladrlmasna
da xsusi qay gstrirdi. Alm Ara-ye Naderid olan bir ne fakt
gstrir ki, Nadir ah dflrl mam Rza ziyartgahnn abadladrl-
mas haqqnda gstri vermi v lazm olan vsaiti ayrmd (43).
Nadir z qounlar il Mhdi Mlik Mmmdin ialndan azad et-
dikdn sonra mam Rzann mqbrsini abadladrmaa balad. Onun
gstrii sasnda ziyartgahn mqbrsi tmir edildi, mqbrnin
qbbsi yenidn zr rng boyand v mqbrnin cnub hisssind
yeni bir minar ucaldld (44). Nadir ah eyni zamanda mqbry
oxlu sayda bahal hdiyylr balad.
Herata yr etmzdn qabaq da Nadir niyyt etdi ki, hcumu
uurla baa atsa mam Rza mqbrsini bir daha abadladracaqdr.
Bu niyyti ona daxili bir inam verdi v Herat hrini l keirndn
sonra o, mam Rza mqbrsini ziyart etdi v orada indi d mv-
cudluunu saxlayan bir sra dyiikliklr apard. Nadir mqbrnin
Mir liir eyvann v mir Teymurun olu ahruxun tikdirdiyi gl-
dstni qzl suyuna tutdurdu. ahrux gldstsinin qarsnda z
adna baqa bir gldstnin tikilmsin gstri verdi. Bu gldstnin
tikilmsi usta-memar li Na Mdinin rhbrliyi altnda aparld v
bir ne ildn sonra hazr oldu. Nadirin qarda brahim xan is mq-
brnin iki qapsn gm tutdurdu. Bundan lav Nadir Heratda
rastlad a mrmrdn tikilmi yaraql bir hovuzun mam Rza
mqbrsin krlmsin mr verdi. Bu hovuz mqbry k-
rld, ona su kildi v hovuzun tavan qzl suyuna tutuldu. Trks-
tandan qaydandan sonra Nadir ah mam Rza mqbrsini bir daha
ziyart edib oran qiymtli prdlrl bztdirdi, 14 dd qzl qndili
mqbrnin qbbsindn asdrd, traf otaqlara xalalar dndi (44a).
Nadir ah Hzrt linin mqbrsini, habel Krbala v Ncf m-
qddslrini ziyart etmi v onlarn abadladrlmas n d xeyli
vsait ayrmd (45). Mlumdur ki, Ncf v Krbala mqddslri-
nin abadladrlmasna htta Nadir ahn xanm da vsait ayrmd
Nadir ah rdbild olarkr iliyin ideya banilrindn olan eyx
Sfinin d mqbrsini ziyart etdi v onu ruhuna dua oxudu (46). Bu
da Nadir ahn i mqddslrin v inanclarna ehtiramla yanama-
sna bir sbutdur. Btn bu faktlara istinad edn tdqiqatlar Nadir
ahn da i olduunu irli srrlr.
Qrb mlliflri is Nadir ah etnik mnsubiyytin v bir d dini
islahatlarla iliyi aradan qaldrmaq istmsin gr snni hesab edir-
lr. Nadir ah hakimiyyt yiylnndn sonra ilikl snnilik arasn-
dak frqi aradan qaldrmaa v Cfri mzhbini iliyin vzind
qbul etdirmy alrd. mam Cfr 6-c imam olmaqla i fiqhinin
geni tsvirini vermi v onu snniliyin 4 mktbi sviyysin qaldr-
maa chd gstrmidi. Nadir ah da bu mzhbi qbul etmkl onu
snniliyin 5-ci mktbin evirmk v lkd yaymaq istyirdi. O,
gman edirdi ki, bununla o, iki mzhb arasndak frqin v davtin
aradan qalxmasna nail olacaqdr.
Nadir ahn i mzhbini dyidirmy chd gstrmsi tdqiqat-
lar trfindn mxtlif sbblrl izah olunur. Bir mlahizy gr
Nadir ah lk daxilind sfvilrin nfuzunu tamamil aradan qal-
drmaq n iliyi dyimy alrd. Bu mlahizy gr, Sfvi
hakimiyyti ilik zrind qurulmudu v lk halisinin ksriyyti
d bu mzhb riayt edirdi. iliyin mvcudluu z-zlynd sf-
viliyin dirldilmsi n baza ola bilrdi. rli srln mlahizlr
gr, iliyi dyimkl v halini baqa mzhb tapndrmaqla
Nadir ah sfviliy ciddi zrb endirmk istyirdi (47).
Baqa bir mlahizy gr, Nadir ah iliyi dyidirib lk ha-
lisini snniliy yaxnladrmaqla Osmanl dvltinin iliy olan srt
mnasibtinin qarsn almaq istyirdi. ddia olunur ki, Nadir ah
Osmanl dvltin hcum etmk istyirdi. Amma i lksinin ahnn
snni lksind qbul olunmayacandan ehtiyatlanrd. Osmanl ha-
lisi iliy qar kskin mvqed dayanrd. Qarlql ixtilaf aradan
qaldrmaq v Osmanl dvltin hcum n Nadir ahn dini baza
yaratmaq istmsi d gman edilir ki, bu da onu iliyi dyidirmy
svq ed bilrdi (48).
Bzi tdqiqatlarn fikrinc, Nadir ah ilikl snnilik arasndak
frqi aradan qaldrmaqla btnlkd islam dnyasnn mhkmlnm-
sin alrd. Eyni zamanda bel bir fikir d mvcuddur ki, Nadir ah
btn islam dnyasn z hakimiyyti altna almaq istyirdi. Gman
edilir ki, mhz bunun n Nadir ah iliyi dyimkl btn msl-
manlar n yaxn olan bir mvqedn x etmk istyirdi (49).
lbtd, bu deyilnlrin hr biri mlahiz olaraq qalr v hmin
mlahizlrin hr hans birinin Nadir ah trfindn iliyin dyidi-
rilmsin sas olduunu birmnal kild qbul etmk tindir. Am-
ma bu mlumdur ki, Nadir ah mxtlif dinlrin mvcudluuna v ey-
ni dinin mxtlif mzhblr blnmsin tnqidi yanard. Ola bilsin
ki, Nadir ah islam daxilindki paralanman qbul etmirdi, sfvilr
trfindn siyasildirilrk haliy qbul etdiriln iliyin snniliy
qar qoyulmas il razlamrd. slind, bu mqam Nadir ah z d
vurulayrd.
Nadir ah i mzhbinin snni mzhbi il vzlnmsini ilk df
rsmi kild Muan dzndki tac qoyma mrasimind irli srd.
Yuxarda danld kimi, Nadir, taxt-tacn qbul edilmsi n bir
sra rtlr irli srd ki, onlardan biri d dini islahatlarn aparlmas
v iliyin dyidirilmsi il bal idi. Muan qurultayna kimi Na-
dirin din mnasibti frdi inanc sviyysind idis, hmin qurultayda
Nadir dini siyast meydanna kdi v ilrin dini baxlarnn islah
edilmsi tklifini (slind is tlbini) irli srd. Nadir ah tlb etdi
ki,ah smayl trfindn gtirilmi v Sfvi dvlti il Osmanl dv-
lti arasnda ixtilaflarn v mhariblrin sbbi olan ilik trk edilsin
v lk hli snniliy riayt etsin. Nadir qurultayda bildirdi ki, hali
onun ahln istyirs rit inanclarna v peymbr normalarna
mxalif olan ilikl bal inanclar dyidirilsin. Nadir halini Cfri
triqtin riayt etmy arrd (50).
Nadir ah taxt-tac sahibi elan edildikdn sonra vilayt hakimlrin
gndrdiyi elamiyyd mzhb islahat mslsin toxundu. Nadir ah
elamiyysind tlb edirdi ki, bundan sonra islamn 4 xlifsinin ad-
lar kilnd hr birin ehtiram nmayi etdirilsin, ilr trfindn
zan oxunuunda v iqamd ildiln li vliyullah ifadsi xarl-
sn. Nadir aha gr bu ifad snnilr trfindn qbul olunmurdu v
onun olduu kimi saxlanlmas iki mzhb arasndak ixtilaf daha da
drinldir bilrdi. Nadir ah btn vilaytlrin ruhanilrindn v
mzzinlrindn tlb edirdi ki, zan oxunuunda hmin ifadlri bir
daha iltmsinlr (51).
Nadir ah mr rzind lk halisin Cfri mzhbinin qbul et-
dirilmsin nail ola bilmdi. nki bir ne il rzind nnvi olaraq
insanlarn beyinlrin kk salm inanclar birdn-bir dyimk el
d asan deyildi. Bu msld Nadir ahn qlncna arxalanmas da bir
smr vermdi. Eyni zamanda Nadir ah hyatnn sonuna kimi ili-
yin vzlnmsi fikrindn d dnmdi.
Nadir ah Muan qurultayndan drhal sonra Osmanl sultanna da
mktub gndrdi. Hmin mktubda da Nadir ah lk halisi
trfindn iliyin vzin Cfri triqtini qbul etdiyini byan
etmkl bu mzhbi d islamn ( snniliyin) qanuni mktblrindn
biri kimi qbul edilmsini xahi edirdi. Amma mlumdur ki, islam
dnyasnn xlifsi saylan Osmanl sultan snni lmalarnn tsiri
il Cfri mzhbinin qanuniliyini qbul etmdi.
Nadir ah Muan qurultayndan sonra Osmanl sarayna nmayn-
d heyti gndrdi v iki dvlt arasnda barq mqavilsinin imza-
lanmas n nmaynd heytinin apard tkliflr arasna Cfri
mzhbinin islamm beinci mktbi kimi qbul edilmsini d daxil
etdi. Nadir ah Osmanl sultan il danqlarda v mzakirlrd df-
lrl bu tklifi irli srs d, hmin tklif qbul edilmdi. Baxmayaraq
ki, Nadir ah tklifinin ciddi olduunu v lk daxilind dini islahatlar
aparmaq niyytini mli faliyyti il nmayi etdirmy alrd.
Muan qurultayndan sonra Nadir ah ay Qzvind qald v orada
olarkn d zan v dualarda ilr trfindn ildiln ifadlrin ara-
dan qaldrlmas, namaz qlnan zaman lk ahnn rfin syl-
niln xudavnd, bizim vlinemtimizi, ran ahn bdi olaraq qoru-
sun ifadsinin ixtisara salnmas zrind tkid etdi. Nadir ah bilirdi
ki, insan dnyada bdi olaraq qala bilmz v onun rfin bel dua
oxunmasna da grk yoxdur (52).
Nadir ah Hindistanda olarkn mhrrm aynda dylr arasn-
da mhrrm tziydarlnn tutulacan hiss edirdi. ilikdn imtina
edilmsi il laqdar Nadir ah mhrrm tziydarlnn icra olun-
masna da qadaa qoymudu. Amma iliyin aradan qaldrlmas daha
ox yuxardan hyata keiriln bir tdbir olduu n bu msl ktl
trfindn birmnal qarlanmrd. Htta Nadir ahn qounlar daxi-
lind d bu msl il bal veriln mr tam yerin yetirilmdi. Nadir
ah trfindn veriln gstri baxmayaraq, dylr hr trafn-
dak drglrin birind tziydarln tutulmasna sy gstrdilr ki,
buna gr Nadir ah trfindn czalandrldlar (53).
Nadir ahn btn sylrin baxmayaraq Osman saray onun tk-
liflrini ninki qbul etmdi, htta 1742-ci ild qounlar il Dastana
daxil olarkn Osmanl qounlarnn yeni mhariby hazrlamas, Os-
manl eyxlislamnn iranllarn mzhbinin islama ks olduu n
ilr qar mhariby fitva vermsi xbrini eitdi (54).
Dastanda olarkn Nadir ahn yanna Osmanl saraynn iki eli-
liyi gldi v oxlu hdiyylrl brabr, Osmanl sultannn mktubu
da Nadir aha tqdim edildi. Nadir ah Osmanl saray qarsnda kon-
kret tkliflr qaldrmd v onlara cavab almaq istyirdi. Nadir ah
tklif edirdi ki, Kbd 4 mehrabn vzin 5 mehrab yaradlsn, 5-c
mehrab Cfri mzhbinin lmalarna taprlsn v hmin mehrabda
Cfri mzhbinin trfdarlar z ibadtlrini etsinlr. Nadir ah
onu da xahi edirdi ki, randan, Turandan, Hindistandan, qpaq v qa-
zax dzlrindn gln zvvarlardan oxlu sayda vergilr alnmasn.
Onlar da ziyyt kmdn ziyartlrini yerin yetirib geri qaytsnlar
(55).
Osmanl sultannn gndrdiyi mktubda Nadir ahn qaldrd
sas msl haqqnda, yni, Cfri mzhbinin tannmas haqqnda
hr hans bir qeyd yox idi. Sultan yalnz Kb ziyartinin bzi texniki
msllri haqqnda randan glnlrin d az msrfl z ziyartlrini
yerin yetirmsi haqqnda razln bildirdi. Osmanl qounlarnn
mhariby hazrlamas xbri is slind Cfri mzhbinin tann-
mas il bal Nadir ahn tklifin veriln cavab idi.
Nadir ah Osmanl saraynn yeni bir mhariby hazrlamas x-
brini znmxsus soyuqqanlqla qarlad v Dastandan Osmanl
qounlar il qarlamaa yola dd. Nadir ah verdiyi tkliflrin q-
bul olunmamasna baxmayaraq, Osmanl dvlti il xo mnasibt
qurmaa alrd. Htta Cfri mzhbi il bal tkliflr qbul olun-
mayanda, Osmanl ruhanilrinin iliy qar kskin mnasibti ara-
dan qalxmayanda bel Osmanl dvltin qar radikal mvqey yu-
varlanmad. Nadir ah onun tkliflrin hrmtsizlik v laqeydlik gs-
trnlr qar barmazlq nmayi etdirmsi mlumdur. Amma Os-
manl sarayna mnasibtd Nadir ah sbirli v dzml bir siyast
izlyirdi. O, Osmanl dvltin qar mlum Sfvi srhdlrindn
knarda mharib aparmaq tbbsndn uzaq idi. Buna mcbur
olanda bel Nadirin mqsdi he d Osmanl dvltinin irilrin
doru irlilmk deyildi. Htta Nadir ahn byk uurla Osmanl
razilrinin irilrin doru irlilmk imkan olanda bel o bunu
etmdi.
Nadir ah Dastandan hrkt edib Badad trafna gldi. Burada
olarkn o, Badad hakimi hmd paaya mktub yazd v Hzrt
linin v imam Hseynin qbirlrini ziyart etmk istdiyini bildirdi.
