MD 200303

11
Matematik
Dnyasndan
Sevgili Matematikseverler,
Bu sefer kapak konumuz izgeler, frenkesiyle graflar. Doann, evrenin, eyann,
maddenin, varolan her eyin temel ta, iskeleti, z, dolaysyla matematiin en ba-
at yaps ve olabilecek en basit matematiksel yap.
izgelerin topolojiden kimyaya, kimyadan bilgisayar bilimine girmedii bilimsel
ura dal kalmamtr. Matematik Dnyasna da girmesi gerekiyordu ve girdi.
Kapak konusunu Ko niversitesi Matematik Blmden Selda Kkifiyle bir-
likte hazrladk. Deerli katklarndan dolay hepimizin adna kendisine teekkr ederim.
***
Bir sonraki saymzn kapak konusu saylar olacak. Saylar kuram deil, o ilgin
ve derin konuyu daha sonra ileyeceiz; gelecek saymzda nce saylar ve drt ile-
mi matematiksel olarak tanmlayacaz, ki az buz i deildir bu, o kadar zordur ki il-
kokulda deil, ancak niversitede retilmesi gerekir, ardndan saylarn zelliklerini
irdeleyeceiz, rnein 2 + 2 = 2 2 = 4 gibi arda pazarda uygulanan eitlikleri ka-
ntlayacaz.
ki kere ikinin drt ettiini beyin ykama yntemiyle renenler, bu kez ikna ola-
caklar.
***
Okullar ald. Herkese verimli bir eitim yl dilerim.
68li saylmasam da, o kuaa yaknm. O gnlerde tm genlik nerdeyse tek az-
dan dzeni eletirirdi. Eitim sisteminden ekonomik dzene kadar topa tutmadmz
konu yoktu. Analarmz babalarmz retmenlerimizi mdrlerimizi yneticilerimi-
zi beenmezdik. Biz daha iyisini yapacaktk
Aradan yllar geti. Bydk. Sorumluluk aldk. g sahibi olduk. Samz sa-
kalmz aard, yzmz gzmz krt, olgunlatk, dinginletik. Ana baba olduk,
retmen mdr olduk, ynetici olduk. Olduk da ne oldu? Hi! Biz de aynen o ele-
tirdiimiz byklerimize benzedik. Daha iyisini yapamadk.
Neden byle oldu diye dnyorum. Byle olmasnn birok nedeni olabilir, bu
nedenlerden birou da bizden bamsz olabilir, ancak bir neden var ki
Sanyorum, byklerimizi grevlerini yapmyor diye eletirirken, aslnda biz gen-
ler de kendi grevlerimizi yapmyorduk. Byklerin grevi olur da genlerin grevi ol-
maz m? Az da olsa ktphane vard, yanna uramadmz. Yetersiz de olsa kitap-
larmz, dergilerimiz vard, okumadmz, ya da kutsal kitap gibi okuduumuz.
Kulamz vard dinlemiyorduk, beynimiz vard dnmyorduk, azmz vard sade-
ce kavga etmeye ve eletirmeye yarayan.
Eletirmeye hak kazanmak lazm. Genliin gereini yapmayan biz genler, ret-
menliin gereini yapmayan retmeni, yneticiliin gereini yapmayan yneticiyi ele-
tiriyorduk. Hakkmz yoktu. Eletirmeye hak kazanmamtk.
te bu yzden biz de eletirdiimiz byklerimiz gibi olduk. Meer ne ekersen onu
biermisin Kimin aklna gelirdi!
Okullar ald ya, aklma geldi
md@math.bilgi.edu.tr
Matematik Dnyas, 2003 Gz
indekiler
1 Matematik Dnyasndan Ali Nesin
3 Ksa Ksa... afak Alpay
5 Okurlardan
7 Basnda Matematik
946 Kapak Konusu: izgeler - Selda Kkifinin katklaryla
9 izgelerin Anlam ve nemi
12 Tek Hamlede izilen izgeler
13 Euler Turu
16 n Noktal izge Says
19 Aa ve Orman
21 patanlk Problemi
24 Euler Forml
25 El Skma Teoremi
26 Dzlemsel izgeler
27 izgeleri Boyamak ve Drt Renk Problemi
30 Byk izgeler Kk izgeleri Yutar
31 Mesafe, ap ve Moore Sabiti
32 Tam Tur Olasl
34 Sonlu Rastgele izgeler
37 Gezgin Satc Problemi Haldun Sural
41 Ramsey Saylar
43 Sonsuz Ramsey Teoremi Ali Nesin
45 Noktasz izgeleri Saymak
46 Dizin ve Kaynaka
47-52 Kaybettiklerimiz: Armand Borel
53-59 Matematik Tarihi
49 Matematiin Ksa Bir Tarihi III Ali lger
54 ! Tarihinden Gnmze: Cahit Hoca Haluk Oral
60-65 Geometri
60 Pappus ve Desargues Teoremleri Alpaslan Parlak
62 Soru Yaratma Sanat Mustafa Yac
64 Denize Mektup Var Ali Torun
66-70 Topoloji ve Analiz
66 Topoloji Kesi: Topoloji Nedir Burak zbac
67 Gerel Saylarn Toplamsal Altgruplar
Nurettin Ergun, Cavit Hafzolu, Ali Nesin
69 Cauchynin Bir Eitsizlii Reit Hurit
71-73 Genel Matematik
71 Sakl Bilgisi Olmayan Sonlu Oyunlar Oya Oynar
72 Altkmeler Kmesinin Yar zyap Dnmleri
Veli Krkdokuzolu
72 Cengiz Hann Ali Cengizlii Levent Ergen
74-83 Problemler ve Yarmalar
74 Problemler ve zmleri Refail Alizade
77 Dou niversitesi Matematik Kulb Matematik Yarmas II
82 Antalya Matematik Olimpiyatlar Birinci Seme Snav Sorular
84-88 Bilgisayar Bilimi
84 Donald Knuthun Bir Sorusu Chris Stephenson, Ali Nesin
86 Bilgisayarnza Ne Kadar Gvenirsiniz?
brahim Arkut, Refik Arkut
89-98 Matematik ve Felsefe
89 Dikkat Paradoks Var! Zenonun Paradokslar Ali Nesin
92 Matematik Belas Dr. Adnan Aslan
93 Matematik Belas zerine Bekir S. Gr
99-112 eitli
99 Yar zyap Dnmleri Tolga Karayayla
100 Abra Kadabra Murat Kipel
101 Eureka! Murat Kipel
104 Yayn Dnyas lhan keda
106 Satran Kesi Eref Ekinat
108 Matematik Terimleri zerine Birka Sz Timur Karaay
110 nternet Dnyas Vebi Derya
112 En Byk Erds Says Bendenizin! Piref. H. kke
SAHB: Trk Matematik Dernei adna
Prof. Dr. Tosun Terziolu
SORUMLU YAZI LER MD.:
Prof. Dr. Ali Nesin
Matematik Dnyas, Trk Matematik
Dernei tarafndan, stanbul Bilgi
niversitesinin ve UNESCOnun desteiyle
ayda bir yaymlanmaktadr.
Milli Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulu
Bakanlnn 20 Haziran 1991 gn ve 660
YKD. Bas. K.I.b. Md. 5386 sayl kararyla
okullara tavsiye edilmitir.
YAYIN KURULU: Ali Nesin, Ahmet Doan,
afak Alpay, Haluk Oral
ABONELK: Yllk 15.000.000 TL.
En az 10 kiilik (tek adresli) gruplar iin
abone bana yllk 10.000.000 TL.
TMD yelerine 12.000.000 TL.
Yurtd abonelik 32.000.000 TL.
Yllk abone cretinin Trk Matematik
Derneinin Matematik Dnyas Dergisi
adna atrd 215511 nolu Posta eki
hesabna ya da Trkiye Bankas Galata
(stanbul) ubesi (ube kodu 1021) 0982751
nolu Matematik Dnyas Dergisi hesabna
yatrlarak, dekontunun bir rneinin
yazma adresine gnderilmesi yeterlidir.
ABD Dolar Hesab: Trkiye Bankas,
Galata ubesi, 1021-1748939
Euro Hesab: Trkiye Bankas, Galata
ubesi, 1021-1748958
Derginin eski saylarn elde etmek iin:
Prof. Dr. Hlya enkon
Sabanc niversitesi
Karaky letiim Merkezi
Bankalar Cad. 2
34420 Karaky stanbul
tmd@sabanciuniv.edu.tr
hsenkon@iku.edu.tr
(0212) 292 49 39 / 1506
(0212) 639 30 24 / 2216
KARKATRLER: Tayfun Akgl
TASARIM: Kadir Abbas / Maraton Dizgievi
BASKI: Kadky Matbaa
ISSN: 1300-624X
Kapak Resmi: ikiparal bir
tamizgeden kompozisyon.
Matematik Dnyas
stanbul Bilgi niversitesi
Kurtulu Deresi Cd. 47
34437 Dolapdere / STANBUL
Tel : (0212) 238 10 10 - 423
Faks : (0212) 297 63 15
E-Posta : md@math.bilgi.edu.tr
Web : www.matematikdunyasi.org
letiim Adresimiz
2
Bu yl ulusal matematik sempozyumu 10-13 Eyll
tarihleri arasnda Vanda Yznc Yl niversite-
sinde yapld. Bylelikle Van ikinci kez ulusal sem-
pozyuma ev sahiplii yapm oldu. Sempozyumla il-
gili bilgilere http://matematik.yyu.edu.tr adresinden
ulaabilirsiniz. Gelecek saymzda Rektr Prof. Dr.
Ycel Aknn al konumasn yaymlayacaz.
nc Arf Konferansn 4 Ekim 2003te Brown
Universitesi (ABD) matematikilerinden Prof. Da-
vid Mumford verdi. Bal Variational problems
arising from computer vision for objects and their
shapeti. David Mumford, Cebirsel Geometri ala-
nndaki almalaryla, en saygn matematik dl
olarak evrensel kabul gren Fields dln kazan-
mtr (1974). Cebirsel geometri Fields dl jri-
lerinin tercih ettii alanlar arasnda yer alr. Bu
dl kazanan cebirsel geometriciler arasnda Ale-
xander Grothendieck (1966), Heisuki Hironaka
(1970), Pierre Deligne (1978) ve yaklak 60 yldr
zlemeyen Mordell sansn zen Gerd Faltings
(1986) saylabilir. Bu ylki Arf Konferansnn otu-
rum bakanln Dou niversitesinden Prof. Dr.
Cemal Ko yapt.
Avrupa Matematik Dernei (EMS) 2004 yl ma-
tematik aratrma dlleri iin aday arama srecin-
de olduunu duyurdu. 5000
Euroluk bu dller 35 yan-
dan kk ve Avrupal oldu-
unu dnen matematikile-
re veriliyor. Adaylarn, 1 Ara-
lk 2003 tarihinden nce yay-
na kabul edilmi almalar-
nn yaraca yarma iin son
bavuru tarihi 1 ubat 2004.
Bavuru adresi Prof. Ari Lap-
tev, Dept. of Mathematics,
Royal Ins. of Technology, SE-
100, 44 Stocholm, sve. Tr-
kiyenin Avrupada olduunu
dnenlere frsat!
Dorusal olmayan analiz,
uygulamal matematik, mate-
matiksel modelleme ve topolo-
jide yayn yapan ellinin stn-
de dergiye, makelelerine ve
makalelerinin eletirilerine dorudan ulam sala-
yan bir site var: www.sciencedirect.com.
Getiimiz yl tm dnya Norveli matematiki
Niels H. Abelin (1802-1829) 200nc yagn-
n kutlad. Bu arada Norve hkmeti ve kimi
kurumlar Abel adna bir dl koydular, ki bu
dl dergimizin amalaryla da rtyor. Zira
Abel dlnn amac matematiin toplumdaki
statsn arttrl-
masna katkda
bulunmak ve zel-
likle ocuk ve
genlerin matema-
tie olan ilgisini
younl a t r mak
olarak tanmlan-
m. lk Abel d-
l Collge de Fran-
ce yelerinden Je-
an-Pierre Serree
Cebirsel Geomet-
ri, Topoloji ve Sa-
ylar Kuram gibi
birok alana yapt-
derin katklar
nedeniyle verildi.
825 bin dolarlk
dln sahibi Ser-
re 1926 doumlu
ve doktorasn
1956da Sorbon-
neda (Paris) ta-
mamlamtr. O
yldan beri Collge
de France yesi.
1954te Fields
dln alarak, bu
dl alanlar ara-
snda en gen olma
rekorunu da elinde
bulunduran Serre,
1970te Prix Gas-
ton Julia, 1985te
Balzan, 1995te
Steele ve 2000de
de Wolf dllerini
alm bir matema-
tiki.
3
3
* ODT Matematik Blm retim yesi.
Ksa Ksa...
afak Alpay* / safak@metu.edu.tr
Jean-Pierre Serre
Fields dl,
Kanadal ma-
tematiki John
Charles Fi-
eldsin (1863-
1932) vasiye-
tiyle gerekle-
mitir. lk
dl 1936da
verilmitir.
Drt ylda bir toplanan Uluslara-
ras Matematik Kongresinde
(IMC) krkn doldurmam mate-
matikilere verilir. nceleri iki ki-
iye verilen dl, artan maddi kay-
naklar sayesinde nce , sonra da
drt kiiye verilir oldu. Matemati-
in Nobel dl olarak anlr.
Daha fazla bilgi iin Michael Mo-
nastyrskynin Modern Mathema-
tics in the Light of the Fields Me-
dals adl kitabn neririz.
Kanadallar Fieldsi unutmadlar
ve Fieldsin mezun olduu Toron-
to niversitesinin bir enstitsne
onun adn verdiler. Fields Enstit-
s 2003-2004te matematiksel fi-
zik ve uygulamal matematik
problemlerine younlama karar
ald ve nmzdeki k Hamilton-
yen ksmi diferansiyel denklemler
zerinde allacan duyurdu
(http://www.fields.utotonto.ca/
programs/scientific/03-04/pde).
Fields Enstits burs da veriyor.
Enstit, 2004-2005te String
Theoryde alanlara doktora
sonras burslar verecek (www.fi-
el ds. ut oront o. ca/ proposal s/
postdoc.html).
John Charles Fields
Niels H. Abel
nl matematiki Steven G. Krantz matematiki
genlere yol gsterecek nitelikte bir kitap yazd.
Amerikan Matematik Dernei yaynlar arasnda
yaymlanan kitabn ad A mathematicians survi-
val guide: Graduate school and early career deve-
lopment.
Amerikan ve Londra Mate-
matik dernekleri Hans Niels
Jahnkenin editrln yap-
t bir analiz tarihi kitab ya-
ymlad. A History of Mathe-
matics adyla yaymlanan ki-
tap matematiksel analizin 17
yy.dan beri geliimini ele al-
yor ve on blmden oluuyor.
Kitabn llk yedi blmnde
analizin eitli konularnn ge-
liimi kronolojik olarak ele alnrken, son bl-
mnde diferansiyel denklemler, varyasyonlar hesa-
b ve fonsiyonel analizdeki tarihsel geliim irdeleni-
yor. Toplam 432 sayfa olan kitabn ederi 71$
(ISBN: 0-8218-2623-9).
Yukarda dnyann birok kesinden matema-
tikle ilgili i ac haberler verdim. Tm bu oluum-
larn ardnda sorumlu kii ve kurumlarn yan sra,
nemli lde maddi kaynan olduunu da ABD
rneiyle sergilemek isterim. ABDde hkmetler
temel bilimlere Ulusal Bilim Vakf (NSF) aracly-
la katkda bulunurlar. NSF, 2002den beri matema-
tik bilimlerini ncelikli alan ilan edip bu bilimleri
daha fazla destekleyeceini duyurmutur. Bylelik-
le matematik bilimleri %25 orannda daha fazla
desteklenmitir, ki somut olarak bu matematik bi-
limlerinin pastadan 30 milyon dolar daha fazla
kaynak alaca anlamna gelmektedir. Matematik
bilimlerinin NSF btesinden ald katk (milyon
dolar olarak) 2000 ylnda 106 iken, 2001de bu
katk 121,4e, 2002 de 151,5e kmtr. 2003 ve
2004 iin tasarlanan katk srasyla 178,5 ve 201,9
olacaklardr. NSF dnda Savunma, Salk ve Ener-
ji bakanlklar da kendi grev alanlarndaki proje-
ler araclyla matematik bilimlerine katkda bu-
lunmaktadrlar. Dars bamza!
Trk matematikilerinin internet zerinden
yaztklar foruma ye olmak iin: http://
listweb.bilkent.edu.tr/yardim/bilkent/turkmath.html!
4
Dergide birok soruyla karlaacaksnz. Bu soru-
lar ak ak sorulmam ya da iyi ifade edilmemi
olabilirler. Yantlarnz, bulduklarnz, yazar bel-
liyse yazarn adresine, yoksa dergi adresine 30
Kasm 2003 tarihine kadar yollayn. Sorduumuz
sorularn yantlarn biz de bilmeyebiliriz! Yantla-
dnz yada yantlayamadnz aklnza gelen soru-
larnz da bize yollayn. En gzel yantlara (sorula-
ra da!) dl olarak kitap vereceiz.
dllerimizin Bazlar
Bir Matematikinin Savunmas, G.H. Hardy,
Tbitak
Dr. Ecconun artc Servenleri, Dennis Shas-
ha, Tbitak
Bunu Ancak Dr. Ecco zer, Dennis Shasha,
Tbitak
Matematiin Aydnlk Dnyas, Ali Sinan Ser-
tz, Tbitak
Matematik Sanat, Jerry P. King, Tbitak
Bir Say Tut, Malcolm E. Lines, Tbitak
Rakamlarn Evrensel Tarihi VI, Hint Uygarl-
nn Saysal Simgeler Szl, Georges Ifrah,
Tbitak
Rakamlarn Evrensel Tarihi VII, slam Dnya-
snda Hint Rakamlar, Georges Ifrah, Tbitak
Rakamlarn Evrensel Tarihi VIII, Hesabn Des-
tan, Georges Ifrah, Tbitak
Rakamlarn Evrensel Tarihi IX, Bilgisayar Ne
Sayar, Georges Ifrah, Tbitak
dl Kazananlar
Mustafa Mzrak, Dou niversitesinin yarma-
snn sorularn zdnden Georges Ifrahn
Rakamlarn Evrensel Tarihi (son be cilt, Tbitak
Yaynlar) adl kitaplarn,
Okay Ark, zgn matematik sorular sorduu ve
bunlar yantlad iin Micheal Guillenin Dn-
yay Deitiren Be Denklem (Tbitak Yaynlar)
adl kitabn,
Selin Manukyan, rendiklerini paylat iin Ali
Nesinin nermeler Mant (stanbul Bilgi ni-
versitesi Yaynlar) adl kitabn,
Tolga Karayayla, Yar zyap Dnm
sorusunu yantlad iin (bknz. sayfa 99).
Hardynin Bir Matematikinin Savunmas
(Tbitak Yaynlar) adl kitabn,
Tuba Kandefer, soru zdnden (ama Peter-
sen izgesinin zyap dnmlerinde eksik var)
Dennis Shashann Bunu Ancak Dr. Ecco zer
(Tbitak Yaynlar) adl kitabn kazanmlardr.
Kendilerini kutlar baarlarnn devamn dileriz.
dller
lkemizde iyi bir matematik dergisine gerek-

sinim duyan ya da gereksinim duymas gere-
ken byle bir dergiyi dzenli alacak kii sa-
ys 10 milyondan fazla. Matematik Dnyasnn
okur saysn 5 binden 10 milyona nasl karabiliriz?
1. Fonksiyonlar, zyap dnmleri, izgeler
kuram gibi konularla okurun somut sorunlarna
zm gelitirmesini bekleyemeyiz. Bu zor adm biz
atmalyz.
2. ncelikle okur kitlesinin gereksinimi belirleme-
liyiz, zellikle ocuk ve genlerimizin gereksinimini.
2a. Dnmyoruz, zmleme (analiz) yapam-
yoruz, hesaplayamyoruz, doru yarglara varamyo-
ruz. Bunun temelinde de matematiin yattn bilmi-
yoruz. Matematik ama hangi matematik?
2b. Dergide sunulanlar da matematik; s, ktle,
gerilim, para dalm, devinim bilgisi de matematik;
ortaretimdeki bir gencimizin gelecek plann do-
ru yapp doru uygulamas da matematik. 5 bin
okurumuz ve okurumuz olmasn istediimiz 1 mil-
yon iin bunlardan hangisi daha nemli, daha yarar-
l ve daha gerekli?
3. Gereksinimlerimizden nce kime yazdmz
belirlemeliyiz. Doaldr ki, dergimizi tmyle dei-
tirmeyi ve bylece ilk gzars 5 bin okurumuzu
kstrmeyi nermiyoruz, bu gereki olmaz.
3a. Elimizde bir istatistik yok ama bu ilk 5000
matematii ok sevenler olmal. Onlara hizmete n-
celik vermeliyiz. Bunun dnda, 1 milyon iin:
i. nce ilk ve ortaretimdeki matematik ders-
lerini nasl matematik yapabileceimizi, niversite
snavlarna hazrlkta nereye kadar yardmc olabile-
ceimizi onlarla tartmalyz.
ii. Ekonomistlerin, mhendislerin, teknisyenlerin
zemedii problemlerde nasl yardmc olabilecek-
lerini onlara aklamalyz.
iii. Onlarla, matematii, matematiin geliimini ve
matematiin geleceini en genelde tartabilmeliyiz.
iv. Bu arada, hep birlikte, matematiin gzelliin-
den zevk almal, sihriyle, holuuyla mutlu olmalyz.
Birbirimizle matematik araclyla iletiim kurmal,
dost olmalyz.
Dergimizde (iv) bol bol var, (iii) de yok deil. Bu-
na (i) ve (ii)yi de eklemeliyiz.
3b. Matematii sevmeye alan ama bunu bece-
remeyen, yardm bekleyen 1 milyon iin (ii) ve zel-
likle (i) ok daha nemli. (iii) ve (iv) on-
lar iin olsa olsa bir zlem, ama
bir gereksinim deil.
4. Ne neriyoruz?
4a. Dergide
ana konu gelenei
devam ettirilir ve bu
ana konu yava yava
somutlatrlr ve bylece (ii)ye
yant verilmi olur.
4b. Her bir orta-
retim konu-
su ele alnr
5
Okurlardan
Matematik Dnyasna Be Bini On Milyon Yapma nerisi
Mustafa Saka
*
mustafasaka1000@hotmail.com
Bana gre derginiz soyut matematik dergisi. Ben ise (elli yldr) lkemizin genel matematikte ge-
rilemesinin acsn ekiyorum. Sanrm birok yat meslektam da bu acy paylayor. Biz nemli dei-
liz. Birka onyl sonra hepimiz aclarmzla birlikte gideriz. Ama asl nemlisi ilkokuldan niversiteye on-
be milyon ocuumuzun acs: Matematii nefret ederek, zorlanarak okumalar, matematikten hibir olumlu
etki almamalar. Sizin soyut matematikinize kar deilim. Bu da matematik, ama toplumsal sorun, il-
kokuldan doktora tezine veya proflarmzn yazd kitaplara dek her yerdeki matematiksel dzensizlik
ve dzeysizlik. Kanmca savalmas gereken bu ve bu sava, konular ve rnekler somut yaamdan aln-
madka yrtlemez. Bu nedenle size bir neri mektubu gnderiyorum.
* Emekli matematik retmeni.
ama konuya daha genelde baklr, tarihi geliimiyle
de bezenirse (i) de dergiye katlm olur.
4c. niversite giri snav matematik sorular da-
hi nasl oluturuluyor, ne amalanyor, nasl ele
alnmal? diye genelde irdelenirse matematikletiril-
mi olur.
4d. Bylece dergimizin okurlarnda da, yazarla-
rnda da art bekleyebiliriz.
Tm yaz boyunca biz zamirini kullandm.
nk bu yaz, bu neri, bu zlem, Mustafa Ke-
malin nerisiyle alan, Eitmen Kurslaryla ba-
layan, Ky Enstitleri, Sanat Mektepleri, o
zamann niversiteleriyle doruklarna ulaan, ya-
am iin ve ocua gre hesap kitaplar yazan, biz-
de ynetici yok, retmen yok, renci yok, biz he-
pimiz yneticiyiz, hepimiz retmeniz, hepimiz
renciyiz szlerinde tanmn bulan bir eitim ak-
mnda yetimi, bugnk matematik eitimini gr-
dke ocuklarmz, genlerimiz adna ac duyan,
bir iki onyl sonra kaybolacak bir kuan !
6
Erdem Yanar yazyor:
Derginizin yaz saysn aldm. Bayldm. Okul-
lar balyor ve kalc bir adres bulur bulmaz hemen
abone olacam. Yirmi yllk hayatmda, abone
olacam ilk dergi...
Her sayda bir kapak konusu ileme fikri ok
iyi olmu. Sonra derginin ierii de ok gzel. Her-
kese gre bir ey vay. eitleme iyi.
Masatoshi Gndz keda hocamn ansna
Emel Teyzeyle yaplan konuma gerekten duygu-
landryor insan. Bu tr kelerin her sayda olma-
s gerektii inancndaym. Byk matematikileri-
mizle, dnyadaki byklerle ilgili an, yk yazla-
r vs. olmas gereken gzel eyler...
Yadrgamazsanz bir ey diyeceim, bu dergi-
nin iinde en lsndan edebiyat var.
Tam bir genlik dergisi. Biraz da kklm-
de aldm Milliyet Karde dergisini hatrlatyor
Yani benim iin bu dergi pozitif eyleri hatrlatan,
srekli yanmda tamam gereken uur eyam gibi
bir ey...
Daha ne diyeyim, ellerinize salk!
Ufak bir kusur: lhan keda hocam bir kitabn
tantmnda Eitimin bir bedeli vardr diyor ya,
bu yzden derginizin daha albenili biimde, daha
kaliteli ktlara (en azndan beyaz renklilere) ba-
slmas daha uygun olmaz m? Yani ben dergiye bu
haliyle bile zaten abone olacam ama ne bileyim,
bir soraym dedim.
MD. Sevgili Erdem Yanar, gzel szlerin bizi
gerekten ok mutlu etti. Verilen emein boa git-
mediini grmek ok sevin-
dirici.
Sar kt konusundaki
eletiriler senin kuandan
birok kiiden geldi. Anlad-
m kadaryla ders kitapla-
rndan o kadar nefret edil-
mi ki, o kitaplar anmsa-
tan en kk bir ayrnt
alerji yaratyor. Anlyor ve
sempati duyuyorum. En ya-
kn zamanda alerjinin nede-
nini kknden kazyacaz.
Ama en kk estetik dee-
rinden yoksun ders kitapla-
rna dokunmaya gcmz
yetmez. !
Bir Okur Mektubu. Akretim fakltesin-
de renciyim. Lise yllarndan beri matematii
hi sevmediim iin hl hayatmda eksik bir yer
olarak durur. renmek istiyorum. Matematik
dersimi veremediim iin tek dersten diplomam
alamamaktaym. Diplomay almak iin nasl bir
teknik izlemeliyim? Sayglarmla.
MD. Kaleminizi, kdnz, kitabnz, not-
larnz aln. Masann bana geip aln. Bildi-
im dier teknikleri yazmam yakk almaz. !
Aralar, Amalar ve Sonular
Erol Manisal (Cumhuriyet, 16 Temmuz 2003)
Trkiye yaklak 70 milyon. Bu 70 milyonun
iinde bir Danimarka var, 3-4, belki de 5 milyon-
luk bir kesim. Aslnda bu st gelir grubu iinde de
homojenlik yok. Ancak baz nitelik eleri asn-
dan btnlk gsteriyor.
Gelimi ve Batc kimlii bu grubun esas
zellii. Bat hayranl egemen. Kendisi zaten
Avrupal olmu; geliri, tketim kalb, dnyaya
bak Avrupal gibi. Dnyaya Avrupalnn g-
z ile bakt gibi Trkiyede Geriye kalan 55-56
milyon insana da Avrupalnn penceresinden ba-
kyor.
MD. Eksik olan 10 milyonu da kimse gr-
myor galiba.
te Azlara Layk Hamburger Forml!
(Milliyet, 30 Temmuz 2003)
n g i l i z
matematiki-
ler, mkem-
mel ham-
burgerin for-
mln geli-
tirdi. Form-
ln srr, kf-
tenin ktlesi,
kalnl ve
boyunu he-
sapl ayarak,
uygun piir-
me sresini
bulmakta yatyor. Uzmanlara gre, 10a 1 santi-
metre (ap - kalnlk ) ebatlarndaki bir hambur-
ger kftesini piirmek iin 14 dakika gerekli.
Ayn apta ama iki kat kalnlktaki bir kfteyi
piirmek iin gereken sre iin ise, kalnl ap-
la arpmak yeterli. Sonu, 20 dakika. Yanl pi-
irilen hamburgerin maliyeti ise ylda 20 milyon
sterlin (46 trilyon lira).
te Akn Denklemi
(Posta, 9 Austos 2003)
ABDli bir profesr 10 yl boyunca 700 yeni ev-
li ifti inceledi ve iki denklem kurdu. Bu denklemi
zp evliliinizin yryp yrmeyeceini anlayn.
ABDli Prof. James Murrayin on yl boyunca
700 yeni evli ift zerinde inceleme yaparak kurdu-
u iki denklem yzde 94 orannda baarl oldu.
Kadnn denklemi: W(t+1) = ar1!w(t)
ihw(h(t)).
W = kadn, h = erkek, t = zaman, a = kadnn
eiyle olmad zamanki dncelerini gsteren sa-
bit say, r1!w(t) = kadnn eiyle konuurken d-
ncelerini ne kadar deitirdiini gsteren say,
ihw = kadnn dnceleri zerinde einin ne kadar
etkili olduunu gsteren deiken, ih(t) = erkein
grme srasndaki skoru, W(t+1) = kadnn ei-
nin konumalarna verdii tepki.
Erkein denklemi: H(t+1) = b + r2!w(t)
iwh(w(t)).
Erkein denkleminde de; b = erkein eiyle ol-
mad zamanki dncelerini gsteren sabit say,
r2!w(t) = erkein eiyle konuurken dncelerinin
ne kadar deitiini gsteren say, iwh = etki fonk-
siyonu, erkein dnceleri zerinde einin ne ka-
dar etkili olduunu gsteren deiken, W(t) = ka-
dnn grme srasndaki skoru, H(t+1) = erkein
einin konumalarna verdii tepki.
Her iki denklem zldnde de elde edilen
rakam ne kadar yksek karsa, iftlerin boanma
olasl da o kadar yksek oluyor.
MD. Forml anlayana ve uygulayana akol-
sun!
7
Bir hamburger yeme yarmasnda, yanl
pimi bir hamburgerle karlaan anssz
sporcuya antrenr yardm ederken.
8
(Matematik Dnyas, Gz 2003)
G
een Haziran yurdumuzu ziyaret eden Princeton leri Aratrmalar Enstits profesrlerin-
den dnyaca nl matematiki Robert Langlands Matematik Dnyas dergisine abone ol-
mutur.
Langlands 1967de Cahit Arfn davetiyle ODT Matematik Blmnde bir yl geirmi ve
bu vesileyle Trke renmitir. Aradan geen 35 ylda Trkesini unutmayan Langlands, k-
lidin Elemanlarn temel alarak verdii bir dizi konferans tmyle Trke sunmutur.
Konferanstan sonra yaplan kokteylin ilerleyen saatlerinde, ODTde Langlandsn renci-
si olmu, imdi Boazii niversitesi matematik profesrlerinden Ylmaz Akyldz Langlands
Matematik Dnyasna abone etmitir.
eitli evreler, dnyaca nl dier matematikilerin de Langlands rnek alarak Trke -
reneceklerini ve Matematik Dnyasna abone olacaklarn beklediklerini belirtmilerdir. "
DNYACA NL MATEMATK
Langlands Matematik Dnyasna
ABONE OLDU
Formle Uymayan iftler Boanyor!
(Radikal, 9 Austos 2003)
LONDRA Evliliin kaderi artk belirsiz deil.
ABDli matematiki profesr James Murray, cebir
yntemlerini kullanarak, yeni evli iftlerin mutlu
bir evlilik srp srmeyeceini yzde 94 kesinlikle
hesaplad.
Washington niversitesinde
grevli Murray, formlleri
ABDde 700 ift arasnda 10 yl-
dr yrtt aratrma sonu-
cunda gelitirdi. Aratrmada
Murrayle beraber alan psiko-
log, yeni evli iftleri 15 dakikalk
sohbetler boyunca inceledi ve
iftin cinsellik, para ve ocuk ye-
titirme zerinde konuurken verdikleri bilinsiz
tepkileri iyi ya da kt olarak puanlad.
rnein glmseme, samimi tavrlar iyi puan
hanesine yazlrken, gzleri karma, alayc ses to-
nu ve souk tavrlar kt puan hanesine yazld.
Puanlar cebir formatlarna dkerek ilem yapan
Prof. Murray, her iftin boanma olaslklarn he-
saplad.
ki ylda bir kontrol edilen iftlerin sonuca uy-
gun davranp davranmadklarn gzleyen Murray,
yzde 94 orannda baar saladn ne sryor.
Bulgularn skoyada dzenlenen bir konferansta
ilk kez ortaya koyan Murray, srlarn Evliliin
Matematii adl kitapta anlatt. (Reuters)
MD. Ylmaz Erdoann bir msran anm-
satt, ben senin beni sevebilme ihtimalini sev-
dim. "
1 Eyll 2003 tarihinde dergimize
en ok abonesi bulunan ilk 16 blm:
1. Dokuz Eyll, Mat. 83
2. Anadolu, Mat. 80
3. Trakya, Mat. 71
4. Uluda, Mat. 57
5. Sleyman Demirel, Mat. 56
6. Boazii, Mat. 49
7. nn, Mat. 48
8. Atatrk, Mat. 40
9. ODT, Mat. 36
10. Ko, Mat. 34
11. Marmara, Mat. 28
12. stanbul, Mat. 27
13. Ankara, Mat. 25
13. Mersin, Mat. 25
15. Dokuz Eyll, Eitim 24
15. Gazi, Mat. 24
Prof. James Murray
Evren anlayamayaca-
mz kadar karmak ve et-
refillidir. Her an, ok azn alglad-
mz, birounu alglayamadmz, alglasak da
farkna varmadmz, hatta alglamak bile istemedi-
imiz, dahas, alglasak ve algladmzn farkna
varsak da o algladklarmzla ne yapacamz bile-
mediimiz milyonlarca, milyarlarca, belki de son-
suz sayda veriyle kar karyayz. Varolabilmek
iin, anlayamayacamz kadar karmak olan bu
evreni bir biimde biraz olsun anlamaya almalyz.
Bunun iin de yalan sylemek, birok veriyi yok-
saymak ya da deitirmek zorundayz. Yalan syle-
menin en yaln biimlerinden biri, varlklar arasnda-
ki ikili bir ilikiyi bir izge biiminde gstermektir.
Szgelimi insanlar arasndaki tanklk ilikisi-
ni ele alalm... Yakndan ya da uzaktan tanmak,
kanka olmak, gz srmak, yle byle tanmak,
itii su ayr gitmemek, can cier olmak, adn duy-
mak, e dost olmak, sk fk olmak, gyaben ya da
ailece, ocukluktan, askerlikten, cezaevinden ya da
yolculuktan tanmak... Bin bir trl tanklk ili-
kisi vardr. Hibir tanklk hibir tankla benze-
medii gibi, her tanklk ilikisi her an deiir.
Tankl derecelendirmek de mmkn deildir.
Her eye bir not vermeye altrlmz belki ama
verilen o not ou kez aldatcdr. Gzellie, dostlu-
a, sevgiye, tankla not verilmez rnein.
Doru olsun ya da olmasn, biz tankla bir not
verelim. ki kii birbirini ya tansn ya da tanmasn.
Bunun ortas, eh itesi olmasn. Yani ya hep ya hi!
Ya sfr ya bir! Ya herro ya merro!
Daha fazla yalan sylemek bir hayli g olmal!
Bar, Ahmet ve Canan tanyorsa, ama Ah-
metle Canan birbirini tanmyorsa, bu durumu
aadaki gibi bir ekille gsterebiliriz. Bu ekilde
noktalar insanlar, noktalarn arasndaki izgiler de
tanklk ilikisini simgeler.
Ne Ahmet ne Bar ne de Ca-
nan birer noktadr. Aralarndaki
tanklk da bir izgi deildir. El-
bette! Ama biz yle gsterdik...
Anlalamayacak kadar karmak olan insan ve ara-
larndaki tanklk ilikisini yukardaki basit ekille
gsterdik. Birok veriyi yoksayarak... Yani yalan
syleyerek...
Berlinle Antalya ve Chicago arasnda uak sefe-
ri varsa, ama Antalyayla Chicago arasnda uak se-
feri yoksa, bu durumu (ehirler arasndaki mesafeyi
yoksayarak), aynen yandaki gibi
gsterebiliriz. Burada noktalar
ehirleri, noktalarn arasndaki
izgiler de uak seferi var ili-
kisini simgeler.
Daha sade olmak istiyor-
sak, yukardaki durumu, sol-
daki gibi de gsterebiliriz.
Bir de aadaki yol haritasna gz atalm.
Bu haritay noktalar ve izgiler kullanarak, bel-
ki biraz daha az estetik ama ok daha kolay anla-
lr biimde aadaki gibi gsterebiliriz.
Bir izge (ya da graf) ite yukardaki gsterdiimiz
gibi bir ekildir
1
. Nokta says ok ok artabilir, son-
suz bile olabilir. Baz noktalar arasna iliki var an-
lamna bir izgi ekilir. izgilerin boyu bosu, ekli e-
mali nemli deildir, izgilerin sadece varlklar ya da
Kapak Konusu: izgeler
9
izgelerin Anlam ve nemi
A
B
C
A
B
C
A B C
A B
E D
C
A B
E D
C
1 Matematiksel tanm birazdan verilecek.
yokluklar nemlidir. izgi sadece ve sadece iki nok-
ta arasnda bir iliki olduunu simgeler. Noktalarn
konumu da nemli deildir. izgiler istenmedik bir bi-
imde kesiebilirler de. rnein, yukardaki izgede EB
ve AD izgileri kesiiyorlar, ama kesitikleri yerde
izgenin bir noktas yok.
Bu izgeyi yan-
daki gibi izgilerin
kesimedii bir ekil-
le de gsterebilirdik.
Eer Cyle A ve
E arasnda da birer
izgi olsayd, izgemizi, kesimemesi gereken izgile-
rin kesimeyecei biimde izemezdik. stenmedik
kesiimlerin olmayaca biimde dzleme izilebilen
izgelere dzlemsel izge denir.
te yandan son-
lu her izge bo-
yutlu (iinde yaad-
mz) uzaya,
kesimemesi gereken
izgilerin kesimeye-
cei biimde izilebilir. rnein yukardaki izgeye AC
ve CE izgilerini boyutta kesimeyecek biimde ek-
leyebiliriz.
ki boyutta iz-
mek daha kolay ol-
duundan, izgeleri-
mizi iki boyutta
izeceiz. Dolaysy-
la kimi zaman izgi-
lerimiz, yukardaki ekilde olduu gibi, istemediimiz
halde kesiecek.
izgelerimizde ehirler aras mesafe, yolun biimi,
irtifa gibi bilgiler kayboldu, sadece ehirler arasnda bir
yolun olup olmad bilgisi kald. Mesafelerin varl
ok ok (ama gerekten ok ok) nemliyse, yani vaz-
geilmezse, illa da olmas gerekiyorsa, rnein bir yol
haritas iziyorsak, izgilerin stne mesafeyi bildiren
bir say yazabiliriz. Ama yazmasak daha iyi olur...
Ya da, rnein
izgiler yollar sim-
geliyorsa, trafiin tek
yn olduu yollara
(yani izgilere) oklar
koyabiliriz. Ama
koymasak daha iyi olur...
Kimi zaman da iki ehir arasnda (szgelimi Eyle
Darasnda) iki deiik yol olabilir, o zaman iki nok-
ta arasnda birka
izgi birden olabilir.
Ama olmasa daha
iyi olur...
Anlalmaz bir
nedenden A ehrin-
den gene A ehrine
giden ve baka bir e-
hirden gemeyen bir
yol olabilir. Ama
byle gereksiz yollar
(tekdngler) olma-
sa daha iyi olur...
Bir nedenle, noktalar arasndaki izgileri deiik
renklere boyamak zorunda kalabiliriz... Yani nokta-
lar arasndaki izgile-
rin trleri olabilir
(otoyol, patika, so-
kak, cadde, bulvar...)
Ama tek tr izgi ol-
sa daha iyi olur...
Bir baka nedenle noktalar renklere boyamak
zorunda kalabiliriz, rnein, illeri ilelerden, ileleri
kasabalardan, kasa-
balar kylerden
ayrmak zorunda ka-
labiliriz. Ama byle
bir zorunluluun ol-
mamas her eyi da-
ha basitletirir.
Bu sayda ele alacamz izgelerde genellikle iki
nokta arasnda birden fazla izgi olmayacak, bir
noktadan gene kendisine giden bir izgi olmayacak,
izgilerin yn, kalnl, rengi, kokusu olmayacak,
izgilere bir say ilitirilmi olmayacak, noktalar e-
itli snflara ayran yapay bir zellik olmayacak... Ya-
ni daha ok en basit izgelerden szedeceiz. Bu tr
izgelere yaln izge diyelim. Bundan byle yaln iz-
ge yerine izge terimini kullanacaz. Gerekirse
renklendirilmi, ynlendirilmi, derecelendirilmi,
numaralandrlm, ok izgili izgelerden szederiz,
ki gerekecek.
izgenin Matematiksel Tanm
Adna Gdiyeceimiz yukardaki izgeye geri d-
nelim. Yukarda, G, matematiksel olarak deil, gr-
sel olarak tanmlanmt. imdi Gizgesinin matema-
tiksel tanmn bulacaz.
A, B, C, D, E noktalarna izgenin noktalar de-
10
A B
E
C
D
A B
D
E
C
A
B
E
C
D
A B
D
C
E
A B
D
E
C
A B
E
C
D
A B
E
C
D
A B
E
C
D
nir
2
. Gizgesinin noktalar kmesi matematikte V(G)
olarak gsterilir
3
. Demek ki rneimizde,
V(G) = {A, B, C, D, E}.
ki nokta arasndaki izgilere kenar denir
4
. Her
kenar iki noktal bir kme olarak gsterebiliriz. r-
neimiz olan Gizgesinin kenarlar unlardr: {A, B},
{A, D}, {A, E}, {B, C}, {B, D}, {B, E}, {C, D}, {D, E}.
Gnin kenarlar kmesi matematikte E(G) olarak
gsterilir
5
. Demek ki,
E(G) = {{A, B}, {A, D}, {A, E}, {B, C}, {B, D},
{B, E}, {C, D}, {D, E}}.
imdi artk Gizgesini (V(G), E(G)) ikilisi olarak
gsterebiliriz, ve bu gsterim bir izgenin matematik-
sel tanmnn nasl olmas gerektiini bize fsldar.
Matematiksel anlamda bir izge (daha dorusu
yaln bir izge), bir Vkmesiyle Vnin iki elemanl alt-
kmelerinden oluan bir E kmesinden oluur. Vnin
elemanlarna nokta, Enin elemanlarna kenar denir.
Bir kenarn iki noktasna komu noktalar denir.
Eer V = {1, 2, 3, 4, 5} ve E = {{1, 2}, {1, 3}, {3, 4}}
ise, (V, E) izgesini, olarak grselletirebiliriz. Bu
izge tek para olmadndan, bu izge tekpara iz-
ge deildir, iki ayr paradan olumutur, birbiriyle
bantl olan {1, 2, 3, 4} paras ve tek bana duran
{5} paras.
izgeyi nasl grselletirdiimizin hibir nemi
yoktur elbette. Noktalar istediimiz gibi kda yer-
letirebiliriz. Aralarndaki kenarlar istediimiz gibi
izebiliriz, ister bir doru paras olarak, ister bir
eri olarak. rnein, eer noktalar kmesi
V = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
ise ve tek saylarla ift saylar arasnda bir kenar
varsa, yani kenarlar kmesi
E = {{1,2}, {1,4}, {1,6}, {3,2}, {3,4}, {3,6},
{5,2}, {5,4}, {5,6}}
ise, (V, E) izgesini aadaki ekillerden herhangi bi-
ri olarak grselletirebiliriz:
izgeleri yukardaki gibi grsel olarak ifade etme-
nin byk avantajlar olsa da, nokta says ok olan iz-
geleri grsel olarak ifade etmek kolay olmayabilir.
U noktalar Ave B olan bir kenar {A, B} diye ya-
zacamza ksaca AB olarak yazarsak yazlmmz sa-
deleir. Elbette, bu yazlmla, AB= BAeitlii geerlidir.
Yukardaki izge tanmnn sadece yaln izgeler
iin geerli olduunu unutmayn. rnein A ve B
noktalar arasnda iki ayr kenarn olduu bir izge-
de bu iki kenarn her ikisini birden {A, B} olarak gs-
teremezdik.
izgelerin nemi. izgeler son derece nemlidir.!
11
A B
E
C
D
2 Ke ya da dm dendii de olur.
3 V(G)nin Vsi ngilizce u nokta, ke demek olan vertex
szcnn Vsidir.
4 izgi, bant, ayrt dendii de olur.
5 E(G)nin Esi ngilizce kenar demek olan edge szc-
nn Esidir.
1
2
4
3
5
1 3 5
2
4
6
1 3 5
2 4 6
6
1 2
3
5 4
nl izgeler
K
n
izgesi, tm kenarlarn varolduu n nok-
tal izgedir. Bunlara tamizge denir.
C
n
izgesi, her noktaya tam iki kenar deen
tekpara n noktal izgelerdir. Bunlara dng
denir.
K
n,m
izgesi, noktalar n ve melemanl olmak
zere iki A ve B kmesine ayrlm, Adaki her
noktann Bdeki her nokta-
ya baland baka da
kenar olmayan izgedir.
K
n,m
ye ikipara ya da iki
kmeli tamizge denir.
K
1
K
2
K
3
K
4
K
5
C
1
C
2
C
3
C
4
C
5
K
3,4
izgesi
A B
Aadaki izgeyi eli-
nizi kttan en fazla iki
kez kaldrarak (yani en fazla
izimde, yani hamlede) ve ayn ke-
nardan iki kez gemeyerek izebilir misiniz? ize-
bilirseniz nasl izersiniz, izemezseniz neden ize-
mezsiniz?
Bu sorunun yant
olumsuzdur. Yandaki
izge el kttan en faz-
la iki kez kaldrlarak ve
iki kez ayn kenarn s-
tnden gemeyerek
(ama iki kez ayn nokta-
dan gemeye hakkmz
var) izilemez. Bunu kantlayalm.
izgede sekiz nokta var. Ve her noktaya er
kenar deiyor; daha matematiksel deyile her nok-
tann derecesi 3. Bunu aklmzda tutalm, birazdan
gerekecek. Daha dorusu, noktalarn derecelerinin
tek say olduklar gerekecek.
izimin ortasnda olduumuzu varsayalm. Bir
noktaya doru ilerliyoruz... O noktaya ulatk...
imdi o noktadan kmamz gerekiyor. Demek ki,
izimin ortasnda getiimiz her noktaya 2 derece
kazandrrz: o noktaya ulatmzda ve o nokta-
dan uzaklatmzda.
te yandan izime baladmz ve izimi bitir-
diimiz noktalara yalnzca 1 derece kazandrrz.
Demek ki hi elimizi kaldrmazsak, elde ettii-
miz izimin noktalarnn en fazla ikisi dnda hep-
sinin derecesi ift olmak zorundadr.
Sonu olarak elimizi en fazla iki kez kaldrarak
(yani en fazla izimde) izebileceimiz izgelerin
noktalarnn en fazla altsnn derecesi tek olabilir. Oy-
sa, sorumuzdaki izgede derecesi tek olan tam sekiz
nokta var, dolaysyla o izge izimde izilemez.
Aslnda tek izimde, elimizi kaldrmadan ize-
bileceimiz izgelerin tek dereceli noktas ya hi ol-
maz ya da sadece iki tane olabilir; eer izimi ba-
ladmz yerde bitiriyorsak her nokta ift dereceli
olmal, eer izimi baladmz yerde bitirmiyor-
sak sadece iki noktann derecesi tek olabilir: izime
baladmz ve izimi bitirdiimiz nokta.
Yandaki izgeyi, hemen hemen
her ilkokul rencisinin bildii ze-
re, elimizi hi kaldrmadan izebili-
riz. Nitekim bu izgede derecesi tek
olan iki nokta vardr, en alttaki iki
nokta. Bundan da izime bu nokta-
lardan birinden balayp dierinde
bitirmemiz gerektii anlalr.
Soru: Hangi izgeleri elimizi kaldrmadan tek
hamlede izebiliriz?
Eer izge tekpara deilse, yani birbiriyle ba-
nts olmayan birka (birden fazla) altizgeden
oluuyorsa, rnein izgede baka hibir noktaya
balanmam bir nokta varsa, izge elbette tek bir
hamlede izilemez. Yukardaki soruyu tekpara
olan izgeler iin sormalyz.
Demek ki, iki kez ayn kenardan gemeyecek
biimde tek hamlede izilen izgeler tekpara ol-
mallar ve bu izgelerin tek dereceli nokta says ya
0 ya da 2 olmal. Eer yolculuk baladmz nok-
tada sona eriyorsa, o zaman her noktann derecesi
ift olmal. Eer yolculuk baladmz noktada so-
na ermiyorsa, o zaman yolculuun balad ve so-
na erdii noktalarn dereceleri tek olmal, dier
noktalarn dereceleri ift olmal.
Bunun tersi doru mu?
Yeni Soru: Tek dereceli nokta saysnn 0 ya da
2 olduu tekpara izgeler tek hamlede (el kaldr-
madan) her kenardan sadece bir kez geilerek izi-
lebilir mi?
Yant evettir. Bunu bir sonraki Euler Turu
yazsnda greceiz.
Yukarda sylediklerimizin hepsi, iki nokta
arasnda birden fazla kenarn olduu ya da bir
noktadan gene ayn noktaya giden tekdnglerin
olduu izgeler iin de geerlidir.!
12
Tek Hamlede izilen izgeler
izge kuramnn bili-
nen en eski sorusu K-
nigsberg kpr problemidir.
Yukarda, Knigsbergdeki Pregel nehrinin ve
karalar arasnda geii salayan yedi kprnn
plann gryorsunuz. Bu yedi kprnn herbirin-
den sadece bir kez geecek bir yolculuk mmkn
mdr?
Euler 1736da bunun mmkn olmadn
gstermitir: Kara paralarn (yani nehrin iki ya-
kasn ve iki adac) drt noktayla, yedi kpry
de bu noktalar arasna koyacamz kenarlarla
gsterirsek
izgesini
1
elde ederiz. Her kprden tam bir kez
gemek demek, yukardaki izgenin her kenarndan
tam bir kez geecek bir yolculuk bulmak demektir.
Bir nceki yazda da grdmz zere bu mm-
kn deildir, nk derecesi
2
tek olan nokta says
0 ya da 2 deildir.
Her kenardan tam bir kez geen ve balad
noktaya geri dnen yolculuklara Euler turu denir.
Euler turu olan izgelerin tekpara ve her noktas-
nn ift dereceli olmas gerektiini biliyoruz, bir
nceki yazda grmtk bunu. imdi bu iki kou-
lun izgede Euler turu olmas iin yeterli olduunu
kantlayacaz.
Teorem [Euler,
1736]. Her noktasnn
derecesinin ift oldu-
u sonlu ve tekpara
bir izgede Euler turu
vardr.
nce bir nsav:
nsav. Her nokta-
snn derecesinin en az iki olduu bir izgede, ba-
lad noktaya dnen ve hibir kenardan iki kez
gemeyen bir yolculuk vardr.
Kant: Dikkat edilirse nsavmz yolculuun
her kenardan ya da her noktadan geeceini syle-
miyor.
A
0
izgenin herhangi bir noktas olsun. A
0
noktasndan balayan bir yolculua kacaz.
nce A
0
dan A
0
a bal herhangi bir A
1
nok-
tasna gidelim.
Yolculuumuza devam ediyoruz: A
1
, A
0
a ba-
l; ama derecesi en az iki olduundan A
1
e bir ba-
ka yol daha demeli. Diyelim A
1
, A
2
noktasna
A
0
A
1
yolundan deiik bir yolla bal, diyelim
A
1
A
2
. imdi A
0
A
1
diye baladmz yolculua
A
1
den A
2
ye giderek devam edelim.
2
, A
1
e
bal, ama derecesi en az iki olduundan A
2
ye
bir baka yol daha demeli, diyelim A
2
A
3
. imdi
A
0
A
1
A
2
diye baladmz yolculuumuza
A
2
den A
3
e giderek devam edelim.
3
, A
2
ye
bal; ama derecesi en az iki olduundan A
3
e bir
baka yol daha demeli, diyelim A
3
A
4
. Yolculuu-
muza A
3
ten A
4
e giderek devam edelim.
Bu yolculuu bylece srdrelim.
13
Euler Turu
1 Bu yazda iki nokta arasnda birden fazla kenarn olduu
izgeleri de kabul edeceiz. Hatta izgelerimizde, baka bir nok-
tadan gemeden, bir noktadan gene ayn noktaya giden tekdn-
gler de, yani AA gibi kenarlar da olabilir.
2 Bir nceki yazda tanmland zere, A noktasnn derecesi,
A noktasna deen kenar saysdr. Eer AA bir kenarsa, bu ke-
nar Ann derecesine 2 katar. Eer A ! B ise ve izgede AB ke-
nar varsa, bu kenar Aya 1 derece katar.
A
0
A
1
A
2
A
3
A
4
... diye bir yolculuktayz, ve her i
iin A
i
A
i+1
! A
i+1
A
i+2
.
izge sonlu olduundan, bir zaman sonra ayn
noktaya ikinci kez rastlamalyz. rnein A
4
= A
7
olabilir, hatta A
8
= A
9
olabilir. Daha nce getii-
miz bir noktaya ilk rastladmzda duralm. Bu
(birbirine eit olan) ilk noktay ve arasndaki yolu
alalm. rnein ilk nokta eitlii A
4
ve A
7
de rast-
lanyorsa, A
4
A
5
A
6
A
7
yolunu ele alalm. Bu yol
balad noktaya (rneimizde A
4
) geri dner (r-
neimizde A
7
= A
4
noktasna) ve iki kez ayn ke-
nardan gemez. I
Euler Teoreminin Kant: izgemize G diye-
lim. Kantmz Gnin kenar saysna gre tme-
varmla olacak. izgemiz tekpara olduundan,
derecesi 0 olan nokta yoktur. Dolaysyla her
noktann derecesi en az ikidir (ve ifttir). Bir n-
ceki nsava gre izgede ayn kenardan iki kez
gemeyen ve balad noktaya geri dnen bir
yolculuk vardr. C byle bir yolculuk olsun.
Eer C, Gdeki tm kenarlar ieriyorsa C bir
Euler turudur ve iimiz bitmitir. ermiyorsa
Gden Cdeki kenarlar kardmzda, Gden
daha az kenara sahip, muhtemelen birka para
ve yine her noktasnn derecesi ift olan bir H
izgesi elde ederiz.
Tmevarm varsaymna gre, H izgesinin her
parasnda bir Euler turu vardr. Ayrca H izgesi-
nin her parasnn C ile ortak en az bir noktas ol-
maldr, yoksa G tekpara olamazd. Gde arad-
mz Euler turunu yle elde edelim: Cdeki kenarla-
r izleyelim ve H izgesinin bir noktasna gelince o
noktann bulunduu parann Euler turunu izleyip
ayn noktaya geri dnelim ve Cde ilerlemeye devam
edelim. Cdeki baladmz noktaya dnnce Gnin
Euler turunu tamamlam oluruz. I
14
C
H
0 2
3
2
4
4
5
2
3
.4
2
2
4
.4 2
5
2
4
.4
2
2
4
.4
2
2
5
.4 2
6
4
6
2.4
5
2
2
.4
4
2
3
.4
3
1-6
noktal
2
7
2
6
.4 2
6
.4
2
5
.4
2
2
5
.4
2
2
5
.4
2
2
5
.4.6 2
4
.4
3
2
4
.4
3
2
5
.6
2
2
4
.4
2
.6 2
3
.4
4
2
3
.4
4
2
3
.4
3
.6 2
2
.4
5
2
2
.4
5
2
2
.4
5
2
2
.4
4
.6
2.4
6
2.4
6
2
2
.4
3
.6
2
4
7
4
7
2.4
4
.6
2
4
6
.6 4
5
.6
2
4
4
.6
3
6
7
2
6
.6
2
5
.4
2
2
4
.4
3
2
3
.4
4
2
2
.4
5
2
2
.4
4
.6
2.4
5
.6
4
6
.6
4
3
.6
4
7
noktal
1-7 Noktal Euler izgeleri
Bir nceki sayfada her kenarnn derecesinin
ift olduu n = 2, 3, 4, 5, 6, 7 noktal tekpara ya-
ln izgeleri bulacaksnz.
Bunlara Euler izgeleri denir.
Her kenardan bir kez geerek ve el kaldrma-
dan tek hamlede izilen izgeleri saptayalm imdi.
Bir nceki yazda grdmz zere bu tr izge-
ler tekpara olmal ve derecesi tek olan 0 ya da 2
noktas olmal. imdi greceimiz zere, bu koul-
lar, izgenin her kenarndan bir kez geerek tek
hamlede izilebilmesi iin yeterlidir.
Teorem. Tek dereceli nokta saysnn 0 ya da
2 olduu tekpara izgeler tek hamlede (el kaldr-
madan) her kenardan sadece bir kez geilerek i-
zilebilir.
Kant: izgemize G diyelim. Eer tek dereceli
nokta says 0 ise, yani her noktann derecesi ift
ise, bu, Eulerin yukarda kantladmz teoremi.
imdi izgede tek dereceli sadece iki nokta olduu-
nu varsayalm. Bu noktalara A ve B diyelim. A ve
B arasna yeni bir kenar ekleyelim (aralarnda ke-
nar varsa da ekleyelim, anmsarsanz izge tanm-
mz bu yazda daha geni, iki nokta arasnda bir-
den ok kenar olduu izgeleri de kabul ediyoruz.)
Elde ettiimiz izgeye H adn verelim. Elbette
Hnin her noktasnn derecesi ifttir. Ayrca Htek-
paradr, nk Gnin kendisi tekpara, bir kenar
eklemekle tekparalk bozulmaz, tam tersine izge
daha da tekpara olur! Demek ki, yukarda kant-
ladmz Eulerin teoremine gre Hnin bir Euler
turu vardr. Bu Euler turuna istediimiz kenardan
balayabileceimize dikkatinizi ekeriz. Tura,
Gye eklediimiz AB kenaryla balayalm. Tur
AB diye balayp gene Ada bitiyor. Bu Euler tu-
rundan en bataki AB kenarn atarsak, Gde her
kenardan sadece bir kez geen (Bde balayp Ada
biten) bir yolculuk bulmu oluruz. Bu teoremimiz
de kantlanmtr."
15
Bir dng, balad noktaya geri dnen ve
ayn noktadan iki kez gemeyen bir yolculuktur.
Teorem. Bir izgenin kenarlarnn, ortak ke-
nar olmayan dnglerin kenarlarnn bileimi ol-
mas iin yeter ve gerek koul, her noktann dere-
cesinin ift olmasdr.
Kant: Dnglerin noktalarnn derecesi 2 ol-
duundan, koul gereklidir. imdi koulun yeter-
li olduunu kantlayalm. nce her noktasnn
derecesi ift olan bir izgede bir dng bulalm.
Ayn noktadan iki kez gemeyen en uzun yo-
lu alalm. Bu yol A
0
A
1
...A
k
olsun (A
i
ler yolun
noktalar, geildikleri srayla dizilmiler, hibiri
bir dierine eit deil.) A
0
n derecesi ift oldu-
undan A
0
a bal A
1
den baka bir nokta daha
olmal. Bu noktaya B diyelim. imdi BA
0
A
1
...A
k
yoluna bakalm. Bu yol, ayn noktadan gemeyen
en uzun yoldan daha uzun, dolaysyla ayn nok-
tadan iki kez gemeli ve ikinci kez geilen nokta
elbette B noktas olmal. Diyelim B = A
i
, i > 1.
imdi BA
0
A
1
...A
i
bir dngdr.
izgede bir dng bulduk. Bu dngnn ke-
narlarn izgeden karrsak daha az kenarl ve
her noktasnn derecesi gene ift olan bir izge bu-
luruz. Yukarda yaptmz bu izgeyle yapalm.
kinci bir dng buluruz. Bu dngy de kara-
lm izgeden, ve bylece kenar kalmayana dek de-
vam edelim. izgemizin kenarlar, bu teker teker
attmz dnglerin kenarlarnn bileimidir."
A
1
A
0
A
k
A
i
Ayrk Dnglerin Bileimi Olan izgeler
Bir Noktal izgeler:
Sadece bir tane var. te
o izge:
ki Noktal izgeler: ki noktal iki izge var.
te:
Noktal izgeler: noktal sekiz izge var.
te:
n Noktal izge Says. Genel olarak n noktal
izge saysn bulalm. Noktalarmz 1, 2, ..., n di-
ye adlandralm. Herhangi iki nokta arasnda bir
kenar olup olmadna karar vereceiz.
{1, 2, , n} noktalar kmesinde
= n(n1)/2
tane nokta ifti vardr. Herbir nokta ifti iin ke-
nar var ya da kenar yok yargsn vereceiz.
Yani n(n!1)/2 tane evet ya da hayr karar ve-
receiz. Demek ki n noktal toplam 2
n(n!1)/2
tane
izge vardr.
rnein n = 3 ise, 2
3(3!1)/2
= 2
3
= 8 izge var-
dr, yukarda grld gibi
Eer n = 100 ise, izge says 2
100(100!1)/2
=
2
4950
dir, yani 1491 haneli bir say
Adsz Noktal izgeler. Yukarda teker te-
ker herbirini izdiimiz noktal 8 izgeye geri
dnelim. Eer bu 8 izgenin noktalarnn adlarn
silersek geriye sadece 4 izge kalr:
Noktalar adlandrlm izge says (rnei-
mizde 8), noktalar adlandrlmam izge saysn-
dan (rneimizde 4) ok daha fazla (haliyle...)
Adsz Drt Noktal izgeler. imdi n = 4 ol-
sun. olduundan, noktalar adlandrlm
izge says 2
6
= 64dr. Hepsini izmeyeceiz, hat-
ta hibirini izmeyeceiz, merakls varsa izsin...
Noktalarn adlarn silelim izge says gene aza-
lr, 11e iner. te o 11 izge:
Noktalar adlandrlmam izge saysn bul-
mak kolay deildir. Bu soru 1850lerde ilk olarak
Arthur Cayley tarafndan so-
rulmutur. Daha sonralar
Cayley bu problemi belirli
bir karbon atomuna sahip
C
n
H
2n+2
alkanilerini sayma
problemine uygulamtr. (n
tane C noktas, herbirinin
derecesi 4 ve 2n + 2 tane H
noktas ve herbirinin derece-
si 1. Bu koullar salayan
ka izge vardr?) Noktalar
adlandrlmam izge says Plya Saylandrma
Yntemi denilen bir yntemle hesaplanabilir. Bu
16
n Noktal izge Says
1 2 1 2
1 3
2
1 3
2
1 3
2
1 3
2
1 3
2
1 3
2
1 3
2
1 3
2