Blgy vvlki yr zaman Nadir ah Hzrt linin mqbrsinin
tmiri v brpas n gstri verdi. Bunun n Nadir ah 50 min
xalis rfi ayrd ki, mqbrnin qbbsi v eyvan qzla kilsin. Bu
i Mhmmd Hseyn by Qulama v Qzvin memar Aa Ncf
taprld. Mqbrnin tmirind alacaq iilrin mk haqqnn
dnmsi n 6 min tmn a zr ayrld. Dastanda olarkn Nadir
aha bu ilrin icra edilmsi haqqnda xbr atdrld. Ona gr Na-
dir ah hmin ziyartgah bir d ziyart etmkl hm d grln ilr
baxmaq istyirdi (56).
Bir mddtdn sonra Nadir ah vvlc imam Hseynin mqb-
rsini v digr Krbla hidliyini ziyart etdi. O, Krbla hidlrini
ziyart ayinlrin mvcud olan nn zr yad etdi. Sonra Krbla -
hidlri ziyartgahnda xidmt edn xslr oxlu nzir-niyaz paylad.
mam Hseynin qbri zrli v qiymtli paralarla bzdildi. Hindis-
tanda dzldilmi olan 12 dd byk qndil (ilraq) imam Hseyn
mqbrsin baland v hmin qndillr mqbrnin qbbsin
brkidildi. Nadir ah gn rzind imam Hseynin mqbrsinin
ziyartind oldu, ibadtini etdi, mqbrnin mcavirlrin v
mvlvilrin fqt gstrdi v ehsan verdi. Nadir ah ziyartdn geri
qaydanda da gstri verdi ki, knbzin aasndak aynann kna-
rnda qrmz mina brkidilsin v bu qrmz minann gzgd ks
olunan qrmz rngi imam Hseynin axtd qrmz qan xatrlatsn
v ziyart glnlrin qlbini riqqt gtirsin (57).
Nadir ah imam Hseynin v Krbla hidlrinin qbrini ziyart
etdikdn sonra Ncf doru hrkt balad. Ncf ziyarti Nadir a-
hn Hzrt liy byk ehtiram gstrmsini nmayi etdirir. C.Han-
vey yazrd ki, guya Nadir ah Hzrt lini tnqid edirdi, onun z
qounlarn shrada susuzlua dar etmsindn raz deyildi v onun
hrbi faliyytini bynmirdi (58).Amma Nadir ahn Ncf sfri,
Hzrt linin qbrini byk ehtiramla ziyart etmsi, Hzrt linin
mqbrsinin knbzini mam Rza mqbrsinin knbzi oxarnda
qzla tutdurmas v mqbrnin abadladrlmas n gstrdiyi di-
gr sxavtli mllr C.Hanveyin iddialarnn ksini nmayi etdirir.
Nadir ahn Hzrt linin mqbrsini abadladrmas masirlri t-
rfindn layiqinc tqdir olunmu v onun bu tbbs dvrnn ta-
nnm airlrinin srlrinin mvzusuna evrilmidi. Alm Ara-ye
Naderi srind Nadir ahn Hzrt linin xatirsin olan ehtiramna
hsr edilmi iki nzm paras verilmidir. Hmin paralarn hr ikisi
Azrbaycan trkcsinddir (59).
1743-c ilin sonlarnda Nadir ah Ncf gldi v birbaa Hzrt
linin mqbrsinin ziyartin yolland. Bu ziyartini d Nadir ah
byk ehtiramla icra etdi, Hzrt linin ruhuna dualar oxudu, orada
ibadtini etdi, Hzrt li mqbrsinin xadimlrin v xidmtilrin
oxlu hdiyylr verdi.
Nadir ah Hzrt linin mqbrsin ziyartini baa atdrandan
sonra onun n yaxn yanlarndan olan Mirz Zki xan hyatnn qalan
hisssini Ncfd qalb Hzrt linin mqbrsind xidmtd keir-
mk n Nadir ahdan icaz istdi. Nadir ah ona ox yaxn olan bu
xsi fikrindn dandrmaq ists d, onu itirmkdn tssflndiyini
bildirs d Mirz Zki z inadndan dnmdi v bel olanda Nadir ah
onun Hzrt li mqbrsind qalmasna icaz verdi.
Krbla v Ncfd ziyartd olarkn Nadir ahn yanna Osmanl
sultannn elilri gldilr. Onlarn gtirdiklri mktubda Osmanl sul-
tan bir daha Cfri mzhbinin doruluunu qbul etmdiyini v
Kbd yeni bir mehrabn myynldirilmsinin qeyri-mmknl-
yn bildirdi (60). Osmanl sultan, Nadir ah trfindn iliyin ara-
dan qaldrlmas arzusunu razlqla qarlasa da, lk halisinin bir-
mnal kild snniliyi qbul etmmsindn el d raz deyildi. Nadir
ah bu msl il bal yazmalarnda islamn drd xlifsini qbul
etdiyini, Mhmmd peymbrin dvrnd vahid mzhbin oldu-
unu, iliyin rana v Qafqaza ah smayl trfindn gtirildiyini,
tziydarln v zan verilmsi zaman ilr xas ifadlrin lv
edilmsinin zruriliyini bildirs d, ndns snniliyin mlum drd
mktbindn birini deyil, mhz Cfri mzhbinin qbul edilmsin
v onun da islam xlifliyi trfindn tannmasna alrd. Bel
gman etmk olar ki, iliyin kifayt qdr formalad, insanlarn
inancna evrildiyi bir lkd ondan z evirib snniliy z tutulmas
hali trfindn birmnal kild qarlanmazd v Nadir ah da
bundan ehtiyatlanrd.
Nadir ah irli srdy tkliflr Osmanl sultan trfindn yeni-
dn rdd cavab alandan sonra Nadir ah Ncfd onu mayit edn
islam lmalarnn iclasn ard. clasda rann, fqanstann, Bl-
xin, Buxarann, Hindistann v Badad trafnn tannm v nfuzlu
lmalar itirak edirdilr. Son drc ciddi ken mzakirlrd iti-
raklar islam alminin birliyi, bu birliy xll gtir bilck sbbl-
rin aradan qaldrlmas mzakir olundu. Nadir ah da iclasn iind
itirak etdi v iclasn sonunda Ncf vsiqsi adlanan bir snd im-
zaland. Hmin snd Nadir ahn mnisi Mirz Mehdi xan Astrabadi
trfindn hazrland. Btn itiraklar trfindn imzalanb mhr-
lnn hmin sndin bir nsxsi Ncfdki mqdds Qlviyy x-
zinsin thvil verildi, digr nsxlri is btn vilaytlr gndrildi
(61).
Bu vsiqd slind, yeni bir fikir v bax yox idi. Dini islahatlar-
la bal Nadir ah trfindn Muan qurultaynda v Osmanl sultan-
na gndrdiyi mktublarda irli srln tkliflr bu vsiqd d ksini
tapmd. Ona gr d tkrar-tkrar irli srln tkliflri Osmanl
sultan qbul etmdiyi halda lmalarn Ncfdki iclasnn yekun
sndind yenidn tsbit edilmsi maraq dourur. ox gman ki, Na-
dir ah Osmanl sarayna bir daha iliyin aradan qaldrlmasnda qti
olduunu v Osmanl sarayna ilq mnasibt bsldiyini nmayi et-
dirmk istyirdi. Bir daha qeyd edilmlidir ki, bu tkliflrini Osmanl
sarayna silah gcn qbul etdirmy chd etmk ans da mvcud
idi. Amma Nadir ah tkliflrinin qbul olunmas il brabr, Osmanl
saray il mnasibtlri d kskinldirmk istmirdi.
Ncf vsiqsi (62) bir ne shifdn ibart olan bir snd idi.
Sndin vvlind Mhmmd peymbrin vfatndan sonra islam
dnyasna ilk drd xlifnin rhbrlik etmsindn danlr. O da qeyd
olunur ki, bu xliflrin bir-birini vzlmsi tbii kild ba vermi-
dir v bununla bal xliflr arasnda hr hans bir anlalmazlq da
olmamd.Sndin baqa bir yerind rb dilind bir sra aylr
istinad olunmaqla ilk drd xlifnin hakimiyytinin qanuniliyin v
onlarn hakimiyytin hmin xliflrdn he birinin narazlq bildir-
mmsin iar olunur.
Vsiqd ah smayl dvrnd iliyin qbul edilmsi il msl-
manlar arasnda paalanma yaranmasna, hmin paralanmann is
mslmanlar arasnda qtl, qart v fitnlrin artmasna yol adna
toxunulur. slam almin paralanma gtirmi bu hadisnin Sfvi
dvltinin znn d ziflmsin v paralanmasna gtirib xard
bildirilir. Sndd bildirilir ki, dvltin ziflmsi zndn onun tor-
paqlarnn bir hisssini fqanlar, bir hisssini osmanllar, bir hisssini
d ruslar ial etdilr.
Sndd daha sonra lk hyatnn ox mhm dnmind Nadirin
faliyyt balad byan edilir.Onun bivrd trafnda dylr
balamas, trkmn tayfalarna v fqanlara qar uurlu dylri,
Hindistan v Trkstana hrbi yrlri xatrlanr. Sndd o da qeyd
edilir ki, ial olunmu razilri dmnlrdn tmizldikdn sonra
Nadir Muan dznd qurultay ard, lknin yeni ahnn seilmsi
mslsini qurultay itiraklarnn seimin verdi. Qurultay itirak-
lar da tkid gstrib ahln Nadir trfindn qbul olunmasna nail
oldular
Vsiqd Nadirin ahlq taxt-tacn qbul etmk n irli srdy
tkliflr toxunulur v sonra da lav edilir ki, irli srln tkliflrin
qbul olunmas il taxta xan Nadir ah bu bard Osmanl sultanna
da mktub gndrdi v orada znn be tklifinin Osmanl sultan
trfindn qbul edilcyin midvar olduunu bildirdi. Vsiqd bu
mlum tkliflr bir daha sadalanmdr. Daha sonra qeyd olunur ki,
Osmanl saray mzhbl bal olan tkliflr arasnda yalnz Mkk
ziyartin gedn zvvar karvanlarnn karvanbasnn yerli xslrdn
tyin olunmasna razlq verdi. Digr tkliflr is qbul olunmad. V-
siqd o da lav olunur ki, Muan qurultayndan Ncf iclasna qdr
olan 6-7 illik fasild mxtlif nmaynd heytlrinin gedi-gliin
baxmayaraq irli srln tkliflr hll olunmam qalmdr.
clas itiraklar vsiqd bir daha islamn ilk drd xlifsinin ha-
kimiyytinin qanuniliyin v onlarn hr birin hrmtl yanalma-
snn zruriliyin tkid etdilr. Sndd ah smayl Sfvi trfindn
iliyin yaylmasnn islam almin davt v paralanma gtirdiyi
vuruland. clas itiraklar Cfri mzhbini qbul etdiklrini v bu
mzhbdn z dndrdiklri halda gyd Allahn, yerd is ahn q-
zbin v czalarna layiq olduqlarn bildirdilr.
Mvcud olan mlumatlara gr, iclasda 70 lma itirak edirdi.
Abdulla lsvidi bu iclasn sdri, likbr Mollaba il Buxaradan
olan bir molla iclasn mruzilri idilr. clas itiraklar arasnda
razlama drhal ld edilmdi. ran, Buxara v fqan lmalar vsi-
qnin mtnini drhal qbul etdilr, o biri gn is digr lmalar snd
razln bildirdilr (63).
Bununla bel, gstriln bu chd d z nticsini vermdi v
Osmanl saray Cfri mzhbinin rsmiliyini qbul etmdi. 1746-c
ild Osmanl dvlti il imzalanan slh mqavilsind d Cfri mz-
hbinin rsmildirilmsi z ksini tapmad. Hmin slh mqavilsi-
nin birinci bndind bildirilirdi ki, iranl zvvarlara Badad v Suriya
marrutu il Mkky ziyart getmy icaz verilir. Hmin marrutda
zvvarlarn hrktinin thlksizliyi tmin edilmli idi. Bir d mqa-
vilnin lavsind dini msllr toxunulmudur. Burada qeyd olun-
mudur ki, lk halisi sfvilr dvrnd qbul edilmi xoaglmz
qiddn imtina edirlr v sonuncu peymbrin yolunu davam etdir-
my trfdardrlar. Sonra lav edilirdi ki, ran xalqlar btn islam
xliflrin hrmtl yanaacaqlar v glckd bu xalqlar Osmanl
razisindn kemkl Mkky v Mdiny sfr ed bilcklr (64).
Hm Osmanl saray, hm d Nadir ah bu slh mqavilsinin im-
zalanmasn mmnunluqla qarlad. Mqavilnin imzalanmasndan
sonra Nadir ah Osmanl sarayna mktub gndrdi Nadir ah mktu-
bunda Mhmmd peymbr v islam xliflrin olan ehtiramn
ifad etdikdn sonra ah smayl trfindn xalqa qbul etdiriln dini
baxlarn insanlarn bana blalar adn v Osmanl dvlti il
mnasibtd tinliklrin yaratdn bildirdi. Nadir aha gr, ahlq
taxt-tacn qbul etmzdn vvl hali ona i etiqadn trk edcyin
sz vermidi (65).
Osmanl dvlti il imzalanan slh mqavilsind Cfri mzhbi
il bal msly toxunulmadndan gman etmk olar ki, o bu m-
sl zrind artq tkid etmirdi v Osmanl dvlti il yax mna-
sibtlrin yaradlmas onun n daha hmiyytli idi. Digr trfdn
lk halisinin iliyi trk edcyi fikrinin xatrlanmas Nadir ahn bu
mzhbi dyidirmk zmind qaldn gstrirdi. Nadir ahn tez-
likl qtl yetirilmsi onun hyata keirmk istdiyi dini islahatlarn
glcyin nqt qoydu.
Nadir ah mqdds kitablarn mzmunu v mahiyyti il d drin-
dn maraqlanrd. Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah savad
yrnndn sonra Quran kitabna olan mara daha da artd. lk ra-
zisind yaayan digr dinlrin nmayndlrin dzml mnasibt
gstrn Nadir ah Hindistan yrndn qaydanda sonra Quranla
brabr ncilin v Talmutun da trcm olunmasna gstri verdi.
Hl Hindistan yrnd olarkn Qurann 48-ci sursi olan Fth su-
rsinin oxunuu zaman Nadir ah 29-cu ayd ncilin v Tvratn
xatrlanmasna diqqt yetirmi v bu kitablarn mvcud olub-olmama-
s il maraqlanmd. Tsdiq cavabn alandan sonra Nadir ah onlar
trcm etdirmk qrarna gldi. Bunun n Nadir ah xsusi qrup
tkil etdirdi v lazmi maliyy vsaiti ayrd. C.Hanveyin yazdna
gr, hmin qrupa Mirz Mehdi balq edirdi.Trcm qrupuna m-
slman lmalar il brabr nfr yhudi, iki Roma katolik
missioneri, 2 ermni katalikosu, iki ermni monarx v bir ne digr
kei daxil idilr. Bu din xadimlrinin hams yerli adamlar olduu
n fars dilini yax bilirdilr. Mqdds kitablar zrindki i 6 ay
davam etdi (66).
Qrb mlliflri bu msly mxtlif mvqedn yanarlar.
C.Hanvey z xarakterin sadiq qalaraq Nadir ahn bu qrarnda da
onun xsiyytini klg altna alacaq mqamlar axtarmaa alr.
Onun qeydlrin gr, mqdds kitablarn trcm edilmsi Nadir
ahn alna glmi tsadfi bir fikir idi, toplanm dini xadimlrin he
d hams bu il mul olmaq istmirdilr v onlardan bzilri
rvt verrk trcmdn canlarn qurtardlar. C.Hanvey gr, guya
Nadir ah xristian dinin msxry qoyur, Mhmmd peymbri v
Hzrt lini tnqid edirdi (67).
Nadir ahn dini baxlar, xristian kilslri v islam mqddslri
il n sthi tanlq bel C.Hanveyin bu fikirlrinin sasszln z
xara bilr. Nadir ah dini dyrlr, islam mqddslrinin, o cm-
ldn d xristian ibadtgahlarnn abadladrlmasna xsusi diqqtl
yanard.El trcm qrupunun zvlrinin xatirlrindn d mlum-
dur ki, mqdds kitablarn trcmsi zrind ox yaradc i get-
midir.Pravoslav v katolik din xadimlrinin tfsirlrindki frq m-
slman lmalar diqqtl yanar v trcm variantlar qarlql
razlama sasnda qbul edilirdi (68).
Trcm qrupu sfahanda ilyirdi. Trcm ilri baa atandan
sonra trcm qrupu Qzvind olan Nadir ahn yanna yolland. Na-
dir ah onlar ehtiramla qbul etdi v onlarn yol msrflrini d x-
zindn ddi (69).
Nadir ah din xadimlri il grnd onlara bel dedi:Yaradan
bizim qlbimiz grmk imkan vermidir ki, mvcud olan ayinlri
grk, onlar arasnda seim aparma bacaraq v yeni iman gtirk.
Hm yaradan bu imandan raz olsun, hm d bizim n nicat yolu
olsun. Ona gr d dnyada bu qdr ox ayinlr vardr. Bu ayinlrin
biri digrini inkar edir v hr biri yalnz zn dyrli sayr. Allah tk
olsa da ayinlr tk deyil. Grk ayinlr d tk olsun (70).
Bu fikir Nadir ahn znn gldiyi qnat idi. Amma Nadir ah bu
qnatini zorla qeyri-mslmanlara qbul etdirmk chdind olma-
md. Bunu onun qeyri-mslman dinlrin olan dzml mnasibti
d nmayi etdirir.
Bzi hallarda is onun bu dzmlly ifrat hal alrd Bu xsusil
zn Nadir ahn ermnilr mnasibtind gstrirdi. Baxmayaraq
ki, ah Sultan Hseyn dvrnd ermnilrin dvltin paralanmas
n etdiklrin xyantdn, dvlt leyhin onlarn Rusiya il mt-
tfiqliyindn v ruslarn laltlarna evrilmsindn Nadir ahn xbri
vard. Bununla bel, Nadir ah imali Azrbaycann bzi xanlarnn
czalandrlmas namin ermnilr daha ox diqqt ayrrd.
1735-ci ild Gncnin mhasirsini baa atdrandan sonra Nadir
rvana gldi, Mhmmdrza by Xorasanln rvan xan tyin etdi.
rvan trafnda, Gncd, Qarabada, msddind v Tuda yaa-
yan ermnilrin nmayndlrini hzuruna artdrd. M.K.Mrvinin
yazdna gr, Nadir Azrbaycan ermnilrinin asaqqal olan Mlik
Yeqan ermni tayfasnn asaqqal tyin etdi. Ermni nmayndlri
il grdn sonra Nadirin yanna kils keilri gldilr. Nadir bu
keilri z vziflrind saxlad. Bununla da kifaytlnmyn Nadir
kilsy min tmn pul ayrd v bir ne memara taprd ki, hmin
pula kilsni tmir etsinlr. O, Kerman vilaytinin hakimlrin is gs-
tri verdi ki, bu kilsy xala v palazlar gndrsinlr (71).
Ermnilrin tkidi il Nadir kilsd d oldu. Nadir kilsy daxil
olanda ermni keilri ona scd edrk tzim etdilr. Nadir gstr-
diyi yardma lav olaraq ona bel sdaqt nmayi etdirn ermni
keilrin bahal hdiyylr verdi. Kilsy is bir ne byk qndil
(ilraq) balad. Bu qndillrin hr biri xalis qzldan olub xeyli
ar idi. Onlar kilsnin tavanndan asld (72).
Muan dzndki tacqoyma mrasimi zamannda da ermni kata-
likosu itirak edirdi. Nadir ahn ermnilr olan bu qays he d b-
tn hali trfindn razlqla qarlanmrd. Xsusil, Naxvan tra-
fndan 1000 ermni ailsinin Mhd krlmsi Alm Ara-ye Na-
derid ox byk tssfl xatrlanr. M.K.Mrvi yazr ki, ermnilr
Mhd krlndn sonra bu hrd xristian kilssi tikildi, rab-
xana v btxana ald. rabxanalarda aq kild rab iilir, mu-
siqi alnr, kiilr xanmlarla bir yerd rqs edir, ismtsizlik yaylr,
da rkli riyytin insafszl artr, varllarn kasblara fqti azalr,
vladlarn atalarn zn a olmas artrd (73). Mllif baqa xoa-
glmz hallarn da artdn bildirirdi. Dindar hali szsz ki, Nadir
ahn Mhd gtirdiyi ermniliyin iklnmsin yaradlan rait-
dn he d raz deyildi v htta bildirilirdi ki, Nadir ah mhz bu
mllrinin czasna atd v hyatn facili kild itirdi.
Ermnilr is he d Nadir aha onun gstrdiyi qayya layiq -
kild sdaqt nmayi etdirmirdilr. Yqin ki, bu he Nadir ah n
d tccbl deyildi. nki lknin hrbi, siyasi v mdni hyatnda
hr hans bir kisi olmayan ermnilr gstriln qay daha ox
yuxarda qeyd edildiyi kimi mrkzdnqama meylli Azrbaycan xan-
larn czalandrmaq v ya onlara qar bir balans yaratmaq niyyti
gdrd. Ermnilrin nankorluuna is Nadir ah dzmllk nma-
yi etdir bilmdi. Msln, C.Hanveyin yazdna gr ah Sultan
Hseyn mxsus olan yhrini frldaq yolu il satn alb bu yhri
bzyn qiymtli dalar mnimsdiklrin gr bir ne ermni taciri
Nadir ahn mrin sasn diri-diri yandrld. z aralarnda dil tapa
bilmyn ermni keilrinin var-dvlti is qounlarn xeyrin m-
sadir edildi (74).
C.Hanvey gr, Nadir ah ermnilrin dvlt xyant yolu tuta-
raq grclrl mktublamasndan da xbrdar olmudu (75). Erm-
nilr eyni zamanda onlara himaydarlq etmi Nadir ahn xzinsinin
talanmasnda da myyn fitnlr l atdlar (Bu bard aada dan-
lacaqdr).
Nadir ah hl salnda ikn axirt dnyas haqqnda da dnr-
d. Qeyd edildiyi kimi, Trkstan yrn baa vurandan sonra o,
yolunu doulduu blgdn sald, Kelat v bivrdd oldu. bi-
vrdd olarkn mr etdi ki, orada onun rfin byk bir bina tiksin-
lr. Knbz klind olan hmin bina Mvludxana adlandrld. Ke-
latda is onun n mqbr tikilmsin gstri verdi.(76). Hmin
mqbrnin tikilmsi Nadir ahn srkrdliyinin v ahlnn ik-
lndiyi bir dvr tsadf edir.Ona gr mrnn daha qaysz dv-
rnd Nadir ahn axirt dnyas haqqnda dnmsi maraql grn
bilr.
Baqa bir mqbrni is Nadir ah mrnn sonlarnda Mhdd
tikdirdi. Mvcud olan mlumata gr, mqbr mam Rza mqbr-
sinin imalndak ky alan geni sahd tikildi. Amma hmin
mqbr Nadir ahn xouna glmdi. Onda mr etdi ki, qar trfd,
yni indiki mqbrnin yerind yeni mqbr tikilsin. Bu mqbrnin
tikintisi 4 il baa atd (77). Tarixi dbiyyatda mvcud olan mlu-
mata gr 4 il mddtin tikilmi bu mqbr zmtli bir tikini idi.
Sonradan is Nadir ahn mqbrsi myyn tkmilldirm ilrin
mruz qalaraq vvlki grkmini itirdi v bugnk kl dd. Nadir
ah z trfindn tikdirilmi mqbrd torpaa taprlmdr.
3. Nadir ahn var-dvlt toplanmasna mnasibti v xzinsinin
taleyi
Nadir ah hyatn hrbl balayandan sonra byk miqyasda var-
dvlt l gtirmi v dvrnn n zngin xslrindn birin evril-
midi.Adi bir yalt adam kimi ilk vaxtlar z yurdunu talan yr-
lrdn qorumaq n silaha sarlm v trafna dst toplam Nadir
qlbdn qlby mlub etdiyi trfin mlakn mharib qnimti
kimi l keirmkl maddi imkanlarn genilndirdi v nhaytd son
drc zngin bir xziny sahib oldu. lmndn sonra is onun
zngin xzinsi urunda kskin bir mbariz baland. Ona gr d
Nadir ahla bal el bir mnb v dbiyyat tapmaq tindir ki, orada
Nadir ahn mharib qnimtlrin v btnlkd var-dvltin toxu-
nulmasn.
Hyatnn ilk dvr n Nadird var-dvlt toplanmasna xsusi
bir hrisliyi mahid etmk mmkn deyildir. Amma bhsiz ki,
oxsayl qounlarn saxlanmas, uzunmddtli hrbi yrlrin maliy-
yldirilmsi v dvlt msllrinin hlli n myyn maliyy
ehtiyatlarna ehtiyac var idi. Hmin ehtiyacn aradan qaldrlmas isti-
qamtind hakimiyyt qdrki dvrd Nadir n balca mnb-
lrdn biri szsz ki, mharib qnimtlri idi. Bu qnimtlrin byk
hisssi drhal mharib xrclrinin dnmsin, qounlarn maliy-
yldirilmsin v tchizatna srf edilirdi. Ona gr d Nadir ah
uzun mddt ciddi maliyy ehtiyatlarna malik deyildi. Yalnz Hin-
distan yrndn sonra Nadir ahn xzinsi kifayt qdr zngin-
ldi v el Hindistan yrndn sonra onda xziny ballq daha
da artd.
Alm Ara-ye Naderid Nadirin cavanlnda mir Teymurun
xzinsini tapmas haqqnda qeydlr vardr. slind, hmin qeydlr
rvayt xarakteri dayr v hqiqti ks etdirmir.nki Nadir ca-
vanlnda xeyli kasb bir hyat srmli olmudu. zndn vvlki
ahlardan frqli olaraq Nadir zngin xzin bolluunun yaratd db-
dbli mhitd deyil, ryini gndlik zhmti il qazanan sad bir
yalt ailsind doulmudu. Nadir d hl uaq yalarndan bu ail-
nin zhmtin qatlam v gndlik rk qazanlmasnda kmk et-
my almd. Onun cavanlnda mindiyi atn, malik olduu dy
sursatnn ld edilmsi d he bhsiz ki, ail glirinin qnati hesa-
bna baa glmidi.
Nadirin tale ulduzunu parladan da onun var-dvlt hrisliyi deyil,
dy kimi formalamas v hrbi-fiziki mharti idi. Nadir hl ca-
vanlnda qeyri-brabr dylr qatlmaq mcburiyytind qalm-
d. Bana toplad hmfikirlri il talanlara qar ld etdiyi hr bir
hrbi uur tkc onun dy tcrbsini artrmad, eyni zamanda
ona kiik d olsa hrbi qnimt gtirdi. Yuxarda sylnilnlrdn d
aydndr ki, Nadirin stn gldiyi talan qvvlrdn ld etdiyi hr
kiik qnimt onun dstsinin sralarn genilndirdi v onlarn
tchizatn tkmilldirdi. Nadir yax aydn idi ki, daha byk hrbi
uurlarn ld edilmsi n v yaad yurdun zbk v trkmn
yrlrindn daha etibarl qorunmas n daha yax dsty malik
olmaldr. Yax dstnin tkili is ciddi maliyy xrclri tlb edirdi.
Ona gr d Nadirin rhbrliyi altnda olan dstnin talanlardan
ld etdiyi qnimtlr mhz dstnin tkmilldirilmsin v gcln-
dirilmsin istiqamtlndirilirdi. Bu cht Nadirin cavanlq dvrnn
xarakterik xsusiyytlrindn biri idi.
Nadirin dstsi genilndikc blgni tamamil nzart altna ala
bildi. Bu o demk idi ki, Nadirin maliyy mnblri d gclndi. Am-
ma mnblrd Nadirin cavanlnda byk var-dvlt malik olmas
haqqnda mlumatlara tsadf edilmir. nki Nadirin ld etdiyi ma-
liyy vsaiti hl d xzind toplanmasna deyil, gcl qoun dst-
lrinin formalamasna v dylrin maliyyldirilmsin istiqa-
mtlndirilirdi.
ah Thmasibl birlnd Nadirin xeyli byk bir dstsi var idi.
O ld ed bildiyi vsaitdn qoun dstsinin formaladrlmasna s-
xavtl istifad edirdi. ah Thmasibl birlndn sonra Mlik Mah-
muda v bdali fqanlarna qar apard dylr Nadir daha byk
maliyy ehtiyatlar gtirdi. Msl bundadr ki, bu dvrd dy yol-
lanan dylr z xidmtilrini, xanmlarn v xsi xrclrinin
dnmsi n myyn maliyy vsaitlrini d zlri il aparrdlar.