n
2
"
#
$
%
&
'

4
2
6
"
#
$
%
&
'
=
Arthur Cayley
konuya Noktasz izgeleri Saymak yazmzda
deineceiz.
Adsz Be Noktal izgeler. Eer n = 5 ise, ad-
landrlmam noktal 34 izge vardr. te o 34 iz-
ge [RW]:
izgenin altndaki 2
2
.3
2
.4 gibi kodlar akla-
yalm. rnein 2
2
.3
2
.4 kodu, 2 dereceli 2 nokta ol-
duunu
1
, 3 dereceli 2 nokta olduunu ve 4 derece-
li 1 nokta olduunu sylyor. 2
2
.3
2
.4 kodlu izge-
de 1 dereceli nokta yok. izgeler bu kodlara gre
sralanmlar. En bata 0
5
, yani 00000 kodlu izge,
sonra 0
3
1
2
, yani 00011 kodlu izge En sonda da
4
5
, yani 44444 kodlu izge
Ayn koddan birka deiik izge olabilir,
rnein 1
2
.2
3
kodlu iki deiik izge var.
Kk nokta says iin durum yle:
n G
n
= n adsz noktal izge says
1 1
2 2
3 4
4 11
5 34
6 156
7 1044
8 12346
9 274668
10 12005168
11 1018997864
12 165091172592
13 50502031367952
14 29054155657235488
15 31426485969804308768
16 64001015704527557894928
17 245935864153532932683719776
18 1787577725145611700547878190848
19 24637809253125004524383007491432768
20 645490122795769841856164638490742749440
21 32220272899808983433502244253755283616097664
22 3070846483094144300637568517187105410586657814272
23 559924939699792080597976380819462179812276348458981632
24 195704906302078447922174862416726256004122075267063365754368
25 131331393569895519432161548405816890146389214706146483380458576384
eitli kaynaklarda bulunan bu saylarn do-
ruluunu kontrol etmedik!
Saylarn korkun bir hzla artt belli.
Daha fazla bilgi, http://www.research.att.com
/cgi-bin/access.cgi/as/njas/sequences/eisA.cgi?Anum
=000088 ve http://mathworld.wolfram.com/
SimpleGraph.html sitelerinde bulunabilir.
Tekpara izge Says. Her iki nokta arasnda en
az bir yolun bulunduu izgelere tekpara izge de-
mitik. n = 2, 3, 4, 5 iin tekpara izgeler aada:
Tekpara izge says toplam izge saysndan
(yani G
n
den) daha azdr elbet, ama ne kadar daha
azdr? n noktal tekpara izge saysna T
n
diyelim.
Kk nler iin T
n
saysnn deerini bir sonraki
sayfadaki izelgede bulacaksnz [RW].
17
0
5
0
3
.1
2
0
2
.1
2
.2 0.1
4
0.1
3
.3
1
4
.4
1
2
.2
2
.4
0.3
4
2
3
.3
2
2.3
2
.4
2
0.1
2
.2
2
1
4
.2 0.1.2
2
.3
1
3
.2.3
1
2
.2.3
2
1.2
2
.3.4
1.3
3
.4
3
4
.4
1
2
.2
3
1.2
3
.3
1.2.3
3
2
3
.4
2
3
2
.4
3
1
2
.2
3
1.2
3
.3
2
4
.4
2
2
.3
2
.4
4
5
0
2
.2
3
0.2
4
0.2
2
.3
2
2
5
2
3
.3
2
2.3
4
5 Noktal
izgeler
1 Bir noktann derecesi o noktaya deen kenar saysdr.
n T
n
= n adsz noktal tekpara izge says
1 1
2 1
3 2
4 6
5 21
6 112
7 853
8 11117
9 261080
10 11716571
11 1006700565
12 164059830476
13 50335907869219
14 29003487462848061
15 31397381142761241960
16 63969560113225176176277
17 245871831682084026519528568
18 1787331725248899088890200576580
19 24636021429399867655322650759681644
20 645465483198722799426731128794502283004
21 32219627385046589818232044119082157323436797
22 3070814262175729723895568454399186829509550171755
23 559943868821088067965169467298102645124904676852569700
24 195704346352067869424144939394112759539046378875246729014803
25 131331197864429267343038461571121231901357546349778703374744110480
(Bknz. http://cs.anu.edu.au/~bdm/data/graphs.html)
2
Grld gibi T
n
saylar G
n
lerden ok ok
kk deil, hatta onlara olduka yakn. T
n
/G
n
sa-
ylar 1e yaknsarlar, ve grld zere olduka
abuk yaknsarlar. Bir baka de-
yile, rastgele sonlu bir izge tek-
paradr, yani n bydke, n
noktal bir izgenin tekpara ol-
ma olasl artar. Bu konuya
Sonlu Rastgele izgeler yazsnda
deineceiz. O yazda daha neler
neler greceiz! rnein, n art-
tka, n noktal rastgele bir izge-
nin dzlemsel olma olasl d-
er, 0a yaknsar. Gene n arttka,
bir noktadan herhangi bir baka
noktaya tek bir noktadan geerek
ve kenarlar takip ederek (yani iki
admda) gidebilirsiniz, ok byk
bir olaslkla Bir baka deyile
rastgele bir izgenin ap 2dir.
Bunlar, son yllarn ok can-
l aratrma konusu olan Rast-
gele izgeler Kuramna girer.
Sonsuz rastgele izgelerden geen saymzda Bir
Tane Rastgele izge Var adl yazmzda szetmi-
tik. Bu sayda bol bol sonlu rastgele izgelerden
szedeceiz. (
18
2 Bu saylar [RW]den alnmtr. Ancak tekpara izge says toplam izge saysndan daha fazla olamayacandan, [RW]nin n = 23
iin verdii bu saylarda bir hata olmal.
Adlandrlm n noktal 2
n(n!1)/2
tane izge
olduunu grdk. Peki, n noktal ve m kenarl
ka izge vardr? Olas kenar saymz n(n ! 1)/2.
Bu olas n(n ! 1)/2 kenardan m tanesini seme-
miz gerekiyor. Demek ki n noktal mkenarl iz-
ge says
dir. (

n n
m
( ) / ! "
#
$
%
&
'
1 2
n ) T
n
/G
n
1 1
2 0,5
3 0,5
4 0,545455
5 0,617647
6 0,717949
7 0,817050
8 0,900454
9 0,950529
10 0,975961
11 0,987932
12 0,993753
13 0,996710
14 0,998256
15 0,999074
16 0,999509
17 0,999740
18 0,999862
kipara Tamizgelerin
Kenar Says
n tane nokta alalm. Bu n noktay iki kampa
ayralm. Bir kampta a, br kampta b nokta ol-
sun. Demek ki a + b = n. Kamplara srasyla A
ve B diyelim. A kampndaki noktalarn hepsini
birbirine balayalm. B kampndaki noktalarn
da hepsini birbirine balayalm. Ama A kampn-
daki hibir noktay B kampndaki bir noktaya
balamayalm. Bylece bir izge elde ederiz, bir-
birinden ayrk iki paradan oluan bir izge
rnein n = 7, a = 3, b = 4 iin aadaki izge-
yi elde ederiz:
n verilmise, hangi a ve b iin bu izgenin
kenar says maksimumdur ve hangi a ve b iin
bu izgenin kenar says minimumdur?
Benzer sorular deiik kampa ayrlm
noktalar iin yantlamaya aln. (
A B
Bir Oyun
ki kii bir Gizgesi zerinde oyun oynuyorlar. Oyu-
nun kural yle: Birinci oyuncu bir a noktasn seer.
kinci oyuncu a noktasna bitiik bir b noktas seer,
ab yolu oluturur. Tekrar birinci oyuncuya sra gelir,
b noktasna bitiik bir c noktas seerek abc yolu
oluturur. Yol oluturacak nokta seebilen son oyun-
cu oyunu kazanr. Daha nce seilmi bir yolu
semek yasak.
a. G izgesi mkemmel elemesi olan (bknz. sayfa
21) bir izge olsun. Bu durumda ikinci oyuncu oyu-
nu kazanmak iin hangi stratejiyi izlemelidir?
b. G izgesinin mkemmel elemesi olmasn. Birinci
oyuncu kazanmak iin hangi stratejiyi izlemelidir? (
Dngs olmayan
izgelere orman denir.
Bir dng, balad noktaya geri
dnen ve iki kez ayn noktadan gemeyen bir
yolculuktur. Aa ise tekpara bir ormandr; yani
aa, dng barndrmayan tekpara izgedir.
Tahmin edilecei zere, ormanlar aalardan (en
az bir aatan) oluur. rnein aadaki izge
aatan olumu bir ormandr.
Aalar, en basit,
en yaln, en sade iz-
gelerdir diyebiliriz.
Kolay kantlanan il-
gin zellikleri de
vardr. rnein, bir
aacn herhangi iki noktas birbirine tek ve tek
bir yolla baldr. Aacn iki noktas iki deiik
yolla balanm olsa, bu iki
yoldan kolaylkla bir dng el-
de edilebilir.
izge kuramnda bir soru-
yu nce aalar iin yantlamak
balang noktas olarak kabul
edilir; ama daha sonra o soru-
yu genel olarak izgeler iin ka-
ntlamaktr. Bu nedenle aalar
iin doru olduu gsterilmi
ama aa olmayan bir izge
iin doru olup olmad bilin-
meyen birok san vardr.
n noktal bir aacn kenar
saysn bulalm. Yukardaki or-
mann aalarn soldan saa
T
1
, T
2
, T
3
diye adlandrrsak,
T
1
in nokta says = 4, T
1
in kenar says = 3
T
2
nin nokta says = 2, T
2
nin kenar says = 1
T
3
n nokta says = 5, T
3
n kenar says = 4
eitliklerini farkederiz. n noktal bir aacn n!1 ke-
nar olmas gerektiini tahmin etmisinizdir:
Teorem 1. n noktal bir aacn n!1 kenar
vardr.
Kant: Kantmz nokta says zerine tmeva-
rmla yapacaz.
n = 1 ise, aacmz tek noktal kenarsz bir iz-
ge olmak zorunda olduundan teoremimiz bu k
iin dorudur.
imdi n > 1 olsun ve 0 < r < n ise, her r nokta-
l aacn r 1 kenar olduunu varsayalm (tme-
varm varsaym). n noktal bir T aacn ele alalm.
Tnin bir kenarn silelim (ama kenarn u noktala-
rn silmeyelim.) Bylece Tden daha az kenarl ve
iki aatan olumu bir orman elde ederiz. Bu iki
aacn nokta saylarna n
1
ve n
2
diyelim. Elbette n
1
+ n
2
= ndir. Tmevarm varsaymndan dolay bu
iki kk aata n
1
! 1 ve n
2
! 1 kenar vardr. Do-
laysyla T aacnda (n
1
! 1) + (n
2
! 1) + 1 =
n
1
+ n
2
! 1 = n ! 1 tane kenar vardr. I
Bir Sonu. En az n kenarl
n noktal bir izgede bir dng
vardr. I
Bir Baka Sonu. n noktal
bir izgenin en az n kenar var-
sa o zaman o izgede mutlaka
bir dng vardr. I
Aalarla ilgili dier bir
zellik de udur:
Teorem 2. En az iki nokta-
l sonlu bir aata derecesi 1
olan en az iki nokta vardr.
Kant: Aacmza T adn
verelim. T aacndaki en uzun
yolu ele alalm. Bu yol Ada
balayp Bde bitsin. Bu yol en uzun yol olduun-
dan A ve B noktalarnn dereceleri 1 olmak zorun-
dadr. I
Bunlar kolay sonulard. imdi daha zor bir
sonucu kantlayacaz, aalar sayacaz. Cay-
leye ithaf edilen bir problem olan noktalar adlan-
19
Aa ve Orman
Bir aatan derecesi 1 olan nok-
talar ve o noktalara deen kenarlar
atalm. Geriye gene bir aa kalr. Bu
aatan da derecesi 1 olan noktalar
ve o noktalara deen kenarlar ata-
lm. Bu ileme byle devam edelim.
Geriye ya bir nokta kalr ya da hi
kalmaz. Eer geriye bir nokta kalrsa,
geriye kalan o noktaya aacn merke-
zi denir.
Baladmz aaca T
0
, daha son-
ra elde ettiimiz aalara srasyla T
1
,
T
2
, ... dersek, T
0
n her eyap dn-
m (geen sayda tanmland bu
kavram) T
i
aalarn gene kendine
gtrmek zorundadr.
drlm aa saysn bulacaz. lk yazda nokta-
lar adlandrlm izgelerden sz etmitik. Oku-
run hafzasn tazelemek asndan bir rnek vere-
lim: Aadaki adlandrlm aalarn ilk ay-
n adlandrlm aatr, drdncs ilk nden
deiiktir.
Noktalar adlandrlmam olsayd drdnn
de birbirinden fark kalmayacakt.
Teorem (Cayley, 1889). n noktal n
n!2
tane
noktalar adlandrlm aa vardr.
imdiye kadar grdmz teoremlerin kant-
lar olduka kolayd. Bu teoremin kant hi de ko-
lay deildir. Prfer ve Clarken bulduklar kant
aklayacaz.
n = 2 iin sonu belli: 2 noktal tek bir aa
vardr. Bundan byle n 3 eitsizliini varsayalm.
Noktalar adlandrlm n noktal her aa
iin, terimleri {1, 2, ..., n} kmesinden olan bir
(a
1
, a
2
, ..., a
n!2
) dizisi bulacaz. Yntemimiz,
noktalar adlandrlm n noktal aalarla, terim-
leri {1, 2, ..., n} kmesinden olan n ! 2 uzunlu-
undaki diziler arasnda bir eleme verecek. Bu
biimde yazlm n
n!2
adet dizi olduundan sonu-
cu elde etmi olacaz.
nce noktalar adlandrlm her T aacna kar-
lk gelen (a
1
, a
2
, ..., a
n!2
) biimindeki diziyi nasl el-
de edeceimizi aklayalm. Nokta adlarnn 1, 2, ...,
n olduunu varsayalm. b
1
, derecesi 1 olan (bknz.
Teorem 2) ad en kk nokta olsun. a
1
de b
1
in bi-
tiik olduu tek nokta olsun. Dizimizin ilk terimine
a
1
yazp, b
1
noktasn ve ona bitiik kenar silip
n 1 noktal yeni aaca bakalm ve ayn ilemi bu ye-
ni aaca uygulayalm. Bu ilemi sadece iki nokta ka-
lana kadar uygularsak aradmz (a
1
, a
2
, ..., a
n!2
)
dizisini elde ederiz. Bu yntemle elde edilmi dizi, T
aacnn Prfer dizisi diye adlandrlmtr.
rnek: Yandaki
aa iin srasyla 12,
13, 51 ve 54 kenarlar-
n silip
aalarn elde ederiz. T aacnn eletii dizi (1, 1,
5, 5) dizisidir.
imdi terimleri {1, 2, ..., n} olan herhangi bir
(a
1
, a
2
, ..., a
n!2
) dizisinin hangi aaca karlk gel-
diini bulalm. b
1
bu dizide grnmeyen en kk
nokta olsun. a
1
ve b
1
noktalar arasna bir kenar
koyalm. Ardndan diziden a
1
i kaldrp n 3 terim-
li yeni diziye bakalm ve b
1
i yok sayp yntemimi-
zi yeni diziye uygulayalm. Bu ekilde adm adm
aacn kenarlarn belirleyebiliriz. Son admda ise
hl daha kullanabileceimiz atlmam son iki
nokta arasna kenar koyarak aacmz tamamlarz.
rnek: (1, 2, 1, 4) dizisine bu yntemi uygula-
yarak eletii T aacn bulalm. Dizimiz drt te-
rimli olduuna gre noktalar kmesi {1, 2, 3, 4, 5,
6} olacak. Dizinin ilk noktas 1, grnmeyen en
kk noktas 3tr. Dolaysyla 13 izeceimiz ilk
kenar. Yeni dizimiz (2, 1, 4). Bu sefer 3 dikkate
almayacaz, yani noktalar kmemizin {1, 2, 4, 5,
6} olduunu varsayacaz. Yeni dizimizin ilk terimi
2, dizide grnmeyen en kk nokta da 5. Demek
ki 25 de bir kenar. 2yi dizimizden silip geri kalan
(1, 4) dizisini ele alalm. 3 ve 5 noktalarn artk
kullanmayacaz. 1 dizinin ilk terimi, 2 ise dizide
grnmeyen en kk nokta, dolaysyla 12 dier
bir kenar olacak. Artk 2, 3 ve 5 noktalarn kul-
lanmayacaz. Son dizi (4) dizisi, dizide grnme-
yen en kk nokta 1, demek ki 14 dier bir kenar
olacak. 1 de kullanmayacamz noktalar arasna
eklendi. Son admda, kullanabileceimiz kalan iki
nokta arasna bir kenar koyacaz, yani 46 da bir
kenar. Demek ki (1, 2, 1, 4) dizisi
aacyla eleir. lk yntemi uygulayarak bu aacn
eletii dizinin (1, 2, 1, 4) olduunu kontrol ede-
bilirsiniz.
Bu iki yntem noktalar adlandrlm n nok-
tal aalarla, terimleri {1, 2, ..., n} kmesinden
olan n!2 uzunluundaki diziler arasnda eleme
vermektedir. Demek ki noktalar adlandrlm n
noktal aa says n
n!2
dir. "
20
1
2
3
3
2
1
1
3
2
2
1
3
1 5
2 3 4 6
1 5
2 3 4 6
1 5
3 4 6
1 5
4 6 4
5 5
6 6
2
5
4
1
6 3
Sonlu sayda bekr
kz ve erkekten oluan
bir toplulukta baz kz ve er-
kek iftleri birbirlerini beeniyorlar ve
herbiri beendiklerinden biriyle evlenmeye hazr.
Herkesi beendii biriyle evlendirebilir miyiz?
Szgelimi, 5 kz ve 5 erkekten oluan bir top-
luluk olsun ve bu 10 kii noktalarla, birbirini bee-
nen kz ve erkek iftlerini de kenarlar araclyla
aadaki gibi bir izge olarak gsterelim.
(1,4), (2,1), (3,3), (4,5), (5,2) evlilikleri bu
patanlk probleminin birka zmnden biri-
dir. Parantez iindeki birinci saylar kzlar, ikinci
saylar erkekleri simgeliyor.
Problemi kzlar ve erkekler
olmak zere iki kmeli bir izge
olarak gsterip her dii noktay
bir ve bir tek erkek noktayla e-
letirdik. Topluluun tm yele-
ri evlendi. Byle bir elemeye
mkemmel eleme
1
denir. M-
kemmel elemelerde her kz tek
ve bir tek erkee, her erkek de
tek ve bir tek kza e der.
Eer erkeklerin says kzlardan daha fazlaysa
(ya da tam tersiyse), bir mkemmel eleme mm-
kn deildir elbet. Mkemmel eleme mmkn ol-
masa da, bu durumda, her kz bir erkekle evlendi-
recek bir eleme bulabiliriz (bulamayabiliriz de).
Her kz evlendiren bir elemeye kzlar kayran e-
leme diyelim. Elbette eer kzlar kayran bir ele-
me varsa ve kz says erkek saysna eitse, kzlar
kayran bu eleme aslnda erkekleri de kayrr, ya-
ni herkes halinden memnundur.
Amacmz, kzlar kayran bir elemenin (yani
her kz evlendiren bir elemenin) hangi koullarda
olduunu bulmak. Matematikte buna patanlk
problemi
2
denir.
Bundan byle her erkein her kz beendiini
varsayalm, yani her erkek herhangi bir kzla evlen-
meye raz olsun. Bu varsaym sadece dilimizi sade-
letirmemizi salayacak, bu varsaymla herhangi
bir genellik kaybetmeyeceiz.
Eer erkekten ok kz varsa, her kz mutlu et-
mek okeliliin yasakland topluluklarda mm-
kn olmaz. okeliliin yasaklandn varsayaca-
z. Dolaysyla kzlarn says erkeklerin saysndan
fazla olmamal, yani yeterince erkek olmal. Ama bu
da yetmez. rnein her kz ayn erkei beenirse ve
kzlarn gz baka erkek grmezse ve birden fazla
kz varsa patanlk kesinlikle baarya ulaamaz.
Dolaysyla beenilen yeterince erkek olmal.
patanlk Teoremi (Philip Hall, 1935). m kz-
dan oluan bir toplulukta patanlk probleminin
kzlar mutlu eden bir zm olmas iin gerek ve ye-
ter koul, her k = 1, ..., n iin k kz ieren herhangi kz
topluluunun en az k deiik erkei beenmesidir.
Bu problemin patanlk dnda da uygula-
ma alanlarn bulmak kolaydr. rnein bir iye-
rinde bitirilmeyi bekleyen iler ve ileri yapabilecek
zellikte kiiler olsun, ayrca her iin tek bir kii ta-
rafndan yaplmas istensin. lerle bu ileri yapabi-
lecek kiileri eleme problemine zm iin gerek
ve yeter koullar yukardaki teorem verir.
Kzlar kmesine K, erkekler kmesine E diye-
lim. Eer L bir kz topluluuysa, bu topluluktaki
kzlarn en az birinin beendii erkekler kmesi
B(L) olsun. O zaman yukardaki teorem izgeler
kuram dilinde u ekli alr:
21
patanlk Problemi
1. kz
2. kz
3. kz
4. kz
5. kz
1. erkek
2. erkek
3. erkek
4. erkek
5. erkek
1 ngilizcesi perfect matching. 2 ngilizcesi mariage problem.
Eer bir izgenin
noktalar, ayn
parann herhangi
iki noktas arasn-
da kenar olmaya-
cak ekilde iki
paraya ayrlabili-
yorsa, o izgeye
iki kmeli izge
denir.
patanlk Teoremi. G(K, E) iki kmeli bir
izge olsun. Kyi kayran bir elemenin var olmas
iin gerek ve yeter koul, her L ! K altkmesi iin
|B(L)| " |L| eitsizliidir.
Kant: Koulun gerekli olduu besbelli. (Yoksa
Ldeki kzlarla eleecek yeterince erkek olmazd.)
Koulun yeterli olduunu kantlayalm. Her L ! K
iin |B(L)| " |L| eitsizliini varsayalm. Kyi kay-
ran bir eleme bulacaz.
M, bulabileceimiz en fazla evlilii ieren bir
eleme olsun. izge diline evirirsek, M u nokta-
lar kesimeyen kenarlardan (elemelerden, evlilik-
lerden) oluuyor ve bu zellie sahip daha fazla
sayda kenar ieren bir kme yok. Mnin kenarla-
rnn Knin her noktasna dediini gstereceiz
(yani Mevliliklerinin her kz evlendirdiini gste-
receiz.) k # K, bu elemelerde grlmeyen bir
nokta olsun (yani k, Mevliliklerinde kocasz kalan
bir kz.)
M elemesine gre evde kalan k adl kzmz-
dan balayarak, ardk iki kenarndan birinin
Mde olduu en uzun yollara bakalm. Bu yollar-
dan hibiri bir erkek noktada bitemez, nk yle
bir yol e erkek noktasnda bitseydi, o zaman $ yu-
kardaki ekilde grld gibi $ yolumuzda bulu-
nan Mdeki elemeleri atp (dz kenarlar), onlarn
yerine Mde bulunmayan elemeleri (kesik kenarla-
r) alr ve bylece Mden bir fazla elemesi olan bir
eleme kmesi bulurduk. Demek ki bu yollarn
herbiri gene bir kzda bitiyor.
Bu tr (kden balayan ve her iki ardk kena-
rndan birinin Mde olduu) yollarn getii kz nok-
talar kmesine L, erkek noktalar kmesine F diye-
lim. Fnin her noktas M elemesiyle Ldeki tek bir
noktayla elenmitir, ayrca bu tr yollar bir erkekte
sona eremeyeceinden, B(L) = F eitlii geerlidir.
Demek ki |F| % |L|. te yandan, k, L kmesinde olan
ve Mde grlmeyen bir nokta olduundan, |L| " |F|
+ 1. Bu durumda, |B(L)| = |F| < |F| + 1 % |L| eitsizli-
ini elde ederiz, yani |B(L)| < |L|, bir eliki. Demek
ki yle bir k noktas yoktur. I
Bir Sonu. G(K, E) iki kmeli bir izge olsun.
Mkemmel bir elemenin var olmas iin gerek ve
yeter koul |K| = |L| eitlii ve her L ! K altkme-
si iin |B(L)| " |L| eitsizliidir.
Kant: Yukardaki teoreme gre her kz bir er-
kekle eletirilebilir. Ama kz says erkek saysna
eit, demek ki her erkek de eletirilmitir, yani bu
eleme mkemmel bir elemedir. I
Bir Baka Sonu. G iki kmeli bir izge olsun.
Gnin her noktasnn derecesi ayn olsun ama bu
derece 0 olmasn. O zaman Gnin mkemmel bir
elemesi vardr.
Kant: Yukardaki sonucu uygulayacaz. ki
ayrk kmeye K ve E diyelim. Derece k olsun.
Gnin her noktasnn derecesi k olduu iin
k|K| = |E(G)| = k|E|, yani |K| = |E|dir (nk k & 0).
L ! K olsun. L
1
, Ldeki noktalara deen ke-
narlar kmesi, B(L)
1
ise B(L)deki noktalara deen
kenarlar kmesi olsun. Tanm gerei L
1
! B(L)
1
.
Bu durumda k|B(L)| = |B(L)
1
| " |L
1
| = k|L|, yani
|B(L)| " |L|. Dolaysyla $ yukardaki sonuca gre $
G izgesinde mkemmel bir eleme vardr. I
Algoritma. patanln hangi koullarda
baarya ulaacan gstermek hatr saylr bir ba-
ar, ancak koullarn gerekleip gereklemedii-
ni ksa zamanda anlayp koullar gerekletiinde
kzlar kayran bir elemeyi abuk bulursak daha
iyi olur, ki kzlarla olanlar karta kamasnlar.
Yazmz, zm varsa patanlk problemi-
ne bir zm veren, yoksa zmszl gsteren
bir algoritmayla bitirelim.
K = {1, 2, ..., n} kzlar kmesi olsun. M
0
, M
1
,
M
2
, ..., M
n
kenarlar kmesi dizisini tanmlayaca-
z. Her M
i
ksmi bir eleme olacak. En son tanm-
lanan M
n
aradmz mkemmel eleme olacak.
M
0
= ' olsun. Her 1 % i % n iin, M
i
yi srayla
tanmlayalm:
1. T
i
, i noktasndan balayan dallardan oluan
ve ardk her iki kenarndan birinin M
i$1
de oldu-
u daha fazla bytlemeyecek herhangi bir aa
olsun.
22
K
k
L
E
F
e
kden balayan ve ardk kenarlar Mde olan bir
yol. Dz izgiler Mde. Kesik izgiler Mde deil.
2. Eer yukarda tanmlanan T
i
aac, ide ba-
layan, daha uzatlamayacak ve M
i$1
de grlme-
yen bir noktada sona eren bir D dal barndryor-
sa, M
i
= (M
i$1
\ E(D)) ( (E(D) \ M
i$1
) olsun; i ye-
rine i + 1 alarak birinci admdan algoritmaya de-
vam edelim.
3. Eer T
i
nin her i noktasnda balayan en
uzun dalnn son noktalar M
i$1
de grlyorsa o
zaman mkemmel eleme koullar gerekleme-
mi demektir. Nitekim L = V(T
i
) ) K ise, |B(L)| <
|L|dir ve algoritma sona erer.
rnek: 1, 2, 3, 4, 5, 6 kzlar, 7, 8, 9, 10, 11,
12 ise erkekleri simgelesin. Bu 12 kz ve erkein
hangilerinin yuva kurmaya raz olduklarn aa-
daki izgedeki bantlarla gsterelim.
Algoritmamz uyguladmzda aadaki T
aalarn, Ddallarn ve Melemelerini elde ederiz.
M
0
= ', bunu biliyoruz. imdi i = 1 olsun ve
algoritmaya devam edelim.
23
1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12
rneimizdeki izgede (M
6
tarafndan verilen) mkemmel bir eleme bulduk, yani nc adma hi
gemedik. *
1
7 9 10
2
8 9
3
7 9
1
10
4
10 11 12
1
7
3
9
5
7
1
9
3
10
4
11
6
8 11 12
2 4
9 10
3 1
7
5
T
1
aac T
5
aac T
2
aac T
3
aac T
4
aac T
6
aac
D = 1-7 (rnein)
D = 5-7-1-10-4-11
D = 2-8 (rnein)
D = 3-7-10 (rnein)
D = 4-10-1-7-3-9
(rnein)
D = 6-12
M
3
2-8
3-7
1-10
M
4
2-8
4-10
1-7
3-9
M
5
2-8
3-9
5-7
1-10
4-11
M
6
2-8
3-9
5-7
1-10
4-11
6-12
M
1
1-7
M
2
1-7
2-8
Eulerin kantlad
ok artc bir eitlik
vardr. Kant ok da ko-
laydr. Bir ocuun bile anla-
yaca kolaylkta...
Kant bu kadar kolay olan bir eitliin Euler
forml diye bilinmesinin nedeni, eitliin ilgin-
liindendir elbette. Kolay kolay akla gelmeyecek
bir eitlik... Akla gelse, kantlamas kolay...
Kenarlarnn sadece izgenin noktalarnda kesi-
ecek biimde dzleme izilebilen izgelere dzlemsel
denir. rnein,
yandaki izge dz-
lemsel deildir,
nk bu izge
dzleme nasl izi-
lirse izilsin en az
iki kenar izgisi mutlaka kesimek zorunda, szgeli-
mi resimde AC ve BE kenar izgileri kesimi.
te yandan,
soldaki izge dz-
lemseldir, yani bir
dzleme kenarlar
kesimeyecek bi-
imde izilebilir,
nitekim izilmi de.
Tamizgeler (bknz. sayfa 11) arasnda sadece
K
1
, K
2
, K
3
, K
4
dzlemseldir, K
5
ten itibaren tam-
izgeler dzlemsel deildir.
Dzlemsel bir
izge alalm. Bu iz-
geyi bir biimde dz-
leme izelim. izge,
dzlemi blgelere
ayrr. rnein bir
stteki izge dzlemi alt paraya ayrr (izgenin
dnda kalan paray da sayyoruz).
Teorem (Euler Forml). Tekpara ve dzlem-
sel bir izgenin blge says b, kenar says k, nok-
ta says n ise, b ! k + n = 2 eitlii geerlidir.
Kant: Kantmz b zerine tmevarmla ola-
cak. Eer b = 1 ise, o zaman izgede hi dng yok
demektir, yani izge bir aatr. Aa ve Orman
adl yazmzda k = n ! 1 eitliini kantlamtk
(Teorem 1, sayfa 19). Demek ki bu durumda,
b ! k + n = 1 ! (n ! 1) + n = 2 ve eitlik doru.
imdi b > 1 olsun. izgeye G adn verelim. Bu
AB, izgenin (bir blge oluturan) bir dngsnn
bir kenar olsun. AB kenarn kaldralm. Geri kalan
izgeye G
1
adn verelim. G
1
izgesinin blge, kenar
ve nokta saylar srasyla b
1
, k
1
ve n
1
olsun. AB ke-
nar bir dngnn paras olduundan, AB, Gnin
iki blgesine ortaktr. Dolaysyla AByi kaldrd-
mzda Gnin iki blgesi tek bir blge haline gelir.
Yani b
1
= b ! 1 eitlii geerlidir. Ve elbette k
1
= k
1 ve n
1
= n eitlikleri de geerlidir. Ayrca G
1
hl
daha tekpara bir izge (neden?) Dolaysyla tme-
varm varsaymna gre Euler forml G
1
izgesi
iin doru, yani b
1
! k
1
+ n
1
= 2. Demek ki, b ! k +
n = (b
1
+ 1) ! (k
1
+ 1) + n = b
1
! k
1
+ n
1
= 2. I
Sonu. K
3,3
ve K
5
izgeleri dzlemsel deildir.
Kant: nce K
5
izgesini ele alalm. K
5
izge-
sinde n = 5 ve k = 10. Dolaysyla, dzlemsel olsay-
d, b ! k + n = 2 formlnden b = 7 kard. imdi
{(B, X) : X kenar, B blge ve X, B blgesinin
bir kenar}
kmesini iki deiik biimde sayalm.
Her X kenar iki blgeye dahil olduundan bu
24
Euler Forml
A B
E C
D
A B
D
C
E
1
2
5
4
3
6
Dzleme izilen srekli, kapal (yani bala-
d yerde biten) ve kendi stnde kesimeyen
bir eri, dzlemi, dzlemin ii ve d olmak ze-
re iki paraya ayrr. 1887ye kadar bu teorem
matematikilere o kadar basit grnyordu ki
kimse kantlamak gerek-
sinimini duymamt. Bu
gereksinimi ilk duyan
Fransz matematiki Ca-
mille Jordandr. Teore-
min ad da Jordan Eri
Teoremidir. Ne var ki Jordann kant yanlt.
Bugn bilinen kantlarn hibiri kolay deildir.
Szn ettiimiz Euler Forml, b saysn-
dan szetmekle, bir anlamda Jordan Eri Teore-
mini kabul eder.
d
i
kmede 2k, yani 20 tane eleman var. Her blge bir
genden olumak zorunda olduundan, bu kme-
de ayrca 3b, yani 21 tane eleman var. 21 " 20 ol-
duundan K
5
dzlemsel deildir.
imdi K
3,3
izgesini ele alalm. Bu izgede n =
6 ve k = 9. Dolaysyla, dzlemsel olsayd, b ! k +
n = 2 formlnden b = 5 kard. imdi
{(B, X) : X kenar, B blge ve X, B blgesinin
bir kenar}
kmesini iki deiik biimde sayalm.
Her X kenar iki blgeye dahil olduundan bu
kmede 2k, yani 18 tane eleman var. Her blge en
az drt keden olumak zorunda olduundan, bu
kmede ayrca en az 4b, yani 20 tane eleman var,
yani 18 > 20, eliki. Demek ki K
3,3
dzlemsel de-
ildir. #
25
K
3,3
ve K
5
izgeleri
B
ir toplulukta bazlar birbirleriyle el sk-
mlar bazlar el skmamlar. Tek sayda
kiiyle el skm insan saysn tahmin ede-
bilir miyiz? Bu sayy tam olarak bilemeyiz elbet,
nasl bilelim ki... Ancak, tek sayda kiiyle el sk-
m kii says mutlaka ift olmaldr, bunu kantla-
yabiliriz, kantlayacaz da... rnein, tek sayda
kiiyle el skm 5 kii olamaz, illa ift kii olmal.
nsanlar bir izgenin noktalar olarak grelim.
Eer iki kii el skmsa, o kiileri simgeleyen nok-
talar arasna bir kenar izelim. Bylece bir izge el-
de etmi oluruz. Bir kiinin el skt kii says, o
kiiyi simgeleyen noktaya deen kenar saysdr,
yani o noktann derecesidir. Demek ki, tek say-
da kiiyle el skm insan saysnn ift olduunu
kantlamak iin aadaki teoremi kantlamalyz:
El Skma Teoremi. Sonlu bir izgede derecesi
tek olan nokta says ifttir.
Bu teoremi kantlamak iin nce aadaki n-
sav kantlayacaz. Eer A bir izgenin bir nokta-
sysa, d(A), o noktann derecesini simgelesin.
nsav. Sonlu bir G = (V,E) izgesinde
eitlii geerlidir.
nsavn Kant: izgemizin kenar says |E|.
Her kenarn iki u noktas var. Dolaysyla her ke-
narn, noktalarn derecelerinin toplamna 2 katks
oluyor. Dolaysyla noktalarn derecelerinin topla-
m kenar saysnn iki katdr. I
El Skma Teoreminin Kant: V
0
, derecesi
ift olan, V
1
, derecesi tek olan noktalar kmesi ol-
sun. Yukardaki nsavda kantlanan eitlikten,
eitlii kar. Demek ki,
ift bir say. Ama sol taraftaki toplamdaki d(A) sa-
ylarnn herbiri ift, dolaysyla toplam da ift. De-
mek ki, sadaki
says da ift olmal. Ama buradaki d(A)larn her-
biri tek bir say. Bu d(A)larn toplamnn ift ol-
mas iin ift sayda d(A) toplamalyz, yani V
1
ift
bir say olmal. Teoremimiz kantlanmtr. #
El Skma Teoremi
Bir kbn ortasna, ayn ynde kk bir
kp yerletirelim. Byk kbn ke noktalar-
n kk kbe e den noktalarla birletirelim.
Kk kb byk kbn ortasndaki bir delik
gibi grelim. Bir izge elde ederiz. Nokta says
= n = 16, kenar says = k = 32. Euler Form-
lnn doru olmas iin blge says 18 olmal.
te yandan, bak asna gre, blge says ya
16dr ya da en az 20. Euler Forml, ifade edil-
dii biimde boyutlu uzayda yanltr. Ancak,
kp, piramit gibi deliksiz bir okyzl iin
forml dorudur. Bu konuda [GS] ilgin bir ya-
zdr, neririz. #