Yad qvvlr lbtd ki, yerli xalqdan taladqlar var-dvlti d yan-
larnda saxlayrdlar.Mlubiyytl zlnd hmin dylr mc-
bur olurdular ki, btn mlaklarn atsnlar v yalnz canlarn qurtar-
maa alsnlar. Sonradan hmin qnimt szsz ki, qalib trfin
lin keirdi v qalib trf n myyn maliyy ehtiyatlarn tkil
edirdi. lk byk dylri zaman Nadir bu msld d son drc
ehtiyatl idi. O, mharib qnimtlrin xsusi hrislik gstrmdiyi
kimi, dylrini d bu hrislikdn kindirmy alrd. Bu ba-
xmdan bdali fqanlar il aparlan Mehmandust dy xarakte-
rikdir. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir mharib qnimtlri top-
lanmasna alud olmu dylrinin topladqlarn llrindn alb
hamsna od vurdu. O bh etmirdi ki, qnimt toplanmasna olan if-
rat aludilik dynn simasn tamamil dyi bilr.
Bununla bel, bdali fqanlarnn mlub edilmsi v Heratn azad
edilmsi Nadir myyn mharib qnimtlri d bx etdi. Mhz
bunun nticsi idi ki, Mhd qaydandan sonra Nadir yerli haliy
xeyli nzir-niyaz paylad, Xorasan vilaytinin halisini 3 illik vergidn
azad etdi v mam Rza mqbrsinin abadladrlmasna byk maliy-
y vsaiti ayrd (78).
Gilzayi fqanlarna qar aparlan dylrd d Nadirin lin xeyli
qnimt kedi. sfahan azad edildikdn sonra Nadir Xorasann v ona
hmsrhd olan vilaytlrin hakimi tyin edildi. Bu o demk idi ki, bu
vilaytlrdn toplanan maliyynin xeyli hisssi Nadirin ixtiyarna
keirdi. Bundan baqa Nadir onun tlbi sasnda ah Thmasib tr-
findn lkd maliyy toplanmas ilrinin rhbri tyin edildi. Buna
gr d sfahan azad ediln illrd artq Nadirin ciddi maliyy imkan-
larna malik olmasndan danmaq olar. Bu illrd o, lkd byk
gc sahibi olduu n onun maliyy mnblri d xeyli genilndi.
Alm Ara-ye Naderinin yazdna gr, bxtiyari tayfalarnn
qiyamnn yatrlmas n Nadir Kermanaha doru hrkt ednd
bu tayfann asaqqallar oxlu qiymtli hdiyylrl Nadirin qarsna
xdlar. Nadir hmin hdiyylri qbul etdi. Sonra is Drbnd Bna-
vr qalasna hcum ednd oradak xzinni l keirdi (79).
ah Thmasibi hakimiyytdn uzaqladrdqdan sonra is lknin
btm maliyy ehtiyatlar v xzinsi Nadirin lin kedi. Nadir mr-
kzi hakimiyyt tabe olmaq istmyn tayfalar v vilaytlri itat
altna gtirdikc hmin mkanlarn xzinsi v maliyy ehtiyatlar da
Nadirin lin keir v onun maliyy ehtiyatlarn artrrd. Nadir ah
da istr taxt-taca qdrki dvrd, istrs d ahl dvrnd qiyam
qaldran qvvlr endirdiyi sas zrblrdn biri mhz onlarn ma-
liyy ehtiyatlarnn v xzinlrinin l keirilmsin istiqamtlnirdi.
Alm Ara-ye Naderi mllifi yazr ki, Dastana yr zaman
Nadir Surxayn z xzinsini qala divarlar altnda gizltdiyini xbr
verdilr. Nadirin mri il gstriln yer qazld v oradan 80 xm a
zr xarld. Hmin qiymtli dalarn hams mharib qnimti kimi
xziny qatld. Bundan lav, Nadir gstri verdi ki, Dastanda
ona mqavimt gstrn imkanl xslrin mlak da qnimt kimi
gtrlsn. Mnb xbr verir ki, Nadir dylri 20 gn rzind
Dastan yanlarnn mlakn toplamaqla mul oldular (80).
Hindistana yr gediind Kabul hakimi z xzinsinin aarla-
rn knll olaraq Nadir aha gndrdi. Nadir ah vzind bildirdi
ki, onun z xzinsind kifayt qdr vsait vardr v hmin vsait
qounlarn 12 illik msrfin bs edr. Kabul hakiminin knll itat
gstrmsini nzr alb Nadir ah da sxavt nmayi etdirdi v
onun xzinsin toxunmad (81).
Hindistan yr rfsind xzind qounlarn 12 illik xrcinin
ehtiyatnn yaranmasnda vergi, gmrk v s. ymlardan da istifad
edilirdi. Amma szsz ki, xzin ehtiyatlarnn byk hisssini mhz
mharib qnimtlri tkil edirdi.
Nadir ah znn n byk mharib qnimtini he bhsiz ki,
Hindistan yr zaman ld etdi. Bu yr Nadir ahn fatehlik v
srkrdlik istedadnn parlaq nmunsi olmaqla brabr, hm d ox
zngin mharib qnimtlrinin ld edilmsi il lamtdardr. Bu
qnimtlrin toplanmasna hl mharib meydannda baland. M-
lub olmu hind qounlarnn dy meydanndak oxsayl tchizat v
mlak Nadir ah dylrinin lin kedi. Hindistan qounlarnn
mlubiyyti rsmildirilndn sonra is Mhmmd ah xzinsinin
aarlarn Nadir aha tqdim etdi (82).
Mhmmd ahn xzinsi il tanlqdan sonra Nadir ah bildirdi
ki, orada saxlanlan var-dvltin miqyasn v znginliyini dil il ts-
vir etmk mmkn deyil. Bu xzin o qdr zngin idi ki, htta yan-
lar Nadir ahla nyi gtrmk bard mslhtlmlr apardlar. Na-
dir ah z yanlarna gstri verdi ki, 30 min ba dv toplanlsn v
xzin bu dvlr yklnilsin. Eyni zamanda bir ne etibarl mirz-
y taprld ki, xzinnin hesab aparlsn v oradak yalarn siyahs
tutulsun. M.K.Mrvinin yazdna gr, 4 min dvy ll-cvahirat v
qiymtli ah yalar, 2 min ba dvy qzl-gm v qiymtli dala-
ra tutulmu taxtlar, yarm taxtlar v onlara aid olan yalar ykln-
dilr. 2 min dvy qzldan v qiymtli dalardan dzldilmi v
bzdilmi svari yalar yklndi. Daha 2 min dvy qzldan v
gmdn dzldilmi v qiymtli yalarla bzdilmi camlar, am-
danlar v digr qablar yklndi. 6 min dvy is rfilr v digr k-
silmi pullar yklndi. Bundan baqa 24 min qatra is a zr v g-
m yalar yklndi (83).
Mhmmd ah xzinsinin sas mlak yklnndn sonra Nadir
ahn yanlar bir ne az bal otaqla da rastladlar. Gman olu-
nurdu ki, xzinnin hmin otaqlarnda da var-dvlt gizldilmidir. Bu
msl Nadir aha atdrlanda Mhmmd aha xbr gndrdi ki,
az bal olan otaqlarn aarlar da ona tqdim edilsin. Mhmmd
ahn xsusi xaclrindn biri Nadir ahn hzuruna glrk bildirdi
ki, hmin otaqlarda Mhmmd ahn v onun cdadlarnn xanmla-
rnn, aillrinin qadn zvlrinin istifad etdiklri geyimlr v geyim
yalar saxlanlr. Xac trfindn Mhmmd ahn xahii d Nadir
aha atdrld ki, bu yalar gtrmk istyirs gtrsn. Amma bu i
gizlinc grlsn ki, trafdaklar Mhmmd ahn hrmxanasnn
aparlmasndan xbr tutaraq onu namussuzluqda v rfsizlikd q-
namasnlar. Msldn hali olandan sonra Nadir ah hmin otaqlarn
aarlarn xacy qaytard v z yanlarna da taprd ki, kims hmin
otaqlara trf getmsin (84).
Hind saraynn xzinsinin yklnmsi bir ne gn davam etdi.
Bu zaman Nadir aha xbr atdrld ki, onun Aa Mhmmd adl
xzindar Mhmmd ahn xzinsini thvil alan zaman xarvar
qzl mnimsyibdir. Nadir ah bu mslni aradrd v deyilnin
doru olduu bilinnd xzindarn boynu vuruldu. Onun yerin tyin
olunmu yeni xzindar is yz misqal qzl mnimsdiyi n qtl
yetirildi.
Mvcud olan mlumata gr, Hindistanda ld ediln qnimt 13
min sanda doldurularaq heyvanlara yklndi (85).
Nadir ahn Hindistandan ld etdiyi mharib qnimtlri iri-
sind bir ne qiymtli ya var idi ki, onlar indinin znd d nadir-
liyi v qiymti il heyrt dourur. Bu yalardan biri Txti-tavs (To-
vuz taxt) idi. Tssf ki, hmin taxt gnmz qdr glib atma-
mdr. Txti-tavus Hindistann mool ahlarnn taxt idi. Bel bir fi-
kir mvcuddur ki, Txti-tavusun qurulmas sona qdr baa atdrl-
mamd. Ehtimal edilir ki, taxtn bzi hisslrinin bznmsi n
lazm olan qdr qiymtli da atmamd. Ona gr d gman edilir
ki, taxtn bzi elementlri tamamlanmamd. Vaxt tdkc bu ele-
mentlr d tamamlanmal idi. Buna baxmayaraq bu qiymtli taxt
Nadir aha qismt oldu v onun qiymtli hdiyylri arasnda zn
xsusi yer tutdu.
Persi Sayks baqa mlliflr istinad etmkl Txti-tavusun geni
tsvirini vermidir (86). Onun istinad etdiyi mlumata gr, Txti-ta-
vus llri etibaril sfr arpaylar byklynd idi. Grn eti-
bari il is bu taxt drd dayaq zrind quradrlmd. Onun qar
trfind taxta qalxmaq n pillkn var idi. Taxtn knar boyunca
el d hndr olmayan mhccr quradrlmd. Taxtn arxa hiss-
sinin mhccri xeyli hndr idi v onun qarsnda da ahn oturaca
txt vard.
P.Sayksn tsvirin gr. taxtn ayaqlar kifayt qdr qaln idi.
Ayaqlarn zrindn taxtn knar haiysi zr drd dd mil bura-
xlm v millrin zrind d taxtn sahsi quradrlmd. Millrin
zrind 12 dd stun var idi v trfdn taxtn mhccri d h-
min stunlarn zrind idi. Qar trfin mhccri tam deyildir. Tax-
tn ayaqlar v millri tamamil qzla tutulmudu. Qzl zrind is
mina ilri aparlmd. Ayaqlarn v millrin stn rtn qzl tb-
qnin zrin is almaz v yaqut dalar brkidilmidi. Hr milin orta-
snda bir byk yaqut var idi. Hmin yaqutun trafnda da drd dd
zmrd parldayrd. Bu zmrdlr arpaz kild yapdrlmd. Bu
qiymtli dalarn dzlnd xsusi mhart ildilmidi. gr mil-
lrin birind ortaya yaqut qoyulmudusa, o birind ortaya zmrd qo-
yulmu v trafna is almazlar dzlmd. Almazlarn byy 10-
12 karat hcmind idi. Ayaqlarn v millrin zrin mirvarilr d
brkidilmidi.
Taxtn qar trfindn onun zrin xmaq n drd pillli pil-
lkn var idi. Taxtn stnd syknck var idi. Onlardan biri ah
oturacann arxasnda idi. Bu syknck byk v gird idi. ki sy-
knck is knarlardan qoyulmudu. Taxtda qlnc, grz, balta, ox-
kaman asmaa yer var idi. Bu silahlar da sykncklr v pilllr
kimi tamamil cvahiratla bzdilirdi.
Taxtn dvrsi boyunca dzlm yaqutlarn say 108 idi. Bu ya-
qutlardan n kiiyi txminn 100 karat byklynd idi. Onlarn
bzilri is bundan bir ne df byk idi v hr biri d taxta xsusi
gzllik verirdi. Taxt zrind 160 dd zmrd brkidilmidi. On-
larn gz qamadran parlts var idi. Zmrdlrin byy 60 karat,
kiiyi is 30 karat byklynd idi. Taxt zrind el hmin sayda da
yaqutlar var idi. Taxtn arxa sykncyinin yuxars knbz forma-
snda idi. Taxtn sykncyi zrind tovuz quu klind bzklr
var idi. Taxtn ad da buradan gtrlmd. Tovuz quunun geni
alm quyruu yaqutdan v digr rnglr alan cvahirlrdn dzl-
dilmidi. Tovuzun bdni qzldan v bir ne cvahirdn ibart idi.
Quun bdninin qar hisssind byk bir yaqut var idi v onun da
stndn bir mirvari aslmd. Sar rngd olan bu yaqut 50 karat b-
yklynd idi. Tovuz quunun iki trfind gl dstlri var idi. Bu
dstnin hr bir gl d qzldan dzldilmidi v zrind mina ilri
aparlmd. Taxtn qar trfinin mhccri cvahirat v almazdan
bk klind ilnilmidi. Bu dalarn hr biri 80-90 karat byk-
lynd idi. bknin trafnda da yaqutlar dzlmd. ah taxtda
oturanda z bu bky baxrd.
Taxtn mhccrinin brkidildiyi 12 dd stun byk v gird
mirvarilrl bzdilmidi. Hmin mirvarilrin hr birinin 6-10 karat
byklynd olduu bildirilir. Taxtn iki knarnda tir quradrl-
md. tirin diryi almaz, yaqut v mirvarilrl bzdilmidi. tirin
z is qrmz mxmrdn hazrlanm v onun knarlar da mir-
varilrl haiylnmidi.
P.Sayks lav olaraq Txti-tavusun quradrlb tamamlandn
qeyd edir. Nadir ahn xzinsi tar-mar edilnd Txti-tavusun da par-
alanaraq talan edildiyi gman edilir. nki onun hr paras byk
qiymt malik idi.
Nadir ahn Hindistandan gtirdiyi qiymtli yalardan biri d
Txti-Nadiri adlanan taxtdr. Bu taxt hazrda stanbuldak Topqap
muzeyind saxlanlr.Tdqiqatlar taxtn yumurta formasnda olma-
sn qeyd edirlr. Dorudan da taxtn arxa sykncyinin yuxar his-
ssi oval-yarmdair klinddir. Ona gr d onun yumurta forma-
snda olmas qeyd olunur. Taxtn drd qaln aya var. Ayaqlar aac-
dan olmaqla 46 sm hndrlynddir. Taxtn qar hisssind tkpill
killi ayaqlq vardr. Taxta oturan xs ayaqlarn hmin ayaqln
zrin qoya bilrdi. Taxtn arxa sykncyinin hndrly 41 sm-
dir. Sykncyin arxa trfi cvahirlrl bzdilib. ri trfdn is
cvahiratdan v qiymtli dalardan byk butalar olan gl ilnmi-
dir. Taxtn korpusunun v ayaqlarnn zrin qzl kilib. Taxtn ba-
l qrmz rngli mxmrdn tikilib, traf is mirvarilrl qzl pul-
larla, yaqut v zmrdl bzdilib (87).