d A d A E
A V A V
( ) ( )
$ $
% %
+ =
0 1
2

d A d A
A V A V
( ) ( )
$ $
% %
+
0 1

d A E
A V
( )
$
%
= 2

d A
A V
( )
$
%
1
evde yaayan aile
varm, evlerin dnda
da su kayna... aile de su
kaynana bir yoldan balanmak istiyor, an-
cak, kavgal olduklarndan yollarn kesimesini is-
temiyorlar. Na-
sl yaparlar?
Bilinen bir
sorudur bu. Ay-
n soruyu izge-
ler kuramnda
ifade edebiliriz:
Alttaki izgede,
tepedeki noktann herbirini
alttaki noktann herbirine
izgiler birbirleriyle kesimeye-
cek biimde balayabilir miyiz?
Bir baka deyile aada resimleri gsterilen
K
3,3
izgesi dzlemsel midir? Yani bu izge kenar-
lar kesimeyecek biimde bir dzleme izilebilir mi?
Yant olumsuzdur: K
3,3
izgesi dzlemsel de-
ildir, yani ev su kaynana borular birbiri-
nin stnden gemeden balanamaz.
Bunu bir nceki Euler Forml yazsnda
kantlamtk. K
3,3
izgesinin dzlemsel olmay
aadaki teoremden de kar:
Teorem. En az n ! 3 noktal bir izgede en k-
k dngnn uzunluu g ! 3 ise, o zaman izge-
nin kenar says ya n " 1den ya da
den kktr.
Bu teoremin kant o kadar zor deildir, rne-
in [B
1
, Teorem 16, sayfa 22]de bulunabilir.
Sonu. K
3,3
izgesi dzlemsel deildir.
Kant: K
3,3
izgesinde g = 4, n = 6 ve kenar sa-
ys k = 9.
Ama 9 > n 1 = 6 " 1 ve 9 > .
Demek ki yukardaki teoreme gre K
3,3
izgesi
dzlemsel olamaz. I
Sonu. K
5
izgesi dzlemsel deildir.
Kant: K
5
izgesinde g = 3, n = 5 ve kenar sa-
ys k = 10.
Ama 10 > 5 " 1 ve 10 > .
Demek ki yukardaki teoreme gre K
3,3
izgesi
dzlemsel olamaz. I
Yukardaki sonulara gre K
3,3
ve K
5
izgeleri-
ni ieren izgeler dzlemsel olamazlar. 1930da
Kuratowski bunun aa yukar tersini de kantla-
d. Kuratowskinin teoremini aklayalm.
Bir izge alalm. izgeye Gdiyelim. Eer izge-
de derecesi 2 olan bir nokta varsa, o noktay sile-
lim ve o noktaya deen iki kenar onarp tek bir ke-
nar yapalm. rne-
in, eer G, yanda-
ki ilk izgeyse, (ii
bo gsterilmi) de-
recesi 2 olan nokta-
y atp, o noktaya
deen iki kenar tek bir kenar haline getirip sada-
ki izgeyi elde ederiz. Bunu derecesi 2 olan kenar
kalmayana dek yapalm. Hatta, derecesi 0 ve 1
olan noktalar ve o noktalara deen kenarlar da
atalm. Ve bunu bylece srdrelim. Geriye (belki
de hi noktasz) her noktasnn derecesi en az 3
olan bir izge kalacak. Eer K
3,3
ve K
5
izgeleri ge-
riye kalan bu izgenin bir altizgesi deilse, o za-
man G izgesi dzlemseldir. te Kuratowski Te-
oremi bunu syler. ok ho bir teorem. Kant [K,
DS, Th, Tv]de bulunabilir. #
3
3 2
5 2
( )
4
4 2
6 2
( )
g
g
n

2
2 ( )
26
Dzlemsel izgeler
K
3,3
izgesinin iki deiik gsterimi
Sonlu bir izgeyi ortak
noktalar olan kenarlar ayr
renklerde olmak kouluyla eitli renklere
boyamak istiyoruz.
Elimizde bol bol renk varsa, rnein renk say-
mz en az izgenin kenar says kadarsa, o zaman
byle bir boyama her zaman mmkndr, her ke-
nar ayr bir renge boyarz, olur biter.
te yandan, elimizde sadece tek bir renk var-
sa, byle bir boyama ancak her noktasnn derece-
si 1 olan izgeler iin mmkndr.
Amacmz, byle bir boyama iin yeterli en az
renk saysn bulmak. Bu sayya izgenin kenar
renk says diyelim. G izgesinin kenar
renk says !"(G) ile gsterilir.
!"(G), Gnin noktalarnn derece-
lerinin en bynden daha az ola-
maz, bu bariz. Yani, eer G izgesinin
nokta derecelerinin en byne #(G)
dersek, #(G) $ !"(G) eitsizlii doru-
dur. kinci rnekte greceimiz zere
eitlik doru olmayabilir. (Ama ok da yanl
olmadn greceiz birazdan.)
rnek 1. #(G) = 1 ise, o zaman !"(G) = 1 =
#(G); bunu kantlamak olduka kolay.
rnek 2. n nokta ve n kenar-
l bir dngden ibaret olan izge-
ler C
n
olarak gsterilir. Yanda
C
6
y gryorsunuz. !"(C
n
) say-
sn bulmak olduka kolay: n
iftse !"(C
n
) = 2 = #(C
n
), tekse
!"(C
n
) = 3 = #(C
n
)+1.
rnek 3. Yandaki izgenin ke-
nar renk says 4tr. Renkleri 1, 2,
3 ve 4 ile ifade edip kenarlar ekil-
deki gibi bu 4 renge boyayabiliriz.
Bu boyama bu G izgesi iin
!"(G) $ 4 = #(G) eitsizliini kantl-
yor. Ama bu izge daha az sayda renkle de boyana-
maz, nk derecesi 4 olan bir nokta var, yani 4 =
#(G) $ !"(G). Demek ki bu rnekte !"(G) = 4.
Yukardaki rneklerde !"(G) = #(G) ya da
!"(G) = #(G) + 1 eitliklerinden biri salanyordu.
Vizing Teoremi olarak bilinen ve kantlamayaca-
mz aadaki sonu bunun her zaman byle oldu-
unu sylyor.
Teorem (V.G. Vizing 1964, bknz. [We]).
#(G) !"(G) #(G)+1.
Hangi izgelerin kenar renk say-
snn # hangilerinin #+1 olduunu an-
lamak her zaman kolay deildir. An-
cak zel baz izgeler iin bu say bu-
lunmutur. rnein, olas her kenarn
olduu n noktal K
n
tamizgeleri iin
bu say bilinmektedir:
Teorem: n tek ise !"(K
n
) = n = #(K
n
)+1, n ift
ise !"(K
n
) = n%1 = #(K
n
)dir.
Kant: nce K
n
tam-
izgesinin kenarlarn n
renge boyayabileceimizi
kantlayalm.
Noktalar her zaman-
ki gibi 1, 2, ..., n diye ad-
landralm. Renklerimize
de 1, 2, ..., n diyelim. ab
kenarn alalm. a + b & i(mod n) eitliini salayan
bir i rengi bulalm. imdi ab kenarn i rengine bo-
yayalm. Bylece K
n
izgesi n farkl renkle boyan-
m olur. Kolayca grld zere, bu yntemle, a
noktasna 2aya tekabl eden renge boyanm bir
kenar demez, bu bilgiyi daha sonra kullanacaz.
imdi, eer n tekse K
n
yi daha az boyayla bo-
yayamayacamz, eer n iftse K
n
yi n % 1 boyay-
la boyayabileceimizi gsterelim.
27
izgeleri Boyamak ve
Drt Renk Problemi
2
3
1
3
2
4
1
2 3
5
2
4
4
5
1
1
3
2
5
4 1
3
n noktadan oluan ve
her iki noktas arasnda
bir kenar olan, yani
n(n1)/2 kenarl izgele-
re tamizge denir. Tam-
izgeler K
n
ile gsterilir.
nce nnin tek olduu durumu ele alalm. Ay-
n renkte k kenar olduunu varsayalm. Ortak
noktalar olamayacandan, bu k kenarn toplam
2k u noktas vardr. Demek ki 2k $ n, yani k $
n/2, yani (n tek say olduundan) k $ (n%1)/2. De-
mek ki her bir renkle en fazla (n%1)/2 kenar boya-
nabilir. Dolaysyla en fazla n%1 renkle en fazla
(n%1)(n%1)/2 kenar boyanabilir. Oysa K
n
nin daha
fazla, tam n(n%1)/2 kenar vardr ve boyanmam
kenar kalacaktr. Demek ki n tekse, K
n
izgesi
nden daha az renge boyanamaz.
imdi de nnin ift olduu durumu ele alalm.
K
n
tamizgesini n%1 renge boyayacaz.
K
n
tamizgesi, {1, 2, ..., n%1} noktalarndan
olumu K
n%1
tamizgesine bir nokta (n noktas)
ekleyerek ve o noktadan dier btn noktalara bi-
rer kenar ekleyerek elde edilir.
K
n%1
izgesinin kenarlarn bir nceki yntem-
le n%1 renge boyayalm. Her noktada bir eksik
renk olacaktr: i noktasna deen 2iye tekabl
eden renge boyanm kenar yoktur. Noktalara
demeyen renklerin hepsi birbirinden farkldr (n%
1 tek say olduundan 2a & 2b mod(n1) ise a =
bdir.) Bu eksik renklerle eklenen
noktann kenarlarn boyadmzda
K
n
izgesini n%1 renkle boyama ile-
mimiz tamamlanm olur. Demek ki
!"(K
n
) $ n1 = #(K
n
) $ !"(K
n
), yani
!"(K
n
) = n1. I
imdi benzer bir sonucu iki k-
meli izgeler iin kantlayacaz.
nce iki kmeli izgeyi tanmlaya-
lm. Eer bir izgenin noktalar, ayn
kmedeki noktalar arasnda kenar
olmayacak biimde ikiye ayrlabilirse, o izgeye iki
kmeli izge denir.
Teorem (Knig, 1916). ki kmeli bir G izge-
sinin kenar renk says #(G)dr
1
.
Kant: Kantmz Knigin orijinal kantndan
farkl olacak ve bu saymzda akladmz baka
bir sonuca dayanacak.
G izgesine yeni nokta ve kenarlar ekleyerek,
her noktasnn derecesi #(G) olan ve Gizgesini iin-
de barndran iki kmeli G
1
izgesini elde edelim.
rnein G
1
izgesi belli bir n iin K
n,n
izgesi olabi-
lir. Noktalarnn derecesi eit olan iki kmeli izgele-
rin mkemmel elemesi olduunu patanlk Prob-
lemi yazmzda gsterdik (o yaznn sonundaki Bir
Baka Sonu paragraf). G
1
izgesinin mkemmel
elemesinin kenarlarn 1 rengine boyayalm ve bo-
yadmz bu kenarlar G
1
izgesinden silelim. Yeni
oluan izgeye G
2
adn verirsek, G
2
izgesi de nok-
talarnn derecesi #(G) % 1 olan iki kmeli izgedir
ve mkemmel bir elemesi vardr. G
2
izgesindeki
mkemmel elemeyi 2 rengine boyayp G
2
izgesin-
den 2 rengine boyadmz bu kenarlar silelim. Olu-
an yeni izge, noktalarnn derecesi #(G) % 2 olan
iki kmeli izgedir ve mkemmel bir elemesi vardr.
Bu yntemi tm kenarlar boyamay bitirene dek
srdrrsek G
1
izgesini dolaysyla G izgesini
#(G) renkle boyam oluruz. I
Noktalar Boyamak
Benzer bir boyamay kenarlar
yerine noktalar iin de tanmlamak
mmkn. G yine bir izge olsun.
Gnin noktalarn boyayacaz, ama
komu noktalarn ayn renge boyan-
mam olmasna zen gstereceiz.
Noktalar, komu
noktalar ayr renklerde olacak bi-
imde boyamak iin gereken en az
renk saysna nokta renk says di-
yelim. Nokta renk says !(G) ile
gsterilir. Yukardaki izgenin
nokta renk says 3tr.
nce nokta renk saysyla ilgi-
li bariz baz sonular sralayalm.
(1) !(G) = 1 eitlii iin ge-
rek ve yeter koul Gnin kenarsz
bir izge olmasdr.
28
1
5
2
4
2
5
3
4
5
1
3
2
3
4 1
iki kmeli bir izge rnei
1 Bu yazdaki izgelerimizin noktalar arasnda birden fazla ke-
nar olabilir, yani kavram ve kantlarmz daha genel izgeler iin
de geerlidir.
2
1
3
1
2
(2) !(G) = 2 eitlii ii gerek ve yeter koul
Gnin iki kmeli bir izge olmasdr. Dolaysyla bir
aacn noktalar her zaman iki renge boyanabilir.
(3) !(C
2n+1
) = 3 = #(C
2n+1
) + 1 ve !(C
2n
) = 2
= #(C
2n
).
(4) !(K
n
) = n = #(K
n
) + 1.
Brookun 1941de kantlad aadaki sonu
nokta renk says iin stsnr vermektedir.
Teorem (Brook 1941, bknz [We]). G tekpar-
aysa ve K
n
ya da C
2n+1
deilse !(G) #(G)dir.
Bu teoreme gre, !(G) #(G) + 1 eitsizlii
geerlidir ve stsnr G = K
n
ve G = C
2n+1
durum-
larnda elde edilir.
Drt Renk Problemi
Siyasi haritalarda komu lkeler farkl renkler-
le boyanr. Her trl siyasi haritay bu biimde bo-
yamak iin gerekli en az renk says katr? Drt
Renk Problemi, her haritann, komu iki lke ayn
renkte olmayacak biimde sadece drt renkle bo-
yanp boyanamayaca problemidir.
ki lkenin komu olmas iin iki lkenin snr-
larnn bir izgide kesimesi gerekmektedir, lkele-
rin snrlar sadece sonlu sayda noktada kesiiyor-
sa o zaman lkeler komu saylmazlar.
1852de henz renci olan, ileride matematik-
i olacak Francis Guthrie kardei Frederick Guth-
rieye drt rengin yeterli olacan dndn
sylemi, Frederick de danman ngiliz matematik-
i A. de Morgana sormutur. Sorunun yantn De
Morgan da bilmiyordur. 1878de A. Cayley proble-
mi Londra Matematik Derneine sunmutur. Bir
yldan ksa bir sre iinde A. B. Kenpe bu sany ka-
ntladn dnm ancak 1890da P. J. Heawood
bu kantta yanl olduunu farketmitir. Bir baka
yanl kant 1880de Tait tarafndan verilmitir, ka-
nttaki boluk 1891de Petersen tarafndan kefedil-
mitir. Her ne kadar kantlar yanlsa da, her iki
yanl kantn da probleme katks olmutur. Ardn-
dan nemli bir katk 1922de Franklin ve Birnhoff
tarafndan gelmi en fazla 25 lkeli bir haritay bo-
yamak iin drt rengin yeterli olduunu kantlam-
lardr. Problem zerine almalar devam etmi ve
san nihayet 1976da K. Appel ve W. Haken tarafn-
dan kantlanmtr. Bu kant bilgisayar program
kullandndan, matematikiler hl daha bu teore-
min daha basit bir kantn vermeye alyorlar. En
son N. Robertson, D. P. Sanders, P. Seymour ve R.
Thomas drt renk problemine yeni bir kant vermi-
lerdir. Bilgisayar da kullanan bu kant zerine daha
fazla bilgi http://www.math.gatech.edu/~tho-
mas/FC/fourcolor.html sitesinde bulunabilir.
Sorular
Soru 1. Be Platon cisminin izgelerinin (aa-
da) kenar ve nokta renk saylarn bulun.
Soru 2. Yandaki Petersen izgesinin kenar ve
nokta renk saylar katr?
Soru 3. Trkiyenin siyasi haritasn drt renge
boyayabilir misiniz? '
29
Herhangi bir G izgesi ele alalm. Bu G iz-
gesinden hareket ederek bir G
1
izgesi elde ede-
ceiz. G
1
izgesinin noktalar G izgesinin ke-
narlar olacak. imdi G
1
izgesinin iki noktas-
nn ne zaman bir kenarla birletirileceine karar
vermemiz gerekiyor. Eer G
1
izgesinin iki nok-
tasna tekabl eden Gnin kenarlar kesiiyolr-
larsa G
1
izgesinin o iki noktasn bir kenarla
birletirelim. rnein, eer G aadaki koyu
noktal ve dz kenarl izgeyse, G
1
ii beyaz
noktal ve kesik kenarl izgedir.
#(G)=3 #(G)=3 #(G)=4 #(G)=5 #(G)=3
Bir izgede birbirine
komu noktaya gen
denir. Yani gen,
aslnda K
3
tamizgesidir.
Bir izgede mutlaka bir gen
olmas iin o izgede en az ka ke-
nar olmaldr? Yantlayacamz bi-
rinci soru bu olacak. Yantlayaca-
mz ikinci soru da u olacak: Rastgele seilmi son-
lu bir izgede bir gen olma olasl katr?
I. En Az Ka Kenar Olmal? Sorusu
izgede hi kenar yoksa gen de olamaz el-
bet. Ama bir kenar da yetmez, en az kenar ol-
mal ki bir gen olma olasl olsun. te yandan
nokta says ten fazlaysa, kenar da yetmez,
hatta drt kenar da yetmez. rnein drt noktal
bir izgede en az be kenar olmal ki o izgede bir
gen olduundan emin olalm. Be noktal bir iz-
gede en az alt kenar olmal ki o izgede bir gen
olduundan emin olalm.
Eer izgede olas tm kenarlar varsa, yani K
n
tamizgesiyle kar karyaysak, izgede mutlaka
bir gen olacaktr, hatta bir deil tane gen
olacaktr. Ama biz, tek bir genin belirmesi iin
gereken en az kenar saysyla ilgileniyoruz.
Teorem (Mantel 1907). [n
2
/4]den fazla kenar
olan n noktal bir izgede mutlaka bir gen vardr
1
.
Kant: G gensiz bir izge olsun. n, Gnin
nokta says, e de Gnin kenar says olsun. e ! n
2
/4
eitsizliini gstereceiz.
Eer x ve y noktalar arasnda bir kenar varsa,
bu iki noktann komu olduu ortak nokta ola-
maz. Dolaysyla x ve ynin derecelerinin toplam
en fazla n olabilir, yani d(x) + d(y) ! n eitsizlii
dorudur. imdi bu eitsizlikleri toplayalm.
"
xy kenar
[d(x)+d(y)] ! ne
eitsizliini buluruz. Sol taraftaki toplama dikkatli-
ce bakalm. Bu toplam altalta yazalm ve ka tane
d(x) topladmza bakalm, xe deen ne kadar ke-
nar varsa o kadar d(x) toplarz. Yani, sol taraftaki
toplamda, her d(x), x noktasn ieren kenar says
kadar, yani xin derecesi kadar beliriyor. Demek ki
sol taraf, "
x nokta
d(x)
2
ye eit. Cauchynin Bir
Eitsizlii yazsnda kantladmz zere (sf. 69),
("
x nokta
d(x))
2
! n "
x nokta
d(x)
2
.
Dolaysyla,
("
x nokta
d(x))
2
! n "
x nokta
d(x)
2
= n "
xy kenar
[d(x)+d(y)] ! n
2
e.
te yandan
("
x nokta
d(x))
2
= (2e)
2
= 4e
2
eitliini sayfa 25te grmtk (El Skma
Teoremi). Demek ki 4e
2
! n
2
e, yani e ! n
2
/4. I
II. Rastgele Bir izgede gen Olma Olasl
imdi n noktal rastgele seilmi bir izgede -
gen olma olasln hesaplayalm. Herhangi iki
nokta arasnda bir kenar olma olasl p olsun.
Demek ki p, 0la 1 arasnda bir say. Eer kenarn
olup olmamas iin (hilesiz bir parayla) yaz tura
atarsak p = 1/2 olur.
Noktalarmza {1, 2, , n} diyelim. Bu n nokta-
y er er ayralm: {1, 2, 3}, {4, 5, 6}, {7, 8, 9},
En sonda bir ya da iki nokta kalabilir, bu son iki
noktay umursamayalm. Toplam, [n/3] tane nok-
tal kmemiz oldu. lk noktann bir gen olma
olasl p
3
tr, nk potansiyel kenarn herbiri-
nin olma olasl p, nn birden olma olasl
p
3
tr. Demek ki ilk noktann gen olmama ola-
sl 1#p
3
. Hem birinci lnn hem de ikinci l-
nn gen olmama olasl (1#p
3
)
2
. Benzer biimde,
[n/3] l kmenin hibirinin bir gen olmama ola-
sl (1#p
3
)
[n/3]
. Demek ki bu llerden en az biri-
nin bir gen olma olasl 1 # (1#p
3
)
[n/3]
. Dolay-
syla n noktal bir izgede en az bir gen olma ola-
sl n $ 1 # (1#p
3
)
[n/3]
saysndan daha fazla.

n
3
%
&
'
(
)
*
30
Byk izgeler
Kk izgeleri Yutar
1 [r], r gerel saysnn tam ksmdr, rnein [2,9] = 2.
gen
imdi nyi sonsuza gtrelim. Eer p + 0 ise
sa taraf 1e gider. Dolaysyla, eer p + 0 deilse,
yani kenar olasl sfr deilse, o zaman rastgele
sonlu bir izgede bir gen olma olasl 1e ok
yakndr, o kadar ki n sonsuza gittiinde, bu olas-
lk 1e yaknsar. Yani izgelerin ok ok ok byk
bir ounluunda bir gen vardr.
Eer p + 0, 1 ise, verilen herhangi sonlu bir
izgeyi, byk nler iin, n noktal bir izgenin
iinde bulma olasl 1e yakndr. Bunun kant
da aynen yukardaki gibidir: Verilen izgeye G di-
yelim. Gnin m noktas ve k kenar olsun. n nok-
tay [n/m] tane m noktalk ayrk kmelere ayra-
lm. Aynen yukardaki gibi dnrsek, Gnin bu
[n/m] tane m noktalk izgenin ayns olmama ola-
sl en az (1 # p
k
(1#p)
n(n#1)/2 # k
)
[n/m]
dir, bu ola-
slk da n sonsuza giderken 0a gider.
Demek ki ok byk izgeler byk olaslkla
kk izgeleri iinde barndrrlar. ,
31
Bir izgenin iki noktas arasndaki mesafe, o iki
nokta arasndaki en ksa yolun kenar saysdr.
rnein aadaki izgede A ve C arasndaki mesa-
fe 2dir.
Tekpara bir izgenin ap, o izgedeki en uzun
mesafedir. rnein herhangi iki noktas arasnda
bir kenar olan n noktal K
n
tamizgesinin ap
1dir. Yukardaki izgenin ap 2dir.
Her noktasnn derecesi d olan bir izgeye d-
dzgn izge denir. rnein K
n
, (n#1)-dzgn bir
izgedir. Yukardaki izge dzgn deildir. Aa-
daki izgeler srasyla 3, 3, 4, 5 ve 3-dzgndr.
Bunlarn aplar da srasyla 1, 3, 2, 3, 5tir.
d-dzgn ve D apl bir izgenin nokta says
ok ok fazla olamaz, d ve Dye baml olarak b-
yyebilir ancak. Nitekim, d-dzgn ve D apl bir
izgenin en fazla
1 + d + d(d # 1) + d(d # 1)
2
+ + d(d # 1)
D#1
noktas olabilir. Bunun kant olduka kolaydr:
Herhangi bir nokta seelim ve o noktaya uzakl
0, 1,, D olan noktalar sayalm; bunlardan en
fazla (srasyla)
1, d, d(d # 1), d(d # 1)
2
, , d(d # 1)
D#1
tane olabilir.
Yukardaki
1 + d + d(d # 1) + d(d # 1)
2
+ + d(d # 1)
D#1
saysna Moore sabiti denir. Moore sabitini M(d,
D) olarak gsterelim.
eitliine dikkatinizi ekeriz.
Tam Moore sabiti M(d, D) kadar noktas olan
(yani maksimum noktas olan) d-dzgn, D apl
izgeler var mdr? Evet vardr, ama fazla yoktur.
Eer d $ 3 ve D $ 2 ise, tam Moore sabiti M(d, D)
kadar noktas olan d-dzgn, D apl bir izgede
D = 2 olmal ve d = 3, 7 ve (belki de, bilinmiyor)
57 olabilir.
http://maite71.upc.es/grup_de_grafs/table_g.html
adresinden bu konuda daha fazla bilgi elde edebi-
lirsiniz. ,

Md D
d d
d
D
( , )
( )
=

1 2
2
A B
E
C
D
d = 3
D = 1
d = 3
D = 3
d = 4
D = 2
d = 5
D = 3
d = 3
D = 5
Mesafe, ap ve Moore Sabiti
Adlar 1, 2, , n olan n
tane ehir olsun. Her e-
hirden her ehre giden bir yol
olsun, yani K
n
tamizgesinde olduumuzu
varsayalm. Her ehirden sadece bir kez geen ve
balad ehirde biten tur saysn bulalm.
nce n = 3 olsun. Bu zellii olan tek bir tur
vardr. te o tur:
Turun hangi ehirde bala-
dn ve hangi yne doru gitti-
ini nemsemiyoruz, bizim iin
nemli olan turun kendisinden
ok o turu veren yol olacak.
imdi n = 4 olsun. Bu sefer istediimiz zellik-
lere sahip deiik tur buluruz. te o tur:
Bu turu srasyla 1234, 1243 ve 1324 olarak
gsterebiliriz.
1234 diye gsterdiimiz birinci turu,
1234 1432
2341 2143
3412 3214
4123 4321
olarak da gsterebilirdik. Bunlarn hepsi ayn tur-
dur. Dediimiz gibi turun kendisiyle deil o turu
veren yolla ilgileniyoruz. Bir baka deyile K
n
iz-
gesinde ka tane C
n
altizgesi olduunu hesapla-
mak istiyoruz.
Eer n = 5 ise her ehirden bir kez geen ka
tur vardr? Bu turlar teker teker izebiliriz. Teker
teker izdik ve toplam 12 tur bulduk:
12345 12354
12435 12453
12534 12543
13245 13254
13425 13524
14235 14325
turlar, baka da yoktur.
Genel olarak, n ehirden sadece bir kez geen
ve balad ehirde biten ka tur vardr?
n sayy n! biimde sraya dizebiliriz. Her s-
ralamay bir yolculuk olarak grebiliriz. rnein
12345 yolculuu 1den balar,
2ye gider, sonra 3e, 4e, 5e ve
en sonunda 1e geri dner. Bu
bir turdur. Ancak baz yolcu-
luklar ayn turu verirler. rne-
in, 12345 yolculuunu yn-
n deitirmeden bir baka ehirden balayarak
yapabilirdik. Szgelimi ikinci ehirden balayp
(yn deitirmeden) 23451 yolculuunu elde
edebilirdik, ya da beinci ehirden balayp ve ge-
ne yn deitirmeden 51234 yolculuunu elde
edebilirdik. Ayrca, her yolculuu ters yne do-
ru da yapabiliriz. Bunlar da ayn turu verir, rne-
imiz olan 12345 yolculuunun ters yndeki yol-
culuu 15432 yolculuudur. Sonu olarak aa-
daki yolculuklarn herbiri ayn turu (12345 turu-
nu) verir:
12345 15432
23451 21543
34512 32154
45123 43215
51234 54321
Demek ki tam 2n yolculuk bize ayn turu veri-
yor. Toplam n! yolculuk olduundan ve her 2n
yolculuk tek bir tur verdiin-
den, toplam tur says n!/2n,
yani (n!1)!/2dir.
Burada yaptmz, K
n
tamizgesinin tm Hamilton
turlarn, yani her noktadan
tek bir kez geen (dolaysyla
her kenardan en fazla bir kez
geen) ve balad noktada
biten turlar bulmaktr.
Eer Devlet Karayollar Mdrl n ehir
arasna rastgele n yol dese, bu yollarn bir tam
tur olma olasl katr?
n = 3 ise bu olaslk 1dir (yzde yz).
32
Tam Tur Olasl
1 3
2
1
4
2
3
1
4
2
3
1
4
2
3
1
2
3
4
5
Bir izgenin bir
Hamilton turu
n m boyutlu bir satran tahtasnda at her kareden sadece bir kez geecek
biimde gezdirmek demek, aslnda nm noktal bir izgede bir tam tur bulmak demektir.
izgemizin noktalar satran tahtasnn kareleri. Eer at bir kareden dier kareye gide-
biliyorsa, o iki kareye tekabl eden noktalar arasna bir kenar
koyalm. Soldaki gibi olduka zengin ve grsel olarak gzel bir
izge elde ederiz. Bu izgenin her tam turu, atn iki
kez ayn kareden gemeden her kareye urayan
bir yolculuudur. Aa-
daki ekillerde bu
problemin birka zmn gryorsunuz.
Ancak ne yazk ki at
balad noktaya ge-
ri getirememiiz. Siz
geri getirebilir misi-
niz? "
Eer n = 4 ise bu olaslk 3/15 = 1/5tir, nk
n = 4 ise tam tur says yukarda grdmz ze-
re 3tr ve 4 noktal ve 4 kenarl izge says
tir. (Bunu sayfa 18de grmtk.)
Eer n = 5 ise bu olaslk 12/252 = 1/21e d-
er nk yukarda sraladmz zere 5 noktal 12
tam tur vardr ve 5 noktal ve 5 kenarl izge says
dir.
Grld gibi ! en azndan kk nler iin !
n arttka Devlet Karayollar Mdrlnn rast-
gele n ehir arasna rastgele n yol deyerek bir
tam tur elde etme olasl azalyor.
n noktal ve n kenarl
izge olduundan, n noktal ve n kenarl rastgele
seilmi bir izgenin bir tam tur (yani bir Hamil-
ton turu) olma olasl
dr. n sonsuza giderken bu saylarn limitini bul-
mak istiyoruz.
Bu limitin basit bir hesapla hesaplanp hesap-
lanamayacan bilmiyoruz ama mehur Stirling
forml ve biraz analiz kullanarak limitin 0 oldu-
u kolaylkla kantlanr. Stirling formul unu
syler:
Stirling Forml. .
Yukarda limitini hesaplamak istediimiz te-
rimde, Stirling formlne gre, her m! yerine
koyabiliriz.
Bunu yapalm. Sonra da basit biraz analizle
bulduumuz yeni terimin limitini hesaplayalm.
Sonu, tahmin ettiimiz gibi 0 kacaktr.
Yukarda verdiimiz Stirling forml izgeler
kuramnda sk kullanlan bir aratr. Ayrca son
derece artc bir formldr. Bir anlamda, aritme-
tik (n!), analiz (e), geometri (#) ve kombinatoriyel
hesap arasnda bir ilikidir. Bir baka sayda
kantlarz bu eitlii. "