Nadir ahla Osmanl dvlti arasnda slh mqavilsi imzalanan-
dan sonra bu taxt Nadir ah trfindn Osmanl sultanna gndriln
hdiyylr arasnda idi. Hmin hdiyy hl yolda ikn Nadir ah qt-
l yetirildi. Osmanl saray Nadir ahn hdiyylrini qbul etdi. Am-
ma Osmanl sarayndan Nadir aha gndriln hdiyylr yar yoldan
geri qaytarld. Bununla da, Txti-Nadir Osmanl sultannn xzinsin
dd v hazrda da Topqar muzeyind nmayi qoyulmudur.
Nadir ahn Hindistanda ld etdiyi mharib qnimtlri irisin-
dki n qiymtli ya Kuhi-Nur (Nur da) adlanan almaz idi. z
yonuluu, rngi, bykly etibar il misilsiz olan bu almaz el indi-
nin znd d dnyann n qiymtli dalarndan biri saylr. M.K.Mr-
vi yazrd ki, Kuhi-Nurun qiymtini Allahdan baqa kims qiymt-
lndir bilmz (88). Bu da dnyann n byk almazlarndan biridir.
Mvcud olan mlumatlara gr, Nadir ah Hindistana glnd ar-
tq Kuhi-Nur almaznn mvcudluu haqqnda mlumata malik idi.
Hindistan ahnn xzinsini l keirnd o, Kuhi-Nurun orada olub-
olmamas il maraqland. Rvayt xarakterli bir mlumatda bildirilir
ki, Kuhi-Nur xzind taplmayanda bir mddt onun axtar apa-
rld. Deyiln gr bir nfr ona xbr verir ki, Mhmmd ah bu al-
maz ynin geydiyi enli alvarnn iind qoruyub saxlayr. Hindistan
ah da gman edirmi ki, kims onun alvarn axtarmaa crt
etmz. Bel olanda guya Nadir ah almazn l keirilmsi n
fitny l atd. Bildirilir ki, 1739-cu ilin may aynda hakimiyytin
yenidn Mhmmd aha thvil verilmsi mrasimind Nadir ah
qdim nny uyun olaraq dostluq lamti kimi yinlrindki
alvarlarn dyidirilmsini tklif etdi. Seim imkan olmayan
Mhmmd ah z alvarn Nadir aha vermli oldu. Nadir ah z
otana kilib almaz alvarn cibind tapd v hmin almaz grnd
heyrt glib onu Kuhi-Nur adlandrd. Nadir ahn bu szndn
sonra almazn ad el Kuhi-Nur qalb v el indinin znd d bu adla
tannr.
Bir daha qeyd edilmlidir ki, bu mlumat rvayt xarakterlidir v
inandrc grnmr. He bh yoxdur ki, Nadir ah Hindistan ah-
ln Mhmmd aha thvil vern kimi bu lknin btn xzinsini
artq l keirmidi. O cmldn, bahal almazlar da.
Kuhi-Nur almaznn harada, n vaxt tapldn v kim mxsus
olduunu sylmk tindir. Onun tarixi bard mxtlif rvaytlr
mvcuddur. Bir hind rvaytin gr, bu almaz gn allahna mxsus
olmudur. O da hmin almaz z mridi Satracit balaybm. Am-
ma onun kiik qarda Perseyn bu almaz ondan ourlayr v med
olarkn ir onu paralayb ldrr. Almaz Perseyndn alnb Krina
allahna, o is Satracit verir. Lakin sonra almaz yenidn Gn alla-
hna qaytarlr.
Qdim hind dastan olan Mahabhartaya gr bu almaz 5 min il
vvl Gn allahnn olu v byk hind cngavri Karnaya mxsus
olmudu.Karna Kuhi-Nur almaznn sahibi olmu ilk xs kimi xatr-
lanr. Sonrak dvr rzind is almazn kimlrin lin dmsi v
mumiyytl onun haradan taplmas haqqnda he dastanlarda bel
xatrlanmr. Bu almaz haqqnda sylniln sonrak mlumatlarda bil-
dirilir ki, e.. 100-c ild o, Racputanadak hind racna mxsus ol-
mudur (89).
Bildirilir ki, sonrak dvr rzind bu almaz mxtlif hakimlrin li-
n dmdr.Yazl mnblrd Kuhi-Nur bir d XIV sr aid olan
hadislrl laqdar xatrlanr. Burada yen hmin almaza sahib x-
m bir ne hind hakiminin ad kilir. Sonra bir d Kuhi-Nur almaz
XVI sr aid olan hadislrl xatrlanr. Hmin almaz bir ne
hakimin lindn kerk nhayt Mool ahlarnn lin dr v
Nadir ahn Hindistana hcumuna qdr hind ahlarnn xzinsini
bzyir.
Nadir ah Hindistandan gtirdiyi qnimtlrl brabr, qiymtli
dalar, o cmldn Kuhi-Nuru da Heratda nmayi qoymudu. Nadir
ahn bu almaz z geyimind, tacnda v s. istifad etmsi haqqnda
mnblrd hr hans bir mlumata rast glmk tindir. Nadir ah
btn xzinsi il brabr, qiymtli dalarn da mhafiz olunmaq
n Kelata gndrmidi.
Mlumdur ki, Nadir ah qtl yetirilndn sonra onun xzinsi qar-
da olu liqulu xann ( Adil ahn) lin kedi. Amma tarixi d-
biyyatda olan mlumata gr, Kuhi-Nur almaz Nadir ahdan sonra
nvsi ahruxun lind idi. Ola bilsin ki, Nadir ahn qtli xbrini
eidn kimi ahrux Mirz ad kiln almaz xzindn xara bil-
midi.
ahrux Mirz ikinci df hakimiyyt qaydandan sonra bdali f-
qanlarnn hakimi hmd xan Drrani Xorasana hcum etdi. O,
Xorasan vilaytini tutmaqla ahrux Mirzd olan Kuhi-Nur almazn
da l keirdi. hmd xan Drrani Xorasanda ox duru gtir bilm-
yib yenidn fqanstana qaytd v Kuhi-Nuru da z il apard.
hmd xan Drrani ldkdn sonra fqanstanda hakimiyyt v
hm d Kuhi-Nur almaz onun nvsi ah cann ixtiyarna kedi.
Lakin ah ca hakimiyyti uzun mddt lind saxlaya bilmdi.
Onun hakimiyytindn naraz olan fqanlar Dust Mhmmd fqa-
nini fqanstan ah send ah ca Lahora qamal oldu v Kuhi-
Nuru da z il apard.
Pncab hakimi Maharaca Rancit Sinq Kuhi-Nur almaznn ah -
cada olmasndan xbr tutdu v onu tlb etdi. Mvcud olan mlu-
matlara gr, bu dan ardnca Rancit Sinq z Lahora gldi. ah -
ca v onun xanm Vfa byim tin seim qarsnda qaldqlarn g-
rb z rtlrini irli srdlr. Onlar bildirdilr ki, ah cann ye-
nidn fqanstan ahlna brpa edilmsin kmk gstrils Kuhi-
Nur almaz da Rancit Sinq veril bilr. Rancit Sinq bu rtl raz-
lad. O, 1813-c il iyulun 1-d Kuhi-Nuru thvil ald v ah cann
fqanstan ahlna brpa olunmasna kmk gstrdi.
Rancit Sinqin lmndn sonra 4 il rzind Kuhi-Nur daha bir
ne nfrin lin dd. 1843-c ild bu da Rancit Sinqin kiik olu
Dlip Sinqin ixtiyarnda idi. 1848-ci ild is ingilislrl sinqlr arasnda
mharib balad. 1849-cu ild ingilislr bu mharibd qalib glib
btn Pncab tutdular. ngilislr 11 yal Dulip Sinqi mcbur etdilr
ki, Kuhi-Nuru onlara versin. Buna nail olan ingilislr 1849-cu ild
hmin almaz hdiyy kimi ingilis kralias Viktoriyaya gndrdilr.
Kralia Viktoriya vaxtnda Kuhi-Nur almaz bir ne df yonul-
maya mruz qald. Sonuncu yonulmadan sonra onun bykly 106
karat olmudur. Bu almaz indiki Byk Britaniya kralias Yelizave-
tann anasnn tacn bzyirdi. Hazrda is Kuhi-Nur almaz il bz-
dilmi hmin tac London qsrindki muzeyd saxlanlr.
Son dvrlrd Hindistan, Pakistan v fqanstan Kuhi-Nur alma-
zna iddia qaldrmlar. Amma bu iddialar nticsiz qalmdr.
Nadir ahn Hindistanda ld etdiyi qiymtli almazlardan biri d
Dryayi-Nur adlanr. Alm Ara-ye Naderid zrgrlr istinadn bu
almazn qiymti haqqnda bel bir fikir sylnmidir: drd yanda
olan bir uan iki misqal yarmlq sikkni var gc il yuxar hans
hndrly ata bils, o hndrly qdr olan qzl topas bu almazn
qiymti ola bilr (90).
z rngi etibar il Dryayi-Nur dnyann nadir almazlarndan bi-
ridir. Aq hray rngd olan bu almazn el d yax yonulmad
iddia olunur. Yonulmamdan vvl bu almazn bykly 780 karat
olmudur. Sonuncu yonuluundan sonra is 182 karat olmudur. Bu
almaz hazrda Tehranda, ran Milli Banknn muzeyind saxlanlr.
Nadir ahn malik olduu byk almazdan hazrda randa mhafiz
olunan yalnz bu almazdr.
Dryayi-Nurun da harada taplmas v hind xzinsin nec d-
msi barsind dqiq mlumat yoxdur. Nadir ahn lmndn sonra
bu almaz da ahrux Mirzy qismt oldu. ahrux Mirzdn sonra bu
almaz vvlc Mir lm xan adl birinin lin dd. Ondan sonra is
qacarlar slalsinin balancn qoymu Mhmmd Hsn xann
xzinsind z yerini tapd. Mhmmd Hsn xann ldrlmsindn
sonra Dryayi-Nurun sahibi Krim xan Znd oldu. Ardnca is onun
olu Ltfli xan bu almaz z xzinsin qatd. Ltfli xan Aa
Mhmmd xan Qacarla mharibd mlub olub kor edildi v
Dryayi-Nur yenidn qacarlarn xzinsin dd.
Dryayi-Nur bir mddt Nsrddin ah Qacarn bazubndini bz-
di. Sonra bu almaz Nsrddin ahn papana brkidildi. Dryayi-Nur
almaz qzl riv il hat olunub. Eyni zamanda ran ahlarnn
emblemi olan ir v gnin ksi xrda almazlarla Dryayi-Nurun t-
rafna hkk edilmidir. Bu da qacarlar xzinsindn ran Milli Zr-
grlik muzeyin thvil verildi.
Nhayt, Nadir ahn Hindistan qnimtlri irisind z qiymti
il seiln dalardan biri d sonradan Orlof ad alm almazdr. Bu
dan haradan v kim trfindn taplmas v kimlr mxsus olmas
haqqnda da dqiq mlumatlar yoxdur. Mlum olan odur ki, Nadir ah
Hindistana hcum ednd bu almaz hind ahlarnn xzinsind idi.
Tapld vaxt Orlof almaz 300 karatlnda olub. Hazrda is onun
193 karat olduu bildirilir.
Azacq mavi-yal rng alan Orlof almaz indi Rusiya muzeyl-
rind saxlanlr. Mlumdur ki, Nadir ahn xzinsind olan bu almaz
milliytc ermni olan Lazar adl birisi trfindn Rusiyaya qarlm
v orada Rusiya ariasna satlmd. Amma bu almazn Lazarn li-
n nec dmsi haqqnda ziddiyytli mlumatlar vardr. Hr halda
ehtimal edilir ki, Lazar z hiylgrliyi il Nadir ahn hrmtini qaza-
na bilmi v htta onun xzinsin yol tapmd. Onun Orlof alma-
zndan baqa digr qiymtli dalar da l keirmsi ehtimal olunur.
Orlof almazn l keirndn sonra Lazar onu lkdn xarb satmaq
fikrin dd. lk daxilind onu satmaq myyn tinliklrl bal
idi. El almaz lkdn xarmaq da asan deyildi. Bel olanda Lazar
baldrn ksib almaz ayaq tinin arasnda yerldirdi. Bu vziyytd
lkdn xb Rusiyaya qad. Sankt-Peterburqda Lazar mliyyat yo-
lu il almaz baldrndan xard v sat mqsdil Rusiya sarayna
tklif etdi.
Rusiya arias Yekaterina qiymtinin bahalna gr bu almaz
almaqdan imtina etdi. Bel olanda Lazar mtri arxasnca Amster-
dama yolland. Rusiya saraynn nfuzlu yanlarndan olan qraf Orlov
Amsterdama yollanb almaz 450 min rubla ald. Bu almazn 400 min
rubla alnmas haqqnda da mlumatlar vardr. Bundan lav, Orlov
Lazara yksk mbld pensiya ksilcyini d vd etdi. Bu pensiya
ona dorudan da ksildi v mrlk verildi (91).
Qraf Orlov hmin almaz Rusiya arasna balad v bundan
sonra hmin almaz Orlof ad il tannd. Lazar is Nadir ah xzin-
sindn l keirdiyi almaz satmaqla Sankt-Peterburqda v Moskvada
zn byk mlklr ald. Sonradan Moskvada Lazarev adna alm
byk binann tikintisind d Orlof almaznn pullarndan istifad
olunmudur.
Nadir ah yalnz Mhmmd ahn xzinsini l keirmkl kifa-
ytlnmdi.O eyni zamanda Mhmmd ah saraynn nfuzlu v dv-
ltli yanlar saylan Sadt xann, Xan Dvrann, Mzffr xann, Ni-
zammlkn, Qmrddin xann, Benqal hakiminin xzinsini d l
keirdi. Dehlinin varl adamlar zrin xrac qoyuldu. Eyni zamanda
Dehli halisindn dnc toplanmas mr edildi. Bunun n Dehli
hri 5 mntqy blnd v Hindistan saraynn nfuzlu yanlar
hmin mntqlr msul tyin edildilr. Mvcud olan mlumata g-
r, Dehli halisindn 2 kurur mblind vsait topland ( hr 100
min pul vahidi 1lk v hr 100 lk bir kurur txmin edilir-red.) Bzi
mlliflrin fikrinc bu vsaitlrin toplanmasnda bzn zor da ttbiq
edilirdi (92).