( / ) m e m
m
2#

lim
n
n
n
n e n
$%
=
!
( / ) 2
1
#

( )!/
( ) /
n
n n
n
!
! &
'
(
)
*
1 2
1 2

n n
n
( ) / ! &
'
(
)
*
+
1 2

5 5 1 2
5
10
5
252
( ) / ! &
'
(
)
*
+
=
&
'
(
)
*
+
=

4 4 1 2
4
6
4
15
( ) / ! &
'
(
)
*
+
=
&
'
(
)
*
+
=
Atn Yolculuu
33
I. Giri. Bu yazda n nok-
tal izgelerin kata ka-
nda bir kenar vardr, ka-
ta kanda gen vardr, kata ka tek-
paradr, kata ka dzlemseldir. Bu sorular ya-
ntladktan sonra nyi sonsuza gtrp, bu olaslk-
larn limitini bulacaz.
Greceimiz zere yantlar ou zaman yz-
de yz ya da yzde sfr kacak.
Daha sonra u soruya yant arayacaz: n nok-
tal bir izgenin belli bir zellii byk bir olas-
lkla salamas iin kenar says (en az ya da en
fazla) ka olmaldr? Greceimiz zere, belli bir
kenar saysnn stne kldnda (ya da altna
inildiinde) zelliin salanma olasl yzde yze
yakn oluyor, tam tersine o kenar saysnn altna
inildiinde (ya da stne kldnda) zelliin
salanma olasl yzde sfra yakn oluyor. Yani
birok zellik iin belli bir eik kenar saysnn
olduunu greceiz.
Elbette olaslktan szedebilmek iin her eyden
nce olaslk uzaymz tanmlamamz gerekecek.
II. En Basit Olaslk Uzay. izgelerin her-
hangi bir zelliini alalm. rnein tekpara ol-
ma, ya da iinde bir gen barndrma, ya da her-
hangi iki nokta arasndaki mesafenin en fazla 2
olma zelliini zelliimize P diyelim.
Noktalar adlandrlm n noktal tam 2
n(n!1)/2
tane izge vardr. Kolaylk olmas asndan, bun-
dan byle n(n!1)/2 saysn N ile gsterelim. N, n
kenarl bir izgenin olabilecek en fazla kenar say-
sdr, yani K
n
tamizgesinin kenar saysdr. n nok-
tal izge says da 2
N
dir.
Bu 2
N
tane n noktal izgenin bir ksm P zel-
liini salar, bir ksm salamaz. P zelliini sala-
yan n noktal izge saysna a
n
(P) diyelim.
Demek ki P zelliini salayan n noktal izge-
lerin tm n noktal izgelere oran
a
n
(P)/2
N
dir. Dolaysyla n noktal izgeleri bir torbaya dol-
dursak, torbay iyice kartrsak, o kadar iyi kar-
trsak ki herhangi bir izgeyi seme olaslmz bir
dier izgeyi seme olaslmzdan deiik olmasa,
yani tm izgeleri seme olaslmz eit olsa, o za-
man o torbadan rastgele seilmi bir izgenin P
zelliini salama olasl a
n
(P)/2
N
dir. Bunu
Olas
n
(P) = a
n
(P)/2
N
olarak yazalm. Sol taraftaki Olas
n
(P), n noktal
bir izgenin P zellii olma olasldr. Bu saynn
a
n
(P)/2
N
olduunu grdk.
Olas
n
(P) saysn bulmak, yani a
n
(P)yi bulmak
ou zaman imknsza yakndr. Dolaysyla
Olas
n
(P) saylaryla deil, bu saylarn n sonsuza
gittiindeki limitiyle ilgilenilir. Bu limite Olas
"
(P)
ya da daha basit olsun diye Olas(P) diyelim:
Olas(P) = lim
n# "
Olas
n
(P).
rnek 1. Bazen Olas(P) diye bir say olmaya-
bilir. rnein P, ift sayda nokta var zelliiy-
se, Olas
n
(P) saylar, n tekse 0a, n iftse 1e eittir-
ler ve 0 ve 1lerden oluan bu dizinin limiti yoktur.
rnek 2. Eer P, en az 2
N!1
tane kenar var
zelliiyse, yani P, kenar says olas kenar says-
nn yarsndan fazladr zelliiyse, o zaman
Olas
n
(P) = 1/2dir elbette. Dolaysyla Olas(P) = 1/2.
rnek 3. Byk izgeler Kk izgeleri
Yutar! yazsnda (sayfa 30), eer P, bir gen ier-
me zelliiyse, Olas(P)nin 1 olduunu kantlam-
tk. Hatta, daha da genel olarak, verilmi bir Giz-
gesi iin, eer P, Gyi ierme zelliiyse,
Olas(P)nin 1 olduunu kantlamtk.
rnek 4. Tam Tur Olasl yazsnda, n nok-
tal ve n kenarl bir izgenin bir tam tur (yani bir
Hamilton turu yani C
n
) olma olaslnn, n sonsu-
za giderken 0a yaknsadn bulmutuk. Bundan
da u kar: Eer P, izge tekparadr ve her nok-
tasnn derecesi 2dir (yani izge bir Hamilton tu-
rudur) zelliiyse ve Q, izgenin nokta says ke-
nar saysna eittir zelliiyse, o zaman
a
n
(P)/a
n
(Q) saylarnn limiti 0dr.
34
Sonlu Rastgele izgeler
rnek 5. Eer P, tekpara olma zelliiyse,
Olas(P)nin 1 olduu bilinir. Ne yazk ki bu ilgin so-
nucu kantlamak iin yeterince yerimiz yok.
lgin bir biimde, birok P zellii iin Olas(P)
says ya 0 ya da 1dir.
Yukardaki olaslk uzaynda, her izgeyi seme
olaslmz 1/2
N
idi. Bir sonraki paragrafta bu
olaslk uzayn biraz genelletireceiz.
III. Daha Genel Bir Olaslk Uzay. Yukarda, n
adlandrlm noktal izgeleri bir torbaya koyup i-
lerinden birini rastgele setik. Dolaysyla her bir
izgeyi seme olaslmz 1/2
N
idi. Rastgele izgeyi
yukardaki gibi deil de, baka trl semeye ala-
lm. Herhangi iki deiik nokta arasna bir kenar
koyup koymamak konusunda karar vermek iin
yaz tura atalm. Diyelim yaz gelirse kenar koyaca-
z, tura gelirse koymayacaz. Ancak paramzn hi-
leli olma olasln da gz nnde bulundurarak
yaz gelme olaslna (1/2 yerine) p diyelim. Tura
gelme olasl da o zaman 1 pdir elbet. imdi
herhangi bir adlandrlm n noktal izge alalm.
Diyelim bu izgede k kenar var. Dolaysyla geri ka-
lan N ! k nokta ifti arasnda kenar yok. Bu izge-
yi elde etmemiz iin kenarlar tarafndan birletiril-
mi k nokta ifti iin yaz, kenarlar tarafndan bir-
letirilmemi N ! k nokta ifti iin tura atmamz ge-
rekiyor. Demek ki bu izgeyi elde etme olaslmz
p
k
(1!p)
N!k
dr. Eer p = 1/2 ise, yukarda tanmladmz olaslk
uzayn bulduumuzdan, bu olaslk uzay, yukarda
sz ettiimiz olaslk uzayndan daha geneldir. Ama
p $ 1/2 ise olaslklar deiir. rnein, p arttka, K
n
tamizgesini elde etme olaslmz artar.
izgelerin herhangi bir P zelliini alalm. Her
k = 0, 1, , N iin, a
n,k
(P), P zelliini salayan n
noktal ve k kenarl izge says olsun. a
n
(P) de n
noktal bir izgenin P zelliini salayan izge say-
s olsun. Elbette,
%
k
a
n,k
(P) = a
n
(P)
eitlii salanr.
imdi n noktal bir izgenin, bu olaslk uzayn-
da P zelliini salama olasln hesaplayabiliriz:
Olas
n
(P, p) = %
k
a
n,k
(P)p
k
(1!p)
N!k
.
(Toplam, k = 0dan Nye kadar gidiyor.) Soldaki
Olas
n
(P, p), herbir kenarn varolma olasl p ol-
duunda, n noktal bir izgenin P zelliini sala-
ma olasl diye okunmaldr. Eer p = 1/2 alr-
sak bir nceki blmdeki olasl buluruz:
Olas
n
(P, 1/2) = %
k
a
n,k
(P)/2
N
=
= (1/2
N
) %
k
a
n,k
(P) = a
n
(P)/2
N
.
IV. Daha Daha Genel Bir Olaslk Uzay. Yu-
karda, herhangi bir kenar seme olasl p idi.
Ak ak sylemedik ama pyi nden bamsz al-
dk. Oysa yle olmayabilir.
rnein, nokta says (dolaysyla kenar says
da) arttka bir kenar seme olaslmz azalabilir.
rnek: p = 1/N olabilir. O zaman k kenarl her-
hangi bir izgeyi elde etme olaslmz
(1/N)
k
(1!1/N)
N!k
dir. Bu olaslk uzaynda K
n
tamizgesini elde etme
olasl (bir nceki formlde k = N alacaz)
1/N
N
dir, bunlarn da limiti 0dr. te yandan, hi kena-
r olmayan izgeyi elde etme olasl (yukarda k =
0 alacaz bu kez)
(1!1/N)
N
dr. n sonsuza giderken (dolaysyla N de sonsuza
giderken) bu saylarn limiti 1/edir. Buradaki e,
Neper sabiti diye de bilinen logaritmik sabittir: e =
2,7182818284590452353602874713527
Genel olarak, eer p = p(n) ise, n noktal k ke-
narl sabit bir izgeyi seme olaslmz
(1/ p(n))
k
(1!1/ p(n))
N!k
dir. Aynen bir nceki blmde olduu gibi, n nok-
tal bir izgenin P zelliini salama olasln he-
saplayabiliriz:
Olas
n
(P, p(n)) = %
k
a
n,k
(P) p(n)
k
(1! p(n))
N!k
.
Soldaki Olas
n
(P, p(n)), herbir kenarn varol-
ma olasl p(n) olduunda, n noktal bir izgenin
P zelliini salamas olasl diye okunmaldr.
Eer p(n) sabit bir sayysa bir nceki olasl
buluruz.
V. rnek 1. Tamizge Olma Olasl
P, izgenin tamizge olma zellii olsun.
n noktal bir izgenin tamizge olmas iin ge-
rek ve yeter koul izgede tm N kenarn olmas-
dr. Dolaysyla, eer k $ N ise a
n, k
= 0 ve a
n, N
=
1. Yukardaki forml uygulayacak olursak,
Olas
n
(P, p(n)) = %
k
a
n,k
(P)p(n)
k
(1! p(n))
N!k
= p(n)
N
= p(n)
n(n!1)/2
buluruz. Demek ki n noktal bir izgenin bir tam-
izge olma olasl p(n)
n(n!1)/2
dir.
Eer tm p(n)ler birbirine eit olsa,yani p(n)
35
bir sabit olsa, bu olaslk p(n) =
1 iin yzde yz, p(n) < 1 iin
yzde sfrdr. Ama p(n)ler sabit
olmak zorunda deil, nye gre
deiebilirler, o zaman sonsuz-
daki limitleri de deiir.
Yukardaki formlde
p(n) = 1 ! 1/n
2
alalm ve n sonsuza giderken li-
mitini hesaplayalm. n bydk-
e bu olaslk bydnden, ke-
nar says n bydke artar ve
sonsuzda belki de 0 olmayan bir
olaslkla tamizgeyi elde ederiz.
nce Olas
n
(P, p(n))yi bulalm.
Olas
n
(P, p(n)) = (1 ! 1/n
2
)
n(n!1)/2
imdi nyi sonsuza gtreceiz. Yukardaki i-
zelgede birka deer hesapladk.
Sonsuzdaki deer aada:
Demek ki, bu dalmla (yani p(n) = 1!1/n
2
ke-
nar olaslyla) n ok byk olduunda, n noktal
rastgele bir izgenin bir tamizge olma olasl
1/&e = 0,4507993471211281579323823385
saysna yakn, nerdeyse yzde elli
Buraya kadar yeterince ilginti, ama iler daha
da ilginleecek. imdi p(n) << 1!1/n
2
olsun. Yani
(1!1/n
2
)/p(n), n sonsuza giderken sonsuza gitsin,
edebi bir deyile, p(n), 1!1/n
2
den baya kk ol-
sun. O zaman, kolay bir hesapla kantlanabilecei
zere,
lim
n#"
Olas
n
(P, p(n)) = 0.
te yandan, eer p(n) >> 1!1/n
2
ise,
lim
n#"
Olas
n
(P, p(n)) = 1.
Grld gibi, olaslk 1!1/n
2
nin stnde 1,
altnda 0 ve 1!1/n
2
de 1/&e. Gene edebi bir deyile
p(n) = 1!1/n
2
fonksiyonu, tamizge olma zelli-
inin eik fonksiyonu.
Eer p(n) bir zelliin eik fonksiyonuysa, her-
hangi bir c > 0 sabiti iin, cp(n) de ayn zelliin bir
eik fonksiyonudur. Ama ayn zelliin baka eik
fonksiyonlar da olabilir.
VI. rnek 2. En Az Bir Kenar Olma Olasl
Kenar olma olasl arttka, izgede en az bir
kenar olma olasl da artar. Ama nokta says (yani
n) arttka kenar olma olasl azalsa da, nokta say-
s arttka deneme saymz da (n(n!1)/2) arttndan,
bir zaman sonra bir kenar belirme olasl art kay-
dedebilir. Bu rnekte, izgede en az bir kenar olma
olaslnn pye gre nasl deitiini bulacaz.
En az bir kenar olma zelliine P diyelim.
Hi kenar olmama zelliine de Q.
izgenin hi kenar olmama olasln, yani
Olas
n
(Q, p(n)) saylarn hesaplayalm nce:
Olas
n
(Q, p(n)) = (1! p(n))
N
= (1! p(n))
n(n!1)/2
.
Dolaysyla izgede en az bir kenar olma olasl,
Olas
n
(P, p(n)) = 1 ! (1! p(n))
n(n!1)/2
dir. Bu sefer p(n) = 1/n
2
eik fonksiyonudur. Nite-
kim, yukarda grld zere,
Olas(P, p(n)) = lim
n#"
Olas
n
(P, p(n)) =
= 1 ! e
!1/2
= 0,54920065287887
Eer p(n) << 1/n
2
ise, o zaman en az bir kenar
olma olasl 0dr. Eer p(n) >> 1/n
2
ise, o zaman
en az bir kenar olma olasl 1dir.
VII. Baka Sonular
Yandaki eklin belirmesi iin (yani en az bir
noktann derecesinin en az 2 olmas iin) p(n)nin
en az 1/p
3/2
olmas gerekiyor. Yani
eer p(n) >> 1/p
3/2
ise, n byk oldu-
unda, yandaki izgenin rastgele seilmi n noktal
bir izgenin altizgesi olma olasl 1e yakn. Eer
p(n) << 1/p
3/2
ise byle bir izgenin belirme olasl-
ok dktr. Yani 1/p
3/2
yandaki eklin belir-
mesi iin bir eik fonksiyonu.
k+1 noktal tm aalarn altizge olarak belir-
mesi iin p(n) en az n
!1!1/k
olmal.
p(n) = 1/n olduunda genler ortaya kar, da-
ha nce deil. Sadece genler deil, her uzunlukta
dngler de ortaya kar. Ve ayn zamanda bu ola-
slkla birlikte izgeler dzlemsel olmaktan karlar.
den itibaren izgeler tekpara ol-
maya balarlar. Bundan da p(n) = 1/2 olduunda,
izgelerin genelde tekpara olduklar kar.
p(n) = n
!2/3
ten itibaren K
4
belirir. Daha da ge-
nel olarak, p(n) = n
!2/(k!1)
ten itibaren K
k
belirir.
p(n) = n
!1/2
ln
1/2
n ile birlikte izgelerin ap 2
olmaya balar, yani o olaslkla birlikte her iki nokta
nc bir noktaya balanr. Dolaysyla p(n) = 1/2
olduunda, izgeler aplarn 2 yapmaya alrlar. '

p n
n
n
( )
ln
=
36

Olas P,
n
n n
n n
n n n
n n
p n
n
n n
n n n
n n
( ( ))
( / )
(( / ) ) (( / ) )
(( / ) ) (( / ) ( / ) )
(( / ) ) (( / ) )
( ) /
/ /
/ /
/
= !
= ! ! =
= ! ! + =
= ! !
!
!
!
1 1
1 1 1 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1
2 1 2
2 1 2 2 1 2
2 1 2 1 2
2 1 2
2
2
2
!! !
! ! ! ! !
+
# =
1 2 1 2
1 1 2 1 1 2 1 2 1 2
1 1
/ /
/ / / /
(( / ) )
( ) ( ) .
n
e e e e
n
n
(
(1 - 1/n
2
)
n(n-1)/2
2 0,75
3 0,702331962
4 0,678934157
5 0,664832636
6 0,655364864
7 0,648557229
8 0,643422306
9 0,639409158
10 0,636185486
11 0,633538723
12 0,631326464
13 0,629449677
14 0,627837339
15 0,626437176
Gezgin Satc Proble-
minde (GSP) ama, bir satc-
nn, bulunduu ehirden balayp, her ehre
sadece bir kez uradktan sonra balad ehre ge-
ri dnen en ksa turu bulmaktr. Herhangi iki ehir
arasnda bir yol olduunu ve o yolun uzunluunu
bildiimizi varsayyoruz.
Grld gibi, GSP, anlalmas iin matema-
tiksel herhangi bir temel gerektirmeyen bir prob-
lemdir. Anlalmas kolaydr ama zm zordur!
GSP, izge kuram dilin-
de, ehirlerin noktalarla, e-
hirleraras yollarn kenarlar-
la temsil edildii (yaln) bir
izge zerinde, en ksa Ha-
milton turunun bulunmas-
dr. Hamilton turu, bir izge
zerindeki her noktadan sa-
dece bir kez geen (dolay-
syla ayn yoldan da sadece
bir kez geen) ve balad noktada biten, 19. yzyl-
da yaam matematiki William Hamiltonn ady-
la anlan turdur.
rnein n noktadan oluan bir tamizge, yani
K
n
tamizgesi (n!1)!/2 Hamilton turu ierir. Bunu
Tam Tur Olasl adl yazda kantlamtk (sf. 32).
Soru 1. Yan-
daki izgede b-
tn Hamilton
turlarn bulun ve
uzunluklarn he-
saplayn. ehirle-
raras uzaklklar
kenarlarn stn-
de verilmitir.
Yant 1. Verilen izgede her nokta ifti arasnda
bir kenar bulunduu iin, bunun bir tamizge oldu-
unu belirtelim. Bir tamizgede, noktalarn herhan-
gi bir srayla dizilii, bir Hamilton turuna karlk
gelir. rnein, a ehrini balang noktas kabul
edersek, aada verilen (5 ! 1)!/2 = 12 turu buluruz.
Burada en ksa
tur iin 22 birim
uzunluunda drt
seenek vardr. Bu
drt turdan herhan-
gi birini, rnein
abecda turunu, bu
GSPnin eniyi z-
m olarak kabul
edebiliriz.
Bu rnekteki -
zm yntemini izle-
yerek, GSP iin
admlk bir zm yolu gelitirilebilir:
1. izgenin tm Hamilton turlarn bul.
2. Her turun uzunluunu hesapla.
3. Turlar arasndan en ksasn se.
Bu zm yntemiyle, 10 ehir ieren bir GSP
iin bulunmas gereken tur says 9!/2 =
181.440tr. ehir says 20ye ktnda ise bulun-
mas gereken tur says 19!/2 " 6,08 10
16
y bu-
lur. 25 ehir iin GSP problemini bu yolla zmek
isteyen bir satcnn, yaklak 3,1 10
23
turu ince-
lemesi gerekir. Eer satc, 25 ehirli bir GSP prob-
lemini, her Hamilton turunu 10
!9
saniyede incele-
me kapasitesine sahip bir bilgisayarla zmeye kal-
karsa, ancak 10 milyon yl sonra en ksa turu bu-
labilir Bulunan zm zm olmasna zm
de, zm yolunun uygulanmas olanaksz.
Algoritmalar ve zm Karmakl. Algorit-
malar zm karmakl asndan genel olarak
iki grupta incelenir. Eer zme ulamak iin al-
goritmann yapaca ilem says, problemin boyu-
tunu belirleyen verilerin bir polinomu olarak ifade
edilebiliyorsa, bu algoritma genellikle etkin,
37
Gezgin Satc Problemi
Haldun Sural* / sural@ie.metu.edu.tr
* ODT, Endstri Mhendislii Blm retim yesi.
Hamilton
1
5
8
6
3
7
3
4
b
c
d e
a
5 4
Tur Uzunluk
abcdea 1+3+6+8+5=23
abceda 1+3+7+8+4=23
abdcea 1+5+6+7+5=24
abdeca 1+5+8+7+3=24
abecda 1+4+7+6+4=22
abedca 1+4+8+6+3=22
acbdea 3+3+5+8+5=24
acbeda 3+3+4+8+4=22
acdbea 3+6+5+4+5=23
acebda 3+7+4+5+4=23
adbcea 4+5+3+7+5=24
adcbea 4+6+3+4+5=22
iyi veya abuk bir algoritma olarak kabul edi-
lir. rnein n ve m doal saylaryla ilgili bir algo-
ritma n
2
m
3
(ya da n
5
+ nm, yani n ve mnin eitli
arpmlarnn toplam) ilemden sonra sonuca ula-
yorsa, bu algoritma houmuza gider, algoritmay
abuk olarak nitelendiririz. Ama eer ilem say-
s, verilerin ssel kuvvetiyle ifade edilen bir algorit-
maysa, bu, kt bir algoritmadr. rnein n do-
al saysyla ilgili bir algoritma 2
n
ilem sonra so-
nuca ulayorsa, bu algoritmay pek beenmeyiz,
nk 2
n
, nye gre ok ok byk bir saydr; 2n
iin yaplan ilem n iin yaplan ilemin karesi ka-
dar artar.
Algoritmalarn iyi ve kt olarak grup-
landrlmas gibi, problemleri de bilinen zmleri-
nin karmaklna gre kolay ve zor olarak
snflandrabiliriz: Polinom zamanl bir algorit-
mayla zlebilen problemler kolay problemler
snfn, byle bir zm yntemi bulunamam
problemler ise zor problemler snfn oluturur.
GSP zor problemler snfna ait bir problemdir.
Eer GSPnin zor bir problem olduuna ikna
olmadysanz aadaki soruyu zn (daha doru-
su zmeye aln!)
Soru 2. Bir Trkiye karayollar haritasnda ve-
rilen illeraras mesafe bilgilerini kullanarak, bulun-
duunuz ehirden balayp yine ayn ehirde biten
ve 81 ili dolaan bir tur belirleyin. Bulduunuz tur,
bulunabilecek en ksa tur mu?
GSP zm Yntemleri. Aratrmaclar,
GSPnin kkenini Eulerin 1759 ve Vardemon-
denin 1771teki almalarna dayandrr. Ancak,
1940larn sonlarna doru popler olmaya bala-
yan GSP iin 1954te Dantzig, Fulkerson ve John-
son, dorusal programlama tekniine dayal bir
zm yntemini gelitirmitir. GSP iin gelitiri-
len zm yntemlerinin ilki kabul edilen bu
yaklam, polyhedral combinatorics alannn ge-
limesine de nclk etmitir. Ancak, GSPnin zor
problemler snfna ait olmasndan da anlalaca
gibi, bu yaklam dahil, bugne kadar gelitirilen
en iyi algoritmalarn bile zm karmakl,
problemdeki ehir saysn temsil eden nnin ssel
kuvvetine baldr. Byk bir olaslkla polinom
zamanl bir GSP algoritmas da hibir zaman bulu-
namayacaktr, hatta byk bir olaslkla byle bir
algoritma yoktur.
ok ehirli GSPleri zmek iin pratik bir
yntem, yaklak zm reten sezgisel algoritma-
lar kullanmaktr. Sezgisel algoritmalar, eniyi z-
m garanti etmemelerine karn, eniyi zme ya-
kn, olduka iyi bir sonucun makul bir srede bu-
lunmasn salarlar. imdi bu tr zm yaklam-
larna iki rnek verelim.
En Yakn ehir Algoritmas
Bu sezgisel algoritma, gezginin bir ehirden di-
erine giderken, henz ziyaret etmedii ehirler
arasndan en yakndakini tercih edecei ilkesine
dayanr.
Soru 3. Birinci soruda verilen izge iin a eh-
rini balang noktas kabul ederek en yakn ehir
algoritmasyla bir zm bulunuz.
Yant 3. Satc adayken henz ziyaret edilme-
mi ehirler kmesi {b, c, d, e}dir. Bu kme iinde
aya en yakn bdir ve algoritmaya gre satc nce
bye gider. bye en yakn ziyaret edilmemi ehir
cdir. Dolaysyla satc cden dye geer. Buradan
eye gider, sonra da balang ehrine geri dnerek
turunu tamamlar. Buna gre 23 birim uzunluun-
daki abcdea turu bulunur. Ancak, bu zm ma-
alesef izgedeki en ksa turdan bir birim daha
uzundur (bkz. Soru 1).
Eer bir izgede tm i, j, k noktalarnn (ehir-
lerinin) arasndaki uzaklklar d
ij
# d
ik
+ d
kj
eitsiz-
liini salyorsa, bu izge gen eitsizliini sala-
yan izge olarak adlandrlr. Bunun yarar, byle
bir izgede iki nokta arasndaki en ksa yolun, o iki
nokta arasndaki tek kenarla salanacann ga-
ranti edilmesidir. izgemizin noktalar ehirler,
noktalar arasndaki uzaklk da ehirleraras en k-
sa mesafe ise, bu varsaym geerlidir elbette.
Soru 4. lk soruda verilen izgenin gen eit-
sizliini saladn kantlayn.
imdi gen eitsizliini salayan bir izgede,
en ksa Hamilton turunun en fazla iki kat uzunlu-
unda bir Hamilton turu bulan sezgisel bir algorit-
may inceleyelim.
En Ksa Tur Algoritmas. Bir G izgesi zerin-
deki en ksa kapsayc aac Tyle gsterelim. Yani
Gnin btn noktalar T aacnda bulunsun ve
38
Tnin kenarlarnn uzunluklarnn toplam olabil-
diince kk olsun.
Tnin her bir kenar iin ikinci bir kenar ekleye-
rek, yeni bir G
1
izgesi oluturalm. Bu yeni izge
yaln bir izge olmasa da gene de bir izgedir. G
1
izgesinde btn noktalar birbirlerine ift sayda
kenarla balanm olur, yani her noktann derecesi
ifttir. Byle bir izgede, Euler turu olarak adland-
rlan, btn kenarlardan sadece bir kez geen, do-
laysyla her noktadan en az bir kez geen ve bala-
ma noktasna geri dnen bir tur vardr, bunu Euler
Turu yazsnda grmtk. G
1
izgesinde bulduu-
muz bir Euler turunun noktalarn rastladmz s-
raya gre dizelim. Bu turu bir Hamilton turuna d-
ntrmek iin, sraya dizilmi noktalar arasnda
tekrar edilmi bir noktaya rastladmzda, bu nok-
tay atlayp btn noktalarn turda sadece bir kez
yer almasn salayarak, balama noktasnda ta-
mamlanan yeni bir tur bulmamz yeterlidir. Eer
izge gen eitsizliini salyorsa, tekrar eden nok-
talarn atlanmasnn turun uzunluunu deitirme-
yecei hatta belki de ksaltaca muhakkaktr.
imdi ilk soruda verilen izge zerinde bu algo-
ritmay uygulayalm.
nce, Prim
al gori t mas yl a
izge zerinde en
ksa kapsayc
aac, yani izge-
nin her noktasn
ieren en ksa
aac bulalm. Bu
algoritmada, n-
ce, izgenin ke-
narlar en ksadan en uzuna doru sraya dizilir. So-
ruda verilen izge iin bu sra yle oluur: ab, bc,
ac, be, ad, ae, bd, cd, ec, ed. Srann en bandaki en
ksa kenarla balarz. Bu kenarn iki noktas, yani
{a,b} noktalar en ksa kapsayc aacmzn iki nok-
tas olacak. Sonra, soldan saa doru kenarlar gz-
den geiririz. O ana dek setiimiz noktalara katt-
mzda aa zelliini bozmayacak ilk kenar se-
tiimiz noktalara ekleriz. Sradaki ikinci en ksa ke-
nar, ya bu aaca yeni bir nokta ekler ya da iki ke-
nar ve drt noktadan oluan bir orman verir. Aa
elde edersek bu kenar da katarz, yoksa bir sonra-
ki noktaya geeriz. rnek izgede bc kenar aa
zelliini bozmaz, dolaysyla cyi de katarak {a,b,c}
noktalarndan oluan bir aa elde ederiz. nc
ac kenar aa zelliini bozuyor, dolaysyla bu ke-
nar atlayarak, drdnc kenara gemeliyiz. Bu e-
kilde devam edersek, izgedeki btn noktalar ie-
ren en ksa kapsayc aac buluruz.
Sadaki T aac, G izgesinin en ksa kapsay-
c aacdr. Uzunluu 1 + 3 + 4 + 4 = 12dir. iz-
gede daha ksa bir kapsayc aa bulunamaz. im-
di Tdeki kenar-
lar iftleyelim ve
oluturduumuz
yeni izgeye G $
diyelim.
Daha nce
sylediimiz gibi,
eer bir izgenin
noktalar ift sa-
yda kenarla ba-
lysa, Euler turu-
nu bulmak ko-
laydr ve nasl
bulunaca Euler
Turu yazsnda
a kl anm t r .
rnein, bu iz-
ge zerinde ebc-
badabe bir Euler
turudur. (iftle-
nen kenarlar arasnda bir fark gzetmedik.) eden
yola kan bir gezgin, eb kenarndan bye, bc kena-
ryla cye, cb kenaryla tekrar bye ular. Buradan
da ba kenaryla aya ulaan ve a noktasndan itiba-
ren geriye kalan btn kenarlarn zerinden sray-
la geen gezgin, en son olarak tekrar e noktasna
eriir. Euler turunu izleyen gezgin, rnein, turun
balarnda cden tekrar bye dner. imdi, bu turu
Hamilton turuna dntrrken, bu aamada ikin-
ci kez ziyaret edilen b noktasnn ikinci ziyaretini
engellememiz gerekir. Yani, ebcba dizisinde
ikinci byi atlayarak ebca dizisini oluturmalyz.
Eer cb ve ba kenarlarn silip, bu kenarlar yerine
ca kenarn eklersek, bnin ikinci kez ziyaret edil-
mesini engellemi oluruz ve gezgin (3+1) birimlik
uzunluk yerine 3 birimlik uzunlukla cden a nokta-
sna ulam olur. Ayn yntemle btn dntr-
me ilemini tamamladmzda, 22 birim uzunlu-
undaki ebcade Hamilton turunu elde ederiz. Bu
yntemle, G zerindeki GSPnin eniyi zmn
bulmamza ramen, byle bir sonu maalesef her
39
1
3
4
4
b
c
d
e
a
a
b
c
d
e
1 3
4
4
1
5
8
6
3
7
3
4
b
c
d e
a
5 4
zaman garanti deildir. Ancak, bu sezgisel yntem
ok da kt bir sonu vermemektedir:
Soru 5. gen eitsizliini salayan bir izgede
en ksa tur algoritmasyla bulunan GSP turunun
uzunluunun, en ksa kapsayc aac oluturan ke-
narlarn toplam uzunluunun iki katndan daha
byk olmayacan gsterin.
Yukarda anlattmz iki sezgisel algoritma d-
nda, GSP literatrnde birok sezgisel algoritma
nerilmitir. Bunlarn bir ksm, incelediimiz sez-
gisel algoritmalar gibi bir gezgin satc turu bul-
duktan sonra durur. Dierleriyse verilen bir tur
zerinde deiiklikler yaparak, daha ksa turlar
bulmaya ynelik iyiletirici giriimleri dener.
imdi, bu trn en bilinen ve en yaygn kullanlan
yntemlerinden birini, turu oluturan kenarlarn
ikisini iki yeni kenarla deitiren iyiletirme ynte-
mini inceleyelim.
ki Kenar Deitirme Algoritmas. lk sorudaki
izge iin verilen 24 uzunluundaki abdcea Ha-
milton turu zerinden bu algoritmay tartalm.
Algoritmann temel amac, verilen bir tur zerin-
deki komu ol-
mayan iki kena-
r, iki yeni kenar-
la deitirerek
daha ksa bir tur
bulmaktr. ki
kenar silinmi
bir turdan yeni
bir tur elde etme-
nin bir tek yolu
vardr. imdi, 24 birimlik abdcea turundaki 7 bi-
rimlik ce kenarn ele alalm. Diyelim ki bu uzun
kenardan kurtulmak istiyoruz. Verilen turdan ce-
siz yeni bir tur bulmak iin, ceyle birlikte ceye
komu olmayan 5 birimlik bd kenarndan da ya
da 1 birimlik ab kenarndan da kurtulmamz gere-
kir. Bu durumda iki seenekle kar karyayz.
Birinci seenekte, (7+5) birimlik ce ve bd kenarla-
rn turdan silip (3+8) birimlik bc ve ed kenarlar-
n ekleyerek, 23 birimlik abcdea turunu elde ede-
riz. kinci seenekte, (7+1) birimlik ce ve ab kenar-
larn (3+4) birimlik ac ve be kenarlaryla deiti-
rerek, yine 23 birimlik ama baka bir tur olan acd-
bea turunu buluruz. Seeneklerin ikisi de abdcea
turunu sadece 1 birim ksaltt iin, iki yeni tur-
dan herhangi biri rastgele seilebilir. Algoritma,
yeni tur zerindeki baka bir kenar iftinin dei-
tirilmesiyle turun ksalp ksalmadn kontrol
ederek devam eder. Eer ksalma bulunursa, ger-
ekletirilir. Daha ksa bir tur bulunamazsa, algo-
ritma durur.
Sonu Yerine. 1954te 49 ehirlik GSPnin -
zmnden bu yana geen zaman iinde, zlen
problemlerin bykl giderek artm, gnmz-
de 15.000den fazla ehir ieren problemlerin -
zlebildii bir birikime eriilmitir. zm zorluu
yznden, bir meydan okuma olarak grlen
GSPyle ilgili daha fazlasn merak eden okurlar-
mza, merak turlarnn balang noktas iin
[LLKS]yi ve http://www.ing.unlp.edu.ar/ce-
tad/mos/TSPBIB_home.html ve http://www.di-
macs.rutgers.edu/Challenges sitelerini neririz. %
40
a
b
c
d e
1
4
5
6
8
5
4
3
7
2001de Almanyann tm 15.112 ehrini ge-
zen ve her ehirden sadece bir kez geen en k-
sa yol bulunmutur. Bunun iin Rice ve Prince-
ton niversitelerinin bilgisayarlar 22 yldan
fazla almlardr Toplam yol aa yukar
66.000 kmdir, yani ekvatorun bir buuk mis-
li te Almanyann en ksa yol haritas. yi
yolculuklar.
Alt kiilik bir toplu-
lukta ya herkesin birbirini
tand ya da hibirinin hikim-
seyi tanmad en az kii mutlaka vardr.
Zek oyunlar kelerinde sk sk okurlardan bu
nermenin kantlanmas istenir. Ramsey kuram-
nn en basit rnei olan bu nermeyi kantlayalm
nce. Sonra ok daha zor, yant bile bilinmeyen
sorular soracaz.
Alt kiiyi bir izgenin alt noktas olarak gre-
lim. Noktalara 1, 2, 3, 4, 5, 6 diyelim. ki nokta
arasna, o iki noktann simgeledii kiilerin tanp
tanmamalarna gre, krmz ya da mavi bir ke-
nar izelim. Szgelimi, tanyorlarsa kenar krmz
olsun, tanmyorlarsa mavi. Her kenar ya krm-
zya ya da maviye boyanm K
6
tamizgesini elde
ederiz. Yukardaki nermeyi, Kenarlar krmz ve
maviye boyanm K
6
tamizgesinde ya en az bir
krmz gen ya da en az bir mavi gen vardr,
olarak ifade edebiliriz.
Her noktaya be kenar dedi-
inden, her noktaya ya en az kr-
mz kenar ya da en az mavi ke-
nar deer. Noktamzn 3 numaral
nokta olduunu, bu noktaya bitiik
en az krmz kenar olduunu ve
bu krmz kenarlarn {1,3}, {2,3} ve {6,3} kenarla-
r olduunu varsayalm. Artk sadece 1, 2, 3 ve 6
noktalarn dikkate alacaz.
1, 2 ve 6 noktalar arasndaki kenarlardan biri
krmzysa, bu krmz kenarn iki u noktas ve 3
noktas krmz bir gen olutururlar. Aksi halde,
yani kenarlarn hepsi maviyse o zaman bu nok-
ta mavi bir gen oluturur.
Matematiksel olarak ifade edecek olursak, ke-
narlar iki renge boyanm K
6
izgesinde tek renkli
bir gen vardr, nermesini kantladk. Elbette bu
nerme, eer n ! 6 ise, tm K
n
izgeleri iin de do-
rudur, nk n ! 6 ise, K
6
, K
n
nin iinde yaar.
Ayn nermeyi yle de ifade edebiliriz: Eer n
! 6 ise, kenarlar iki renge boyanm K
n
izgesinde
tek renkli K
3
yaar.
Bu nerme, yandaki izge-
den de anlalaca zere n = 5
iin doru deildir, n illa en az
6 olmaldr, daha az olamaz.
Yukardaki nermede K
3
yerine K
4
almak istersek du-
rum ne olur?
Soru: n en az ka olmaldr ki, iki renge boyan-
m K
n
tamizgesinde tek renkli bir K
4
yaasn?
4 yerine herhangi bir a doal says alp benzer
soruyu sorabiliriz:
Soru: a doal says verilmi olsun. n en az ka
olmaldr ki kenarlar iki renge boyanm K
n
tam-
izgesinde tek renkli bir K
a
yaasn? Hatta byle
bir n var mdr?
Bu soruyu da genelletirebiliriz:
Soru: a ve b doal saylar verilmi olsun. n en
az ka olmaldr ki, kenarlar A ve B renklerine bo-
yanm K
n
tamizgesi ya tamamen A renkli bir K
a
iersin ya da tamamen B renkli bir K
b
? Hatta by-
le bir n var mdr? (Eer a = b ise, bir nceki soru-
nun aynsn elde ederiz.)
Evet, yle bir n vardr:
Teorem (Ramsey, 1930). a ve b herhangi iki
doal say olsun. yle bir N vardr ki, eer n ! N
ise, kenarlar A ve B renklerine boyanm K
n
tam-
izgesinde ya tamamen A renkli bir K
a
ya da tama-
men B renkli bir K
b
vardr.
Yukardaki teoremde varl iddia edilen en
kk N saysna Ramsey says denir ve bu say
r(a, b) olarak yazlr.
Yukarda, r(3, 3) = 6 olduunu grdk.
Sorudaki simetriden dolay r(a, b) = r(b, a).
Dolaysyla a " b eitsizliini varsayabiliriz.
41
Ramsey Saylar
6 3
2 1
1 2
3
4
5
Baz r(a, b) saylarn bulmak kolay:
r(1, b) = 1
r(2, b) = b.
Ramsey saylar iin genel bir forml bilinmi-
yor. Ramsey saylarnn bulunmas izge kuram-
nn zor ve yantlanmam sorularndan biridir. Bu
sayfann en altndaki izelge bilinen baz Ramsey
saylarn, bilinmeyenlerin ise alt ve stsnrlarn
verir.
Aadaki sonu r(a, b) saylarna tmevarm-
sal bir stsnr getiriyor.
Teorem (Erds ve Szekeres). a 2 ve b 2 iki
tamsayysa, r(a, b) r(a, b#1) + r(a#1, b).
Eer r(a, b#1) ve r(a#1, b) saylarnn ikisi de
iftse, r(a, b) < r(a, b#1) + r(a#1, b).
Kant: n = r(a, b#1) + r(a#1, b) olsun. K
n
izge-
sini herhangi bir biimde iki renge boyayalm. Bu
izgede ya tamamen A rengine boyanm bir K
a
ya
da tamamen B rengine boyanm bir K
b
bulacaz.
Bu da teoremi kantlayacak.
v, K
n
nin herhangi bir noktas olsun. K
n
nin
geri kalan n # 1 noktasna bakalm. vnin A renkli
kenarla baland noktalara A(v), B renkli kenar-
la baland noktalara B(v) diyelim.
|A(v)| + |B(v)| = n # 1 = r(a, b#1) + r(a#1, b) # 1
eitlikleri bariz. Dolaysyla hem |A(v)| < r(a, b#1)
hem de |B(v)| < r(a#1, b) eitsizlikleri salanamaz.
Demek ki ya |A(v)| ! r(a#1, b) ya da |B(v)| ! r(a, b#1).
Birinci durumda, A(v) ya A renkli bir K
a#1
ya
da B renkli bir K
b
ierir. Dolaysyla A(v) $ {v} ya
A renkli bir K
a
ya da B renkli bir K
b
ierir. kinci
durumda, benzer biimde, B(v) $ {v} ya A renkli
bir K
a
b
ierir. Sonu olarak
r(a, b) r(a, b#1) + r(a#1, b).
imdi r(a, b#1) ve r(a#1, b)nin ift olduklarn
varsayalm. Bu kez n = r(a, b#1) + r(a#1, b) # 1 ol-
sun. Demek ki n tek. K
n
de ya A renkli bir K
a
ya da
B renkli bir K
b
bulacaz. B renkli kenarlar K
n
den
silip n noktal bir G izgesi elde edelim. Gnin tek
sayda noktas olduundan (ve noktalarn derecele-
rin toplamnn ift olduunu bildiimizden, bknz.
sayfa 25), Gde derecesi ift olan mutlaka bir nok-
ta olacaktr. Bu noktaya v diyelim. Demek ki A(v)
ift bir say, dolaysyla A(v) % r(a1, b) # 1, bunu
aklmzda tutalm. te yandan,
|A(v)| + |B(v)| = n # 1 = [r(a1, b) # 2] + r(a, b1)
olduundan, hem |A(v)| " r(a1, b) # 2 hem de
|B(v)| < r(a, b1) eitsizlikleri salanamaz. Demek
ki ya |A(v)| > r(a1, b) # 2 ya da |B(v)| ! r(a, b1)
eitsizliklerinden biri salanacak. Ama A(v) %
r(a1, b) # 1. Dolaysyla ya |A(v)| > r(a, b#1) ya da
|B(v)| ! r(a, b1). Aynen yukarda yaptmz gibi
K
n
de ya A renkli bir K
a
b
bu-
luruz. I
Ne yazk ki eitlik doru deil. rnein,
aadaki izelgeden, r(3, 6) = 18, r(4, 5) = 25 ve
r(4, 6) " 41 ilikilerlerini biliyoruz, dolaysyla
r(4, 6) " 41 < 43 = 18 + 25 = r(3, 6) + r(4, 5).
Yazmz r(a, b)nin bir stsnr formln bu-
larak tamamlayalm.
Sonu: .
Kant: Kant a+b zerine tmevarmla yapaca-
z. Kk a + b = 2 iin, yani a = b = 1 iin eit-
sizliin doruluu belli. a + b ! 3 olsun. Yukarda-
ki teoreme ve tmevarm varsaymna gre,
Altrma. Aadaki izelgeyi dikkate almadan
r(3,5) ve r(4,4) Ramsey saylarn hesaplayn. &

r a b
a b
b
( , )
"
+ '
(
)
*
+
,
2
1
42
3 4 5 6 7 8 9
3 6 9 14 18 23 28 36
4 18 25 35-41 49-61 55-84 69-115
5 43#49 58-87 80-143 95-216 116-316
6 102-165 109-298 122-495 153-780
7 205-540 216-1031 227-1713
8 282-1870 295-3583
9 565-6625

r a b r a b r a b
a b
b
a b
b
a b
b
( , ) ( , ) ( , )
.

" +
"
+ '
(
)
*
+
,
+
+ '
(
)
*
+
,
=
+ '
(
)
*
+
,
1 1
3
1
3
2
2
1
a
b
r(a, b) Ramsey saylar
Sonsuz sayda insann
bulunduu bir toplulukta,
yle sonsuz sayda insan seebi-
lir miyiz ki, bu setiimiz insanlarn ya hepsi
birbirini tansn ya da hibiri kimseyi tanmasn?
Yant, okurun da tahmin ettiini sandm gibi,
evet, seebilirizdir. Bu, Ramsey adl bir matema-
tikinin kantlad ok nl bir teoremin sonucudur.
nce soruyu matematikselletirelim. Her insa-
n bir nokta olarak gsterelim. Eer iki insan birbi-
rini tanyorsa, bu iki insana eden noktalar kr-
mz bir kenarla birletirelim. Eer iki insan birbi-
rini tanmyorsa, bu iki insana eden noktalar
mavi bir kenarla birletirelim. Her ikisi krmz ya
da mavi bir kenarla birletirilmi sonsuz noktal bir
izge elde ettik. Bu noktalar arasndan, hep ayn
renkle (ya hep krmzyla ya hep maviyle) birleti-
rilmi sonsuz sayda nokta bulacaz.
Kantmz iki aamada gerekletireceiz. Bi-
rinci aamada yle sonsuz tane
a
0
, a
1
, a
2
, a
3
, ... ,a
i
, a
i + 1
, a
i + 2
, ...
noktas bulacaz ki, her a
i
kendisinden sonra gelen
a
i + 1
, a
i + 2
, a
i + 3
, ...
noktalaryla ayn renk kenarla (ya hep krmz, ya
hep mavi kenarla) balanm olacak.
Birinci noktay semek kolay. Herhangi bir a
0
noktas ii grr. a
1
, a
2
, a
3
,... noktalarn biraz da-
ha dikkatli seeceiz. Bu a
1
, a
2
, a
3
,... noktalarn
yle semeliyiz ki, a
0
noktas bu noktalarla hep ay-
n renk kenarla balanm olsun.
a
0
noktas, br noktalarla ya krmz ya da
mavi bir kenarla balanmtr. Sonsuz tane nokta
olduundan ve yalnzca iki renk kenar olduun-
dan, a
0
n ayn renk kenarla baland sonsuz ta-
ne nokta vardr. a
0
n hep ayn renk kenarla ba-
land sonsuz bir nokta kmesi alalm. Bu kme-
ye A
0
diyelim. Demek ki,
a
0
, A
0
n noktalaryla hep ayn renk
kenarla balanmtr.
Bunu aklmzda tutalm. a
1
, a
2
, a
3
,... noktala-
rn bu A
0
kmesinde seeceiz. Bylece a
0
nokta-
s istediimiz koulu salam olacak.
imdi A
0
dan herhangi bir a
1
noktas ala-
lm. a
1
noktas, A
0
n br noktalarna ya kr-
mz ya da mavi bir renkle balanmtr. A
0
da
sonsuz tane nokta olduundan ve yalnzca iki
rengimiz olduundan, A
0
kmesinde, a
1
in ayn
renk kenarla baland sonsuz tane nokta var-
dr. Yani, ya
{a ! A
0
: aa
1
krmz}
kmesi, ya da
{a ! A
0
: aa
1
mavi}
kmesi sonsuzdur. Bu kmelerden sonsuz olanna
A
1
adn verelim. Demek ki, A
1
" A
0
ve
a
1
, A
1
in noktalaryla hep ayn renk
kenarla balanmtr.
a
2
, a
3
, a
4
,... noktalarn A
1
de seeceiz ve by-
lece yukardaki koul a
1
iin salanm olacak.
imdi A
1
den herhangi bir a
2
noktas ala-
lm. a
2
noktas A
1
in br noktalaryla ya kr-
mz ya da mavi bir kenarla balanmtr. A
1
de
sonsuz nokta olduundan ve yalnzca iki rengi-
miz olduundan, A
1
de, a
1
in hep ayn renkle
baland sonsuz tane nokta vardr. Bir baka
deyile, ya
{a ! A
1
: aa
2
krmz}
kmesi, ya da
{a ! A
1
: aa
2
mavi}
kmesi sonsuzdur. Bu kmelerden sonsuz olanna
A
2
adn verelim. Demek ki,
a
2
, A
2
nin noktalaryla hep ayn renk
kenarla balanmtr.
a
3
, a
4
, a
5
, ... noktalarn A
2
de (dolaysyla A
1
ve A
0
kmelerinde de) seeceiz ve bylece yukar-
daki koul a
2
iin (ve a
0
ve a
1
iin de) salanm
olacak.
imdi A
2
den herhangi bir a
3
noktas alalm.
Yukarda yaptklarmz a
3
ve A
2
iin yapalm.
A
2
nin iinde, yle bir sonsuz A
3
kmesi bulalm
ki, a
3
, A
3
n her noktasyla hep ayn renk kenarla
balanm olsun.
43
Sonsuz Ramsey Teoremi
Ali Nesin* / anesin@bilgi.edu.tr
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm. Yazarn Mate-
matik ve Oyun adl kitabndaki bir yazsndan derlenmitir.
Bunu bylece sonsuza dein srdrebiliriz. De-
mek ki, yle
a
0
, a
1
, a
2
, a
3
, a
4
, ..., a
i
, a
i+1
, a
i+2
, ...
noktalar bulabiliriz ki, her nokta kendisinden sonra
gelen noktalarla ayn renk kenarla balanm olsun.
Kantn birinci aamasn tamamladk. Sra
ikinci aamaya geldi.
Dikkatle setiimiz bu a
0
, a
1
, a
2
, a
3
,... nokta-
larnn herbirine bir renk vereceiz. Eer bir nok-
ta kendisinden sonra gelen noktalarla hep krm-
z kenarla balanmsa, o noktaya krmz nokta
diyeceiz. Yoksa, o noktaya mavi nokta diyece-
iz. rnein, eer a
0
noktas, kendisinden sonra
gelen a
1
, a
2
, a
3
,... noktalaryla hep krmz bir ke-
narla balanmsa, a
0
noktasna krmz nokta di-
yeceiz. Eer a
5
noktas kendisinden sonra gelen
a
6
, a
7
, a
8
,... noktalaryla hep mavi kenarla ba-
lanmsa, a
5
noktasna mavi nokta diyeceiz.
Sonsuz sayda nokta olduundan ve yalnzca
iki rengimiz olduundan,
a
0
, a
1
, a
2
, a
3
, ...
noktalarndan sonsuz tanesi ayn renk noktadr.
Bir baka deyile, ya krmz noktalar kmesi ya da
mavi noktalar kmesi sonsuzdur. Matematiksel
olarak syleyecek olursak, ya
{a
i
: a
i
krmz bir nokta}
ya da
{a
i
: a
i
mavi bir nokta}
kmesi sonsuzdur. ki kme birden de sonsuz ola-
bilir, ama en azndan birinin sonsuz olduunu bili-
yoruz. ki kmeden sonsuz olann alalm. br
noktalar atalm. Noktalarmz yeniden adlandra-
rak, her noktann ayn renk olduunu varsayabili-
riz, diyelim hepsi krmz. Demek ki,
a
0
, a
1
, a
2
, a
3
, a
4
,...
noktalarnn herbirinin krmz olduunu varsay-
yoruz. Bu kmeden iki nokta alalm: a
i
ve a
j
. Diye-
lim i, jden daha kk. a
i
, krmz bir nokta oldu-
undan, a
i
noktas a
j
noktasyla krmz bir kenar-
la balanmtr. Demek ki yukardaki sonsuz nokta
birbirleriyle ayn renk kenarla (krmzyla) balan-
mtr. Ramseyin teoremi kantlanm oldu.
Elbette iki renkle yaptmz renkle, drt
renkle, genel olarak sonlu sayda renkle de yapabi-
lirdik. Ramseyin asl teoremi de zaten genel olarak
n renk iindir:
Sonsuz Ramsey Teoremi: n renk ve sonsuz
sayda noktamz olsun. Her iki nokta, bu n renk-
ten birine boyanm bir kenarla birletirilmi ol-
sun. O zaman, her iki noktas ayn renk kenarla
birletirilmi sonsuz sayda nokta vardr. #
44
n Noktal izge Says adl
yazda n noktas adlandrl-
m 2
n(n!1)/2
tane izge oldu-
unu grdk. Ancak noktalar adlandrl-
mam izge saysn bulmak iin bir forml verme-
dik. Bu yazda, noktalar adlandrlmam izge say-
sn bulmak iin grece daha az zahmetli ama gene
de byk saylar iin uygulamas zor bir yntem be-
lirteceiz. Bu yntem ne yazk ki orta dzeyde soyut
cebir bilgisi istiyor.
Cauchy Forml. G, sonlu bir X kmesi ze-
rine etki eden sonlu bir grup olsun. Eer x " X ve
g " G ise,
Gx := {gx : g " G} # X
G
x
:= {g " G : gx = x} $ G
Fix(g) := {x " X : gx = x} # X
olsun.
Gx kmesine yrnge denir. Kolayca
kantlanaca zere, her x, y " X iin,
ya Gx = Gy ya da Gx % Gy = &. (*)
Demek ki X, yrngelerin ayrk bileimidir. Top-
lam yrnge saysna |X/G| diyelim.
Gene kolayca grlecei zere, gG
x
" G/G
x
elemann gx " Gx noktasna gnderen fonksiyon
iyi tanmldr ve bir elemedir. Dolaysyla
|G|/|G
x
| = |Gx| (**)
eitlii geerlidir. imdi
A := {(g, x) " G X : gx = x}
kmesini iki deiik trde sayalm.
nce ikinci koordinat sabitleyerek sayalm:
|A| = '
x " X
|G
x
|.
Bundan, (*)dan ve (**) formlnden,
|A| = |G| '
x " X
1/|Gx|
= |G| '
Gx yrngeleri
('
y " Gx
1/|Gy|)
= |G| '
Gx yrngeleri
('
y " Gx
1/|Gx|)
= |G| '
Gx yrngeleri
1 = |G| |X/G|
kar.
imdi de birinci koordinat sabitleyerek saya-
lm: |A| = '
g " G
|Fix(g)|.
Son iki formlden,
'
g " G
|Fix(g)| = |G| |X/G|
eitlii kar.
Ayrca, |Fix(g)| says sadece ele-
niklik snfna gre deitiinden (yani g
G
= h
G
ise
|Fix(g)| = |Fix(h)|), |Fix(g)| saysn her eleniklik s-
nfndan tek bir eleman iin hesaplamak yeterlidir.
Yani,
'
eleniklik snflar
|g
G
| |Fix(g)| = |G| |X/G|. (+)
Cauchyye ait olan bu forml uygulamak
iin, |g
G
| = |G|/|C
G
(g)| eitliini bilmek kimi zaman
yararl olabilir.
izgelere Uygulama. Noktalar adlandrlma-
m izge saysn bulmak iin, Cauchy formln
zel bir duruma uygulayacaz. G := Sym(n) olsun.
X, noktalar adlandrlm n noktal izgeler kmesi
olsun. Daha nce grdmz zere, |X| = 2
n(n!1)/2
.
Sym(n) grubu Xkmesini tahmin edilen en doal bi-
imde etkilesin: Eer g " G = Sym(n) ve ( " X, n
noktal bir izgeyse, g( izgesi, (nn noktalarna gyi
uygulayarak ve (nn kenarlarn g(ya tayarak el-
de edilmi izge olsun, yani g, (yla g( izgeleri ara-
snda bir eyap dnm olsun. O zaman, nokta-
landrlmam izge says |X/G|dir.
(+) formlne gre, her g " Sym(n) iin,
|g
Sym(n)
| ve Fix(g) bulunabilirse, |X/G| forml bu-
lunabilir. Birinci sayy bulmay 2003-I sayfa 22de
ve 2003-II sayfa 103te grmtk. |Fix(g)| saysn
hesaplamak daha zor.
Bir rnekle |Fix(g)| saylarnn nasl hesaplanaca-
n gsterelim. n herhangi bir say olsun ve g = (1 2)
olsun. gnin sabitledii n noktal izge saysn bula-
caz. {3, , n} noktalarndan oluan altizge her-
hangi bir izge olabilir. Bunlardan 2
(n2)(n3)/2
tane
var. 1 noktas {3, , n} noktalarndan olumu iz-
gelere 2
n2
deiik biimde balanabilir. 1 noktas
bu izgelere nasl balanmsa, 2 noktas da bu iz-
geye yle balanm olmal. Ayrca 1 ve 2 noktalar
arasnda bir kenar olabilir ya da olmayabilir. De-
mek ki,
|Fix(12)| = 2 2
n2
2
(n2)(n3)/2
.
izge says iin bugn bilinen en iyi yaklak
deer yle [H]:
45
Noktasz izgeleri Saymak

2
1
2
8 1 2 3 3 7 3 9
2 2
2 2
1 2
5
5 2
n
n n n
n
n n n n n n n n
O
n
)
*
+
,
-
.
+ + +
)
*
+
+
,
-
.
.
)
*
+
+
,
-
.
.
!
( )( )( )( )( )
/

46
izgeler Dizin ve Kaynakas
Kaynaka
[AZ] Martin Aigner ve Gnter M. Ziegler, Proof from THE BOOK, Springer
1999.
[BK] R. Balakrishnan ve K. Ranganathan, A Textbook of Graph Theory, Uni-
versitext Serisi, Springer 1999.
[B
1
] Bla Bollabs, Modern Graph Theory, Graduate Texts in Mathematics Se-
risi 184, Springer 1998.
[B
2
] Bla Bollabs, Random Graphs (ikinci basm), Cambridge Studies in Ad-
vanced Mathematics Serisi, Cambridge University Press 2001.
[CL] Gary Chartrand ve Linda Lesniak, Graphs & Digraphs (nc basm),
Chapman & Hall 1996.
[D] Reinhard Diestel, Graph Theory (ikinci basm), Graduate Texts in Mathe-
matics Serisi 173, Springer 2000.
[DS] A.G. Dirac ve S. Shulster, A theorem of Kuratowski, Indag. Math. 16
(1954) 343-348.
[GS] Branko Grnbaum ve G.C. Shephard, A new look at Eulers Theorem for
polyhedra, The American Mathematical Monthly 101/2, ubat 1994.
[JR] Svante Janson, Tomasz uczak ve Andrej Ruciski, Random Graphs,
John Wiley & Sons 2000.
[H] Harary, F. Enumeration of Graphs, Graph Theoryde, Reading, MA: Addi-
son-Wesley, 185-187, 1994.
[K] K. Kuratowski, Sur le problme des courbes gauches en topology, Fund.
Math. 15 (1930), 271-283.
[LLKS] E.L. Lawler, J.K. Lenstra, A.H.G. Rinnooy Kan ve D.B. Shmoys (editr-
ler), The Traveling Salesman Problem, John Wiley & Sons, Chichester,
1985.
[LR] C. C. Lindner, C. A. Rodger, Design Theory, CRC Press, Boca Raton
1997.
[RW] Ronald C. Read ve Robin J. Wilson, An Atlas of Graphs, Oxford Science
Publications 1998.
[S] Joel Spencer, The Strange Logic of Random Graphs, Algorithms and Com-
binatorics Serisi 22, Springer 2001.
[Th] C. Thomassen, Kuratowskis Theorem, J. Graph Theory 5 (1981) 225-241.
[Tv] H. Tverberg, A proof of Kuratowskis teorem, Graph Theory in Memory
of G.A. Diracta, (editrler: L.D. Andersen vb), North Holland, Amster-
dam, 1987.
[We] Douglas West, An Introduction to Graph Theory, Prentice Hall, Upper
Saddle River, NJ, 2001.
[Wi] R. J. Wilson, Introduction to Graph Theory, Longman, 1996.
Internetten
izgeler Kuram: http://www1.cs.columbia.edu/~sanders/graphtheory/
http://mathworld.wolfram.com/SimpleGraph.html
izge Says: http://www.research.att.com/cgi-
bin/access.cgi/as/njas/sequences/eisA.cgi?Anum=A000088
DIMACS, Center for Discrete Mathematics & Theoretical Computer Science:
http://www.dimacs.rutgers.edu/Challenges
Gezgin Satc Problemi:
http://www.ing.unlp.edu.ar/cetad/mos/TSPBIB_home.html
Hamilton izgeleri: http://www.ijp.si/vega/HtmlDoc/MAN-
UAL/HAMCUB2.HTM
http://www.ing.unlp.edu.ar/cetad/mos/Hamilton.html
Dizin
aacn merkezi, 19
aa, 19
boyama, 10, 27, 28
C
n
, 11, 29
ap, 31
izge, 9, 10, 11
patanlk problemi, 21
/(G), 27
derece, 12, 13, 17, 25, 36
dng, 11, 13, 15, 19
drt renk problemi, 27, 29, 86
dm, 11
dzgn izge, 31
dzlemsel izge, 10, 24, 26
E(G), 11
el skma teoremi, 25
en ksa kapsayc aa, 38, 39
eik fonksiyonu, 36
Euler izgesi, 14, 15
Euler Forml, 24
Euler turu, 12, 13, 14, 39
gezgin satc problemi, 37
graf, 9
Haluk Oral, 46
Hamilton turu, 32, 34, 37
iki kmeli izge, 21, 28
iki kmeli tamizge, 11
ikipara tamizge, 11, 18
Jordan Eri Teoremi, 24
K
n
, 11, 27, 41
K
n,m
, 11
kapsayc aa, 38
kenar, 11
kenar renk says, 27
komu noktalar, 11
Knigsberg kpr problemi, 13
ke, 11
mesafe, 31
Moore sabiti, 31
mkemmel eleme, 21
nokta, 9, 10, 11
nokta renk says, 28
orman, 19
Petersen izgesi, 29
Platon cisminin izgeleri, 29
Plya Saylandrma Yntemi, 16
Prim algoritmas, 39
Prfer dizisi, 20
Ramsey kuram, 41
Ramsey says, 41
Ramsey Teoremi, 41, 43
rastgele izge, 30, 34
Stirling forml, 33
tamizge, 11, 27, 35
tekdng 10, 13
tekpara izge, 11, 12, 17, 18
gen, 30,
V(G), 11
yaln izge, 10
0(G), 28
01(G), 27 Selda Kkifi
M
atematiin byk figrlerinden svire
doumlu Armand Borel Pazartesi gn
Princeton, NJde ld. 80 yandayd.
Kz Dominique Odette Susan lm nedeninin
kanser olduunu bildirdi.
leri Aratrmalar Enstitsnden profesr
olarak emekli olan Dr. Borel, kinci Dnya Sa-
vandan sonra deiik zamanlarda ve deiik
yerlerde matematiin geliimine derin etkisi ol-
mu iki matematiki grubunda nemli rol oy-
nad.
Savatan hemen sonraki yllarda, Dr. Borel,
aralarnda Jean Leray, Andr Weil, Henri Cartan
ve Jean-Pierre Serre gibi matematikilerin de bu-
lunduu ve kendilerini arka planda brakarak
Bourbaki adn alan bir Fransz matematiki gru-
buna yaknd. Bourbaki, 1870 Fansz-Prusya sa-
vanda grkemli bir biimde baarszla ura-
m bir generalin addr.
Bourbaki matematiin tm kavramlarn ye-
niden tanmlayarak matematie yeni bir ahenk ve
soyutlama dzeyi getirmek gibi zor bir grevi st-
lendi. Dr. Borel, Bourbakinin bu ura iin, g-
lerek, ikinci Fransz devrimi derdi.
Dr. Borelin katks, adn Norve matematik-
i Sophus Lieden alan Lie gruplarn yaam bo-
yunca incelemesinden ve bulduklarn matemati-
in dier alanlarna uygulamasndan kaynaklan-
maktadr. Lie gruplar baz srekli matematiksel
simetrileri ieren kmelerdir.
Lie gruplarnn modern matematikte gittike
daha nemli bir rol oynamasyla Dr. Borelin a-
lmalarnn ada matematiin geliimindeki et-
kisi de artmtr.
1960 ve 70lerde Dr. Borel, 1957-1970 aras
profesr olarak bulunduu Enstitde ikinci bir ma-
tematiki grubunun n saflarnda yer almtr. Bu
grup, Andr Weil dnda, Amerikal Robert Lang-
land ve Belikal Pierre Delignei de iermektedir.
Dr. Borel ve arkadalar, nemli lde Lang-
landstan esinlenerek, Lie gruplarnda kazandk-
lar bilgi ve sezgiyle saylar kuramnda derin ili-
kiler bulmaya yneldiler.
1991de Amerikan Matematik Topluluu
AMSnin Steele dln alrken yaplan sunu
konumasnda, Borelin almalarnn geni ap-
ta bir matematie uygulama alan oluturduu,
gzlem ve dncelerinin matematiksel etkinliin
ilgi oda haline gelen yaplara ve mekanizmalara
ieret ettii belirtilmitir.
1973te, Dr. Borel, sosyolog Robert N. Bel-
lahn Enstitye profesr olarak atanmas konu-
sunda Enstitnn yneticisi Dr. Carl Kaysenle
olduka grlt koparan bir tartmaya girien bir
grup akademisyenin ban ekti. Akademisyenler
hem Robert N. Bellahn uzmanln hem de bir
sosyoloji blmnn kurulmasn sorguluyorlar-
d. Sonunda Dr. Bellah Enstitye atanmad.
Armand Borel 21 Mays 1923te svirenin
Franszca konuulan kk bir kasabasnda, La
Chaux-de-Fondsda domutu. 1949da Zrihte-
ki svire Federal Teknoloji Enstitsnden me-
zun oldu ve 1952de Gabrielle Aline Pittetyle ev-
lendi.
Bir mzik olan Dr. Borel 1985ten
1992ye kadar leri Aratrmalar Enstitsnde
konser programlar dzenlemitir.
Ardnda eini, New Yorkta ikmet eden
kzlar Dominique ve Anne Christine Boreli b-
rakmtr.
47
11
Austos Pa-
zartesi gn
birok mate-
matiki elektronik posta
araclyla 20. yzyln
en nemli matematiki-
lerden biri olan Armand Borelin ldn duydu.
Armand Borelin matematiksel bulularndan do-
rudan ya da dolayl olarak, bilinli ya da bilinsiz
etkilenmeyen ada matematiki yoktur. Tm
matematikilere ba sal dileriz. MD
Aramzdan Ayrlanlar
Armand Borel
(1923-2003)
14 Austos 2003 tarihli The New York Ti-
mes gazetesinde Paul Lewis imzasyla aa-
daki taziye yazs yaymlanmtr.
B
irok matematiki gibi ben de Borelle yeti-
tim, ou zaman hangi Borelden szedildi-
ini bilmeden, Emile mi, Armand m? Emile
Borel Franszdr, Armand Borel svireli.
Doktora yllarmda, Armand Borelin Doru-
sal Cebirsel Gruplar (Linear Algebraic groups) ad-
l kitabn satr satr ve tekrar tekrar okumutum.
Hl bavuru kitabmdr.
Kendime doktora problemi olarak Borel altg-
ruplaryla ilgili bir problem semitim. Tez ho-
cam, bugn hl daha atm bir nseziyle, bu
problemin ok zor olabileceini, ama ayn nemde
bir baka problemden daha umutlu olduunu sy-
lemiti. Aynen dedii gibi kt. Borel altgruplary-
la ilgili problemin yant yirmi yl sonra bugn de
bilinmiyor.
Okulu bitirdikten birka yl sonra, bir meslek-
tamla aratrma yaparken, pek iyi bilmediimiz
Lie gruplar konusunda ok temel olduunu sand-
mz bir soruyu evremizde bulunan uzmanlara
sormu, hibirinden doyurucu bir yant alamayn-
ca, bunu bilse bilse Armand Borel bilir deyip hi
tanmadmz Armand Borele yazmtk. O za-
manlar elektronik posta daha yoktu. Ksa zaman-
da yant geldi. Bir buuk sayfalk bir mektuptu.
Sorduumuz soruya kesin yant veriyordu.
Aradan yllar geti, ama Borelsiz bir tek g-
nm gemedi diyebilirim.
Geen yl Eyll aynda stanbul Bilgi niversi-
tesinde dzenlediimiz bir konferansa Armand Bo-
rel katlmay kabul ettii zaman elim ayama do-
land. Yirminci yzyln matematiini bunca etkile-
mi bir matematikiyi arlamak gerekiyordu
Zayf, ask suratl, ok sert grnml, ak sa-
l bir adamla karlatm. ok az konuuyordu.
Sohbet konusu amak, hoa gitmek, sevilmek, esp-
ri yapmak, akalamak gibi kayglar yoktu. Soru-
lar da yantlar gibi birka szckten ibaretti. An-
lamsz, gereksiz, ze dokunmayan tek bir sz k-
myordu azndan. Sesi de ok tok ve ok gzeldi.
Ask suratlyd ama, glmeye yakn glmsemesi
ok itendi, sessiz sessiz glerken de ii hopluyor-
du. Ei Gaby de tam tersine her eye aan, neeli,
kahkahalar atan, ok candan bir insand. Gaby bir
konuyu yanl anladnda ve yanlnda srar etti-
inde, ben de bozuntuya vermemek iin ses kar-
madmda, Armand Borel ok sert bulduum bir
biimde eini uyaryordu. Gaby, bu azarlamalara
elli ksur yldan beri alm olmal ki umursam-
yordu bile, haaa, yle mi deyip daha da neele-
nerek konumasn srdryordu.
Gzel bir otelde yer ayrtmtm. Ayrca
niversite ofrl bir araba da tahsis etmiti. Buna
ok ard, Sahi mi, bu araba hep bizim, yle
mi? diye sorarak emin olmak istedi. Bat lkele-
rinde hocalar bu kadar itibar grmezler. Bir hafta-
dan fazla kalacaklard. Kaldklar srece stanbulu
o arabayla gezdiler.
Birinci gn konferans daha balamamt. stan-
bulu gezebilirlerdi. Hem ilerimin younluundan
hem de Borelden ekindiimden geziye katlmak is-
temedim. ofre ayrntl talimatlar vererek nereleri
gezdirmesi gerektiini syledim. Aksilik bu ya, daha
ilk gn arabalar trafik polisi tarafndan ekilmi,
sanki stanbulda ekilecek baka araba yokmu gi-
bi! ofr arabay almaya gidip geldiinde de Borel-
leri bulamam! Armand Borel beni arad. Can sk-
knd. Bulunduklar yeri rendim. Orada bekleme-
sini rica ettim titreyen bir
sesle. ofr aradm, Borel-
lerin bulunduu yeri syle-
dim. Uzun sre birbirleri-
ni bulamadlar. Armand
Borel yarm saat sonra be-
ni bir kez daha arad. Ar-
tk bekleyemeyecekleri-
ni, stanbula ofr
beklemek iin gelme-
diklerini syledi,
tam byle sylemese
de buna benzer bir
eyler syle-
mek istedii
belliydi. Kz-
gnd. San-
ki benim
herhan-
48
Aramzdan Ayrlanlar
Armand Borelin stanbul Maceras
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.
gi bir suum varm gibi bin zr dileyerek biraz da-
ha beklemelerini rica ettim. Sonunda bulutular.
Ben de bu vesileyle Armand Borelin ne kadar aksi
bir yal adam olduunu bir kez daha rendim.
Ertesi gn konferansta grdm kendisini. eki-
ne ekine hal hatr sordum. Otelden memnunmu-
lar. Her eye karn ok ho bir gn yaamlar. O
srada da ei Gaby arabayla stanbulu dolayordu.
Byk insanlar byk sayg gsterilerinden
holanmazlar. Bunu bildiimden kendisine olabil-
diince mesafeli davranyordum, nk kendisine
duyduum byk saygy sz ve hareketlerimle ifa-
de etmemem imknszd. Ama uzaktan da olsa bir
ihtiyac olup olmadn kontrol ediyordum.
Konferans pr dikkat izliyordu. Hibir ko-
numadan skld, dinlemeyi brakp baka eyler
dnd olmad. Sorular soruyor, yantlar veri-
yor, yorumlarda bulunuyor-
du. Her zaman olduu gibi
ksa ve net szlerle Bir
ara bir konumac bir soru
sorup sorunun ksmi yant-
n verdi. Borel bu yanta
at. Ban iki eline alp
oturduu sandalyede iki
bklm oluunu hi unuta-
mayacam. Yznde ner-
deyse ac eker gibi bir ifa-
de vard. Dnyordu...
Konferansta ok da gzel bir konuma verdi.
Konumasndan sonra le yemeinde Dorusal
Cebirsel Gruplar kitabn imzalattm kendisine.
Konumasn yazarsa bu konferansn yazlarn
kitap olarak basabileceimizi syledim. Bunu ya-
pabilmesi iin son ylarda yaplanlar gzden geir-
mesi gerektiini, bunun ok zaman alacan, by-
le bir sorumluluk alamayacan syledi. imdi an-
lyorum: Meer zaman yokmu.
Bir gece hep birlikte yemee gittik. Genel konu
matematikti elbette. Uzun uzun Bourbakiden s-
zetti. Nasl baladn, nasl yazdklarn, kimin
neyi yazdn, seminerlerini anlatt. Sz konusu
matematik olduunda heyecanla konuuyordu,
belki ikinin verdii rahatlk da vard... Kendisi de
Bourbaki ekibinde olduundan bu tarihi hikyeyi
yakndan dinlemek ok zevkliydi. Bir ara, kim ne
kadar kar karsa ksn, kim ne derse desin, Bo-
urbakinin kazandn, matematii kendi istedii
ynde deitirdiini syledi. Keke yanmzda ses
alma cihazmz olsayd, ama o zaman belki de bu
kadar rahat sohbet etmezdi.
Bir hafta boyunca Borellerle sadece konferansta
grtk. Araba sefalarna katlmyordum. Bunun
sululuunu duydum. Yanmda kendini rahat hisset-
tiini anladm, benim saygm da sevgiye dnyor-
du hzla, ama gene de ok yakn davranamyordum.
Telafi etmek iin evime davet etmeyi aklmdan geir-
dim ama o kadar byk bir matematikiyi hangi
sohbetimle, hangi bilgi birikimimle elendirecektim?
Uzun bir tereddtten sonra davetimi Borellere atm.
Hemen kabul ettiler, stelik seve seve geleceklerini
belli ederek Blmden dier arkadalar ve eleri-
ni de ardm ve sofray Trk yemek ve mezeleriyle
ve en gzel araplaryla donattm. ok ho bir ak-
am oldu. Matematikten pek sz edilmedi. Nerdey-
se otuz yldr grmediim,
daha o zamandan byk
matematiki olaca belli
olan lise arkadam Mark
Bergeri ok yakndan tan-
yormu, ondan her ikimiz de
sevgi ve hayranlkla bahset-
tik. Dnya ne kk! Trki-
yede bir yl geirmesi olasl-
ndan szettim, istedii ko-
nuda ders verebilirdi. Belki
bir yl deil ama birka ayl-
na seve seve gelmek istediini belirtti. Nesin Vak-
fndan, sanattan, edebiyattan, matematik blmn-
den bahsettik. Eski kitaplarn blmmze bala-
may teklif etti. Hem sviredeki evinde varm hem
de Amerikadaki. sviredeki kitaplar geldi. Ayrca
kitaplarla birlikte Nesin Vakfna bir de ba geldi.
Ama Amerikadaki deerli kitaplarn aldrtamadk.
stanbuldan ok mutlu ayrldlar, ok sevdiler,
sevindiler.
Yandan umulmayacak kadar dinti demek
doru olmaz. Dinti! Hem fiziksel hem de zihinsel
olarak yan belli etmiyordu. Demek ki sadece g-
rnrde yleymi.
Tm bunlar geride kald. Doann kendisine
ihsan ettii yetenei boa harcamayan ender insan-
lardan biri dnyamzdan geldi geti. Bundan by-
le, insanln en muhteem eserlerinden biri olan
matematie yapt olaanst katklarnda yaa-
yacak. Hakettii huzur iinde yatsn.
49
Aramzdan Ayrlanlar
50
A
rmand Borelle lk Karlamam. Armand
Borelin adn ilk kez matematikle ok cid-
di olarak ilgilenmeye baladm ortaokul
yllarmda duydum. Babamn ileri seviyede mate-
matik kitaplarndan oluan ok zengin bir ktp-
hanesi vard. Bo zamanlarmda o ktphaneyi ka-
rtrrdm ve bundan ok heyecan duyardm. Bir
mddet sonra orada bulduum Jacobsonun Soyut
Cebire Giri kitabnn birinci cildini, babamn da
tevikiyle okumaya baladm. Artk belli bal ce-
birsel yaplar hakknda temel bilgilere sahiptim ve
basit kantlar yapabiliyordum. Bu cebirsel yaplar,
zerlerinde tanml olduu cebirsel ilemin xy = yx
eitliini salayp salamadna gre abelyen veya
non-abelyen olmak zere ikiye ayrlyorlard. Ge-
nel olarak abelyen yaplar incelemek, rnek bul-
mak kolayd. Abelyen olmayan yap rnei elimde
yoktu. Bu sorunumu babamla paylatmda, ba-
bam bana belli bal matris guruplarn anlatm,
ve matris guruplarnn ok derin bir teorisinin ol-
duunu sylemiti.
Bylece, o sralarda, elime Armand Borelin,
bu konunun kutsal kitab olarak kabul edilen, et-
kileyici fakat bir o kadar da zor lineer cebirsel
gruplar zerine yazd kitab elime geti. Uzun za-
man, benim iin, Armand Borel o kitap (ve oto-
morfik L-fonksiyonlar zerine yazd bir makale)
demek oldu.
Armand Borelle kinci Karlamam. Armand
Borelle ikinci karlamam 1989da bir k gn
oldu. Ykseklisans yaptm niversite Noel tatili-
ne girmiti. O kadar ok kar yayordu ki, odam-
dan dar adm atmak bile istemiyordum. te by-
le bir akamst, kasabann ana caddesindeki ka-
felerden birinde akam yemei yemek iin birka
blm arkadamla birlikte karl yollara daldk.
Sokakta, o zaman hocalarmz olan Gerd Faltings
1
ve Frederic Biene
2
rastladk, yanlarnda yalca bir
adam da vard. Faltings ve Bien ellerinde koca ko-
ca tornavidalar, ngiliz anahtarlaryla yoldaki kar
ve buz nedeniyle aaca arpm bir arabann bagaj
kapan amak iin urayorlar, yanlarndaki
yalca adamn sylediklerini ellerinden geldiince
yapmaya gayret ediyorlard. O karmaa esnasnda,
orada bulunan yalca adamn mehur Armand
Borel olduunu Frederic Bien kulamza fslda-
m, ve kendisiyle ilk defa bu artlar altnda kar-
lamtm.
O karl k akamndan sonra, sadece bir kitap
ve bir makaleyle zdeletirdiim Borel, artk bir
kiilik olarak da kafamda yer etti...
Armand Borel Kimdir? Peki kimdir bu Ar-
mand Borel? 21 Mays 1923te svirenin Fransz-
ca konuulan Chaux-de-Fonds kasabasnda do-
mu, niversite lisans eitimini Zurichdeki Federal
svire Teknoloji Enstitsnde (Institut Federal
Suisse de Technologie) 1947de tamamlamtr.
Oradan Parise Fransa Bilimsel Aratrma Merkezi
(CNRS) kanalyla gelmi, doktorasn 1952de Pa-
ris niversitesinde tamamlamtr.
Meslek hayatnn ilk yllarnda, aralarnda
Andr Weil, Jean-Pierre Serre, Henri Cartan gibi
isimlerin de bulunduu ve kendilerine mizahi ola-
rak Nicolas Bourbaki adn taktklar bir matema-
tikiler gurubuna katlr. Bu grubun ideali, mate-
matii yeni batan bir btn halinde, son derece
soyut bir seviyede yazmakt. Bourbaki grubu, al-
malarnn rn olarak, u an standart referanslar
olarak kabul gren, Matematiin Temelleri ad al-
tnda pek ok cilt yaymlad.
Bu sralarda, Belikal matematiki Jacques
Titsle beraber, daha sonralar zellikle saylar te-
orisinde merkezi nemi olacak olan Lie gruplar ve
cebirsel gruplar zerine ok nemli ve temel al-
malar yaparlar. Borel ayrca, o yllarda, modern ce-
birsel geometrinin temellerinin atld, Alexander
Grothendieckin mehur seminerlerine de katlr.
Aramzdan Ayrlanlar
Armand Borel
lhan keda
*
/ ikeda@bilgi.edu.tr
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.
1 Mordell santn kantlamasyla 1986da Fields Madalyas ka-
zanm, mehur cebirsel geometrici. u an, Bonnda bulunan
Max Planck Matematik Enstits mdrdr.
2 MITden doktorasn yeni tamamlam, zeki bir cebirci. Daha
sonra matematii brakp, gneli Californiann Los Angeles
ehrinde bir patanlk brosu at! En son duyduum, bu
ite ok baarl olduudur...
51
stn yaratcl ve alkanl sonucu Borel,
1957de, Princetonda bulunan ve teorik bilim
merkezlerinin Olimpusu olarak kabul edilen me-
hur leri almalar Enstitsnde (Institute for
Advanced Study) profesr olur. Enstitde, Pierre
Deligne, Harish-Chandra, Robert P. Langlands,
Atle Selberg ve Andr Weil gibi, matematie ekil
veren matematikilerden biri olur.
Hint Mziinin Matematiksel Yaps. Tekrar
ykseklisans yaptm gnlere dnersek, o karl k
gnnden sonra, Borelle pek ok kez, niversite-
deki veya enstitdeki seminerlerde karlatm, an-
cak kendisiyle konuma frsatm hi olmad.
Doktoram aldktan birka yl sonra, Andr
Weilin yazd bir kitaptan esinlenerek Hindis-
tann yolunu tutmutum. Sanrm o sralarda And-
r Weil gibi Hindistana gidersem
onun gibi bir matematiki olurum
diye bir fikre sahiptim! Sonu ola-
rak, Hindistann ortasnda bulu-
nan Allahabad ehrindeki Harish-
Chandra Enstitsnde almaya
baladm. Harish-Chandra, bir
nceki Matematik Dnyasnda
tanttmz dahi Ramanujanla
birlikte, Hindistann yetitirdii
en byk matematikidir. Allaha-
badta doup niversite eitimini
bu ehirde ald iin, Hindistan
hkmeti, Bombayda bulunan mehur Tata Ensti-
tsne karde (ve ayn zamanda rakip) olacak,
Harish-Chandra adna matematik ve teorik fizik
konularnda ileri aratrmalar enstitsn Allaha-
bada kurmay zamannda kararlatrm.
Allahabad Hindular iin kutsaldr, nk Hin-
distanda kurumayan yegne iki nehir olan Ganj ve
Jamuna tam olarak Allahabad ehrinde bir araya
gelirler, ve bu Hindu inancnda ok nemlidir. a-
ltm Harish-Chandra Enstits, byke bir
kamps iinde, tam bu iki byk nehrin birletii
noktada kuruludur. Kamps ok gzel aalarla
ve rengrenk ieklerle bezenmi, bnyesinde cvl
cvl ten kular, pek ok ufak hayvan barndran
bir doal parktr adeta. almadan sonra, zellik-
le akamlar, hava serinlemeye ve gne alalmaya
balad saatlerde, kamps iinde yry yap-
mak ok houma giderdi.
Artk alkanlk haline getirdiim akam yr-
ylerimin birinde, gzel bir aacn nnde, stn-
de bu aacn Borel ailesi tarafndan dikildiini be-
lirten, altn sars bir plaket dikkatimi ekti (bota-
nik konusunda bilgim son derece zayftr, o neden-
le o aacn trn bilmiyorum.) Enstitde beraber
altm Dipendra Prasada bu grdm anlat-
tmda, Hint mziinin son derece matematiksel
bir yaps olduunu, bu nedenle Borelin Hint m-
ziine ok ilgi duyduunu, ve her yl Madrasda
yaplan mzik festivaline ailesiyle geldiini syledi.
Borel Hindistana bu vesileyle geldiinde de, belli
bal enstitlerde matematik seminerleri verirmi
ve bu enstitye de pek ok kez gelmi, aac da o
ziyaretlerinden birinde dikmi.
O enstitde bulunduum srece Borelin aac
bana arkadalk etti. Sk sk o aa-
cn altnda oturup, kimi zaman
heyecanl kimi zaman da hznl
dncelere daldm...
22 Eyll 2002. Son olarak Ar-
mand Borelle geen 2002nin
sonbaharnda, stanbul Bilgi Uni-
versitesinin dzenledii Lie grup-
lar zerine bir konferansta kar-
latm. Konferansn son gn, Al-
lahabadn dar ve tozlu sokaklar-
nn birinde bulunan, lo, kk ve
rutubetli ama ii tkabasa kitap dolu bir kitapdan
aldm yar-basit gruplar ve simetrik uzaylar ze-
rine yazd kitabn bana imzalamasn rica ettim.
O az bilinen Hint basks kitab grmekten Borel
mutluluk duymu, hayrete dm ve severek kita-
bm imzalamt.
Bu yazy yazarken o gn tm canllyla
anmsyorum. Borelin kitabm imzalad tarihi
biraz nce kontrol ettim. Tarih 22 Eyll 2002ydi.
Armand Borelin Matematie Katklar. Ar-
mand Borelin matematie katklarn birka sayfa-
da basite zetlemenin olanaksz olduunu belirte-
rek bu paragrafa balyorum. Borelin almalar
matematikte son derece merkezi bir konumdadr.
1948-1999 aras almalar Springer-Verlag tara-
fndan drt cilt olarak yaymlanmtr. Borelin ne
Aramzdan Ayrlanlar
52
kadar derin iler yaptn bir rnek vererek anlat-
maya alaym. Bu noktadan itibaren okurun bi-
raz cebir, biraz analiz ve biraz da saylar kuram
bildiini kabul ediyorum.
Bir F say cismi iin, O
F
, Fnin tamsaylar hal-
kasn belirtsin. Dedekind, Riemann !-fonksiyonu-
nu genelletirerek, F say cismi iin,
!
F
(s) := "
#
(1$1/N(#)
s
)
$1
fonksiyonunu tanmlar. Bu sonsuz arpm O
F
iin-
deki sfrdan farkl #asal idealleri zerinde tanm-
lanmtr ve Re(s) > 1 yar-dzleminde yaknsaktr.
!
F
(s) fonksiyonu tm kompleks dzleme meromorf
olarak devam ettirilebilir. Sadece s = 1 noktas, bu
fonksiyon iin basit kutup olur. Dedekind !-fonksi-
yonu adyla anlan bu fonksiyon saylar kuramnda
merkezi bir rol oynar.
imdi F say cisminin Q zerindeki derecesinin
n olduunu varsayalm. Bu durumda, farkl
%: F & Q gmmelerinin says ndir. Eer r
1
ile
%(F) ' R koulunu salayan gmmelerin says ve
2r
2
ile de %(F) ( R koulunu salayan gmmelerin
saysn gsterirsek, n = r
1
+ 2r
2
eitlii salanr.
F say cisminin nemli deimezlerinden biri
olan ve h
F
ile gsterilen snf saysn hesaplamak
genellikle son derece zordur. Bu ynde elde edilmi
(ve iyi bilinen) sonu Dirichletye ait u eitliktir:
Burada, )
F
ile Fnin diskriminantn, *
F
ile O
F
iinde X
N
= 1 koulunu salayan eleman saysn,
ve R
F
ile de Fnin reglatrn gsteriyoruz.
Armand Borel, SL
n
cebirsel grubunun belli
zelliklerini incelerken, F cisminin reglatr
R
F
ye benzeyen, ancak modulo Q
tanmlanm
Fnin yksek reglatrleri R
m
ler (m = 1, 2,) iin,
formln kantlar. Borelin bu sonucu, Dirich-
letnin snf says formlyle birlikte, Dedekind !-
fonksiyonlar zerine bildiimiz en derin sonular-
dandr.
Dikkate deer, ok enteresan bir nokta da, F
cisminin reglatr R
F
, belli logaritmik ifadelerin
yer ald bir kare matrisin determinantndan iba-
rettir. Dier taraftan, !
F
(2) deerini Borelin teore-
mi yardmyla hesaplamaya altmzda, R
1
yk-
sek reglatr katsaylar dilogaritmik ifadele-
rin yer ald bir kare matrisin determinantndan
ibarettir. Donald Zagier, Armand Borelin bu for-
mln iyice ilerleterek, son derece derin santlar
ileri srmtr.
Armand Borel, zamanmzn en nde gelen ma-
tematik figrlerinden biridir. Geride brakt eser-
ler pek ok matematikiye esin kayna olmaya de-
vam edecektir.