Hind mlliflri yazrd ki, mir Teymurun Hindistana yrndn
sonrak 348 il (qmri) rzind Hindistan ahlarnn toplad zngin
xzin bir an irisind z sahibini dyidi (93).
Nadir ahn Hindistanda mharib qnimti kimi l keirdiyi
srvtin mumi miqdar haqqnda mxtlif mlumatlar vardr. Mx-
tlif mlliflrin srlrind bu bard olan mlumatlar he d bir-biri
il eynilik tkil etmir. Hr halda bllidir ki, Hindistan saray nma-
yndlrinin v Nadir ah trfindn d inanlm adamlarn itirak il
Nadir aha thvil veriln xzinnin, var-dvltin, hdiyylrin v di-
gr qiymtli yalarn hesabatn aparan komissiya tkil edildi. Bu
komissiya toplanan srvtin hesabatnn aparlmas il 22 gn mul
oldu v i tamam olandan sonra hazrlanm siyah Nadir aha tqdim
olundu. Mvcud olan bir mlumata gr, Mhmmd ahn xzin-
sindn v Hindistan yanlarndan ld ediln srvtin mumi mbli
aadak kimi idi: Hindistan ahna v ahzadlrin mxsus olan
cvahirlr v qiymtli dalar - 937500000 riyal, Txti-tavus, digr 9
dd taxt v zrl bzdilmi yalar - 337500000 rial, Mhmmd
ahn z trfindn tqdim edilmi padah xzinsinin da-qa -
353750000 rial, Hindistan ahnn xzinsin mxsus qiymtli kitablar
- 112500000 rial, qiymtli metallardan olan qablar (sonradan ridilib
sikk ksildi) - 187500000 rial, zrl bzdilmi qiymtli paralar -
75000000 rial, mharib tchizat: top, tfng, qlnc, niz v s. -
37500000 rial, maxaraclarn, vilayt hakimlrinin v srkrdlrin
hdiyylri - 750000000 rial, hind qounlarnn zabitlrin mxsus
olan yalar - 150000000 rial, Mzffr xann hdiyysi - 150000000
rial, Nzamlmlk v Qmrddin xann hdiyysi - 110000000 rial,
hind siphsalar Xan Dvrann ail zvlrinin hdiyysi - 37500000
rial, Sadt xann mlak - 11250000 rial, btnlkd is 3250000000
( milyard 250 milyon) rial (94)
Nadir ahn ld etdiyi qiymtli yalarn iind qiymtli kitablar
da var idi. Bu kitablarn hm hazrlanmasna oxlu qiymtli yalar
srf edilmidi, hm d mvzu baxmndan onlar nadir kitablar idilr.
Deyiln gr onlarn say 60 min dd atrd v bir oxlarn Nadir
ah xsn hind xzinsindn seib gtrmd. Hmin kitablar M-
hddki mam Rza kitabxanasna v Tehrandak ah kitabxanasna ba-
land (ahidlrin ifadsin gr Mhddki mam Rza kitab-
xanasnda Nadir ahn Hindistandan gtirdiyi gman ediln kitablar
yoxdur - M.S.).
Nadir ahn lin ken hrbi tchizatn iind is 200 dd ar to-
pun, 1000 ba filin, 1700 atn, 10 min ba dvnin olduu bildirilir.
Mhmmd ah znn ah qvardiyasndan min nfr seib n yax
atlarla birlikd Nadir ah qvardiyasnn trkibin verdi. Bundan baqa
100 nfr xac, 130 nfr yaz, 200 dmiri, 300 bnna, 100 nfr
dayonan v 220 nfr nccar seilib Nadir ahla gndrildi (95).
Bir baqa mllifin yazdna gr, Nadir ahn Hindistanda ld
etdiyi var-dvltin miqdar bel idi: Hindistan ah v ahzadlrin
mxsus qiymtli yalar - 187 kurur tmn, Txti-tavus v digr qzl
yalar v silahlar - 67 kurur 250 min tmn, qzl v gm yalar -
187,5 kurur tmn, qzl v gm qablar - 37,5 kurur tmn, qiymtli
paralar 22,5 kurur tmn, silahlar v digr mharib tchizat - 7,5
kurur tmn (96).
Bu mlumat C.Frezer mxsusdur v bir ox tdqiqatlar Hindis-
tandan gtiriln var-dvlt haqqndak mlumatlarda ona istinad et-
diklri nzr alnsa, gman etmk olar ki, yuxardak rqmlr d bu
rqmlrin riyalla ifadsidir.Frezerin iltdiyi tmn vahidi gr Nadir
ah dvrnn tmnidirs, onda mqayisli kild Nadir ahn var-
dvlti haqqnda da mumi bir tsvvr ld etmk olar. Mlumdur
ki, Nadir ah z srkrdlrin ox yksk maa verirdi. Yksk maa
alan minbann aylq maa 1000 tmn idi. gr 1000 tmn bir x-
sin yaay ehtiyaclarn tmin edirdis, onda grmk tin deyil ki,
Nadir ahn Hindistan qnimtlri ox-ox byk miqyasda idi.
C.Hanvey Nadir ahn Hindistandan gtirdiyi srvti aadak ki-
mi qiymtlndirir: Hindistan ahna v hind yanlarna mxsus cva-
hirat - 15 kurur rupi, Txti-tavus, 9 dd digr taxt, silah-sursat v c-
vahiratla bzdilmi qablar - 9 kurur rupi, sikk ksilmsi n
ridilmi qzl v gm qablar - 30 kurur rupi, mxtlif qiymtli
yalar - 2 kurur rupi, toplar, hrbi lvazimat v digr qiymtli
tchizat - 3 kurur rupi (97). C.Hanveyin sadalad rqmlrin cmi
70 kurur rupi edir. L.Lokkart da z srind bel bir rqm gstrn-
d ox gman ki, C.Hanvey istinad etmidi. Digr rq v qrb ml-
liflrinin fikrinc is Nadir ahn Hindistandan gtirdiyi var-dvltin
miqdar aadak kimi idi: Mhmmd li Fruiy gr 300 ku-
rurdan 500 kurura qdr, qbal Atiyaniy gr 300-750 kurur tmn,
Abdulla Razi Hmdaniy gr 400-800 kurur tmn, Ser Con
Malkolma gr 70 milyon ingilis lirsi, Persi Sayksa gr 90 milyon
ingilis lirsi, Dlafz gr 33 milyon ingilis lirsi, general Kimiova
gr 300 milyon hind rupisi, Edvard Brauna gr 87,5 milyon ingilis
lirsi, Minorskiy gr 110 milyon hind rupisi (98).
C.Frezer eyni zamanda yazrd ki, Nadir ahn Hindistan yr
nticsind Hindistana dyn xsart 750 kurur tmn idi. Hmin
xsartin 520 kurur tmnini Nadir ahn l keirdiyi var-dvlt
tkil edir. Nadir ah qounlarnn ayrca Hindistandan toplad var-
dvlt 75 kurur tmn tkil edirdi. Hindistana yr n qounlara
kiln xrc is 150 kurur tmn idi (99). Qeyd etmk lazmdr ki, bu
rqmlr bir qdr iirdilmi grnr.
Nadir ah Hindistandan geri qaydarkn Sind vilaytindn d b-
yk var-dvlt l keirdi. vvlc, bu vilaytin hakimi barq n
Nadir aha oxlu hdiyylrl brabr 100 min tmn pul gndrdi.
Nadir ah hmin hdiyyni qbul ets d bildirdi ki, gndriln pul
he qounlarn nal xrcini dmir v ondan lav dnc istdi. Bu za-
man ona xbr atdrld ki, mrkut qalasndak drin bir quyuda
yerli hakim trfindn 500 min tmn gizldilmidir. Nadir ah drhal
xsusi dst gndrib hmin vsaiti akara xard v l keirdi
(100).
Nadir ah Hindistan yrndn el byk bir qnimtl qaytd ki,
sxavt gstrib lk halisini ilik vergilrdn azad etdi. Dorudur,
Nadir ah sonradan bu qrarnn icrasn vaxtndan vvl dayandrd.
Amma hmin qrarn dayandrmasayd bel xzind toplad var-
dvlti lknin bir ne illik msrflrini dmy yetrdi.
Nadir ah 1740-c il iyun aynn ortalarnda Herata atd v mlum-
dur ki, orada Hindistandan gtirdiyi srvtlri nmayi qoydu. Nadir
ah Hindistandan gtirdiyi var-dvltdn 120 min riallq cvahirat
seib Hindistanda qlb almas xbri il Rusiya arias kinci Ye-
katerinaya, 400 min riallq cvahirat is Osmanl sarayna gndrildi
(101). Osmanl sarayna nvanlanan hdiyylr is Nadir ahn hya-
tnn sonlarna yaxn, iki dvlt arasnda slh mqavilsi imzala-
nandan sonra gndrildi. Nadir ahn bu hdiyylrin Hindistandan
gtiriln v qiymtli dalarla bzdiln bir dd taxt v bir ne fil d
daxil idi.
Nadir ah Hindistan yrn baa atdrandan sonra Buxara v
Xarzm yr etdi. Uurla baa atan bu yrd d Nadir ah oxlu
qnimt l keirdi. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir aha Buxa-
rada veriln hdiyylr iind mir Teymura mxsus bir qlnc v
ingiz xana mxsus bir zirehli dbilq d var idi (102). Xarzm ha-
kimi lbars xan mlub edilndn sonra onun Xangah qalasndak
zngin xzinsi d Nadir ahn lin kedi.
mumiyytl, mlumdur ki, Hindistan yrndn sonra Nadir
ahn srvt toplanmasna ball daha da artd. Rzaqulu Mirznin
kor edilmsindn sonra onda ba vern psixoloji sarsntlar Nadir a-
hn vvlki mnvi dyrlrin d myyn tsir gstrdi. Ola bilsin
ki, Nadir ah rastlad sarsntlar toplad var-dvltl aradan qal-
drmaq istyirdi. Hindistan v Trkstan yrlrindn sonra Dasta-
na olan yr v Osmanl qounlar il aparlan yeni dylr Nadir
ahn qnimtlrini daha da artrd. Bunlardan lav, mrnn son il-
lrind vilaytlrdn vergilrin toplanmasna qar Nadir ahn tlb-
karl xeyli artd. Mlum olduu kimi Nadir ah vilaytlrin maliyy
ilrini xsn yoxlayr, iti zkas il vergilrin toplanmasnda ola
bilck yintilri drhal myyn edir v bunda gnah olanlara son
drc ar czalar verirdi.
Bir ox tdqiqatlar mxtlif hesablamalar apararaq bel bir fikir
irli srrlr ki, Nadir ahn lk daxilind toplad vergilr qoun-
larn saxlanmas n zruri olan xrclri tinlikl dyirdi (103).
Amma bu zaman qounlarn say xeyli iirdilmi kild - 200 min
nfrdn yuxar gstrilir. slind is, Nadir ah zngin bir xziny
malik idi. Bu xzin o qdr zngin v byk idi ki, Nadir ah htta
onu saxlamaa da tinlik kirdi. Nadir ahn hkimi olmu kei Ba-
zen yazrd ki, Hindistandan qaydandan sonra o bir mddt z x-
zinsini Mhdd, sonra is Qzvind saxlad (104). Sonra is Nadir
ah xzinsini Kelata krmyi qrarladrd. nki Kelat lverili
corafi mkanda yerlirdi v tbii raitindn istifad etmkl byk
xzinni orada daha etibarl mhafiz etmk mmkn idi.
Nadir ah xzinsini saxlamaq n Kelatda xsusi bir bina tik-
dirdi. Bu binann tikilmsin Hindistandan gtirilmi ustalar clb edil-
di. Binann tikintisin ox byk mrmr paralar ildildi. Onlardan
bzilrinin arl htta 14-17 tona atrd (105). Bu dalarla yuxar
drmanmaq v onu yarmaq ox tin ola bilrdi. Tarixilrin fikrinc
Nadir ah el mhkm bir bina tikdirdi ki, hmin dvrn hrbi po-
tensial il onu l keirmk bel qeyri-mmkn idi. Nadir ah xsusi
tikdirdiyi binann irisind saxlad xzinsinin thlksizliyini
tmin etmk n baqa tdbirlr d l atd. M.K.Mrvi yazr ki,
Nadir ah hmin binann tamamlama ilrinin baa atmas rfsind
4 nfr xac il binaya bax keirdi. Bu zaman bina zrind yz
nfr usta v bir ne i icras ilyirdi. Xzinsinin harada giz-
ldilmsi sirrinin yaylmamas n Nadir ah hmin ustalar v i
icralarn qtl yetirdi. Sonra is yanndak xaclrin d qtlin fr-
man verdi v binann mhafizsin tamamil yeni adamlar gtirdi. O,
dayonanlara v ustalara taprq verdi ki, binann stnd tikildiyi
dan sldrm tklri xsusi olaraq yonulsun v kims hmin sldrm
tklrdn yuxar drmaa bilmsin. Eyni zamanda binann brclri
zrind silahl mhafizilr yerldirdi. Bu mhafizilr yaxnlqda
grdy hr bir adama drhal at amal idi. Bununla, Nadir ah
xzinsinin gizldildiyi binann thlksizliyini tmin etdi. Binaya
aparan yolu tapmaq da tinldirilmidi. M.K.Mrvi yazr ki, Nadir
ahn xzinsini saxlad bina Allahn yaratd bir bina idi. Onun
tay-brabri n yerd var idi, n d bu dnyada (106).