R m
m F F
r r m
+ +
+ +
)
1 2
1
1
1 2
/
( )( )
( ) , -
(mod ) Q

lim
s F
r r r
F F
F F
s s
R h
&
+
=
1
1 2
1
2
1 2 2
( ) ( )
/
,
-
* )
Aramzdan Ayrlanlar
Y
ale niversitesinde Armand Borel demek,
Andr Weil, Harish-Chandra ve Robert
Langlandsn da iinde yer ald kategori-
de olaanst matematiki demekti. Onun Linear
Algebraic Groups kitabn anlamam tam bir ylm
ald.
lerimin younluu ve uzaklk nedeniyle s-
tanbul Bilgi niversitesinin dzenledii matema-
tik seminerlerine katlamyordum. Ama, yaklak
bir yl nce semineri veren Armand Borel olunca,
i younluuna ve uzakla aldr etmeksizin s-
tanbul Bilgi niversitesine gittim. Seminer arasn-
da da tesadfen hocam kedann olu lhan ke-
dayla karlatm ve kendisiyle ayn konularda u-
ratmz anladm. Bunun sonucu olarak da bir-
likte yaklak bir ay ncesine kadar youn semi-
nerler yaptk. Bu seminerlerin yars Armand Bo-
relin teorisini anlamaya ynelikti.
Tm matematik dnyasnn ba saolsun ve
muhteem matematiki Armand Borelin topra
bol olsun.
Bar Kendirli / bkendirli@fatih.edu.tr / Fatih
niversitesi Matematik Blm retim yesi
Hz. Muhammetin peygamberliini aklama-
sndan yz yl sonra, 711de, slam mparatorluu,
douda in snrna ve Hindistann ilerine, batda
Kuzey Afrika ve Cebel-Ta-
rktan geerek Pirene sra-
dalarna dayanyordu. Bu
arada, stanbul kuatlm
(675-677), Dou ve G-
neydou Anadolunun bir
ksm fethedilmi, Kbrs ve
Sicilya alnmt. Emevi ha-
nedanl tarafndan am-
dan ynetilen devasa bir
imparatorluk oluturul-
mutu. Emevilerin Arap
olanlarla olmayanlara
farkl muameleleri Orta Asyada Ebu Mslim Hora-
saninin ynettii byk bir isyann kmasna ne-
den oldu. Bu isyan Basra civarnda balayan Abba-
soullarnn isyanyla birleerek Emevi hanedanl-
na son verdi (661-750).
slam dnyasna bilim, 750den
sonra, Abbasiler zamannda girmeye
balad. O tarihlerde, Basra blgesin-
den yaylmaya balayan ve slam ras-
yonalizmi olarak da bilinen Mutezile
(=ayrlanlar) tarikatnn Vasl bin Ata
gibi nderlerinin halife Mansura ve
ia imamlarna yakn olmalar, bu ta-
rikatn devlet ve halk tarafndan be-
nimsenmesine neden oldu. Dorunun
akl ve rasyonel dnceyle bulunaca-
n savunan bu akm slam dnyas-
na bilimin girmesine dnsel zemini
oluturmutur.
Abbasiler am yerine Badat ku-
rup bakent yapmlardr. Abbasi ha-
lifeleri Mansur, Harun Reit ve El-Mamun, Ba-
datta Darl Hikmet (Akln Evi) diye bilinen s-
kenderiyedeki Museum benzeri bir medrese kur-
up, byk bir eviri faaliyetine girimilerdir. lk
eviriler, Yunan dil ve kltrne vakf blgelerde-
ki (zellikle Cundiapur ve Gneydou Anado-
ludaki) Sryani ve Mecu-
siler (Harranl Tabit ibni
Kurra ve ocuklar gibi)
tarafndan yaplmtr. e-
viriler sadece Yunancadan
deil, Hinte, Pehlevice,
branice gibi dillerden de
yaplmtr. Bylelikle ge-
ni bir ktphane olua-
caktr.
Bu evirilerin eitli
kaynaktan yaplm olma-
sndan da anlalaca gi-
bi, slam matematii Yunan geleneinin bir devam
olmaktan ok, Yunan, Mezopotamya ve Hint ma-
tematiklerinin bir sentezidir. Say sistemleri, arit-
metik, trigonometri ve cebir daha ok Mezopo-
tamya ve Hint geleneklerine, geometri
ise Yunan geleneine dayanr.
750-1450 arasnda yaam elli ka-
dar matematiki-bilim adamnn ismi
ve almalar kalmtr zamanmza.
Unutmamak gerekir ki, o tarihlerde ya-
am olan bilim insanlarnn ou, za-
mann btn bilimleriyle uram, ya
da en azndan 3-4 bilim dalnda eser
vermi insanlardr. Bu elli kadar mate-
matikiden sadece beinin almalar
hakknda bilgi vereceim. Bu bize o
dnem matematii hakknda yeterli
bir fikir verecektir sanrm.
Muhammed ibni Musa al-Haraz-
mi (780-850)
Adndan, al-Harazminin zbekistann gne-
yinde doduu anlalyor. Yaam ve eitimi hak-
knda gvenilir bir bilgi yoktur elimizde. 810dan
sonra Badatta Darl Hikmetin ktphanecisi
olarak almaya balam ve drt kitap yazmtr.
53
Matematiin Ksa Bir Tarihi-III
nc Dnem: Hint, slam ve Rnesans Matematii (MS 500-1700)
Birinci Ksm: slam Matematii (MS 750-1450)
Ali lger* / aulger@ku.edu.tr
Muhammed ibni Musa
al-Harazmi adna eski
Sovyetler Birlii tarafndan
baslm pul.
* Ko niversitesi Matematik Blm retim yesi.
14. yy.dan kalma matematik kitab.
Bunlardan biri corafya, biri astronomi, biri arit-
metik, dieri de bir cebir kitabdr. Bu son ikisi
hakknda biraz bilgi vereceiz.
Al-Harazminin en nl kitab Al-Cebir ve Al-
Mukabeledr. ndirgeme ve denkleme manasna
gelen bu balk, daha sonralar Cebir (veya Algeb-
ra) olarak ksaltlacaktr. Al-Harazmi bu kitabnda,
ikinci dereceden bir polinomu katsaylarnn iareti-
ne gre alt deiik snfa ayrarak, her snf iin,
kklerin nasl bulunacan algoritmik bir yakla-
mla gstermektedir. rnek olarak, bizim bugn
x
2
! 10x ! 4 = 0 olarak yazacamz bir polinomu
x
2
= 10x + 4 eklinde yazmaktadr ve bu polino-
mun kklerini bulmak iin adm adm ne yaplma-
s gerektiini sylemektedir. Unutmamak gerekir ki
o tarihlerde henz negatif saylar kullanlmyordu
ve saylar uzunluk olarak dnlmekteydi. Msl-
manlar, burada sz konusu olan dnemde (750-
1450), bir istisna (Abu Waffa (940-998)) dnda,
negatif saylar hi kullanmamlardr. Al-Haraz-
minin, verilen bir polinomun kkn bulmak iin,
izlemi olduu yaklama gnmzde algoritmik
yaklam denmektedir; bu szck Al-Harazminin
ismi bozularak tretilmitir. Al Harazmi,
daha sonra, algoritmik olarak bulduu
kk geometrik olarak bularak yaptkla-
rn dorulamaktadr. Son olarak, kita-
bnda, bu yntemin miras hesaplarna
uygulamalarn vermektedir.
Bu kitap 1140larda Latinceye evril-
mi ve 1600lere kadar bat okullarnda
kullanlmtr. Kimilerine gre, cebirin
esas babas Diofantostur, Al-Harazminin
cebiri Mezopotamya matematiinden daha ileri d-
zeyde deildir. Bu da byk lde dorudur. Kimi-
leri de bu eserin tmyle orijinal olduunu savun-
maktadr. Ak olan bir ey varsa, o da bu eserden
sonra, matematikte cebir diye bir anabilim dalnn
ortaya kmasdr. nemli olan bir dier husus da,
kitabn algoritmik yaklam dediimiz yntemidir.
Al-Harazminin szn edeceimiz dier kitab
bir Hesap kitabdr. Kitabn Arapas gnmze
ne yazk ki ulamamtr, Latince evirisi elimizde-
dir yalnzca. Bu kitapta, Al-Harazmi bugn kullan-
dmz Hint-Arap rakamlar olarak bilinen 1, 2, ...,
9, 0 rakamlarn tantmakta, onlarla saylarn nasl
yazldn, toplama, arpma gibi ilemlerin nasl
yapldn anlatmaktadr. Burada sfr bir boluk
dolduran simge olarak kullanlmtr, say olarak
deil. Say olarak sfr ilk kez, 876da Hindistanda
kullanlmtr. Daha nce de kullanldna dair bil-
giler vardr ama herkesin hemfikir olduu tarih bu
tarihtir. Negatif saylarn da Hindistanda 620ler-
de kullanld bilinmekte ama az ok yaygn olarak
kullanlmaya balanmalar 1600den sonradr.
mer Hayyam (1048-1131)
Niabur da doan mer Hayyam, 1073den
sonra, sfahanda kurulan rasathanede, Seluk h-
kmdar Melik ahn mneccim ba olarak a-
lmaya balamtr. Zamanmza rubailerinden
baka bir cebir kitab ve astronomiyle ilgili al-
malarndan da baz ksmlar kalmtr.
Cebir kitabnda nc dereceden polinomla-
rn bir snflandrmasn yaparak ve konik kesitleri-
ni kesitirerek, bu polinomlarn kklerini geomet-
rik olarak bulmaya almtr. rnek olarak, x
3
+
ax
2
+ bx + c = 0 polinomunun kkn bulmak iin
x
2
= 2dy alarak 2dxy + 2ady + bx + c = 0 hiperbo-
ln elde eder. Bu hiperbol ile y = x
2
/2d parabol-
nn kesime noktalar bataki polinomun kklerini
verecektir. Bu almada nemli iki nokta, nc
dereceden bir polinomun birden ok k-
knn olabileceini anlam olmas ve
kkleri bulmak iin konik kesitlerini kul-
lanmas gerektiini grm olmasdr. Bu
da mer Hayyamn Apolyonusun ko-
nik kesitleri gibi zor bir konuya derinle-
mesine vakf olduunu gstermektedir.
mer Hayyam astronom olarak,
gzlem ve lmlere dayal, bir takvim
reformu yaparak, adna Celali takvimi
denilen yeni bir takvim hazrlamtr. Bir gne y-
ln 365,24219858156 gn olarak hesaplamtr.
imdi bilinen, bir yln 365,242190 gn olduu ve
her 70-80 senede bir virglden sonraki altnc ra-
kamn deitiini burada belirtelim.
arafeddin Al-Tusi (1135-1213)
Adndan rann Tus ehrinde doduu anlal-
maktadr. Muhtemelen Meedde yetimitir. am,
Halep, Musul ve Badatta matematik okutmutur.
nemli bir cebir kitabnn yazardr. Al-Tusi de,
mer Hayyam gibi nc dereceden polinomlarn
kklerini bulmak iin uramtr. Harazminin
izinden giderek, nc dereceden denklemleri 25
snfa ayrm, cebirsel bir yaklamla, bu denklem-
lerin kklerini bulmaya almtr. Bugnk yaz-
54
mer Hayyam
lmla, x
3
! ax = b gibi bir denklemin belli bir ara-
lkta zmnn olabilmesi iin, bnin x
3
! ax say-
snn maksimumu ile minimumu arasnda olmas
gerektii anlayan Al-Tusi, maksimumu ifadenin
trevinin sfr olduu yerde aramas gerektiini
anlamtr. Kimi yazarlara gre bu trevin kefidir.
Ne yazk ki o zaman bu kefin deeri anlalmam,
trevin farkna varlmamtr. Matematiin en
nemli keiflerinden olan trev, 1636da Fermat ta-
rafndan tekrar kefedilecek ve bu da, analitik ge-
ometriyle birlikte, kalklsn doumuna yol aa-
cak ve matematikte bir devrim yaratacaktr.
Nasireddin Al-Tusi (1201-1274)
Byk Tusi diye de bilinir. O devir slam dn-
yasnn en byk bilim adamlarndandr. Tus ve
Niapurda okumutur. Mantk, ahlak, felsefe,
astronomi ve matematik kitaplar yazmtr. Haya-
tnn nemli bir ksmn, Hasan El-Sabahn rg-
tnn merkezlerinden biri olan ve ok iyi bir k-
tphanesi olduu bilinen Alamut kalesinde aratr-
ma yaparak geirmitir. Bu kale
1256da Hlag Han tarafndan aln-
dktan sonra, Hlag Hann mnec-
cimba olmu, 1262den sonra da
Maragehde (Gney Azerbaycanda,
Tebriz civarnda) Hlag Hann em-
riyle kurulan rasathanede aratrma-
larn srdrm ve bir zi (Zi-i-lha-
ni) hazrlamtr. Zi bir tr sins cet-
velidir, astronomik hesaplar iin kul-
lanlr. Al-Tusinin astronomiyle ilgili almalar,
Batlamysten sonra, Copernicusun almalarna
kadar en nemli astronomi almalarndan biri
olarak kabul edilir.
Matematikte en nemli almas, dzlem ve
kresel trigonometriyle ilgili almalardr. Bu
eserden sonra trigonometri, astronomi iin bir ara
olmaktan kp, matematiin bir anadal olmutur.
Bunun dnda, Yunancadan eviri ok sayda ma-
tematik kitaplarna aklama ve yorumlar yazm
ve bir saynn ninci kkn bulmak iin almalar
yapmtr. Batl matematiki ve astronomiilerin,
eserlerinden en ok yararlandklar slam dnyas
bilim adamlarnn banda Al-Tusi gelir.
Cemit Al-Kai (1380-1429)
Kaanda (ran) domutur. Kaanda yetitii
anlalan Al-Kai, 1420den lene kadar, Ulu Bey
ve Kadzade ile Semarkandta Ulu Bey medrese-
sinde ve rasathanesinde almtr.
Timurlengin torunu olan Ulu Bey (1393-
1449) iyi bir matematiki, bilim bir hkm-
dard. O tarihlerde Ulu Beyin medresesinde za-
mann en iyi altm kadar bilim adam ders ver-
mekte ve aratrma yapmaktadr. Bu medrese, po-
zitif bilimlerin okutulduu ve bilimsel bir saygnl-
olan slam lkelerindeki son medresedir. Al-Ka-
i, Ulu Beyle beraber, Al-Tusinin zilerinden de
yararlanarak, Zi-i-Hakani olarak bilinen Ulu
Beyin zilerini hazrlamtr. Bu zite 1den 90 de-
receye kadar olan alarn, birer dakika arayla, si-
nsleri verilmitir. Bu da 60 90 = 5400 giri de-
mektir. Her ann sins, virglden sonra sekizin-
ci haneye kadar verilmitir. Ayrca bu zi, gne,
ay ve gezegenlerin konumu ve hareketleri hakkn-
da ayrntl bilgi ve gzlem tablolar iermektedir.
Al-Kai muhteem bir hesap yetenei olan mate-
matikidir. Yar ap 1 olan bir daireyi 32
28
=
805.306.368 kenarl bir okgenin iine oturtarak,
" saysnn virglden sonra 16 hanesi-
ni (10 ve 60 tabanl say sistemlerinde)
doru olarak vermitir. Bu rekor an-
cak 200 yl sonra krlabilecektir.
Al-Kai, ieriinin zenginlii, is-
patlarnn aklyla Ortaan en iyi
kitaplarndan biri olarak kabul edilen
Aritmetiin Anahtar balkl bir kita-
bn da yazardr. Ondalk kesirlerle
drt ilemin nasl yaplacan akla-
yan da Al-Kaidir. Al-Kainin lmnden sonra
Ulu Beye zilerini tamamlamasna ve gerekli
izahlarn yazlmasna, Al-Kai ve Kadzadenin -
rencisi olan, Ali Kuu yardm etmitir. 1449da
Ulu Beyin, devlet ileriyle uramyor, hayrsz
bilimle urayor diye z olu ve akrabalar tara-
fndan ldrlmesinden sonra, Ulu Beyin medre-
se ve rasathanesi de kmtr ve bylece slam
dnyasnn son nemli positif bilim merkezi sn-
mtr. Bu son ismi geen kiiler slam dnyasnn
matematiki diyebileceimiz son bilim adamlar-
dr. 1450den 1930-40lara kadar slam dnyasn-
da orijinal bir alma yapm ve matematiki diye
nitelendirebileceimiz bir kiinin ismi bilim tari-
hinde gememektedir.
Bu blm Mslmanlarn matematie katkla-
rnn bir deerlendirmesiyle bitireceim. Bu konuda
birbiriyle elien birok yarg olmas nedeniyle Ms-
55
Nasireddin Al-Tusi
lmanlarn matematie katklarn deerlendirmek
ok zordur. Bu katk kimi yazarlar tarafndan sfr-
lanrken, kimi yazarlar tarafndan da gklere kar-
tlmaktadr. Kimi yazarlara gre Mslmanlarn
matematie hibir katks olmamtr, btn yaptk-
lar bir buzdolab grevi grmekten ibarettir. Yu-
nanllarn piirdiklerini, Avrupallar onu yiyecek d-
zeye gelene kadar saklamlar, gn geldiinde de
Avrupallar onu alp yemilerdir. Kimilerine grey-
se, Mslmanlarn matematie ve astronominin ge-
limesine kapsaml zgn katklar olmutur; bugn
Batl bilim adamlarnn adn tayan birok teorem
veya sonu daha nce Mslmanlar tarafndan bu-
lunmutur. Grlen o ki,
a) Mslmanlar sulayp byttkleri aalarn
meyvelerini toplayamamlar; ve
b) Mslmanlarn bilime katklar yeteri kadar
aratrlp deerlendirilmemitir.
Bu yorumu yapanlarn ounlukla yine Batl
bilim tarihileri olduunu unutmamak gerek. Bil-
diim kadaryla, Mslman matematikilerin k-
resel geometriye, cebire, saylar teorisine, trigono-
metri ve astronomiye zgn katklar olmutur ve
bu katklar hi de kmsenecek llerde deil-
dir. Ayrca, insanln ortak rn olan bilimin
nemli bir halkas, eskiyle yeniyi balayan halkas
slam bilimidir. Bu halka olmadan, bilimin bugn-
k dzeye gelmesi herhalde mmkn olmayacakt.
Bir sonraki blme gemeden slam lkele-
rinde bilim niye kt, Batya bilim nasl girdi?
sorular hakknda birka sz sylemem gerekir. Bu
sorular, tek bir kiinin yantlayabilecei sorular de-
ildir; ancak geni ve ok ynl bir ekip bu sorula-
ra tatmin edecek cevap verebilir. imdi syleyecek-
lerim, baka biri iin, slam lkelerinde bilimin -
knn en derin nedenleri olmayabilir. Bu konu
ok tartlan bir konudur, bildiiniz ya da tahmin
edebileceiniz gibi.
a) Hal seferleri slam dnyasnda, bugn de
kanayan derin yaralar amtr. lk hal seferleri
srasnda yaplan byk katliamlar ve yamyamlk
olaylar, blge insanlarn derin bir aresizlik ve
bunalma sokmutur. Niin bu duruma dtkleri-
ni sorgulayan insanlar, slamn banda olduu gi-
bi, din duygularnn glendirilmesi, dini ve iman
iin lecek insanlarn yetitirilmesi gerektii kans-
na varmlar. mam Gazalinin grlerinin de et-
kisiyle, bu tarihlerde, 1100-1150 arasnda, slam
dnyasnda akli bilimlerden nakli bilimlere bir d-
n olmutur. Bu olay zerine, 1250lerden itiba-
ren balayan Mool istilas sonucu, eitim kurum-
lar ve ktphanelerin en nemlilerinin yok oluu-
nun eklenmesi, benzeri durumun Endlsn kade-
meli olarak Hrstiyanlarn eline dmesi sonucun-
da da olmas, bu geii kolaylatrm, derinletir-
mitir ve geri dnlmesi neredeyse olanaksz bir
noktaya getirmitir. Ancak hal seferleri ve Mool
istilas gibi derin izler brakan bir olay bu gidii ter-
sine evirebilirdi; bu da 1918de yaanan son ha-
l seferiyle yaanmtr. Atatrkn Hayatta en
hakiki mrit ilimdir, fendir; bunun dnda mrit
aramak, gaflettir, delalettir sz, nakli bilimler-
den akli bilimlere dn simgeler.
b) Medreseler slam dnyasnda daha ok
1150den sonra oalmaya balamlar ve nakli
bilim (ya da hayrl bilim) eitimi veren okullar
olarak oalmlardr. Osmanl mparatorluuna
Araplardan geen bilim gelenei akli deil, nakli
bilim geleneidir.
c) Medreseler, vakflara bal olmalarna karn
kurumsallap gelimemi, aksine her trl yenilie
kar kan, yobaz retim merkezi olmulardr.
d) Dini ve dini ulemay kendine ideolojik daya-
nak yapan ynetici snf, ulemay imtiyazl bir snf
konumuna getirirken, pozitif bilimlerle uraanla-
r ezmilerdir.
e) mtiyazl bir snf konumuna gelen, devlet ve
halk nezdinde byk bir saygnla erien ulema s-
nf, pozitif bilimlerin yeermesine, bu bilimlerle
uraan insanlarn toplum iinde saygn bir konu-
ma gelmelerini engellemek iin ak ve gizli her tr-
l abay gstermilerdir.
f) Dar bir ortamda yetien, dnya grnden
yoksun, lke ekonomisiyle kendi ekonomisini kar-
tran idareci snflar bilimle teknoloji arasndaki ili-
kiyi hibir zaman alglayamam, lkelerinin geri
kaldn ancak askeri yenilgilerden sonra kavraya-
bilmilerdir. Bu durumda, kkl reform yapmalar
gerekirken, dzen bozulur korkusuyla, tama suyla
deirmen dndrmeye almlar, orduyu dzelt-
mek iin birka yabanc uzman armakla yetin-
milerdir. slam lkelerinde, zellikle Trkiyede,
nakli bilimlerden akli bilime dn, 9. hal seferi
olarak nitelediim, btn slam lkelerinin Batnn
igaline urad, Birinci Dnya Savandan, zel-
likle 1930lardan sonradr. Bu lkelerde, bilimsel ge-
limeler ancak bu tarihten sonra, emekleye emekle-
ye de olsa, gelimeye balamtr. #
56
T
anyanlar iin o yalnzca Cahit Hocayd.
Hoca nitelemesine pek az insan onun ka-
zandrd saygnl kazandrmtr.
Hocal matematikle snrl deildi; sanatla, ya-
amla ve lmle ilgili fikirlerini de syler, en nemli-
si herkese dinletirdi. 1993te bir dersime davet etmi-
tim. 18-20 yalarndaki rencilerimin onu iki saat
boyunca en ufak bir sklma belirtisi gstermeden
hayranlkla dinlediklerini unutamyo-
rum. retmenlik (ya da rencilik)
yapan herkes bunu salamann ne ka-
dar zor olduunu takdir eder sanrm.
Konusunda dnyann saygn bi-
lim adamlarndan biriydi. 1989da
Kanadada bulunduum niversiteye
konferans vermeye gelen byk mate-
matiki Hollandal J. J. Seidel Trk
olduumu bildiinden, konumasnn
ortasnda bana dnerek heyecanla,
te bunlar Arf deimezleridir de-
miti. Bu konuda yazd iki makaleyi
de imzalayp Cahit Hocaya iletmem
iin bana vermiti.
Cahit Arf, 11 Ekim 1910da Sela-
nikte dodu. (Hocann, annesinin
Atatrkn annesiyle tantn anlat-
tn anmsyorum.) Balkan Sava s-
rasnda ailesi stanbula ger.
1919da Ankaraya geen aile, bura-
dan yine ksa bir zaman iin stanbula dndkten
sonra zmire yerleir. Cahit Arfn matematie ilgi-
si o yllarda balamtr, daha ilkokuldayken Pisa-
gor teoreminin geometrik ispatn anlamtr. spat-
ta izilen ekil bir eein kulaklarna benzetildii
iin, eskiler bu teoreme Eek Teoremi de derler.
Hoca anlarn anlatrken ayn ad kullanrd.
O yllarda Trk Liras Fransz Frank karsn-
da deerli olduundan Cahit Arfn babas onu lise
eitimi iin Fransaya gnderir. Yl 1926. ki yl
sonra mali nedenlerle Trkiyeye dner. Kazand
bir bursla bu sefer yksek retim iin Fransaya
tekrar gider ve Ecole Normale Suprieure iki yl-
da bitirir. Fransada kalabilecekken Trkiyeye d-
ner ve Galatasaray Lisesinde, yabanc bir retmen
600 lira aylk alrken, 60 lira aylkla retmenlie
balar. Bu idealizm karlksz kal-
maz ve stanbul niversitesinden
asistanlk teklifi alr ve kabul eder.
Ardndan, 1937de, doktorasn
yapmak zere Almanyaya Gttin-
gen niversitesine gider. Tez hoca-
s Hassedir. 1938de, imdi mate-
matikte Hasse-Arf Teoremi olarak
bilinen nl sonucu da ieren dok-
tora almasn bitirir. Hassenin
sraryla almalarna devam et-
mek iin bir yl daha Almanyada
kalr ve bu srada yine matematie
ok nemli bir katks olarak Arf
Deimezlerini bulur.
Cahit Hoca kinci Dnya Sa-
vann balamasyla stanbul
niversitesine dner. 1943te pro-
fesr, 1955te de ordinarys olur.
1962ye kadar stanbul niversite-
sinde alr. Bu arada Maryland
niversitesinde ziyareti profesr olarak bulunur
ve Mainz Akademisine ye seilir. 1963te ksa
bir sre Robert Kolejinde ders verdikten sonra
1966da ABDye gider, Princeton ve Kaliforniya
niversitelerinde alr. 1967de Trkiyeye dne-
rek Orta Dou Teknik niversitesinde grev alr.
TBTAKn kurulmasnda ok etkin rol oynar.
Gebzedeki Marmara Aratrma Merkezinin ku-
ruluunda da Cahit Hoca da vardr. Bir sohbet s-
57
Cahit Hoca
Haluk Oral* / oralh@boun.edu.tr
* Boazii niversitesi Matematik Blm retim yesi.
rasnda Gebzede temel atlrken cebinden kard-
madeni bir 2,5 liray temele attn glerek an-
latmt.
Orta Dou Teknik niversitesinde alrken
dnyadan kopuk bir bilim adam olmadn defa-
larca kantlar Cahit Hoca. 1976da, zamann h-
kmeti rektrle Hasan Tan atar. Tm OD-
Tnn itiraz ettii bu atamaya kar kurulan drt
kiilik icra komitesinde Hoca da yer alr ve a-
lmalara aktif olarak katlr. Prof. Dr. Uur Er-
soyun anlatt u an Cahit Arfn uzlamac, fa-
kat ilkelerinden taviz vermeyen bilim adam kiili-
ini ok gzel ortaya koymaktadr:
Bir gn Genelkurmay Bakannn bizi grmek
istedii haberi geldi. ODT sorununu bizden din-
lemek istiyordu.
Genelkurmay Bakannn odasna girdiimiz-
de biraz ardk. Oda 3-4 yldzl generallerle do-
luydu. Parti bakanlarna yaptmz gibi, OD-
Tdeki sorunu genel izgileriyle zetledik ve hare-
ketimizin siyasi bir nitelie sahip olmadn vurgu-
ladk. Konumam bittiinde oda derin bir sessizli-
e brnmt. Bu sessizlii Genelkurmay Baka-
nnn tok sesi bozdu:
! Hocam, benim anlayamadm bir husus var.
Bizim de niversitemiz var: Harp
Okulu. Orada hibir disiplinsiz-
lik yok, t kmyor. Sizde boyu-
na sorun kyor. Bunu anlamak-
ta zorluk ekiyorum.
Ne syleyeceimi arm-
tm. Verilecek yant belliydi ama
bu yant Genelkurmay Bakann
gcendirebilirdi. Bunu da kesin-
likle istemiyorduk. Ne yapaca-
ma karar verememenin skntsn
yaarken Cahit Hoca yardmma
yetiti.
! Uur, Sayn Bakann bu so-
rusuna ben yant vereyim. Paam,
nce bir soru soraym size. Harp Okulundan -
rencilere ne retilmesi gerektiini biliyor musunuz?
! Elbette biliyoruz, diyerek yant verdi Bakan.
Cahit Hoca son derece sakin, glmseyerek
devam etti.
! Bakn Paam, sorun buradan kaynaklanyor.
Biz renciye ne reteceimizi tam olarak bilmi-
yoruz. Daha dorusu emin deiliz. Eer retece-
imiz her eyden emin olsaydk, o zaman oras ni-
versite olmazd. niversite, tartarak gereklerin
arand bir kurumdur. Tartma olan yerde de so-
run kmas doaldr paam. (Cahit Arf Ansna,
Bilim ve Teknik, 363. saynn eki)
Cahit Arf 1980de emekli oldu ve stanbula
yerleti. Yaam dllerle doludur. 1948de nn
dln kazand, deiik niversiteler fahri dok-
toralar verdiler ve Fransadan 1994te
Commandeur des Palmes Acadmiques dln
ald. dl bahsini trajikomik bir alntyla bitire-
lim. Aadaki yaz Mecmuasnn 1 ubat 1949
tarihli saysnda A.H. imzasyla yaymlanmtr:
NN ARMAANI MNASEBETLE
Gazeteler Trkiyeye mahsus bir Nobel m-
kfatndan bahsediyorlar. Faydal bir hareket!
Bu sene mkfatlar verildi. ok gzel!
Biz bu hdise karsnda bir noktaya parmak
bastk: Juri Yahya Kemalin ruz bir iirini been-
mi. Demek ki yirmi be senelik edeb hayatmzn
kymeti sfr. Zira Yahya Kemal yirmi be sene ev-
velki bir devrin kymetidir.
Acaba 25 senenin edeb hayatnn kymeti ne-
den sfr? Bunun cevabn edebiyat deil, bilim
mkfatn kazanan etdn adn-
da okuyoruz:
Prof. Bay C. Arfn elstik
bir dzlemde sabit gerilmeli ser-
best snrlar olan denge durumla-
rnn belirtilmesi hakknda isim-
li etd!
Byle bir mellif [yazar] ismi
ve byle bir balk tayan bilim
mahsulnn ortaya atld mem-
leketin edebiyat ve iirinden
hayr beklemek, gz kr edilen
insann grmesini istemek deil
midir?
te byle... Yahya Kemale
58
Hocann yazs inci gibiydi.
Matematiksel
simgelerde gotik Alman harfleri
kullanrd.
veya dl jurisine atmak isteyen biri, bir bilim
adamnn almasn o bilim adamnn soyadna ve
almasnn balna gre deerlendirip yargla-
yabiliyordu o zamanlar. Ne kadar yol aldmzn
takdirini sizlere brakyorum.
Cahit Hocay 26 Aralk 1997de kaybettik.
Ama byk bir bilim adam olarak bize kattklar
yaamaya devam ediyor.
Benim amdan bu hikyenin bir de ikinci per-
desi var. Yl 1993. Heykeltra dostum Suat zy-
nme Marmara Aratrma Merkezine Cahit Ho-
cayla beraber gittiimi, kendisiyle uzun uzun soh-
bet ettiimizi anlatyorum. Suat zynm, Arfn
bir bstn yapma isteini dile getiriyor. Hocaya
yapacam ziyaretlerden birinde onu da gtrmeye
sz veriyorum.
Bazen cumartesi gnleri Cahit Hocaya gider-
dim. Bir gn ncesinden Gebzeden dnerken ara-
bada konuup, kararlatrrdk. Ertesi sabah evine
uramadan nce telefon ettiimde, telefonu ei Ha-
lide Hanm aarsa genellikle,
! Cahit Bey, bugn ok yorgun gelmeyin. im-
di telefonu ona vereceim. Gel dese bile ltfen gel-
meyin, derdi.
Sonra telefonu Hoca alr,
! Haluk bekliyorum, derdi.
Kvranarak,
! ey Hocam bir iim
kt da dediimde,
! Ne ii yahu! Daha dn
konutuk, der, bir an duraklar
ve, tamam, tamam anladm,
sonra grrz, diyerek telefo-
nu kapatrd.
Bazen de, hi telefon etme-
den, Halide Hanm iin elimde
bir buket iekle kapy alar-
dm. Bu oldubittiyi olgunlukla
karlar ve aymz demlerdi.
Aydnlar Dilekesini imzalad-
iin geceyars Hocay kara-
kola gtrmek isteyen polisler
de Halide Hanm engeline arp-
mlar ve Cahit Hoca ancak er-
tesi gn karakola gitmiti.
Sonu olarak Cahit Ho-
cayla Suat tantramadm.
Ama heykeltra dostum, Cahit Arfn hatra para-
sn yapt. Darphanenin 2001de koleksiyoncula-
ra sunduu Bin Yln Trkleri serisi kapsamn-
da baslan para,
15.11.2001 tari-
hinden beri teda-
vldedir.
Ouz Atayn
Cahit Arfa imzala-
d kitab Tutu-
namayanlar [Si-
nan Yaynlar,
1972]. Trk edebi-
yatnn erken yitir-
dii bir yazardr
Ouz Atay. Onu
1977de henz 43 yandayken kaybettik. Atay
1957de T naat Fakltesini bitirdi. Yazn dn-
yasyla ilikisi o yllarda balad. 1958-59 yllarnda
Pazar Postas dergisinde yazlar kt. 1975te r-
nek ald hocas Mustafa
nan konu alan kitab yaym-
land: Bir Bilim Adamnn
Roman Mustafa nan. Mus-
tafa nan, Cahit Hocann ya-
kn arkada ve takdir ettii bi-
lim adamlarndan biriydi. Ho-
caya nn dln kazan-
dran alma, Mustafa nann
bir kprnn neden ykldn
aratrrken yapt maketten
hareketle bulduu matematik
zmdr. Atay Bir Bilim
Adamnn Romann yazar-
ken Cahit Arfla uzun sylei-
ler yapm ve bunlara kitabn-
da bol bol yer vermitir. Kim-
bilir belki de Ouz Atay bu ki-
tab sylei yapmak iin ilk gi-
diinde gtrmtr Hocaya.
Ouz Atay, imzas en zor bulu-
nan yazarlardan biridir. Bu ki-
tab bana Cahit Arf vermedi;
Hocay kaybettikten birka yl
sonra bir sahafta buldum.
Oraya nasl gitti hl merak
ederim. "
59
Cahit Arfn 1947de Ankara niversitesi Fen
Fakltesi Yaynlarndan kan kitab ve
imzas
Cahit Arf Hatra Paras
G
een saymzda birbiriyle olduka ilintili
olan Menalaus ve Ceva teoremlerini ince-
lemitik. Bu iki teorem, btn temel ge-
ometri kitaplarnda birlikte anlatlr. Aada buna
benzer bir ikili olan Pappus ve Desargues teorem-
lerinin kantlarn vereceiz.
klid gibi byk bir matematiki olan Pappus
M. 300l yllarda skenderiyede yaad. Girard
Desargues (1591-1661) ise aslnda bir mimard ve
dolaysyla her iyi mimar gibi geometriyle de
ok ilgiliydi. Geometriye eski Yunan tarznn dn-
da bir yaklam getirdi. Desarguesa gre klid ge-
ometrisiyle aklanamayan ger-
ek geometrik/fiziksel durumlar
vard. rnein iki paralel doru
sonsuz uzakta bir yerde kesiiyor-
larm gibi gelir bize. Bu dnce-
den hareketle, Desargues modern
geometrinin douunu hazrlayan
izdmsel geometrinin temel-
lerini atm oldu. zdmsel ge-
ometride tm dorular kesiirler,
yani paralel doru yoktur.
Pappus Teoremi. A
1
, B
1
, C
1
ve A
2
, B
2
, C
2
noktalar dorusalsa ve A
1
B
2
|| B
1
C
2
ve B
1
A
2
||
C
1
B
2
ise A
1
A
2
|| C
1
C
2
dir.
Kant. ki dorunun bir O noktasnda kesiti-
ini varsayalm. A
1
B
2
dorusu B
1
C
2
dorusuna
paralel olduundan, A
1
B
2
O geni B
1
C
2
O ge-
niyle benzerdir. O halde B
2
O/C
2
O = A
1
O/B
1
O
oransal eitlii yazlabilir. Ayn ekilde, C
1
B
2
O
geni de B
1
A
2
O geniyle benzerdir. Demek ki,
B
2
O/A
2
O= C
1
O/B
1
O eitlii salanr. Bu iki eit-
lik taraf tarafa oranlanrsa A
2
O/C
2
O= A
1
O/C
1
O
oransal eitlii elde edilir. A
1
OA
2
as C
1
OC
2
asyla ayn olduundan A
1
OA
2
geniyle
C
1
OC
2
geni benzer olurlar. Bylelikle de A
1
A-
2
O as C
1
C
2
O asna eit
olur ki, bu da C
1
C
2
dorusu-
nun A
1
A
2
dorusuna paralel
olduunu gsterir.
A
1
B
1
C
1
ve A
2
B
2
C
2
doru-
larnn paralel olduu durumun
kantn okura brakyoruz. I
Teoremin en genel halini
aadaki gibi ifade etmek
mmkndr:
Genelletirilmi Pappus Teoremi. A
1
, B
1
, C
1
ve
A
2
, B
2
, C
2
noktalar dorusalsa, O
1
= A
1
B
2
!
B
1
C
2
, O
2
= B
1
A
2
! C
1
B
2
, O
3
= A
1
A
2
! C
1
C
2
ola-
rak tanmlanan noktalar da dorusaldr.
Desargues Teoremi. Aadaki ekilde grl-
d gibi, A
1
, B
1
ve C
1
noktalar dorusal olma-
yan nokta olsun. A
2
, B
2
, ve C
2
noktalar ise
A
1
A
2
, B
1
B
2
ve C
1
C
2
dorular birbirlerine paralel
ve A
1
B
1
dorusu A
2
B
2
dorusuna paralel ve A
1
C
1
dorusu A
2
C
2
dorusuna paralel olacak ekilde se-
ilen noktalar olsun. Bu durumda B
1
C
1
dorusu
B
2
C
2
dorusuna paralel olur.
60
Pappus ve Desargues
Teoremleri
Alpaslan Parlak*
aparlakci@bilgi.edu.tr
Geometri Kesi
* stanbul Bilgi niversitesi Bilgisayar Blm retim yesi.
C
1
B
1
A
1
O
A
2
B
2
C
2
Girard Desargues
Kant. A
1
C
1
C
2
A
2
bir paralelkenar olduundan
A
1
A
2
= C
1
C
2
dir. Benzer ekilde, A
1
A
2
= B
1
B
2
ve
dolaysyla B
1
B
2
= C
1
C
2
eitlikleri gerekleir.
Bylelikle, B
1
, B
2
iftiyle C
1
, C
2
iftinin oluturdu-
u kenarlar paraleldir ve, eit olduklarndan,
B
1
B
2
C
2
C
1
bir paralelkenardr. Bu durumda da
B
1
C
1
dorusu B
2
C
2
dorusuna paralel olur. I
Benzer ekilde bu teoremin de genel halini aa-
daki gibi ifade etmek mmkndr:
Genelletirilmi Desargues Teoremi. A
1,
A
2
,
B
1
, B
2
, C
1
, C
2
ve O noktalar O = A
1
A
2
! B
1
B
2
! C
1
C
2
olacak ekilde olsun. O
1
:= A
1
B
1
! A
2
B
2
ve O
2
:= A
1
C
1
! A
2
C
2
ve O
3
:= B
1
C
1
! B
2
C
2
ol-
sun. Eer O noktasyla (O
1
, O
2
, O
3
) lsnden
herhangi iki nokta bir doru stndeyse lnn
dier noktas da ayn doru stndedir.
Genelletirilmi Pappus ve Desargues teorem-
lerinin kantn bir baka sayda grrz. "
61
B
1 B
2
C
1
C
2
A
1
A
2
Dzeltme ve zr
2003-Ide sorduumuz 2003-IIde yantlad-
mz[ dndmz] Morleyin Teoreminin
kantnda birok okurumuzun da dikkatini ek-
tii gibi iflah olmaz bir hata var. Teoremin kan-
t sandmzdan ok daha zor ve uzunmu.
Bu konuda olduka geni bir literatr var.
Bir sonraki saymzda Morleyin Teoreminin
doru bir kantn vereceiz. Okurlarmzdan
zr dileriz.
Geen saymzn 76nc sayfasnda, dzlemde
nceden belirlenmi iki noktaya olan mesafelerinin
karelerinin toplamnn sabit olduu noktalar k-
mesinin elips olduunu sylemitik. Yanl deil
ama yanl anlamalara yol aabilecek bir ifade.
Bylece elde edilen ekillerin elips olduklar doru,
ancak bunlar ok zel elipsler, adna ember deni-
lenlerden!.. Kantlayalm bunu. Sabit noktalarm-
za A ve B diyelim. Demek ki A ve Bye olan mesa-
felerinin karelerinin toplamnn sabit olduu nok-
talar kmesini aryoruz.
Dndrerek ve teleyerek A ve Bnin x ekseni
zerinde ve (0, 0) noktasna gre simetrik oldukla-
rn varsayabiliriz. Demek ki, belli bir a > 0 iin, A
= (#a, 0) ve B = (a, 0). Sabit mesafeye r
2
diyelim.
[(x+a)
2
+ y
2
] + [(x#a)
2
+ y
2
] = r
2
denklemini sala-
yan (x, y) noktalarn aryoruz. Soldaki terimi aar-
sak ve gereken sadeletirmeleri yaparsak,
x
2
+ y
2
= r
2
/2 # a
2
denklemini elde ederiz ki, bu da (0,0) merkezli
yarapl emberdir. (Eer r
2
$ 2a
2
ise Yoksa bokmeyi elde ederiz.)
Dorusu bu ekillerin elipsten ziyade ember
olabilecekleri aklmza gelmemiti, bizim iin de
srpriz oldu. Bu noktaya dikkatimizi eken mate-
matik retmeni Sayn mer Kepekiye teekkr
ederiz.
imdi sorumuz daha ilginleti:
Elipsin tanm yukarda verildii gibi deildir
ama yakndr. Dzlemde, belirlenmi iki noktaya
olan mesafelerinin toplamnn sabit olduu nokta-
lar kmesine elips denir.
Yukardaki soruya bir soru daha ekleyelim:
r a
2 2
2 / #
ember, Elips ve eitlemeleri
ember Gene ember Ya bu ne?
P
r
A
P
a
A
b
B
P
A
b
B
c
C
a
Verilen bir A noktasna
uzaklnn karesi sabit
(r
2
) olan noktalar (P)
kmesi bir emberdir.
Verilen A ve B nokta-
larna uzaklklarnn
karelerinin (a
2
ve b
2
)
toplam sabit (r
2
) olan
noktalar (P) kmesi de
bir emberdir.
Verilen A, B ve C nok-
talarna uzaklklarnn
(a
2
, b
2
ve c
2
) toplam
sabit (r
2
) olan noktalar
(P) kmesi nedir?
ember Elips Ya bu ne?
P
r
A
P
b
a
A B
P
A
b
B
c
C
a
Verilen bir A noktas-
na uzakl sabit (r)
olan noktalar (P) k-
mesi bir emberdir.
Verilen A ve B nokta-
larna uzaklklarnn (a
ve b) toplam sabit (r)
olan noktalar (P) k-
mesi bir elipstir.
Verilen A, B ve C nok-
talarna uzaklklarnn
(a, b ve c) toplam sa-
bit (r) olan noktalar
(P) kmesi nedir? Ad
var mdr? Byle bir
erinin sivri bir nok-
tas olabilir mi? "
?!
A
ada resmini grdnz tipten sorularla
tantmda lise 1deydim. Bir derginin ka-
pandayd. u an elinizde bulunan dergi-
nin ilk saysnn kapanda... Soru da, artk ara-
mzda olmayan Hseyin Demir hocamzn
aadaki sorusuydu. Lise alarmda hibir soru-
yu zdmde bu kadar sevindiimi anmsamyo-
rum. Daha sonra bu tarz baka sorular hazrlama
ve zme hevesine kapldm.
Bu yazda, Hseyin Demir hocamzn bu soru-
sunu zp, bu sorudan hareket ederek nasl ba-
ka sorular reteceimizi greceiz.
Hseyin Demir Hocamzn Sorusunun z-
m. CA dorusu zerindeki bir E noktas iin
CDE ikizkenar geni oluturulursa, kolayca g-
rlecei zere, EDB geni tepe as 60 derece
olan bir ikizkenar gen, yani ekenar gen olur
(nk EBC geninin alarnn toplam 180 ol-
mal). te yandan, m(EBA) = 50 = m(EAB) oldu-
undan (nk EAB geninin alarnn toplam
180 olmal). BEA geni de ikizkenar olur. Dola-
ysyla DEA geni de tepe as 20 derece olan bir
ikizkenar gen kar. Buradan m(BAD) = 30 ola-
rak bulunur. Hseyin Demir hocamzn sorusu -
zlmtr.
Baka Sorular retme
Sorunun zmnde can alc nokta, EDB -
geninin ekenar kmas ve m(EBA) = m(EAB) eit-
lii. O halde ilk verilen sorudaki a deerlerini
EDB geninin ekenar kmasn ve m(EBA) =
m(EAB) eitliini bozmayacak biimde deitirir-
sek, o zaman deiik (gibi gzken) bir soru re-
tiriz. Aadaki ekilde, !, ", # ve $ alar nasl bir
iliki iinde olmallar?
Her eyden nce, BD = DE = DC olmak zo-
runda olduundan, BDC ikizkenar bir gendir,
yani # = ! olmaldr. Buradan kolaylkla $y he-
saplayabiliriz: EDC ikizkenar geninin D as
360 (180 % 2!) 60 = 120 + 2! olduundan, $
= 30 % ! olmaldr. te yandan, BEA geninin A
as ABC genine gre hesaplandnda, ! + " +
# + $ = ! + " + ! + (30 % !) = 30 + ! + "ya eit-
tir. Demek ki 60 % " = 30 + ! + " olmal, yani " =
15 % !/2 olmal. Saylar tam ksn diye ! yerine
2! alalm ve tm deerleri tekrardan hesaplaya-
lm: " = 15 % !, # = 2!, $ = 30 % 2!.
62
Soru Yaratma Sanat
Mustafa Yac / yagcimustafa@yahoo.com
x
20
10 10
10
A
B C
60
20
50
E
B
10
60
x
A
D
10
20
10
C
E
A
C
B
60
60-"
60
"
! #
D
x
$
$
60-"
E
60
45+!
B
C
A
x
15!
60
2! 2!
D
302!
302!
60-"
! < 15 olmak zere ! ne olursa olsun, yukar-
daki kanta gre, aadaki ekilde x = 30, y = 105
% !dr. Biz buna ilk sorduumuz sorunun modeli
diyeceiz.
Siz de benzer ekilde aada verdiimiz
soruyu zerek her eklin kendine ait modelini -
karabilirsiniz. Bir soruyu zp, modelini kar-
may rendikten sonra ileride bir modelden ba-
ka bir modelin nasl tretildiini de greceiz.
Bylelikle bu tip problemler artk problem ol-
maktan kacak. &
Yalnz yukardakilere benzemeyen hazrlad-
m bir soru var ki, onu sizlerle paylamadan ge-
emeyeceim:
63
A
B C
D
15!
2!
302!
2!
x y
A
x
D
54
6
C B
48
12
x
14
64
12
14
x
68
8 8
44
x
18
99
9
30
x
34
30 47
17
12
6
x
9
6
x
6
18
12
6
Yeni Sezonda,
Yeni Programlarla,
Yeni Salonunda
Dolapderede
Sevgili Deniz,
Sorduun soruyla urayorum. Gecenin saba-
ha yakn saatleri... Birok yol denedim, daha da
deneyeceim. Umutsuzlua kaplmadan... Oysa ne
kadar rahattm retmenim u soruyu zebilir
misiniz? dediinde. Daha nceden tandm, -
zmn hemen grebileceim bir sorudur diye d-
nmtm. Olmad. O andan beri urayorum.
Yolda yrrken, yemek yerken hep sorduun soru
vard aklmda. Evdekiler hemen anladlar bir ma-
tematik sorusunu misafirlie getirdiimi.
zm sen de en az benim kadar merak edi-
yordun. Matematik retmenlerinin yetenek ve
bilgisini lmek iin soru soran rencilerden ol-
madn biliyorum. Sakn yanl anlama, retme-
ni snamak iin soru soran rencilere, mesleimin
ilk yllarn saymazsak, hi tepki gstermedim. Ben
de rencilik yllarmda nedense bu oyunu oyna-
maktan holanrdm. Bu oyunu ekici klan neydi
bilmiyorum. Belki de gnlerce urap altndan
kalkamadm problemleri bir rpda zyor ol-
malarn kskanrdm. Acaba her soruyu zebile-
cekler miydi? Zor olduunu dndm sorular
bulup matematik retmenlerini tek tek dolat-
m hatrlyorum. Matematii sevmeden retmen-
lik yapanlar soruya yle bir gz atp, Gereksiz
bir soru! diyerek geitirirlerdi. Kimisiyse zmek
iin urar, bir yere kadar gelip taklrlard. Ardn-
dan da, kaybeden birinin ezikliiyle, Bu akam bi-
raz daha uraaym, zm yarn getiririm der-
lerdi (sanrm bugn benim iin de durum buydu!)
Kimileriyse yle yapsak nasl olur? gibi soru-
larla zme beni de ortak ederlerdi. Onlarla bir-
likte, bilinenle bilinmeyen arasndaki o zorlu yol-
culuu ne severdim. Hi unutmuyorum, bir ret-
menime daha nce zerinde olduka uratm bir
limit sorusu sormutum. lk adm olarak deiken
deitirme yntemini uygulad ama belirsizlik de-
vam ediyordu. kinci kez deiken deitirmeyi
nerdim. Birka adm sonra soru nmzde diz
kp beyaz bayrak sallamaya baladnda, -
retmenimin bravo, ok gzel, tebrikler sznden
duyduum mutluluu dn gibi anmsyorum. Belki
de matematii bylesi retmenlerimin sayesinde
daha ok sevdim. Onlar problem zmeyi kendi
bana bir ama deil, bir renme ve retme ara-
c olarak gryorlard. O yzden zaman zaman so-
ruyu zememi olmalar, kmaz sokaklarda sk-
p kalmalar onlara olan saygm hi azaltmazd.
nk onlar iin bir problemle uramak bir tr
kaybetme ya da kazanma sorunu deildi.
Mutlaka herkes problemin ah damarna basp
sonucu bulmak ister (ah! ben de u an o ah damar-
n bir bulabilsem!) Zor bir soruyu zmenin ver-
dii haz matematii seven biri iin kmsenmeye-
cek bir doyumdur. Ancak ou renci (hatta ret-
men) eitim sisteminin ezberci yapsndan, test z-
me alkanlndan, dnmeye, aratrmaya, kefet-
meye nem vermiyor. Oysa matematiin ok sayda-
ki amalarndan biri de insanlarn soyut dnebil-
me yeteneini gelitirmektir. O yzden diyorum ki
sevgili Deniz: lkinde, ikincisinde, ncsnde baa-
rl olamasak da tekrar tekrar denemeliyiz. Tekrar
dene, yine yenil, bir daha dene daha iyi yenil szn-
de olduu gibi ben de u an yenile yenile deniyorum.
Mektubuma ksa bir sre iin ara vermek zo-
rundaym. nk aklma alar 24 ve 30 derece
olan gende (hatrlarsn sanrm) sins teoremini
uygulama fikri geldi.
Ah! Sevgili Deniz yine olmad, karma olduk-
a karmak bir trigonometrik denklem kt. im-
dilik braktm...
...
Bir anlamda biz retmenlerin yaam Edip
Canseverin Sordular/Sorular benim insanlarm-
dr dizesinin bir izdm. Bu izdmde zlen
ya da zlemeyen sorular, sevinler ya da dk-
rklklar, retmen soruyu zd sesi ya da
64
Denize Mektup Var
Cevapsz sorunun boynu bkk kalr
Hemen anlar yetim olduunu
Metin Altok
A
C B
24 D
30
x
AB = DC ise x ka derecedir?
Aaa retmen soruyu zemedi sessizlii hep ol-
du, hep olacak.
...
Sevgili Deniz, artk gn aard. Sorun yine g-
ne yetim olarak giriyor. Umarm sen zmsn-
dr. Ben u an problemi ve kendimi dinlendirebil-
mek iin byklerin yastna dan dne
uyarak biraz uyku diyorum.
Sevgiler.
Ali Torun
Bu Mektuptan Bir Hafta Sonra...
Deniz, sorduun soruyu bu gecenin sabaha ya-
kn saatlerinde zdm. u an soruyu zmenin
doyumsuz hafiflii iindeyim. Hatrlarsan geen
hafta daha basit, benzer bir problem bulmaya al-
mtk. te, biraz nce aklma alar 72, 72 ve 36
derece olan gende uygulananlar geldi. O proble-
min zmn bu soruda kullanmak ie yarad.
Sorunun zmn aada veriyorum. Daha basit
bir zm bulduunda bana iletirsen sevinirim.
zm: Bden ADye BE dikmesi inelim. BE =
EF olacak ekilde BEyi uzatalm. Kolayca grle-
cei zere, ABF geni ekenar olacaktr. Demek
ki, m(DBF) = m(BFD) = 36.
BC zerinde BF = BG olacak ekilde G nokta-
s alalm. BGF geni ikizkenar olduundan,
m(BGF) = 72.
BDF geni de ikizkenar olduundan, m(BFD)
= 36 ve m(FDG) = 72 olur.
Son iki sonutan FDG geninin ikizkenar ol-
duu kar. O halde FG = DF = BD = BG ! DG =
DC ! DG = GC, dolaysyla m(GCF) = m(GFC) =
36dir. Demek ki BFC geni ikizkenardr. Bun-
dan AF = BF = FC kar, yani AFC ikizkenardr ve
taban alarnn lleri 66ar derece olur. Bun-
dan da m(BCA) = 66 ! 36 = 30 bulunur. I
A.T. "
Tuhaf bir rastlant olarak ayn soruya drt -
zm daha aldk. nc zm yukardaki z-
mn ayns. Onlar da yaymlyoruz. MD
65
A
C
B
30
30
24
36
36
G D
F
E
24
36
36
72
12
A
B C
D
30
x 24
SORU:
m(CBA) = 24
m(BAD) = 30
AB = DC ise
m(ACB) = x = ?
A
C B
E
F
D
30
30
66
x
36
36
18
24
36
36
24
72
18
54
zm 1:
Mustafa Yac
ABF ekenar geni olu-
turulur. BF doru paras BD
kadar uzatlp BEC ikizkenar
oluturulur. Buradan EFDCnin delto-
id olduu grlr.
CE = CF = CD = AF olduundan x = 30dir.
P
24 24
12
18
A
36 E
24
18
F
24
18
C
x 24
30
30
30
24
D
B
ABDE paralelkenar ile EDCF ekenar drtgenini oluturalm.
imdi de PDE ekenarn oluturalm. PDC ve PEF ikizkenarla-
r olutu. m(ABC) = m(APC) = 24 olduundan APFC kiriler
drtgenidir. O halde x = m(DCP) = m(ACP) = 48 18 = 30dir.
zm 2: Hasip Ylmazolu
B
36
24
30
66
30
x
36
P
12
36
24
36
D
A
C
E
nce BDE ikizkenarn sonra DEP ikizkenarn oluturalm.
BEP ikizkenar ve BDE ile EPC e genleri olutu. ABE
ekenar gen olacandan AE = EC olur. O halde x =
m(ACE) = m(BCE) = 30dir.
zm 3:
Mustafa Yac
x
36
24 48
R
36
72
66
30 30
A
C
D
24
36
72
B
108 108
K S
zm 4: Mustafa Yac
Dzgn bir KSRDB begenini ize-
lim. B ile PRyi birletirelim. [BD
n ile [SR nn kesiim noktasna
C diyelim. Tm a deerlerini ekle
yazn. imdi bir kenar BR olan
ekildeki gibi ABR ekenarn
oluturalm. AD ekenarn aortay
dorultusundadr. te oluan ABC
geni sorumuzun kendisidir.
N
e i yaptm sorulduunda matematiki
olduumu sylerim elbet. Karmdakinin
az da olsa bilim merak varsa (ya da t-
myle laf olsun diye), ikinci sorusu matematiin
hangi dalnda altm olur. Topoloji diye
yantladmda karmdakinin yznde beliren so-
ru iaretini artk kanksadm.
Topoloji matematiin bir daldr ve sanlabilece-
i gibi toporafyayla e anlaml degildir. Toporafya
bir corafi alandaki dalar, rmaklar vs. tarif eder.
Topolojinin ne olup olmadn anlatmak iin
verilen tipik rnek sapl bir kahve kupasnn d y-
zeyiyle bir simidin d yzeyinin bir anlamda ayn
olduudur. Eer kahve kupas slak kil-
den yaplm olsayd, sapna fazla do-
kunmadan kalan ksmn rahatlkla
eip bkp ovalayp dzletirerek ku-
pann tmn bir simit ekline sokabi-
lirdik. Topoloji iin nemli olan nokta,
karlatrdmz bu iki yzeyin her
ikisinde de sadece bir delik olmasdr.
(Elbette tm amuru bir topak haline
getirip bu delikten kurtulabiliriz ama
bu hareket srekli olmad iin topo-
lojik deildir.) Kupann iine doru
olan derinliin ya da eriliin topolojik
olarak hibir nemi yoktur.
Tamam da, nasl oluyor da byle
basit bir amur oyunu matematiin bir dal olma-
ya hak kazanyor? Hikye, Eulern 1736da yazd-
bir makaleyle balar. Euler bu makalede Knigs-
berg isimli bir ehirdeki yedi kpry hepsinden
sadece tam bir kez gemek kouluyla dolamann
mmkn olmadn gstermitir (bknz. sayfa 13).
Bu soru aslnda topolojik bir sorudur, nk rne-
in kprlerin byklnn ya da birbirlerinden
uzaklklarnn sorunun zmyle hibir ilgisi yok-
tur; nemli olan kprlerin ve onlar birbirine ba-
layan yollarn ehir iindeki konumudur.
Matematik tarihinde topoloji adna ikinci geli-
me yine Eulere aittir. Bir dbkey okyzl iin
Euler 1752de u nl forml yaymlamtr: k-
elerin says kenarlarn says + yzlerin says =
2. (Bu formln sa taraf n delikli bir dbkey
okyzl iin yanltr ve 1813te svireli matema-
tiki Lhuilier tarafndan sa taraf 2 ! 2n olarak d-
zeltilmitir). Bu forml topolojik bir yapnn dei-
mez bir zelliinin ilk rneidir (bknz. sayfa 24).
Topoloji szcn ilk kez 1847de Alman
matematiki Listing kullanmtr. Listingin topo-
lojik fikirleri Gauss sayesinde gelimesine karn
Gauss bu konuda yayn yapmamtr. Yine
1861de Listing, yzeylerin balantl
olup olmad hakknda yazd maka-
lede Mbius eridinden (Mbiusden
drt yl nce) szetmitir. Uzun ince
bir eridin iki ucunu, ulardan sadece
birini 180 derece kvrp kar uca ya-
ptrarak elde edilen yzeyin ismi M-
bius erididir (yandaki ekil). Bu yze-
yin zellii tek yzl olmasdr ve bu
da topolojik bir zellliktir.
Gnmzde topolojinin nokta-k-
me topolojisi, cebirsel topoloji, alak-
boyutlu topoloji, differensiyal topoloji,
geometrik topoloji gibi birok altdal
allmaktadr. Bu konular birbirleri-
ne yakn olmakla birlikte, problemleri ve teknikle-
ri byk eitlilik gsterebilir. Yukarda verdiim
rnekler sadece yzeylerle (iki boyutlu) ilgili oldu-
u iin anlamas kolaydr. Topolojinin esas prob-
lemleri ve daha byk boyutlarda ortaya k-
maktadr. Hatta sonlu boyuttaki bir topoloji prob-
lemi bazen sonsuz boyutlu uzaylarn analizi saye-
sinde zlebilmektedir. rnein 1982de Donald-
son drt boyutlu klid uzaynda sonsuz tane dei-
ik differensiyal yap olduunu bu yolla gstermi-
tir. Bu zelliin sadece drt boyutlu klid uzayn-
da ortaya kmas ayrca ilgin. "
66
Topoloji Nedir?
Burak zbac*
bozbagci@ku.edu.tr
T
poloji Kesi
* Ko niversitesi Matematik Blm retim yesi.
Bu yazda, gerel saylarn karma altnda ka-
pal ve bo olmayan, yani
her x, y ! A iin x " y ! A
zelliini salayan A # R altkmeleriyle ilgilenece-
iz. Bu tr gerel say kmelerine Rnin toplamsal
altgrubu denir. Toplamsal altgrup yerine, daha
ksa olsun diye grup szcn kullanacaz.
Hemen birka (toplamsal) grup rnei verelim.
rnekler: {0}, Z, Q, R kmelerinin herbiri bi-
rer gruptur. Eer x ! Z bir gerel sayysa, A = xZ
= {xn : n ! Z} bir gruptur. Burada, x = 0 alrsak
{0}, x = 1 alrsak Zyi buluruz. Q ve R bu trden
deildir. Eer x, y ! Z ise,
A = xZ + yZ := {xn + ym : n, m ! Z}
kmesi de bir gruptur. Bu son rnei genelletire-
biliriz: x ve y gibi iki say alacamza x, y ve z gi-
bi say alabiliriz, hatta k deiik say alabiliriz
Gruplar nce cebirle anlamaya alacaz.
Cebirin yetmedii yerde analize bavuracaz. n-
ce ok temel bir sonu:
nsav 1. A bir grupsa, 0 ! A, "A = A ve A top-
lama altnda kapaldr.
Kant. Bokme olmadndan, Ada en az bir
eleman var, diyelim a ! A. karma altnda kapa-
l olduundan, 0 = a a ! A. nsavn birinci ks-
m kantland. imdi a, b ! A olsun. 0, Ada ve A
karma altnda kapal. Demek ki b = 0 " b ! A.
Bu da nsavn ikinci yars. Bundan da a + b = a "
("b) ! A kar. I
Yukarda xZ ve xZ + yZ rneklerini grdk. Bi-
rinci tip rnek olduka basit: belli bir x saysnn tam
katlar. kinci tip rnekleri alglamak daha zor. r-
nein 5Z + (3/2)Z nasl bir kmedir? Ya $Z + %2Z?
Bu kmeler, belli bir z ! Z iin zZ kmesine eit mi-
dir? Daha genel olarak, x ve y gerel saylar veril-
mise, xZ + yZ kmesi, belli bir z ! Z iin zZ kme-
sine eit olabilir mi? Olursa ne zaman olur?
nsav 2. Eer x ve y kesirli saylarsa, xZ + yZ
grubu belli bir z ! Z iin zZye eittir.
Kant: x = 0 ya da y = 0 ise, sorun yok. Bundan
byle x & 0 ve y & 0 olsun. xZ= ("x)Zolduundan,
x ve ynin negatif olmadklarn varsayabiliriz. x =
a/b ve y = c/d olacak biimde a, b, c, d pozitif tam-
saylar seelim. imdi nsavmz doruladn ka-
ntlayacamz z kesirli saysn tanmlayalm: z =
(ad, bc)/bd olsun. Burada, (ad, bc) says adyle
bcnin en byk ortak blenidir.
nce xZ + yZ # zZ ilikisini kantlayalm. Sol
taraftaki kmeden bir ' says alalm. Demek ki,
belli n, m ! Z tamsaylar iin ' = xn + ym. imdi
x ve y yerine a/b ve c/d koyalm: ' = (adn +
bcm)/bd elde ederiz. Ama (ad, bc) says hem adyi
hem de bcyi blyor, yani belli u, v ! Z iin ad =
u(ad, bc) ve bc = v(ad, bc). Dolaysyla
' = (ad, bc)(un + vm)/bd = z(un + vm) ! zZ.
imdi de zZ # xZ + yZ ilikisini kantlayalm.
Sol taraftan bir ' eleman alalm. Demek ki belli bir
n ! Z iin, ' = zn = (ad, bc)n/bd. te yandan (ad,
bc) says ad ve bcnin en byk ortak bleni oldu-
undan, belli u, v ! Z tamsaylar iin (ad, bc) =
uad + vbc eitlii geerlidir (yan sayfann stnde-
ki kareye bakn.) Dolaysyla ' = (uad + vbc)n/bd =
(a/b)un + (c/d)vn = xun + yvn ! xZ + yZ. I
Sonu 3. x, y ! R olsun. Eer y & 0 ise ve x/y
! Q ise, belli bir z ! R iin xZ + yZ = zZ.
Kant: xZ + yZ = y((x/y)Z + Z) ve nsav 2ye
gre (x/y)Z + Z kmesi, belli bir q ! Q iin qZye
eit. Demek ki xZ + yZ = y((x/y)Z + Z) = yqZ. I
xZ + yZkmesinin ne zaman zZbiiminde ya-
zlacan bulduk ama, ne zaman yazlamayacan
bulamadk. Bunun iin biraz analiz yapmamz ge-
rekecek.
A # R olsun. Eer her gerel x < y say ifti iin,
x < a < y eitsizliini salayan bir a ! A varsa, A k-
mesine (Rde) youn denir. rnein Q ve R kme-
leri youndur. xZ kmeleri youn deildir, nk
rnein 0la x arasnda xZnin eleman yoktur.
xZ kmeleri youn deiller ama xZ + yZ k-
meleri youn olabilirler. Her zaman olmasalar da
bazen youn olabilirler. u soruyu yantlayacaz:
xZ + yZ kmeleri ne zaman youndurlar? Bir tan-
ma ve bir nsava daha gereksiniyoruz.
67
Gerel Saylarn Toplamsal Altgruplar
Nurettin Ergun
*
, Cavit Hafzolu
**
ve Ali Nesin
***
* stanbul niversitesi Matematik Blm retim yesi.
nergun@istanbul.edu.tr
** stanbul niversitesi Matematik Blm retim yesi.
*** stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.
A # R olsun. Eer her ( > 0 iin 0 < a < ( iliki-
sini salayan bir a ! A eleman varsa, 0, Ann bir
sadan younlama noktasdr. Kolaylk olsun diye
bu yazda sadan sfatn kullanmayacaz. rne-
in 0, {1/2, 1/3, 1/4, } kmesinin younlama nok-
tasdr, ama Znin deildir.
nsav 4. Bir grubun youn olmas iin yeter
ve gerek koul 0n grubun younlama noktas
olmasdr.
Kant: Gruba A diyelim. nce Ann youn ol-
duunu varsayalm. ( > 0 olsun. Demek ki 0 < a <
( eitsizliklerini salayan bir a ! A var, yani 0,
Ann bir younlama noktas. Bu kolayd.
imdi 0n Ann bir younlama noktas olduu-
nu varsayalm. x < y iki gerel say olsun. xle y ara-
snda Ann bir a elemann bulacaz. Eer x < 0 < y
ise a = 0 !Aalabiliriz (nsav 1). Bu eitsizlikler do-
ru deilse ya 0 < x < y ya da x < y < 0 dorudur.
0 < x < y eitsizliini varsayalm, dieri ok ben-
zer. y " x > 0 olduundan, younlama noktas ta-
nmnda ( = y " x alarak, 0 < a < y " x eitsizlikleri-
ni salayan bir a ! A eleman bulabiliriz. imdi a,
2a, 3a, 4a, gibi ann katlarna bakalm. Bir za-
man sonra bunlardan biri xi amak zorunda
1
. xi
amayan en son say na olsun. Demek ki na ) x <
(n+1)a. imdi, (n+1)a = na + a ) x + a < x + (y " x)
= y. Demek ki x ile y arasnda (n+1)a ! A saysn
bulduk (bknz. nsav 1). I
nsav 5. Eer x * Q ise, Z + xZ youndur.
Kant: A = Z + xZ olsun. n ! Z iin, nx " [nx]
saylarna bakalm. Burada [nx], nx saysnn tam
ksmdr. Demek ki 0 ) nx " [nx] < 1. Eer n & m
ise, nx " [nx] & mx " [mx] eitsizliini iddia edip
kantlyoruz: Eer nx " [nx] = mx [mx] ise [nx] &
[mx] ve bir eliki. Ayrca
nx " [nx] ! A. Demek ki A + [0, 1] kmesi sonsuz.
imdi ( > 0 olsun. (un [0, 1] aralndaki tam
katlarna, yani
0 < ( < 2( < 3( < 4( < < [1/(]( ) 1
saylarna bakalm. Bu n(lardan sonlu sayda ol-
duundan ve A + [0, 1] sonsuz olduundan, yle
bir n ! 0, 1, 2, , [1/(] vardr ki, n( ve (n+1)( ara-
snda Adan sonsuz sayda eleman vardr. Bunlar-
dan ikisini alalm: a
1
ve a
2
. imdi |a
1
" a
2
| ! A ve
0 < |a
1
" a
2
| < (. Demek ki 0, Ann bir younla-
ma noktas. nsav 4e gre A youndur. I
Sonu 6. Eer x * Q ise, Z + xZ grubu zZ bi-
iminde yazlamaz.
Kant: Yukarda grdmz zere Z + xZ yo-
un bir kme, ama zZ kmeleri youn deiller. I
Sonu 7. Eer y & 0 ve x/y * Q ise, xZ + yZ,
zZ biiminde yazlamaz. I
Sonu 3 ve 7den u teorem kar.
Teorem 8. y & 0 olsun. xZ + yZ kmesinin bel-
li bir z ! Z iin zZye eit olmas iin gerek ve ye-
ter koul x/ynin kesirli say olmasdr. I