STFAD OLUNMU M NB V D BYYAT
1. Larudi N. Nader ah, pesr-e mir. Tehran, 1383, s.249
2. Moqtder Q. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383, s.160
3. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.320-321
4. Qodusi M. Nadername. Xorasan, 1339, s.505
5. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.187
6. Qodusi ... s.504
7. Hanvey C. ... s.322
8. Larudi N. ... s.251
9. Qodusi ... s.505; Larudi N. ... s.251
10. Hanvey C. ... s.322; Qodusi ... s.494
11. Moqtder Q. ... s.158
12. Mrvi M.K. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran, 1384, s.13
13. Yen orada, s.94
14. Yen orada, c.II, s.724
15. Yen orada, s.719
16. Yen orada, c..I, s.161
17. Qodusi ... s.581
18. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.15-16
19. Yen orada
20. Yen orada
21. Yen orada, c.II, s.799, 820, 827
22. Qodusi ... s. 580
23. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.179-180
24. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.301
25. Yen orada c.II, ... s.719
26. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.720, 729; Flor U. Hokumt-e Nader
ah. Tehran, 1368, s.66
27. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.96
28. Yen orada. s.84
29. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... giri hisssi, s. ehel
30. Yen orada, c.II, ... s.796
31. Yen orada. c.I... s.405; C.III, ...s. 1066
32. Yen orada, c.II, ... s.797
33. Qodusi .. s.501
34. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.327
35. Yen orada
36. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s. 717
37. Qodusi ... s.498
38. Yen orada, s.498-499
39. Moqtder Q. .. s.189; Qodusi ... s.496
40. Malkom Ser Con. ran dr zman-e Nader ah. Tehran, 1383,
s.263; Sayks Persi. Tarix-e ran. C.II, Tehran, 1381, s.365;
Hanvey c. ... s.163; Nader ah. Axrin kevrqoa-ye.... s.161
41. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.300
42. Yen orada, s.350
43. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.169, 200; C.II, ... s.726
44. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.34
44a. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.202-203; bani R. Tarix-e ectimai-
ye ran dr sr-e fariyye. Tehran, 1373, s.253-254
45. Moqtder Q. ... s.189
46. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.663
47. Malkolm S.C. ... s.266
48. Moqtder Q. ... s.189
49. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.168; ^OKKapT H. Hagup
max. ... s.333
50. Nader ah. Axrin ... s.356
51. Hanvey C. ... s.161-162
52. Nader ah. Axrin ... s.369
53. Hanvey C. ... s.233
54. Arunova M.R., rfyan K.Z. Doult-e Nader ah far. Tehran,
1352, s.109
55. Alm Ara-ye Naderi, c.II, ... s.886
56. Yen orada, c.III, .. s. 921
57. Yen orada, s.924
58. Hanvey C. ... s.263-265
59. Alm Ara-ye Naderi, c.III, ... s. 926,929
60. Yen orada, s.983
61. Yen orada, s.984
62. Yen orada, s.984-988
63. Nader ah.Axrin ... s.547
64. Yen orada, s.578
65.Yen orada, s.579
66. Hanvey C. ... s.264;
67 Yen orada, s.264-265
68. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.335
69. Yen orada
70. Arunova M.R., rfyan K.Z. Doult-e Nader ah far. Tehran,
1352, s.106
71. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s. 410
72. Yen orada, s.411
73. Yen orada, c.III, ... s.1086
74. Hanvey C. ... s.262,310
75. Yen orada, s.310
76. Semnani P. Nader ah. Baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran, 1375 s.253
77. bani R. ... s.253
78. Alm Ara-ye Naderi, c.I,... s.201
79. Yen orada, s.244
80. Yen orada, s.373
81. Yen orada, c.II, ... s.566
82. Yen orada, s.739
83. Yen orada
84. Yen orada, c.II ... s.741
85. Larudi N. Nader, pesr-e mir. Tehran, 1383, s.189
86. Sayks P.... s.376-377; Tehrani M.. ... s.331-332
87. Nader ah v bazmandeqan. Tehran, 1368, s.351-352
88. Alm Ara-ye Naderi , c.II, ... s.740
89. Sayks P. ... s.691; Larudi ... s.186
90. Alm Ara-ye Naderi , c.II, ... s.740
91. Ea3H3H^A.n. npaBga HHTepecHee ^ereHg. M., 1975, c.63
92. Tehrani M.. Tarix-e Nader ah. Nadername. Tehran, 1349, s.334;
Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1383, s.226-229; Nader
ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.429
93. Nader ah. Axrin kevrqpa-ye ... .430
94. Larudi ... s.181
95. Yen orada s.187
96. Frezer C. Tarix-e Nader ah far v moxtsri z tarix-e slatin-e
mool dr hend. Tehran, 1363, s.139
97. Hanvey C. ... s.230
98. Larudi... s.183
99. Frezer C. ... s. 138
100. Alm Ara-ye Naderi , c.II, ... s.760
101. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye .. s.481; Larudi ...s.187
102. Alm Ara-ye Naderi , c.II, ... s.794
103. Moqtder Q. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383,
s.178; bani R. Tarix-e ectemai-ye ran dr sr-e fariyye.
Tehran, 1373, s.222
104. Padri Bazen Fernsvi. Nameha-ye tbib-e Nader ah. Tehran,
1365, s.23
105. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye ... s.576
106. Alm Ara-ye Naderi , c.III ... s.1089
N TC
Bellikl, mnblrin v tarixi dbiyyatn aradrlmas btn ay-
dnl il sbut edir ki, Nadir ah orta srlr hrb tarixinin n parlaq
simalarndan biridir. O, br tarixinin Makedoniyal sgndr, mir
Teymur kimi srkrdlrinin Asiyadak uurlarn tkrar edrk zn
Asiyann sonuncu byk fatehi kimi bir ad qazanmd. Bu insann
heyrt douracaq faliyyti el indinin znd d hrb iinin davam-
larnn heyranlqla yrndiyi v mracit etdiyi qiymtli bir miras-
dr.
Nadir ah fatehlik v srkrdlik zmti il hrb yeni mzmun
gtirn bir xsiyytdir. O, mlubedilmzlik simvoluna evrilmkl
hrbi pekarl n yksk zirvy atdra bildi. Nadir ah n
mmknsz olan bir hrbi taprq yox idi. Htta insan zkasnn t-
svvr ed bilmycyi qrarlar qbul edrk onlarn icrasnda ox
byk mhart, ustalq v zmkarlq nmayi etdirn Nadir ah ma-
sirlri n latmaz olan mqsdlr ox asanlqla atrd. Mhz
bunun nticsi idi ki, Nadir ah Sfvi dvltinin az qala yarya qdr
ldn getmi razilrini geri qaytard, Yaxn rqi z imperiyasna
qatm Osmanl dvltinin hrb mannn qarsn saxlad, srtl
gclnmkd olan Rusiya dvltini onunla hesablamaa mcbur etdi,
Hindistan, fqanstan v Trkstan fth etdi v znn yeni imperi-
yasn yaratd.
Nadir ah byk bir imperiyann ah olsa da, dnya tarixind daha
ox zmtli fateh v mlubedilmz srkrd kimi tannr. Sfvi
dvltinin ucqar vilaytind, z yurdundan srgn edilmi sad bir
far ailsind doulmu Nadir ahn nizaml bir hrbi tlim grmdn
dnyann tannm srkrdlrindn birin evrilmsi heyrt v tc-
cb dourmaqda davam edir. oxlar bunun sbbini anlamaa
alrlar v tarixi dbiyyatda da bu msl il bal mxtlif mlahi-
zlr zn yer tapmaqdadr.
Hr eydn vvl Nadir ahda hl uaqlq yalarndan fitri hrbi
istedad var idi. Yaad mrkkb mhit, qohum-qrbasnn, yurd-
dalarnn daim mruz qald talan basqnlarnn qisasn almaq
istyi bu istedadn mli faliyyt evrilmsin bir tkan verdi. Nadir
ah gncliyind bel yax anlayrd ki, qrar tutduu mhitd htta
sa qalmaq n v yaxnlarnn thlksizliyini tmin etmk n
qlnca sarlmal v bu zaman onun uuruna yol aa bilck daha
smrli tbbskarln mhrumiyytlrin d qatlamaldr. Bu
istiqamtd nmayi etdirdiyi zmkarl, tbbskarl v bir d
malik olduu fiziki keyfiyytlr gnc Nadirin qarsna qoyduu
mqsdlrin reallamasna bir zmin yaratd.
Nadir ah dorudan da ox gcl fiziki keyfiyytlr malik idi.
Boyu, qolunun gc v yorulmazl onun dy kimi formalama-
snn ilkin rtlri idi. Nadir ah aylarla-illrl drg hyatn keir-
my qadir idi. Qolunun gc is qarsna xan dmn dhtli
anlar qismt edirdi. Malik olduu frdi keyfiyytlri ona n ar d-
ylrin mrkzind qrar tutmaa v qounlara nmun olmaa
imkan verirdi.
Nadir ah htta fiziki keyfiyytlrini strateji sviyyy qaldra bil-
midi. Sfvi dvltinin ial olunmu razilrinin azad olunmasn-
da, byk imperiyann yaradlmasnda Nadir ahn xsi cati lbt-
d ki, aparc amillrdn biri idi. Hamya mlumdur ki, farlar dv-
lti mhz Nadir ahn qlncnn zrind brqrar olmudu v onun
qtli il d bu dvlt tnzzl urad.
lknin ah olmaq etibaril Nadir ah dvltinin hrbi-siyasi stra-
tegiyasnn myynldirilmsind hm azad idi, hm d dvltin b-
tn potensialn bu strategiyann hyata keirilmsin sfrbr ed
bilmidi. Yni, bu prosesin znd bir eviklik var idi v dvltin b-
tn imkanlarnn onun lind cmlmsi hrbi-strateji vziflrin hll
edilmsindki brokratikliyi aradan qaldrrd.
Bununla bel, Nadir ahn srkrdliyini parladan balca olaraq
onun taktikasnn znginliyi idi. Bu baxmdan Nadir ah hrb tarixin
yeni bir mzmun gtirdi, taktiki mharti sntkarlq sviyysin qal-
drd v bununla da qarsna qoyduu mqsdlr nail olunmasnda
mtlq nticlr ld etdi.
Nadir ahn taktikasn mumildirrkn onun bir sra xarakterik
chtlrini qeyd etmk mmkndr. Bu chtlrdn biri Nadir ahn
taktikasnda zaman amilidir. Srt, eviklik, gzlnilmzlik v s. Na-
dir ahn qlblrin zmin yaradan dyrli mqamlardr. z d bu
mqamlar istr qrar qbul edilmsind, istr dyn aparlmasnda,
istrs d dyn hazrlanmasnda zn gstrirdi. Msln, Nadir
ah dy qrarlarnn qbul edilmsind byk operativlik gstrirdi
v qsa zaman rzind d qvvlrini hmin dy sfrbr edirdi.
Qrar qbul edilmsind v ya mli faliyyt balanmasnda trd-
ddlk gstrilmsini Nadir ah balanmaz hesab edirdi. Onun
fikrinc, dyqaba v ya dyd trddd keirmk
mlubiyytin balanc idi.
Nadir ahn srtind bir pekarlq v mhart var idi. Dylrin
srti onun dmnlrin gz amaa imkan vermzdi. Mhz bu yolla
dmnin nizam pozulur, onun mvafiq qrar qbul etmsin imkan
vermdn n hssas nqtlrin gcl zrb vurulur v bununla da
dyn taleyi hll edilirdi. Htta geri qaan dmn qvvlrinin
tqibind d srt amili Nadir aha dflrl qlb gtirmidi.
Hrbi marlarn icras zaman da xsusi v mqsdynl srt v
gzlnilmzlik nmayi etdirilirdi. Bu baxmdan Nadir ahn Hindis-
tan sfri xsusi il xarakterikdir. Arzu ediln srt nail olmaq n
keilmz ykskliklr z tutur, am inda dalar ard. Bu da
Nadir aha n az itkilrl dmnini qfil haqlamaa v onu stl-
my imkan verirdi.
Nadir ah qsa zaman rzind bu v ya digr istiqamtd qvv
stnlyn yaratmaqla zrbsinin ksrliliyini d artrrd. Hr
zaman qoun daxilind olmas v drg hyat keirmsi d mrlri-
nin qsa zaman rzind qounlara atdrlmasnda hmiyyt ksb
edirdi.
Nadir ah taktikasnn baqa bir xarakterik chti mkan amili il
baldr. Bu mqam hr dydn qabaq dqiqliyi il gtr-qoy edilir
v mkan amilinin qlbnin ld edilmsin gstrcyi tsirlr d-
qiqliyi il nzr alnrd. Burada hm dy meydannn seilmsi,
hm qvvlrin yerldirilmsi, dmn zrb istiqamtlrinin seil-
msi v s. elementlr nzr alnrd. Hcumun gzlnilmzliyinin l-
d edilmsi v dmn endiriln zrbnin tsir gcnn artrlmas
n n srt v inanlmaz corafi manelrin df edilmsindn kin-
mzdi. Nadir ah ox vaxt dmnin gzlmdiyi istiqamtdn hcu-
ma kemkl slind dyn taleyini hll etmi olurdu. z d bu
zaman Nadir ah say 100 min atan qounu, bu qounun ar tc-
hizatn da hmin manelrdn adlada bilirdi. Bu baxmdan Nadir ah
dnya hrb tarixinin nadir xsiyytlrindn sayla bilr.
Nadir ah dy meydann serkn qvvlrinin geni manevrlr
etmk imkann, ehtiyat qvvlrin eelonladrlmasn, pusqularn
yerldirilmsini, cinahlarn mhafizsini v s. msllri nzr alr-
d. Drglrin qurulmas zaman da adtn myyn bir tcrby
saslanlrd. Htta dy meydannn rzaq v su mnblrin yaxn
olmas da Nadir ahn diqqtindn qamrd. Btn hrbi qvvlr
dy meydannda Nadir ahn niyytin sasn yerldirilir v onlara
veriln taprqlarda razinin corafi xsusiyytlri d nzr alnrd.
Nadir ah z is el bir nqtd dayanrd ki, oradan dyn gedi-
ini aydn kild mahid etsin, lazm glnd lazmi istiqamtlr
yeni qvvlr daxil etsin.
Nadir ah aq sahlrdki dylr stnlk verir, qala dyl-
rindn kinmy v qalada gizlnn qar trfi d aq dy svq
etmy alrd.
Nhayt, Nadir ah taktikasnn nmli xarakterik xsusiyytlrin-
dn biri d insan amilinin layiqinc nzr alnmas idi. Qounlara
qatlm olan dylrin mnvi-psixoloji durumu, fiziki qabiliyyti
v zmkarl Nadir ah trfindn yksk qiymtlndiriln chtlr
idi. Nadir ah nnvi ah hyat trzi il dy hyat trzi arasnda-
k msafni xeyli yaxnladrmd. Nadir ah aylarla, illrl dy-
lri kimi drg hyat yaayrd, onlarn qatlad mhrumiyytlr
qatlard, zn qar onlarda bir inam yaradrd. Nadir ah da dy-
lrin inanrd, zmkarlq gstrn dylrini htta dy
uduzsa bel son drc yksk qiymtlndirirdi, onlarda daxili inam
v mbarizliyi oyada bilirdi. Sdaqt, zmkarlq v intizam nmayi
etdirn dy Nadir ah n ziz insan idi. Amma bu tlblr
laqeydlikl yanaan dy Nadir ahn son drc ciddi czalarna
tu glirdi.