x
m n
nx mx
=
"
[ ] " [ ]
!Q,
68
Teorem. a ve b her ikisi de sfr olmayan iki
doal say olsun. d, a ve bnin en byk ortak b-
leni olsun. O zaman, belli u, v ! Z iin d = ua +
vb eitlii geerlidir.
Kant: Eer a = 0 ya da a = 1 ise, kant kolay.
Bundan byle a > 1 olsun. a zerinden tmevar-
ma bavuracaz. byi aya blelim (doal saylar-
da blme yapyoruz): b = aq + r ve 0 ) r < a olsun.
Elbette a ve byi blen bir say hem ay hem ryi
bler. te yandan, a ve ryi blen bir say da hem
ay hem byi bler. Demek ki d, a ve rnin de en
byk ortak blenidir. r < a olduundan, tmeva-
rm varsaymna gre, belli u ve v tamsaylar iin
d = ua + vr eitlii geerlidir. Dolaysyla d = ua +
vr = ua + v(b " aq) = (u " vq)a + vb. I
Teorem. Bir grubun youn olmamas iin gerek
ve yeter koul bir z ! R iin zZye eit olmasdr.
Kant: zZnin youn olamayaca bariz.
A youn olmayan bir grup olsun. Eer A = {0}
ise z = 0 iimizi grr. Bundan byle A & {0} varsa-
ym altnda alalm. nsav 4e gre, Ada 0dan
byk en kk bir eleman vardr (neden?) Bu ele-
mana z diyelim. z ! A olduundan, zZ # A. imdi
A # zZilikisini kantlayalm. a ! A olsun. a = 0 ise,
elbette a = z 0 ! zZ. nce ann pozitif olduunu
varsayalm. z, 2z, 3z, 4z elemanlarndan biri ay ge-
er. ay gemeyen en byk nzyi alalm. Demek ki
nz ) a < (n+1)z. Dolaysyla, 0 < (n+1)z " a ) z. Ama
(n+1)z " a ! A, nk (n+1)z ! zZ # A, dolaysy-
la, zden kkeit olduundan, bu say zye eit ol-
mal. Demek ki (n+1)z " a = z ve a = nz ! zZ. Eer
a < 0 ise, "a ! zZ ve a ! zZ. I
0
a 2a
na
x
(n+1)a
y
1 Eer 0 < a ise ve 0 < x ise, o zaman x < na eitsizliini sala-
yan bir n doal says vardr. Buna Arimet zellii denir.
A
ugustin Cauchy 19. yzylda yaam
(1789-1857) nl bir Fransz matematiki-
sidir. Bulduu soyut ve uygulamal mate-
matikteki teoremler bir yana, analizi bugnk anla-
myla matematikselletiren kii olarak bilinir. Ca-
uchyden nce, anl anl ma-
tematikilerin, bugn her
matematik retmeninin ty-
lerini diken diken edecek,
hatta avaz kt kadar ba-
rtacak (ounlukla doru
sonu veren) yanl yntem-
ler kullandklar olurdu. Ca-
uchy matematiksel analizde-
ki bu karmaa ve kargaaya
son vermi, matematiin temel direklerinden biri
olan analizi salam temellere oturtmutur.
Aada Cauchynin bir eitsizliinin iki ayr
kantn vereceiz. kinci kantta ufak bir eksiklik
var ama o kadar kusur kad kznda da olur.
Teorem (Cauchy). Eer r
1
, , r
n
gerel say-
larsa,
eitsizlii dorudur.
Birinci Kant: Teoremi n zerinden tmeva-
rmla kantlayacaz. n = 1 ise, kantlayacak pek
bir ey yok, her ey apak ortada. imdi n > 1 ol-
sun. nsavn n ! 1 iin doru olduunu varsaya-
lm (tmevarm varsaym.)
Eer
ise, nsav elbette doru. Bundan byle
eitsizliini varsayacaz. Kantlamak istediimiz
eitsizlik,
eitsizliine denk olduundan,
dersek,
eitsizliini kantlamamz gerektii anlalr. Ayrca
eitliine dikkatinizi ekeriz. Demek ki,
ise
nermesini kantlamalyz.
olduundan, kantlamak istediimiz yukardaki
nerme,
nermesine dnr. Tmevarm varsaymndan
dolay,
eitsizlii geerli olduundan,
eitsizliini kantlamak yeterli. Eer
olursa, bu son nerme, her t iin,
olarak okunur. Bu son eitsizlii kantlamalyz. Bi-
raz basit bir hesap, bu eitsizliin,
(tn (n ! 1))
2
" 0
eitsizliine edeer olduunu gsterir, ki bu da
doru. I
kinci Kant: (#
i
r
i
)
2
$ (#
i
|r
i
|)
2
olduundan,
r
i
yerine |r
i
| alarak, hibir r
i
nin negatif olmadn
varsayabiliriz. Bundan byle r
i
" 0 olsun.
Eer #
i
r
i
= 0 ise, nsav elbette doru. Bundan
byle #
i
r
i
> 0 eitsizliini varsayalm.

t
n
t
n
2
2
1
1
1
!
+ ! " ( )

t s
i
i
n
=
=
!
#
1
1

1
1
1
1
1
1
2
1
1
2
n
s s
n
i
i
n
i
i
n
!
%
&
'
(
)
* + !
%
&
'
(
)
* "
=
!
=
!
# #

s
n
s
i
i
n
i
i
n
2
1
1
1
1
2
1
1
=
!
=
!
# #
"
!
%
&
'
(
)
*

s s
n
i
i
n
i
i
n
2
1
1
1
1
2
1
1
=
!
=
!
# #
+ !
%
&
'
(
)
* "

s s
n i
i
n
= !
=
!
#
1
1
1

1
2
1
$
=
#
n s
i
i
n

s
i
i
n
=
#
=
1
1

s
i
i
n
=
#
=
1
1

1
2
1
$
=
#
n s
i
i
n
s
r
r
i
i
i
i
=
#

1
1
2
1
$
%
&
'
'
(
)
*
*
=
=
#
#
n
r
r
i
i
i
n i
n

r
i
i
n
+
=
#
0
1

r
i
i
n
=
=
#
0
1

r n r
i
i
n
i
i
n
= =
# #
%
&
'
(
)
* $
1
2
2
1
69
Cauchynin Bir Eitsizlii
Reit Hurit
Augustin Cauchy
Ayrca, r
i
yerine saylarn alarak,
#
i
r
i
= 1 eitliini de varsayabiliriz, nk kantla-
mak istediimiz eitsizlik,
eitsizliine denktir.
Bundan byle her r
i
" 0 ve #
i
r
i
= 1 olsun.
Demek ki,
#
i
r
i
= 1 ise #
i
r
i
2
" 1/n
eitsizliini kantlamalyz.
A = {(r
1
, , r
n
): 0 $ r
i
ve #
i
r
i
= 1} olsun. imdi,
(r
1
, , r
n
) = #
i
r
i
2
kuralyla tanmlanm : A , R fonksiyonunu ele
alalm. Her (r
1
, , r
n
) - A iin, (r
1
, , r
n
) $ 1/n
eitsizliini gstermeliyiz. (1/n, , 1/n) = 1/n eitli-
i bundan sonra yapacaklarmza bir ipucu olabilir.
(r
1
, , r
n
) - A olsun. Bu noktann iki koor-
dinatnn birbirinden farkl olduunu varsayalm.
Diyelim r
u
+ r
v
. Ve diyelim r
u
< r
v
. imdi . gerel
says r
v
! r
u
saysndan kk herhangi bir pozi-
tif say olsun. imdi (r
1
, , r
n
) saysn hafife de-
itirelim: r
u
yerine r
u
+ ., r
v
yerine r
v
! . alalm
ve dier koordinatlara dokunmayalm. Elde etti-
imiz yeni nokta da Adadr. Ayrca, kolay bir he-
sapla grlecei zere nin yeni noktada ald
deer, (r
1
, , r
n
) noktasnda ald deerden da-
ha kktr.
Bundan da u kar: nin minimum deeri ald-
(r
1
, , r
n
) noktas, r
1
= = r
n
eitliklerini sala-
mak zorundadr, yoksa daha kk deer alan bir
nokta bulabiliyoruz. #
i
r
i
= 1 olduundan, en kk
deerin r
1
= = r
n
= 1/n noktasnda alnd kar.
Demek ki fonksiyonu minimum deerini (1/n, ,
1/n) noktasnda alyor
1
, dolaysyla her (r
1
, , r
n
) -
A iin, (r
1
, , r
n
) $ (1/n, , 1/n) = 1/n. I
1
2
$
%
&
'
'
(
)
*
*
#
#
n
r
r
i
i
i
i
r
r
i
i
i
#
70
1 Bu kantta miniminnack bir hata var. Eer f fonksiyonu mini-
mum bir deer alyorsa bu deerin (1/n, , 1/n) noktasnda aln-
dn kantladk sadece. Ayrca fonksiyonunun minimum bir de-
er aldn da kantlamak gerekiyordu. Bu nemli teoremi bir
baka saymzda kantlarz.
E
er bir oyun sonlu sayda hamlede bitiyorsa
ve oyunun her evresinde hamle sras gelen
oyuncunun sonlu sayda hamle seenei var-
sa, o oyuna sonlu oyun denir. rnein satran son-
lu bir oyundur. nk satrancn her annda her
oyuncunun sonlu sayda hamle seenei vardr ve
her satran oyunu ya iki oyuncudan birinin zafe-
riyle ya da beraberlikle biter
1
. Piti, poker gibi k-
t oyunlar genellikle biter, yani sonlu oyunlardr.
te yandan tavla sonlu bir oyun deildir, her iki
oyuncunun da birer kr olabilir ve kuramsal
olarak, uygulamada olmayabilir sonsuza dein
gele atabilirler.
Eer bir oyunda, her oyuncu kendisinin ve
br oyuncunun gelecekte yapabilecei (ve yapa-
mayaca) btn hamleleri biliyorsa, o oyunun
sakl bilgisi olmad sylenir. Satranta sakl bilgi
yoktur. te yandan tavlada sakl bilgi vardr: At-
lacak zar iki oyuncu da bilmez. Pokerde, pitide ve
brite de sakl bilgi vardr, bir oyuncunun elindeki
ktlar br oyuncu bilmez.
Teorem [Zermelo]. Eer iki kii arasnda oy-
nanan bir oyun sonluysa ve oyunun sakl bilgisi
yoksa ve oyun beraberlie izin vermiyorsa, iki
oyuncudan birinin kazanan stratejisi vardr.
Satranta beraberlik olduundan, satranca bu
teoremi uygulayamayz. te yandan, beraberlik
durumunda siyahn kazandn varsayacak olur-
sak, Teoremden u sonu kar:
Teoremin Bir Sonucu. Satranta ya beyazn
kazand ya da siyahn en az berabere kalabildii
bir strateji vardr.
Beyazn m yoksa siyahn m byle bir strateji-
si olduu bilinmiyor. Satran ylesine karmak bir
oyun ki varolduu bilinen bu strateji bulunamyor.
Kant: Sonlu bir oyunumuz var. Diyelim O
oyunu.
O sonlu olduundan, yle bir n says vardr
ki, en fazla n hamlede oyun biter. Bu saylarn en
kne O oyununun
uzunluu adn verelim.
Yani O oyununun
uzunluu en uzun s-
ren O oyununun hamle
says. rnein ta
oyununun uzunluu 9dur. nk ta oyunla-
rnda en uzun oyun 9 hamledir.
Teoremimizi O oyununun uzunluu zerine
tmevarmla kantlayacaz.
Uzunluu 0 olan oyunlar zaten bitmi oyunlar-
dr. Ya birinci oyuncu kazanmtr ya da ikinci.
Eer birinci oyuncu kazanmsa, birinci oyuncu-
nun kazanan stratejisi vardr. Eer ikinci oyuncu
kazanmsa, ikinci oyuncunun kazanan stratejisi
vardr.
imdi oyunumuzun uzunluu 0dan byk ol-
sun. Bu uzunlua n diyelim. Tmevarm varsay-
myla, teoremimizin uzunluu nden kk olan
oyunlar iin doru olduunu varsayyoruz.
Anlatmda kolaylk salamas iin oyunda ilk
hamleyi bizim yapacamz varsayacaz. Kendi-
mize A diyeceiz, br oyuncuya B.
Her oyun gibi oyunumuz da bir hamleden
sonra bir baka oyuna dnr, stelik uzunluu
daha ksa olan bir oyuna. lk hamle iin k seene-
imizin olduunu varsayalm. Demek ki O oyu-
nunda ilk hamleyi yaptmzda kendimizi k oyun-
dan birinde buluruz. Bir hamle yapldndan, el-
de edilen bu k oyunun herbirinin uzunluu en faz-
la n 1dir. Dikkat edilmesi gereken bir nokta var:
Bu k oyundan herbirine B balayacak. Eer bu el-
de edilen k oyundan birinde ikinci oyuncunun ka-
zanan stratejisi varsa o oyunu reten hamleyi ya-
parz. Bylece B oyunu kazanamaz ve kazanan bir
stratejimiz olur. Eer byle bir hamle yoksa, yani
treyen k oyunun herbirinde birinci oyuncu kaza-
nyorsa, ne yaparsak yapalm B kazanr, kazanan
stratejimizi yoktur, Bnin vardr. I
71
Sakl Bilgisi Olmayan Sonlu Oyunlar
Oya Oynar
1 Satrancn sonlu hamlede bitmesi iin u iki kural konulmutur:
a) imdi anmsayamadm belli bir sayda hamle boyunca en az
bir piyon yerinden kmldamazsa oyun berabere biter, b) Bir pi-
yon gidebildii en son kareye geldiinde ata, file, kaleye ya da ve-
zire dnr.
X herhangi bir kme olsun. !(X), Xin altk-
meler kmesi olsun. Say 2003-II, sayfa 24-25te,
!(X)den !(X)e giden ve her A, B " !(X) iin
(yani Xin her A ve B altkmeleri iin),
A # B $%(A) # %(B)
koulunu salayan % elemeleri sorulmutu ve
ardndan da yant verilip kantlanmt: Bu tr ele-
meler bir elemanl kmeleri bir elemanl kmelere
gtrrler, ve eer : X&Xfonksiyonu, her x " X,
%({x}) = {(x)}
eitliiyle tanmlanmsa, o zaman , Xten Xe gi-
den bir elemedir ve her A "!(X) iin,
%(A) = (A)
eitlii geerlidir. Bir baka deyile yukardaki kou-
lu salayan % : !(X) & !(X) elemeleri aslnda
Xten Xe giden elemeler tarafndan belirlenirler.
Say 2003-II, sayfa 25te eitli dller vadede-
rek daha zor bir soru sorulmutu.
Her A, B " !(X) iin,
A # B '%(A) # %(B)
koulunu salayan tm % : !(X) &!(X) eleme-
lerini bulun. imdi bu soruyu yantlyoruz.
% : !(X) & !(X) yukardaki koulu salayan
bir eleme olsun. %nin bir : X &X elemesi ta-
rafndan belirlendiini kantlayacaz. eitli aa-
malardan geeceiz.
Sav 1. %(() = (.
Kant: A # X altkmesi %(A) = ( eitliini sa-
lasn. Soruda verilen koula gre Ann her altk-
mesi bokmenin bir altkmesine denk der. De-
mek ki Ann sadece bir altkmesi vardr. Bundan
da Ann bokme olduu anlalr. I
Sav 2. %(X) = X.
Kant: A # X altkmesi %(A) = X eitliini sa-
lasn. O zaman Ay ieren her altkme, % altnda,
Xi ieren bir altkmeye, yani Xe gitmek zorunda.
Demek ki Ay ieren tek bir kme vardr, dolay-
syla A = Xtir. I
Sav 3. y " X olsun. A # X altkmesi, %(A) =
{y} eitliini salasn. O zaman Ann tek bir elema-
n vardr.
Kant: Soruda verilen koula gre, Ann her alt-
kmesi {y} kmesinin bir altkmesine denk der.
Demek ki Ann en fazla iki altkmesi vardr. Ann
tek bir altkmesi olsayd, A = ( olurdu ve, Sav 1e
gre, {y} = %(A) = %(() = ( olurdu, ki bu bir eli-
kidir. Demek ki Ann iki altkmesi vardr. Bundan
da Ann tek elemanl olduu anlalr. I
U kmesin yle tanmlayalm:
U = {x " X : %({x}) tek bir elemanl kme}.
imdi de : U&Xfonksiyonunu tanmlayalm:
Eer x " U ise, %({x}) = {(x)} olsun. Sav 3e gre,
nin, Udan Xe giden bir eleme olduu bariz. n-
ce Unun Xe eit olduunu, sonra da %nin : X &
X elemesi tarafndan verildiini kantlayacaz.
Sav 4. y " X olsun. x " U eleman (x) = y eit-
liini salasn. O zaman %(X \ {x}) = X \ {y} eitlii
geerlidir.
Kant: A # X altkmesi %(A) = X \ {y} eitlii-
ni salasn. Ay ieren her altkme, % elemesi al-
tnda, X \ {y} kmesini ieren bir kmeye denk d-
er. Demek ki Ay ieren en fazla iki altkme var-
dr. Sav 2ye gre A ) X. Dolaysyla Ay ieren
tam iki altkme vardr. Bu da, Ann, belli bir x "
X iin, A = X \ {x} olmas demektir.
z " U, (z) = y eitliini salasn. Eer z ) x ise
olacaklar grelim: Her eyden nce {z} # X \ {x}.
Demek ki {y} = {(z)} = %({z}) # %(X \ {x}) = X \ {y},
yani y " X \ {y}, bir eliki... Dolaysyla x = z " U
ve (x) = y. I
Sav 5. Eer A # X ise, (A *U) # %(A) # (A
c
*U)
c
.
Kant: A # X olsun. a " A * U olsun. O za-
man, {a} # A ve a " U olduundan, {(a)} = %({a})
# %(A). Demek ki (a) " %(A). Bundan da (A *U)
# %(A) kar.
imdi a " A
c
* U olsun. O zaman, A # X \ {a}
olduundan ve a " U olduundan, bir nceki sava
gre, %(A) # %(X \ {a}) = X \ {(a)}. Demek ki (a)
+ %(A), yani (a) " %(A)
c
. Bundan da (A
c
* U) #
%(A)
c
kar, yani %(A) # (A
c
* U)
c
. I
Sav 6. Eer A # X ise, %(A) = (A * U).
Kant: (A
c
* U)
c
= (U \ (A * U))
c
= ((U) \
(A * U))
c
= (X \ (A * U))
c
= (A * U) eitliin-
den ve Sav 5ten istediimiz kar. I
Artk istediimizi kantlayabiliriz. Sav 6da A =
Xalrsak, %(X) = (X* U) = %(X* U) = %(U) kar,
yani X = U. Demek ki U = X ve gene yukardaki sa-
va gre %(A) = (A * U) = (A * X) = (A). I I
72
Altkmeler Kmesinin Yar zyap Dnmleri
Veli Krkdokuzolu
Altrma Problemleri
A286. ki basamakl ab says cye, bc says
aya ve ca says da bye blnecek ekilde birbirin-
den ve sfrdan farkl a, b, c rakam var mdr?
A287. m(ACB) ! 45 olmak zere ABC dar
al geninde AMve BN ykseklikleri izilmitir.
MA ve NB nlar zerinde, MK = MB ve NT =
NA olmak zere K ve T noktalar alnmtr. KT ||
MN olduunu kantlaynz.
A288. Bir toplulukta birbiriyle tank iki kii-
nin ortak tand bulunmuyor; birbiriyle tank
olmayan iki kiinin ise tam iki ortak tand bulu-
nur. Bu topluluktaki tm kiilerin tandk saylar-
nn ayn olduunu kantlaynz.
A289. x
8
+ ax
4
+ 1 = 0 denkleminin, aritmetik
dizi oluturan drt kknn bulunmasn salayan
tm a gerel saylarn bulunuz.
A290. Yirmi birbirinden farkl gerel saydan
oluan M kmesinde a < b olmak zere her a, b "
M iin a < #x < b olacak ekilde bir x " M bulu-
nur. M kmesinde ka pozitif say olabilir?
Yarma Problemleri
Y286. p bir asal say, r de pnin 210a bln-
mesinden elde edilen kalandr. rnin bileik say ol-
duu ve iki tam karenin toplam eklinde gsterile-
bildii bilinmektedir. ryi bulunuz.
Y287. ABCD karesinin BC ve CD kenarlar
zerinde, m(AKB) = m(AKL) olacak ekilde srasy-
la K ve L noktalar alnmtr. m(KAL)yi bulunuz.
Y288. Bir uluslararas konferansta bir araya
gelen dokuz matematikiden her nden en az
ikisi ayn dili biliyor ve her biri en fazla 3 dil bili-
yor. Bu dokuz matematikiden en az nn ayn
dili bildiini kantlaynz.
Y289. Her x " N ve her y " {(x) | x " R} iin
(x#y) = (x) + xy + (y) eitliini salayan tm
: R $ R fonksiyonlarn bulunuz.
Y290. Bir lkedeki on kentin baz kentlerini
birletiren tek ynl havayollaryla her kentten di-
er her kente bir veya birka havayolunu kullana-
rak ulamak mmkndr. Kentlerin birinden kp
tm kentleri dolaarak ayn kente dnmek iin ge-
rekli olan en az havayolu says n ise, nnin en b-
yk deeri ne olabilir?
Eski Sorulara zmler (2003-I)
A276. x
2
# 6y
2
= 2003 eitliini salayan x ve
y tamsaylar var mdr?
zm. Yoktur. Eitlii salayan x ve y tamsa-
ylar bulunsayd, bu saylar x
2
# 6y
2
% 2003
(mod 3), yani x
2
% 2(mod 3) denkliini salayacak-
t. Bir tamsaynn karesi 3 modunda sadece 0 ve 1
deerlerini alabildiinden bu mmkn deildir.
A277. ABCDEF dbkey altgeninde AB =
CD = EF, m(A) = m(C) = m(E) ve m(B) = m(D) =
m(F) ise, BC = DE = FA eitliklerini gsteriniz.
zm. FA, BC, DE kenarlarn M, N, P nokta-
74
roblemler ve zmleri P
Refail Alizade*
rafailalizade@iyte.edu.tr
Bu, bir yl srecek bir yarmadr. Grup halin-
de, okul olarak ya da bireysel olarak katlabilirsiniz.
Dergimize altrma problemlerinin zmlerini
deil, yalnzca yarma problemlerinin zmlerini
yollaynz. Ayrca ltfen u noktalara dikkat ediniz:
Her sorunun zmn ayr bir kda okunak-
l ve anlalr bir biimde yaznz.
Kdn sa st kesine adnz, soyadnz,
adresinizi, renciyseniz okulunuzu ve snfnz ya-
znz.
zmleri, zmir Yksek Teknoloji Enstits,
Matematik Blm, Glbahe Ky, Urla zmir
adresine 15 Ocak 2004 tarihine kadar adma gn-
deriniz.
Doru yant yollayanlar:
Y277 ve Y279: Yaar Dnmez (Turgutlu
Lisesi), Mustafa Dnmez (Halil Kale Fen Lisesi).
* zmir Yksek Teknoloji Enstits retim yesi.
larnda kesiene ka-
dar uzatalm. Kolay-
ca grlecei zere
MBA, NDC ve PFE
genleri eittir. Do-
laysyla m(M) =
m(N) = m(P). Bylece
MNP geni ekenar-
dr. Buradan BC =
DE = FA elde edilir.
A278. Bir snftaki rencilerin yedide biri er-
kektir. Snfa on yeni renci gelince erkeklerin
says artar ancak snftaki yzdesi azalr. Kzlarn
says ka artt?
zm. Snftaki erkek rencilerin says x,
yeni gelen erkek rencilerin says da y olsun (y >
0). Erkeklerin yzdesi azaldndan
bundan da y & 1 elde ederiz. y > 0 olduundan y =
1dir. Kzlarn says 12 artmtr.
A279. Bir kutuda yeil, sar ve krmz elmalar
bulunur. Bunlar Amasya, Bursa ve Glbahe el-
malardr. Yeil elmalarn says Amasya elmalar-
nn saysndan, Amasya elmalarnn says sar el-
malarn saysndan, sar elmalarn says Bursa el-
malarnn saysndan, Bursa elmalarnn says kr-
mz elmalarn saysndan, krmz elmalarn says
da Glbahe elmalarnn saysndan daha fazladr.
Byle bir durum olabilir mi?
zm. Yeil, sar ve krmz elma saysn s-
rasyla y, s, k ile, Amasya, Bursa ve Glbahe el-
ma saysn srasyla A, B, G ile ve toplam elma sa-
ysn da t ile gsterelim. O halde y > A > s > B > k
> G eitsizlii, buradan da t = y + s + k > A + B +
G = t elikisi elde edilir. Byle bir durum olamaz.
A280. P(x), katsaylar tamsay olan bir poli-
nomdur ve deiik x tamsays iin deeri 1dir.
P(x)in tamsay kknn olmadn kantlayn.
zm. P(a) = P(b) = P(c) = 1 ise, Q(x) := P(x)
# 1 polinomu iin Q(a) = Q(b) = Q(c) = 0dr. Be-
zout teoreminden Q(x) = (x # a)(x # b)(x # c)R(x)
olacak ekilde bir tamsay katsayl R(x) polinomu
bulunur. imdi P(x)in bir d tamsay kknn bu-
lunduunu varsayalm. O halde
#1 = P(d) # 1 = Q(d) = (d # a)(d # b)(d # c)R(d)
dir. Demek ki d # a, d # b, d # c saylar ya 1 ya da
#1, dolaysyla bu saylarn ikisi birbirine eit ol-
mak zorunda, yani a, b, c saylarnn ikisi birbirine
eit olmak zorunda. Dolaysyla P(x)in tamsay
kk olamaz.
Y276. m ve n tamsaylar 1den byk. n
3
# 1
says mye, m # 1 de nye blnr. m = n
3/2
+ 1 ve
m = n
2
+ n + 1 eitliklerinden birinin doru olmas
gerektiini kantlayn.
zm. n
3
#1 says mye blndnden,
n
3
# 1 = km
olacak ekilde bir k ' 1 tamsays bulunur. m # 1 sa-
ys nye blndnden m % 1(mod n)dir. O hal-
de k % #1(mod n)dir, dolaysyla k = sn # 1 olacak
ekilde bir s ' 1 tamsays bulunur. sn # 1 says
n
3
# 1i bldnden (sn # 1)|(n
3
# 1 # sn + 1) ve bu-
radan da (n ile sn # 1 aralarnda asal olduundan)
(sn # 1)|(n
2
# s)
elde edilir. Bu durumda (sn # 1)|(sn
2
# s
2
)dir ve
sn
2
# s
2
= n(sn # 1) + n # s
2
eitliinden
(sn # 1)|(n # s
2
)
elde edilir.
imdi s = n
1/2
ise,
elde edilir. Bundan byle s ! n
1/2
olsun.
ilikilerinden s < n
2
olduu anlalr.
Eer 1 < s < n
1/2
ise, 0 < n # s
2
< sn n <
sn # 1, ama o zaman da sn # 1 says n # s
2
yi ble-
mez. Eer n
1/2
< s < n ise, 0 < s
2
# n < sn # 1dir,
dolaysyla s
2
# n says sn # 1e blnemez. Eer n
& s < n
2
ise, 0 < n
2
# s & sn s < sn 1dir, dolay-
syla n
2
# s says sn # 1e blnemez. Tek bir du-
rum kalyor: s = 1. Demek ki k = sn 1 = n # 1 ve
dir. Bylece ya m = n
3/2
+ 1 ya m = n
2
+ n + 1dir.
Y277. Ters yazlmyla arpldnda, son
basama sfr olan sekiz basamakl bir say veren
tm drt basamakl saylar bulun.
zm. Saynn ters yazlmyla arpm 1000 =
2
3
(5
3
saysna blndnden ve saynn ters yaz-