Nadir ah z srkrdlrind hrb iin drin bir hvs yarada
bilmidi, onlarn tbsskar faliyytin geni meydan amaqla bir
srkrd kimi formalamasnda hmi maraql idi. Nadir ahn t-
kilatlq istedad da mhz srkrdlri vasitsil hyata vsiq alrd.
Nadir ahn qounlar daim yenilirdi v tzlnirdi. Xsusi hrbi
tlim grmmi 10 minlrl dyn Nadir ah mhartl idar edir
v onlarn potensialn ox byk ustalqla amansz dy zrbsin
evir bilirdi.
Btnlkd, dy zaman qounlarn idar edilmsini Nadir ah
sntkarlq sviyysin qaldra bilmidi. ti zkas il Nadir ah ani bir
zamanda dy meydannda n ba verdiyini v n ba ver bilcyini
dqiqliyi il myynldirir v drhal da mvafiq addmlar atrd.
Amma onu da nzr almaq lazmdr ki, Nadir ah dvrnn v
mhitinin yetirmsi idi. O, trafnda cryan edn hadislrdn, ba
vern kimlrdn v fitn-fsadlardan lazmnca ba xara bilmdi
ki, bu da onun hyatnn facili sonluqla baa atmasna sbb oldu.
Bununla bel, Nadir ah dnya hrb tarixinin zmtli fatehi olaraq
qalmaqdadr.
STFAD OLUNMU M NB V D BYYATIN
SYAHISI
Az rbaycan dilind
1. Azrbaycan tarixi. Bak, 1994
2. Azrbaycan tarixi. C.III. Bak, 1999
3. Bakxanov A. Glstani-rm. Bak, 1951
4. Cavanir M.C. Qaraba tarixi. Bak 1959
5. Dlili H.. Cnubi Azrbaycan xanlqlar. Bak, 1979
6. smaylov M. ki. Bak, 1982
7. Qarabanamlr. Birinci kitab. Bak, 1989
8. Qarabanamlr. kinci kitab. Bak, 1991
9. ki xanl tarixindn. Bak, 1993
10. Tahirzad dalt. Nadir ah.
www.tehsil.20m.com/ maq ala/maq5-1/htm;
www.geocities.com/book433/nadershah.htm ;
Rus dilind
11. Agy^^aeB r. A3ep6afig^aH b XVIII BeKe h B3aHM00TH0meHHa
ero c PoccHefi . EaKy, 1969
12. AnueB 0.M. AffmHpaHCKHe BbicynneHHa h 6opb6a npoTHB
Type^KOH OKKyna^HH b A3ep6afig^aHe b nepBOH nonoBHHe
XVIII b. EaKy, 1964
13. AMHp6eK0Ba H. Bonpocbi BoeHHofi hct ophh A3ep6afig^aHa b
nepnog xaHCTB. EaKy, 2004
14. Ea3HaH^A.n. npaBga HHTepecHee ^ereHg. M., 1975, c.63
15. EaKHxaHOB A. rro^HCTaHH HpaM. E., 1991
16. EecKpoBHbiH H.r. PyccKaa apMHa h $^ot b XVIII b. M., 1958
17. EyTKOB n. MaTepnanbi hoboh hct ophh KaBKa3a c 1722 no
1803 rr. T.1, CnE, 1869
18. ra^oaH r.A. Poccna h Hapogw 3aKaBKa3ba. M., 1976
19. E30B r.A. CHomeHHa neTpa Be^HKoro c apM^HCKHM HapogoM.
CnE, 1882
20. Kohohob r.K. ApMaHe b Pocchh. C.627-628. Cm: EpaTCKaa
n0M0^b nocTpagaBmHM b Typ^HH apM^H^M. H.11, 1897
21. Hmc^ob B.n. nepcHgcKHH noxog neTpa I. 1722-1723. M., 1951
22. ^OKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004
23. MaMegoBa r. PyccKue KOHcy^y 06 A3ep6afig;aHe. 20-60-e rogM
XVIII BeKa. EaKy, 1989
24. Mycra$a3age T.T. A3ep6ang^aH h pyccKO-ype^KHe orao^eHHa
b nepBOH Tpera XVIII b. EaKy, 1993
25. MyxaMMag Ka3HM. noxog Hagup maxa b HHguro. M., 1961
26. napcaM^H B.A. ynacTHa no^bCKHx apM^H b BOCCTaHHH ^aBHg
6eKa. EpeBaH, 1962
27. C0TaB0B H.H. CeBepHbr KaBKa3 b pyccKO-npaHCKHx h pyccKO-
Type^KHx 0TH0meHHax XVIII b. M., 1991
Fars dilind
28. Arunova M.R., rfyan K.Z. Doult-e Nader ah far. Tehran,
1352
29. Asef, Mirz Mhmmd Haem. Rostm-t tvarix. Tehran, 1379
30. Astrabadi Mirz Mehdi xan. Tarix-e chanqoa-ye Nader-i.
Tehran, 1368
31. Astrabadi M.M. Zrre-ye Naderi. Tehran, 1341
32. Babayi, Qulam Rza li. Tarix-e rte-e ran z hxamni ta sr-e
Phlvi. Tehran, 1382
33. Byani X, Tarix-e nezami-ye ran. Dvre-ye Sfviyye. Tehran,
1353,
34. Cmidi Mhmmdhseyn. Mbani v ndie-ye nezami dr ran.
Tehran, 1380
35. Du Serso. Soqut-e ah Soltan Hoseyn. Tehran, 1363, s.31-32
36. dibra Mirz Rsid. Tarix-e far. Tehran, 1346
37. frasiyabi B. Oqab-e Kelat. Tehran, 1371
38. lirza far Cem. ir-i ba mir. Tehran, 1383
39. Flober Uilyam. Hokumt-e Nader ah. Tehran, 1386
40. Flor Vilyam. Br oftadan-e Sfviyan, br amdn-e Mahmud
fqan. Tehran 1365
41. Frezer Ceymz. Tarix-e Hader ah far v moxtsri z tarix-e
slatin-e moqol dr hend. Tehran, 1363
42. Hanvey C. Hocum-e fqan v zval-e doult-e Esfhan. Tehran,
1367
43. Hdis-e Nader ah. Tehran, 1376
44. Hmle-ye fqanan v entexab-e Thmasib Mirz be velaythdi.
Bax: Hzin eyx Mhmmd li. Sfrnam, s.127. Bax: Nader
ah. Tehran, 1369
45. Homayun H.T. Thvvolat-e qanun dr tarix-e moaser-e ran.
Tehran, 1376
46. Kevr Jan. Xace-ye tacdar. Tehran, 1366
47. Kmiri bdkrim. Byan-e vaqe. Lahor, 1970
48. Krosinski T. Ebrtnam. Tbriz, 1363, s.23
49. Larudi Nurulla. Nader ah pesr-e mir. Tehran, 1383
50. Lokkart L. Nader ah. Tehran, 1331
51. Lokkart L. Enqeraz-e selsele-ye Sfvi. Tehran, 1344
52. Malkom Ser Con. Tarix-e ran. Tehran, 1383
53. Mrvi, Mhmmd Kazm. Alm Ara-ye Naderi. C.I, II, III
Tehran, 1358
54. Mqtdir Qulam Hseyn. Nbrdha-ye bozorg-e Nader ah.
Tehran, 1383
55. Mirz Mhmmd Haem Asef. Rstm-t-tvarix. Tehran, 1379
56. Mvrixdvl Sephr. Rvztssfa. Bax: ran dr zman-e Nader
ah. Tehran, 1362
57. Mtufi . Tarix-e ahar hezar sale-ye rte-e ran. Tehran, 1387
58. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384
59. Nader ah z nzr-e xavrenasan. Tehran, 1339
60. Naser Frid. Nq-e rte dr thvvolat-e tarixi-ye ran. Tehran,
1383
61. Ncmi Naser. Nader ah.Oqab-e Kelat. Tehran, 1382
62. Nfisi Sid. Tarix-e ectimai v siyasi-ye ran dr doure-ye
moaser.C.I, Tehran, 1376
63. Otter J an. Sfrname-ye sr-e Nader. Tehran, 1366
64. Qodusi Mhmmd Hseyn. Nadername. Xorasan, 1339
65. Qozide-ye mnat-e Mirz Mhmmd Mehdi xan Astrabadi,
moni-yol mmalek-e Nader ah far. Tehran, 1383
66. Padri Bazen Feransvi. Nameha-ye tbib-e Nader ah. Tehran,
1365
67. Perri Con. Krim xan Znd. Tehran, 1365
68. Pnahi Mhmmd hmd. Nader ah. Tehran, 1382
69. Sayks P. Tarix-e ran. C.II , Tehran, 1381
70. Semnani Pnahi. Nader ah . Baztab-e hmmase v facee-ye melli.
Tehran, 1368
71. Srdadvr buturab. Tarix-e nezami v siyasi-ye douran-e Nader
ah far. I cild, Tehran, 1378
72. bani Rza. Mxtsr tarix-e ran dr doureha-ye fariyy v
Zendiyye. Tehran, 1378
73. bani Rza. Tarix-e thvvolat-e siyasi v ectimai-ye ran dr
doureha-ye fariyye v Zendiyye. Tehran, 1378
74. bani Rza. Tarix-e ectimai-ye ran dr rse-ye fariyye. Tehran,
1373
75. mim lsgr. z Nader ta kudta-ye Rza xan Mirpnc. Tehran,
1368,
76. Tarix-e ran. Tehran, 1353
77. Tehran Mhmmd fi. Tarix-e Nader ah. Nadername. Tehran,
1349
78. Tehrani Mhmmd fa. Tarix-e Nader ah. Tehran, 1349
79. Tbatbayi, Seyid Cavad. Soqut-e Esfhan be rvayt-e Krosinski.
Tehran, 1381
8033. Xaterat-e tbib-e mxsus Nader. Bax: frasiyabi B. Oqab-e
Kelat. Tehran, 1371, s.803-849
. '
I
.
" ' r.
Nadir ahn m qb r sinin ilkin grn
MND RCAT
GR................................................................................................3
I F SL. NADR AHIN UAQLIQ V G NCLK
H YATI................................................................................. 7
1.Nadirin doulduu mhit...............................................................7
2.Nadir ahn uaqlq v g nclik ill ri...........................................17
Istifad olunmu m nb v d biyyat.............................................43
IIF SL. NADR AHIN G NCLK DVRND
S F VL R DVL TNN V ZYY T..................... 47
l.S f vil r dvl tinin daxili v ziyy ti............................................47
2.Gilzayi fqan tayfalannn S f vi hakimiyy tin qar
qiyam..........................................................................................61
3.S f vi-Rusiya mnasib tl ri........................................................ 90
4.S f vi-Osmanl mnasib tl ri....................................................106
stifad olunmu m nb v d biyyat........................................... 118
III F SL. HAKMYY T APARAN YOL......................... 124
1.Nadirin II T hmasibl birl m si...............................................124
2. Nadirin fqanlara qar mbariz si................................ 138
3.Nadirin gilzayi fqanlarna qar mbariz si............................. 155
4. Nadirin Osmanl qounlarna qar dyl ri................ 174
5. bdali fqanlarna qar yeni dyl r........................................189
6.Nadir-ah T hmasib mnasib tl rinin k skinl m si. ah
T hmasibin taxtdan salnmas....................................................206
7.Osmanl qvv l rin qar dyl rin yeni m rh l si...............217
8.Fars qiyamnn yatrlmas.......................................................... 252
9.Nadirin Qafqaz yrl ri............................................................255
stifad olunmu m nb v d biyyat...........................................280
IV F SL. H RB V SYAS HAKMYY TN
TTFAQI.......................................................................... 292
1.Muan qurultay v Nadirin ah elan edilm si.......................... 292
2.Q nd harn l keirilm si........................................................ 310
3.Nadir ahn Hindistan yr............................................ 329
4.Nadir ahn Trkstan yr....................................................390
5. Nadir ahn Dastan yr................................................. 407
6.Nadir ah v Osmanl mnasib tl rinin davam.................... 421
7.Nadir ah dvrnn itialar............................................... 448
stifad olunmu m nb v d biyyat....................................... 481
V F SL. NADR AHIN LDRLM S......................495
1. Nadir aha qar h yata keirilmi sui-q sdl r......................495
2.Nadir ahn q tli..................................................................... 502
3.Nadir ah dvl tinin squtu....................................................518
stifad olunmu m nb v d biyyat....................................... 528
VI F SL. NADR AHIN QOUNLARI...........................531
1.Piyada v svari qvv l ri..................................................... 536
2.H rbi-d niz qvv l ri............................................................. 555
3.S f rb rlik v t chizat m s l l ri.......................................... 566
stifad olunmu m nb v d biyyat....................................... 590
VII F SL. NADR AHIN XAN DANI........................... 595
1.Nadir ahn valideynl ri v xanmlar.................................... 595
2.Rzaqulu Mirz ........................................................................ 609
3.N srulla Mirz ........................................................................ 638
4.brahim xan.............................................................................645
stifad olunmu m nb v d biyyat.......................................657
VIII F SL. NADR AHIN FZK V M N V
KEYFYY TL R...................................................... 661
1.Nadir ahn fiziki v m n vi keyfiyy tl ti............................. 661
2.Nadir ah v din......................................................................678
3.Nadir ahn var-dvl t toplanmasna mnasib ti v
x zin sinin taleyi................................................................... 693
stifad olunmu m nb v d biyyat....................................... 708
N TC .................................................................................. 713
STFAD OLUNMU M NB V D BYYATIN
SYAHISI..........................................................................717
Kitabn nrinin maliyyldirilmsind gstrdiyi yardma gr
Loman Sleymanova drin tkkr ifad olunur.
> 1-
.1TAA jLhp /(Li>roL)
'JJ*~ ' Vl *
ISBN: 978-600-91345-8-8
.LJ oUSWl W.-LJ y ^ ^
JVT'vu -cLtS-
.jL j L l il - - jl^l .T . >V - \ > ijljfl .U tjL l .Li,aU
.j l 3<.J H U - U I A
*00/.VTT.^T DSR mo / ^j-A T
U) :j l ^
^j^UJLu U^* :3J ^a
r^-Yr* *6A.<U**il :JJ
f * -l o .o L
AA J jl
*-^ : j j L&j-u
<IVA-*.*>rf-A-A :^j L
^ L u I Aj j J ^I ^Uil l , ai 4 4AJ o ^Lub :j 30
YYtrttv :ailJ
Mehman Sleymanov
NADR AH
TEHRAN 2010
741