1
1
1
3
< =
#
#
m
n
sn

m
n
k
n
sn
n
n
n =
#
=
#
#
=
#
#
= +
3 3 3
3 2
3 2
1 1
1
1
1
1
/
/

x y
x
+
+
<
7 13
1
7
,
75
M
A
B
F
C
N
D E
P

m
n
k
n
n
n n =
#
=
#
#
= + +
3 3
2
1 1
1
1
lm 0la balayamayacandan (dolaysyla saynn
kendisi 0la bitemeyeceinden) saynn kendisi veya
ters yazlm 125e blnen tek say olacak, ve sra-
syla ters yazlm veya kendisi 8e blnecek ama
5e blnmeyecek. 125e blnen tek say a125,
b375, c625, d875 eklinde olabilir. Bunlarn ters
yazlmlar olan 521a, 573b, 526c, 578d saylarnn
8e blnmesi iin a = b = 6, c = d = 4 olmaldr.
Yant: 6125, 6375, 4625, 4875, 5216, 5736,
5264, 5784.
Y278. 2n + 1 kiiden oluan bir toplulukta, her
n kiilik grup iin, bir grubun tm bireylerini tan-
yan ve bu grupta bulunmayan biri vardr. Bu top-
lulukta herkesi tanyan birinin varln kantlayn.
zm. nce kye gre tmevarmla, her k =
2, 3, ..., n+1 iin hepsi birbiriyle tanan k kiinin
bulunduunu kantlayalm. k = 2 durumu aktr.
k & n iin sorunun doru olduunu, yani hepsi bir-
biriyle tanan k kii bulunduunu varsayalm. Bu
k kiiye n # k kii de ekleyerek bunlarn hepsini ta-
nyan bunlarn dnda bir kii bulunduunu gr-
rz. Bu kiiyi de alarak hepsi birbiriyle tanan k +
1 kiilik bir grup elde ederiz. Tmevarm bitti. O
halde hepsi birbiriyle tanan n + 1 kii bulunur:
A
1
, A
2
, ..., A
n+1
. Geri kalan n kiinin herbiriyle ta-
nan, bunlarn dnda (yani A
1
, A
2
, ..., A
n+1
kii-
lerinden biri olan) bir kii (diyelim A
m
) bulunur.
A
m
tm 2n + 1 kiiyle tanyor.
Y279. Tekdze (monoton) artan : [0,1] $R
fonksiyonu (0) = 0 eitliini ve (1) > 1 eitsizlii-
ni salyor ve ayrca eer a, b, a + b " [0,1] ise f(a)
+ (b) ' (a+b) eitsizlii gerekletiriyor.
s(n) = (1) + (1/2) + (1/3) + ... + (1/n)
dizisinin snrl olmadn gsterin.
zm. a(n) = 1 + 1/2 + 1/3 + ... + 1/n dizisi s-
nrl deil (bknz. MD 2003-II Sayfa 67). Gerek-
ten, her k pozitif tam says iin
olduundan,
a(2
m
) = 1 + 1/2 + (1/3+1/4) + (1/5+1/6+1/7+1/8) +
... + (1/(2
m
#
1
+1)+ ... +1/2
m
) ' 1 + m/2
eitsizlii salanr, dolaysyla a(n) snrl deil. Her
n =1, 2,... iin s(n) ' c(a(n) olacak ekilde nden
bamsz bir c > 0 sabiti bulursak, s(n)nin de snr-
sz olduunu gstermi oluruz.
Her x " [0, 1/2] iin,
(2x) = (x+x) & (x) + (x) = 2f(x) (*)
eitsizlii salanr.
Her x " (0, 1] iin (x) ' (1)x/2 eitsizliinin
salandn gstereceiz. Bunu, nye gre tmeva-
rmla her x " [1/2
n
, 1/2
n
#
1
] iin gstereceiz. Eer
n = 1 ise, x " [1/2, 1] iin, (x) ' (1/2) ' (1)/2 '
(1)x/2 elde ederiz (ikinci eitsizlikte (*) uygulan-
mtr). Eitsizliin [1/2
n
, 1/2
n
#
1
] aralnda doru
olduunu varsayalm. x " [1/2
n+1
, 1/2
n
] ise, 2x "
[1/2
n
, 1/2
n#1
] olduundan, 2(x) ' (2x) ' (1)x,
buradan da (x) ' (1)x/2 elde ederiz. Her x "
(0, 1] says [1/2
n
, 1/2
n
#
1
] aralklarndan birinde
bulunduundan (x) ' (1)x/2 eitsizlii (0, 1] ara-
lnda dorudur. imdi c = (1)/2 alrsak,
s(n) = (1) + (1/2) + ... + (1/n) '
c(1 + c((1/2) + ... + c((1/n) = c(a(n)
eitsizliini elde ederiz.
Y280. Her elemanndan birinin yine o lden
bir bakasna blnd sonlu bir pozitif tamsaylar
kmesi verilmitir. Bu kmenin tm elemanlarnn,
ayn renkten olan her iki elemandan biri dierini b-
lecek ekilde iki renge boyanabileceini kantlaynz.
zm. Saylar kkten bye doru srala-
yarak en kn a rengine boyayalm ve bu say-
ya a
1
diyelim. kinci say a
1
e blnyorsa, bunu da
a rengine boyayalm ve bu sayya a
2
ile gsterelim.
nc say a
2
ye blnyorsa, yine a rengine bo-
yayalm ve a
3
ile gsterelim vs. Bunlar salamayan
ilk sayy b rengine boyayalm ve b
1
ile gsterelim.
Kouldan dolay, bundan sonra gelen say ya a ren-
gindeki saylarn en byne ya da b
1
e blne-
cek. Sadece birine blnyorsa, blnd saynn
rengine boyayalm ve uygun numaray verelim. Her
ikisine blnyorsa, geici olarak c rengine boyaya-
lm ve c
1
le gsterelim. Bir sonraki say c
1
e bln-
yorsa, c rengine boyayalm ve c
2
ile gsterelim vs.
Bu ilemler srasnda saylar biterse, c
i
lerin hepsini
a veya b rengine boyarz. Diyelim ki, c
1
|c
2
| ... |c
n
ve
bir sonraki x says c
n
ye blnmyor. a ve b ren-
gindeki en byk saylar birbirlerine blnmediin-
den, x bunlardan birine blnecek. xi blnd
saynn rengine (ikisine de blnd takdirde her-
hangi birinin rengine), c
1
, c
2
, ..., c
n
saylarn da di-
er renge boyayalm. Bu durumda yine a ve b ren-
gindeki en byk saylar birbirine blnmeyecek ve
ayn renkten olan saylar birbirine blnecek. Ayn
ilem saylar bitene kadar devam ettirilebilir. )

1
1
1
2
1
2
1
2
1
2 k k k
k
k +
+
+
+ + ' ( = ...
76
D
ou niversitesi Matematik Kulbnn
niversitenin retim yelerinin de katk-
laryla dzenledii liseleraras matematik
yarmasnn Fen Lisesi rencilerine sorulan soru-
larn geen saymzda yaymlamtk. Bu saymz-
da bu sorularn yantlarn ve liselilere sorulan so-
rular yaymlyoruz.
Liseleraras Yarma Sorular
1) Bir sayy 5, 7 ve 9 saylarna bldmz-
de srasyla 3, 5 ve 6 kalanlarn elde ediyoruz. Bu
saylarn en k katr?
2) x, y, z sfrdan byk birer tamsay ve 3x +
2y + z = 97 olduuna gre, ynin en byk deeri
katr?
3) x
2
+ (m+1)x + 1 = 0 denkleminin negatif iki
farkl kk olmas iin m ka olmaldr?
4) 3f(x) + (1 ! x) = x ise (3) deeri nedir?
5) x + 7y = !3 ise 16(x + y)
2
! 24(x
2
! y
2
) +
9(x ! y)
2
katr?
6) a, b, c farkl pozitif tamsaylar.
olduuna gre a + b + c toplamnn en kk de-
eri katr?
7) Boyutlar 160, 240, ve 320 cm olan dikdrt-
genler prizmas eklindeki bir depoya kp eklin-
deki kutular yerletiriliyor. Buna gre depoya en az
ka kutu yerletirilebilir?
8) a + 3/(4b) = 2 ve 3/(4a) + b = 6 olduuna g-
re b/a oran nedir?
9) y = 2x
2
! 5x + 1 ile y = x
2
! 3 parabolleri-
nin kesim noktalarndan geen dorunun denklemi
nedir?
10) ab ve ba iki basamakl saylardr.
ise a katr?
11) ileminin
sonucu nedir?
12) Aadaki denklem sisteminin zm k-
mesinin bokme olmamas iin a ka olmaldr?
3x + y = 10
2x ! 3y = 3
ax + (a ! 1)y = 19
13) Yandaki ekil-
deki gende AB = AC
olduuna gre x as
ka derecedir?
14) Yandaki ekil-
deki ABCD dikdrtge-
ninde P herhangi bir
nokta olmak zere, ve-
rilenlere gre x nedir?
15) Yandaki ekilde, CE
dorusu B noktasnda O
merkezli embere teettir. BC
= 8 ve m(DCB) = 60
o
olduu-
na gre AD/CD oran nedir?
16) M = {x : 1/16 " 2
x
< 15 ve x # Z} kmesi-
nin elemanl ka altkmesi vardr?
17) x + y = 2 ve x
3
+ y
3
= 5 ise x
2
+ y
2
ifadesi-
nin deeri katr?
18) 3le arpldnda bir kp, 5le arpldn-
da bir kare elde edilen en kk doal say katr?
19) polinomu-
nun derecesi en kkken P(2) katr?
20) eitsizliini salayan ka
tamsay vardr?
21) A torbasnda 4 beyaz ve 3 krmz, B tor-
basnda da 3 beyaz ve 2 krmz top vardr. B tor-
basndan bir top ekilip rengine baklmadan A tor-
basna atlyor. Sonra da A torbasndan bir top e-
kiliyor. ekilen topun krmz olma olasl nedir?
x x
x
2
4 4
2 3
0
+
+
"

P x x x x
n
n
( ) = + +
+10
4
3
1

1
3 2
2
2 2
1
2 3
+
+
+
+

ab ba
ab ba
+
=
22
3

a b
b
b c
c
+
>
+
< 4 5 ve
77
Dou niversitesi Matematik Kulb
Matematik Yarmas / 2. Blm
A
B
m
x
50
m
C
D
C
A
B
6
5
P
x
$7
A
D
C
B
E
O
60
8
22) Bir torbada 1den 10a kadar numaralan-
m on top vardr. Rastgele alnan iki topun numa-
ralarnn toplamnn 15den byk olma olasl
nedir?
23) 2/x = 3/y = 4/z ve 2x + 3y ! 4z = !12 oldu-
una gre x, y ve z saylarnn aritmetik ortalama-
s nedir?
24) Yanda verilen ekil-
de x katr?
25) Soldaki ekilde, y =
15 ! x ve y = 2x + 6 dorula-
r verilmitir. ABCD drtge-
ninin alan ka birim karedir?
26) (x ! 1/x
1/2
)
12
ifadesinin almnda sabit
say katr?
27) Gerel saylarda her x, y iin
x
*
y = 2x + 2y ! 4xy ! 1/2
olarak tanmlanan
*
ileminde 1in tersi var mdr
ve varsa katr?
28) 27
1/x + 1
+ 3
3/x
> 252 eitsizliinin zm
kmesi nedir?
29) y + 7 = 3x ve 2y = x + 4 dorular arasn-
daki dar a ka derecedir?
30) Alttaki ekilde m(ACB) = 90
o
, AD = BD,
DE % AB, AB = 20 ve AC = 12 birimdir. ADEC
yamuunun alan katr?
78
C
A D B
x
2$10
2$5
4$5
y
C
B
D
A
y=2x+6 y=15x
x
C
E
B A
D
1) x
4
! 3x
2
+ 1 = 0 ise x
4
+ 1/x
4
ifadesinin de-
eri nedir?
zm: x
4
! 3x
2
+ 1 = 0 & x
4
+ 1 = 3x
2
&
x
2
+ 1/x
2
= 3 &(x
2
+ 1/x
2
)
2
= 9 &x
4
+ 2 + 1/x
4
= 9
&x
4
+1/x
4
= 7.
2) x, y pozitif tam saylar ve 2x/5 + y/3 = 10 ol-
duuna gre, xin alabilecei en byk deer katr?
zm: Verilen eitlikten x = 5(30 ! y)/6 elde
edilir. xin tamsay olabilmesi iin ynin 6ya b-
lnmesi gerekir. ynin en kk deeri 6 olur ve
bylece x = 20 bulunur.
3) Z/5Zde, 2x ! 3y = 1 ve x + 2y = 2 ise,
x + y katr?
zm: Denklemin zmnden y = 2 3
!1
=
2 2 = 4 bulunur (Z/5Zte hesaplyoruz), bu deer
ikinci denklemde yerine konulduunda x = 4 ve
x + y = 8 = 3 bulunur.
4) Rakamlarnn arpm 8 olan ka drt basa-
makl pozitif tamsay vardr?
zm: (1,1,1,8) drtls iin 4 farkl, (1,1,2,4)
drtls iin 12 farkl, (1,2,2,2) drtls iin 4 fark-
l pozitif say yazlabilir, toplam olarak yazlacak
farkl saylar 20 tanedir.
5) On iki pozitif tam bleni olan en kk po-
zitif tamsay nedir?
zm: ki asal saynn stllerinin arpm
alndnda istenilen say 2
3
3
2
= 72dir. Fakat
asal say ile dnldnde 2
2
35 = 60.
6) Yandaki
ekilde x as ka
derecedir?
zm: Aadaki ekilden izleyelim.
olduundan, m(') ! m(() = 120
o
. Ayrca,
olduundan, m()) ! m(*) = 60
o
. te yandan m(')
+ m(() + m()) + m(*) = 360
o
.

m m ( ) ( ) ) *
2
30 =
o

m m ( ) ( ) ' ( !
=
2
60
o
Fen Liseleri Yarma Soru ve Yantlar
F
E
D
C
B A
x
30
60
F
60
E
D
30
C
A
B
x
(
*
'
)
Bu nden m(*) + m(() = 90 kar. Demek ki x
asnn grd yayn ls 90 dir, yani x = 45.
7) Yukardaki ekilde verilen ABCD karesin-
de AG= GF = FH= HB = EC olduuna gre tan(')
deeri nedir?
zm: ( = m(HEG), ) = m(FEG) olsun. Yuka-
rdaki ekilden takip edelim. ' = ( ! ) olduundan,
8) ADdorusunun denklemi y = 3x ! 24 ola-
rak verilmitir. B(0, !12) noktasndan ADye izilen
paralel, x eksenini C noktasnda kesiyor. ADCB
yamuunun alan ka birim karedir?
zm: C(4, 0), D(8, 0), A(0, 24) olduundan,
dik gen alanlar fark : 824/2 ! 412/2 = 72 bi-
rim karedir.
24) Aadaki ekilde m(ACB) = 90
o
, AD =
BD, DE AB, AB = 20 ve AC = 12 birimdir.
ADEC drtgeninin alan ka birim karedir?
zm: AB = 20, AC = 12 ve CB = 16 eitlik-
lerinden Alan(ABC) = 96 kar. Benzerlik oran
10/16 = 5/8den Alan(EDB) = 75/2 kar. Demek ki
yamuun alan 96 ! 75/2 = 117/2 birim karedir.
10) Aadaki ekilde bir as 15 olan dik -
gen iin ABCnin alan 128 cm
2
ise BC katr?
zm: BCapl emberden r = 2h, BC= 4h -
kar ve 4h
2
/2 = 128, yani h = 8 ve BC = 32 bulunur.
11) ABCD kare ve CB = CE ise DEB as ka
derecedir?
zm: D, B, E noktalar C merkezli ember
zerinde olup x evre a olur ve ayn yay gren
merkez a 90
o
dir. Yani x = 45
o
.
12) AB = AC = 5, BD = 1 ve DC = 3 ise AD
uzunluu katr?
zm: ABCgeni ikizkenar olduundan AD
2
= AB AC ! DB DC = 25 ! 3 = 22 olacaktr. Ya-
ni AD = $22 olur.

tan( )
tan tan
tan tan
/ . ( )
( )
( )
! =
+
=
+
=
1
2
4
1
4
1
2
16
2 9
79
'
A
G
F
H
B
D
E
C
y
C
D
x
A
y = 3x 24
B(12)
C
E
A D B
A
C B
15
h r
D
C
E
B A
x
B
D
A
C
5 5
3 1
13) Bir kbn ka simetri dzlemi vardr?
zm: Kegenleri birletiren ve kenarlar or-
talayan dzlemler bulunursa 9 tane simetri dzlemi
bulunur.
14) Pergel ve cetvelle (iaretsiz) 36 derecelik a-
nn izilebilecei, 20 derecelik ann izilemeyece-
i bilindiine gre 5
o
, 9
o
, 10
o
, 18
o
, 56
o
derecelerin-
den ka pergel ve cetvelle izilebilir?
zm: Pergel cetvelle bir ay iki eit paraya
blmek mmkn olduundan, 36 derecelik adan
18 ve 9 derecelik alar izebiliriz. Ayn dncey-
le, 20 derecelik ann izilemeyiinden dierlerinin
izilemeyecei grlr.
15)
zm:
16) (x) = x/(x+1) olduuna gre, (x!1)in (x)
trnden deeri nedir?
zm: (x!1) = (x!1)/x eitliinde y = x/(x+1)
alndnda, y + 1 iin, x = y/(1!y) olacaktr. De-
mek ki,
y = (x) olduundan
bulunur.
17) 2003
2003
, x (mod 9) ve 0 " x < 9 ise, x ka-
tr?
zm: 2003 , 5 (mod 9) ve 5
5
, 2 (mod 9) ve
5
6
, 1 (mod 9) olduundan,
2003
2003
, (5
6
)
333
5
5
, 2 (mod 9).
18) (ab)
2
+ (cd)
2
= (ba)
2
eitliini salayan (ab),
(ba), (cd) iki rakaml saylarn toplam nedir?
zm: (cd)
2
= (ba)
2
! (ab)
2
= ((ba) ! (ab))((ba)
+ (ab)) = (9 (b ! a))(11 (b + a)) eitliklerinden,
b a = 1 ve b + a = 11 kar. Demek ki b = 6, a =
5. Dolaysyla (cd) = 33 ve (ab) + (ba) + (cd) = 56 +
65 + 33 = 154.
19) 2
$x
+ 2
3!$x
= 6 denkleminin zm kme-
sini bulunuz.
zm: 2
$x
+ 8/2
$x
= 6 eitliinde u = 2
$x
aln-
dnda u
2
6u + 8 = 0 elde edilir. Bunun iki zm
vardr: u
1
= 2 ve u
2
= 4. Demek ki 2
$x
ya 2ye ya da
4e eit. Yani $x = 1 ya da 2, yani x = 1 ya da 4.
20) 5
32
! 1 says 2
n
saysna blnyorsa, n en
ok ka olabilir?
zm: 5
32
! 1 = (5
16
+ 1)(5
16
! 1) = (5
16
+
1)(5
8
+ 1)(5
8
! 1) = (5
16
+ 1)(5
8
+ 1)(5
4
+ 1)(5
4
!
1) = (5
16
+ 1)(5
8
+ 1)(5
4
+ 1)(5
2
+ 1)(5
2
! 1) = (5
16
+ 1)(5
8
+ 1)(5
4
+ 1)(5
2
+ 1)(5 + 1)(5 ! 1) eitliklerinin
solundaki arpanlara teker teker bakalm. lk be
arpan 2ye blnr ama 4e blnmez, sonuncusu
sadece 4e blnr. Demek ki 5
32
! 1, tam olarak
2nin 7nci gcne blnr.
21) 64 + 16x ! 4x
2
! x
3
> 0 eitsizliini sala-
yan pozitif tamsaylarn toplam katr?
zm: 0 > x
3
+ 4x
2
! 16x ! 64 = x(x
2
! 16) +
4(x
2
! 16) = (x + 4)(x
2
! 16) = (x + 4)
2
(x ! 4) eit-
sizliinden, x = 1, 2, 3 bulunur. Demek ki toplam 1
+ 2 + 3 = 6dr.
22) Z/11Zde (x) = 7x + 5 ve
(g
!1
)(x) = x
2
+ 3x + 1
ise g(7) katr?
zm: Z/11Zde hesaplyoruz. (x) = 7x + 5 ol-
duundan, x = 7
!1
((x) ! 5), yani,
!1
(x) = 7
!1
(x ! 5).
Dolaysyla, x
2
+ 3x + 1 = g(
!1
(x)) = g(7
!1
(x ! 5)).
Bunu x = 54e (yani !1e) uygularsak,
g(7) = g((7
!1
(54 ! 5)) = 54
2
+ 354 + 1
= (!1)
2
+ 3(!1) + 1 = !1 = 10
buluruz.
23) A = {a, b, c, d, e} kmesi zerinde tanml
olan birleme zelliine sahip
*
ilemi aadaki
tabloda verilmitir. a
*
b
!1
*
x = c
!1
olduuna g-
re x nedir?

x
x
x
1
2 1
( ) =
( )
( )

x
x
x
y
y
y
y
y
y
1
1 1
1
1
2 1
( ) = = = .

3 2
5 3 2 5 3 3 2 3
1
5 3
3 2
5 3 3 2
1
5 3
1
5 3
1
5 3
5 3 5 3
2
5
+
+ !
+
+
=
+
( )
+
( )
+
+
= +
+
=
+ +
=
.

3 2
10 3 6 15
1
5 3
+
+
+
+
=

?
80
zm: Tablodan etkisiz elemann d olduu g-
rlr. Demek ki c
!1
= e ve a
!1
= b. Verilen eitliin
her iki tarafn da (soldan veya sadan, farketmez, i-
lemin deime zellii var) b
*
b ile arparsak, x =
a
!1
*
b
*
c
!1
=
b
*
b
*
c
!1
= e
*
c
!1
= e
*
e = a bu-
lunur.
24) x, y, z pozitif tamsaylar ve
A = 5x + 3 = 3y + 2 = 9z + 8
olduuna gre, Ann 100 ile 200 arasnda alabile-
cei en byk deeri katr?
zm: Verilenlerden,
A = 5(x ! 1) + 8 = 3(y ! 2) + 8 = 9z + 8
kar. Demek ki A ! 8 says 5, 3 ve 9un ortak ka-
tdr. Bunun tersi de dorudur: Eer A ! 8 says 5,
3 ve 9un ortak katysa, sorudaki eitlii salayan x,
y ve z kolaylkla bulunur. OKEK(3,5,9) = 45ten A
= 45k + 8 kar. stenilen aralkta en byk deer A
= 45 4 + 8 = 188 olur.
25) 8100 a = b
5
eitliini salayan a ve b po-
zitif tam saylar iin a + bnin alaca en kk de-
er katr?
zm: ann ya da bnin alabilecei en kk
deeri bulmak yeterli. 8100 = 3
4
2
2
5
2
olduun-
dan, ann alabilecei en kk deer 3 2
3
5
3
=
3000 olmaldr ve bnin alabilecei en kk deer
2 3 5 = 30 olmaldr. Dolaysyla a + bnin ala-
bilecei en kk deer 3030dur.
26) Emerkezli emberlerin snrlad ve alan
16- cm
2
olan halka blgede hareket eden bir AB u-
buunun boyu en fazla ka cm olabilir?
zm: Halkann ala-
n 16- olduu gibi, ayn za-
manda (R
2
! r
2
)-dir de.
Demek ki R
2
! r
2
= 16. Pi-
sagor Teoreminden ABnin
yarsnn 4 olduu anlalr.
Demek ki AB = 8.
27) |x + 2| ! |x ! 1| < 1 eitsizliinin zm k-
mesi nedir?
zm: x . 1 iin, 1 > |x + 2| ! |x ! 1| = x + 2 !
(x ! 1) = 1 ve zm yok.
!2 " x < 1 iin, 1 > |x + 2| ! |x ! 1| = x + 2 ! (1 !
x) = 2x + 1, yani x < 0. Demek ki bu durumda zm
kmesi [!2, 0).
x < !2 iin, 1 > |x + 2| ! |x ! 1| = !x ! 2 ! (1 ! x)
= 2x ! 3, yani x < 2. Demek ki bu durumda zm k-
mesi (!/, !2).
Sonu olarak zm kmesi (!/, !2) 0 [!2, 0),
yani (!/, 0).
28) 2x
3
! 6x
2
+ 4x ! 3 = 0 denkleminin (gerel
ya da karmak) kkleri a, b ve c olduuna gre a
2
+ b
2
+ c
2
ifadesinin deeri nedir?
zm: Verilenlere gre 2x
3
! 6x
2
+ 4x ! 3 =
2(x ! a)(x ! b)(x ! c). Sa taraf aarak,
a + b + c = 3
ab + ac + bc = 2
abc = 3/2
buluruz. Demek ki 9 = (a + b + c)
2
= (a
2
+ b
2
+ c
2
)
+ 2(ab + ac + bc) = (a
2
+ b
2
+ c
2
) + 4, yani a
2
+ b
2
+ c
2
= 9 ! 4 = 5.
29) (3x ! 2) = 3x + 2 ve g(x) = x
2
+ 2 fonksi-
yonlar veriliyor. Buna gre (
!1
g)(3) katr?
zm: (
!1
g)(3) =
!1
(g(3)) =
!1
(11) oldu-
undan,
!1
(11)i bulmalyz.
(x) = (3(x/3 + 2/3) ! 2) = 3(x/3 + 2/3) + 2 = x + 4,
demek ki
!1
(x) = x 4 ve
!1
(11) = 7.
30) x ve y gerel saylar olmak zere
xy + 2y = 12
y
!1
+ (x+2)
!1
= 2/3
olduuna gre x + y katr?
zm: Birinci eitlikten x + 2 = 12/y bulunur.
Bunu ikinci eitlie yerletirdiimizde, 1/y + y/12 = 2/3
buluruz, yani y
2
! 8y + 12 = 0. Bunun iki zm var-
dr: y = 2, 6. Bunlara x = 12/y ! 2 tekabl eder, yani
x = 4, 0. Her iki durumda da x + y = 6 bulunur. 1
81
a b c d e
a c d e a b
b d e a b c
c e a b c d
d a b c d e
e b c d e a
*
A
B
O
A
B
O
R
r
Soru 1. Matematik Olimpiyatlarna hazrlanan
lke, yle bir program uyguluyor: Her gn en fazla
10 problem zebilen lke, 7den fazla problem z-
d gnden hemen sonraki iki gnde en fazla 5er
problem zyor. Bu program titizlikle uygulayan
lke, 29 gnde en fazla ka problem zebilir?
A) 206 B) 207 C) 204 D) 203 E) 202
Soru 2. x ve y reel saylar
x + x/y + y = 8
denklemler sistemini salyorsa, x+y toplamnn
alabilecei en kk deer nedir?
A) 2 B) 3 C) !8 D) 5 E) !15
Soru 3. Yandaki ekilde
E, A ve B noktalar dorusal
olup, AB = AC, DA = DC ve
m(EAC) + m(ADC) = 220
dir. Bu durumda DCB as
ka derecedir?
A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
Soru 4. a doal says drt ayr asal saynn ar-
pmnn karesi olsun. k ve n, ann k|n koulunu
salayan pozitif blenleri olmak zere, (k, n) ikili-
leri ka tanedir? (1 ve a saylar da ann blenleri-
dir; k|n gsterimi k, nyi bler anlamndadr.)
A) 3
6
B) 4
5
C) 5
4
D) 4
6
E) 6
4
Soru 5. {1, 2, 3, 4, ..., 20, 21, 22} kmesinden
en az ka eleman atlmal ki, geriye kalan saylarn
arpm bir tamkare olsun?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
Soru 6. x + y + z " a eitsizliini salayan her
pozitif gerel x, y, z saylar iin xyz " a eitsizlii
de salanyorsa, a gerel saysna iyi say diye-
lim. En byk iyi saynn karesi aadakilerden
hangisidir?
A) 24 B) 25 C) 26 D) 27 E) 28
Soru 7. y " z olmak zere, x
y
+ x
z
= x
111t
denk-
leminin pozitif tamsaylarda zmnn var olduu
biliniyorsa, aadakilerden hangisi salanmaldr?
A) y + z = 111t B) 111t = y + 1 C) x # 111t
D) t bir tek saydr E) Hibiri
Soru 8. ekildeki kk embe-
rin yarap !5, byk emberin ya-
rap da !10dur. Kk ember,
byk emberin merkezinden gei-
yorsa, taral blgenin alan nedir?
A) 2!5 B) 5$/2 % !10 C) 5!2 D) 5 E) 5$ % 10
Soru 9. ekilde, satr ve yirmi stunu olan
bir tablonun bir paras gsterilmitir. Birinci sa-
trda 1den 20ye kadar, ikinci satrda 21den 40a
kadar ve nc satrda da 41den 60a kadar do-
al saylar srayla yazlmtr. ekilde grdnz
x, y ve z saylarnn de Ayenin yana bln-
x
x y
y
+
= 15
82
Antalya Matematik Olimpiyatlar
Birinci Seme Snav Sorular
S
ekizinci Antalya Matematik Olimpiyatlarnn ilk aama snav 29 Martta yapld. 1996da yal-
nzca Antalya blgesi okullarnn katlmyla yaplan Antalya Matematik Olimpiyatlar, yurdumu-
zun deiik okullarndan gelen ilgi ve istek zerine, sonraki yllarda ulusal apta dzenlenmeye
balamtr. Antalya Matematik Olimpiyatlarnn organizasyon ksmn Akdeniz niversitesi Salk,
Kltr ve Spor Dairesi Bakanlyla bu daireye bal Matematik Kulb, sorularn hazrlanma ve de-
erlendirilme ksmn ise Akdeniz niversitesi Matematik Blm gerekletirmektedir. Bu ylki Olim-
piyat, 8 Ocak 2003te aramzdan ayrlan Akdeniz niversitesi Matematik Blmnn deerli hocas
Prof. Dr. Doan oker ansna dzenlendi. Lise 1 ve 2. snf rencilerinden yaklak 700 rencinin
katld bu ylki ilk aama snavnda rencilere toplam 20 soru sorulmutur. Aada, sz konusu s-
nav sorularn veriyoruz. Bir sonraki saymzda yantlar vereceiz.
B
D
C
A
E
y
x
z
yorsa, Ayenin ya aadakilerden hangisidir?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 10
Soru 10. p(x) ve q(x), bakatsaylar 2003 olan
ikinci dereceden farkl iki polinomdur. p(3) + p(5)
+ p(10) = q(3) + q(5) + q(10) ise, p(x) = q(x) eitli-
ini salayan x says aadakilerden hangisidir?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 10
Soru 11. 1 + 3 + 5 + + 97 + 99 ifadesinde en
az ka + iareti % iaretiyle deitirilmelidir ki,
sonu 700e eit olsun?
A) 9 B) 11 C) 8 D) 7 E) 10
Soru 12. Kenar uzunluklar, AB = 3, BC = 4 ve
AC = 5 olan ABC geninin BC kenar zerinde M
ve AC kenar zerinde N noktalar alnmtr. MN
paras ABC geninin alann yarya blyorsa,
MN parasnn uzunluu en az ka olabilir?
A) 3!2/2 B) 1 C) 2 D) 3/2 E) !2
Soru 13. x > 0, y > 0, z > 0 olmak zere,
ifadesinin alabilecei en byk deer nedir?
A) !18/27 B) 1/3 C) 1/!3 D) 1/10 E) 1/6
Soru 14. n + 1 ve 16n + 1 ifadelerinin ikisini de
tamkare yapan n # 1 tamsaylarnn says katr?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 3ten ok, ama sonlu ok-
lukta E) Sonsuz oklukta
Soru 15. a
1
= 1 ve p bir asal say olmak zere,
her n # 2 iin a
n
dizisi a
n
= a
n%1
+ p
n%1
eklinde ta-
nmlansn. a
2003
% a
1998
saysnn bir tamkare ol-
mas iin p ka olmaldr?
A) 2 B) 3 C) 5 D) 7 E) 11
Soru 16.
kesirlerinin hibiri sadelemeyecek biimde alnm
n doal saylarnn en knn rakamlarnn
toplam aadakilerden hangisidir?
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
Soru 17. 2002
2
" n " 2003
2
eitsizliini sala-
yan ka n doal says iin [!n] says nyi bler?
(Burada, [ ] tamdeer fonksiyonudur.)
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) [!2002]
Soru 18. ABC dik geninin AB ve BC dik ke-
narlar zerinde D ve E noktalar, m(BAE) = 30
ve m(BDC) = 45 olacak biimde alnmtr. AE =
!3 ve CD = !2 ise, AE ve CDnin kesiim nokta-
syla AB paras arasndaki uzakl bulunuz.
A) B) C) D) !2 % 1
Soru 19. ve saylarnn
ikisi de tamsay olacak biimde ka x tamsays
vardr?
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) Sonsuz oklukta
Soru 20. ekilde
m(ABC) = 80,
m(ACB) = 55 ve BC =
3tr. D, ABnin ve E
de ACnin orta nokta-
lar olmak zere, MD
& AB, MB & BC, NE & AC, NC & BCdir. MB
NC says aadakilerden hangisidir?
A) 4 B) 6 C) 3!2 D) 4sin(80)sin(55) E) 4,5
'
14 5
9
x + 17 5
6
x %

E)
3 1
2
%
1
3 2
1
2 3

1
2 3 1 ( ) %

3 11 13
11
3 12 14
12
3 55 57
55
n n n + + + + + +
, , ...,

xz zy
x y z
+
+ +
2 2 2
18
83
M
A N
E
C
D
B
G
een saymzda Donal Knuthun u proble-
minden szetmitik: 1den 50ye kadar olan
tamsaylar yle iki kmeye ayralm ki, k-
melerdeki saylarn karekklerinin toplam birbirine
en yakn olsun. Yani problem, A ! B = " ve A # B
= {1, 2, ..., 50} koullarn salayan A ve B kmeleri
arasnda, |$
a % A
&a ' $
b % B
&b| saysn en kk
yapan A ve Byi bulmak ve bunu en ada bilgisa-
yarlarla 10 saniye gibi ksa bir srede yapmakt...
Saylarn karekklerini almak pek zor deildir,
gerek karekklere kesirli saylarla dilediimiz kadar
ve olduka ksa srede yaklaabiliriz. imdi bu elli
karekk iki kmeye ayrmak gerekiyor. 1in kare-
kk olan 1i kmelerden birine koyarsak, geri kalan
49 sayy iki kmeye datmamz lazm, ki bu da 2
49
deiik biimde yaplabilir, yani A ve B kmeleri iin
tam 2
49
seimimiz var. te Donald Knuthun sorusu-
nun ilk yarsnn bir zm: Bilgisayarmza tm bu
2
49
seenei teker teker buldurturuz, iki kmenin sa-
ylarnn karekklerini ayr ayr toplarz, bu iki top-
lamn farkn alrz, farklar bir kenara yazarz ve ni-
hayet en kk fark veren A ve B kmelerini see-
riz... Ancak bu ok zaman alr, nk 2
49
ok byk
bir saydr, tam 14 rakam vardr ve hibir ada bil-
gisayar bu ilemleri 10 saniyede yapamaz.
1den 50ye kadar olan saylarn karekklerini
alacamza, n gerel say alalm ve ayn problemi
bu n gerel say iin zmeye alalm. Bu n gerel
saydan herhangi ikisi birbirine eit olabilsin, bu
konuda bir varsaymmz olmasn.
Problemin mutlak olmasa da uygulamada ol-
duka abuk yaklak sonular veren zmleri
vardr. Yaklak zmlerden en ilginci Karmar-
kar-Karp adyla anlan KK-algoritmasdr. Say
adedi n arttka, yani problem zorlatka KK-al-
goritmas daha iyi sonu verir; te yandan n azal-
dnda algoritma ok kt sonular verebilir.
Say kmemize S diyelim. Snin saylarn iki
kmeye ayracaz. Bir anlamda, Snin eleman sa-
ys n zerine tmevarmla, |$
a%A
a ' $
b%B
b| sa-
ysn en kk yaptn dndmz Snn ay-
rk A ve B altkmelerini bulacaz.
Eer n = 1 ise, zm belli: A = S, B = " olsun.
Bu kolayd. imdi n > 1 durumunda ne yapaca-
mz dnelim.
Snin en byk iki saysna s
0
ve t
0
diyelim.
Varsayalm ki s
0
( t
0
. En sonda, zm bulduu-
muzda, bu saylardan biri Ada biri Bde olacak.
imdi S kmesinden s
0
ve t
0
saylarn silip, bu sa-
ylarn yerine s
0
' t
0
saysn koyalm, yani S yerine
(S \ {s
0
, t
0
}) # {s
0
' t
0
} say kmesini alalm. Bu son
kmenin Sden bir eksik eleman vardr. Tmevar-
m uygulayalm. S
1
= (S \ {s
0
, t
0
}) # {s
0
' t
0
} olsun.
Benzer biimde S
2
, S
3
, ... kmelerini de bulabiliriz.
Her seferinde eleman says bir azalr.
Bunu byle srdre srdre, Snin eleman sa-
ysn birer birer indirerek tek elemanl bir S
n
k-
mesine varrz ki, bu kme iin A
n
ve B
n
altkme-
lerinin ne olmas gerektii belli, yukarda grm-
tk bunu. imdi algoritma geri dnp, A
n
ve B
n
altkmelerinden hareketle, aradmz A ve B alt-
kmelerini bulmal. A
1
ve B
1
den A ve Byi bulma-
sn bilmek yeterli elbet.
S
1
kmesinde Sden bir eksik eleman olduun-
dan, (daha bilmediimiz!) KK-algoritmasnn inan-
cna gre, S
1
kmesini, saylarnn toplamlarnn far-
knn en az ktn dndmz A
1
ve B
1
diye
iki ayrk altkmeye ayrdmz varsayabiliriz. im-
di, S
1
, A
1
ve B
1
altkmelerinden A ve B altkmele-
rini ina etmeliyiz. Yazacamz program, Sden -
kard s
0
ve t
0
saylarn da aklnda tutsun. zetle:
Bildiklerimiz: S
1
, A
1
, B
1
, s
0
, t
0
.
Bulmak istediklerimiz: A, B.
A
1
ve B
1
kmelerinden birinde mutlaka s
0
' t
0
says vardr. Dierinde olabilir de olmayabilir de.
84
Chris Stephenson ve Ali Nesin*
cs@cs.bilgi.edu.tr, anesin@bilgi.edu.tr
Bilgisayar Bilimi Kesi
Donald Knuthun Bir Sorusu
* stanbul Bilgi niversitesi retim yesi.
Diyelim bu eleman A
1
de ama B
1
de deil. O za-
man A = (A
1
\ {s
0
' t
0
}) # {s
0
} ve B = B
1
# {t
0
} ol-
mal. Eer s
0
' t
0
% B
1
\ A
1
olsayd, A = A
1
# {t
0
}
ve B = (B
1
\ {s
0
' t
0
}) # {s
0
} olacakt. imdi s
0
' t
0
saysnn hem A
1
de hem de B
1
de olduunu varsa-
yalm. O zaman
ve
saylarn karlatralm. Eer
ise s
0
A
1
e t
0
B
1
e koyalm ve A
1
deki s
0
' t
0
atalm, aksi halde tam tersini yapalm. Demek ki

A
1
ve B
1
altkmelerinden A ve B kmelerini bula-
biliyoruz.
Ayn biimde A
i+1
ve B
i+1
altkmelerinden A
i
ve B
i
altkmelerini de bulabiliriz:
Bunu byle devam ettirirsek, en son bulacamz
A
0
ve B
0
kmeleri aradmz A ve B kmeleri olur.
Bir rnee bakmann zaman geldi.
S = {10, 9, 8, 6, 5} olsun. Demek ki s
0
= 10, t
0
=
9 (en byk iki eleman) ve S
1
= {8, 6, 5, 1}. Bir son-
raki aamada s
1
= 8, t
1
= 6 ve S
2
= {5, 2, 1} olacak.
Bir sonraki aamada s
2
= 5, t
2
= 2 ve S
3
= {3, 1} ola-
cak. En son aamada s
3
= 3, t
3
= 1 ve S
4
= {2} olacak:
S = {10, 9, 8, 6, 5}
s
0
= 10, t
0
= 9, S
1
= {8, 6, 5, 1}
s
1
= 8, t
1
= 6, S
2
= {5, 2, 1}
s
2
= 5, t
2
= 2, S
3
= {3, 1}
s
3
= 3, t
3
= 1, S
4
= {2}
Yazacamz program s
i
ve t
i
elemanlarn (i = 0,
1, 2, 3) aklnda tutacak ve S
4
kmesinden balayarak
yava yava A ve B kmelerini bulacak.
imdi yukardaki rnekte, tersten, yani S
4
kme-
sinden balayarak Ave Byi bulalm, aadaki karede
yaptmz gibi.
Bylece A = A
0
= {5, 6, 9} ve B = B
0
= {8, 10}
bulunur. Adaki saylarn toplam 5 + 6 + 9 = 20,
Bdeki saylarn toplam 8 + 10 = 18, aradaki fark
da 20 18 = 2, yani sonuncu S
4
= {2} kmesinin
tek eleman...
Grld gibi olduka abuk bir algoritma,
ve binlerce seenekten en iyisini semiyor, tek r-
pda yant buluyor.
Ama bu algoritma her zaman en iyi sonucu
vermiyor. rnein yukarda bulduumuz sonu en
iyi sonu deil, A = {10, 9} ve B = {8, 6, 5} daha iyi
bir sonu, fark tam 0.
te yandan Snin eleman says arttka, yani
problem zorlatka bu algoritma ok daha mutlak
sonuca yakn sonular veriyor.
Tim Peters, en son moda Python dilinde KK-
algoritmasnn bir uygulamas yazd (http://use-
lesspython.com/Karp.py).
rnein S = {&0, &1, &2, ..., &49} ise Ay {0, 3,
5, 6, 8, 11, 13, 14, 17, 19, 20, 22, 25, 27, 28, 30,
33, 34, 37, 39, 40, 43, 44, 46, 49} saylarnn kare-
kk olarak, Byi de geri kalan {1, 2, 4, 7, 9, 10, 12,
15, 16, 18, 21, 23, 24, 26, 29, 31, 32, 35, 36, 38,
41, 42, 45, 47, 48} saylarnn karekk olarak al-
yor. Birinci kmedeki saylarn toplam
119,517919732..., ikinci kmedeki saylarn topla-
m 119,517880871... kyor. Aradaki fark grld-
gibi ok ok kk.
Ancak Petersn programnda birka sorun
bulduk. Petersn program bizim yukarda bul-
duumuz programdan biraz daha karmak, iz-
geleri boyamak gibi olduka karmak bir ilem-
den geiyor; ayrca uygulamada O(n log n) yeri-
ne O(n
2
) zamanda sonu veriyor. Petersin prog-
ramnn daha basitini yazdk ve bylece 50 satr-
lk program 23 satra indi. Ayrca programmz
O(n log n) zamanda alyor (www.cs.bilgi.
edu.tr). Elbette her iki program da ayn sonula-
r buluyor. )

a b
a A b B
*
% %
$ $
1 1

b
b B %
$
1

a
a A %
$
1
85
s
i
' t
i
% A
i+1
\ B
i+1
ise A
i
= (A
i+1
\ {s
i
' t
i
}) # {s
i
} ve B
i
= B
i+1
# {t
i
},
s
i
' t
i
% B
i+1
\ A
i+1
ise A
i
= A
i+1
# {t
i
} ve B
i
= (B
i+1
\ {s
i
' t
i
}) # {s
i
},
s
i
' t
i
% A
i+1
! B
i+1
ve ise, A
i
= (A
i+1
\ {s
i
' t
i
}) # {s
i
} ve B
i
= B
i+1
# {t
i
},
s
i
' t
i
% A
i+1
! B
i+1
ve ise, A
i
= A
i+1
# {t
i
} ve B
i
= (B
i+1
\ {s
i
' t
i
}) # {s
i
}.

a b
a A b B
i i
% %
+ +
$ $
>
1 1

a b
a A b B
i i
% %
+ +
$ $
*
1 1
S
4
= {2}, A
4
= {2}, B
4
= ", s
3
= 3, t
3
= 1.
S
3
= {3, 1}, A
3
= {3}, B
3
= {1}, s
2
= 5, t
2
= 2.
S
2
= {5, 2, 1}, A
2
= {5}, B
2
= {1, 2}, s
1
= 8, t
1
= 6.
S
1
= {8, 6, 5, 1}, A
1
= {5, 6}, B
1
= {1, 8}, s
0
= 10, t
0
= 9.
S
0
= {10, 9, 8, 6, 5}, A
0
= {5, 6, 9}, B
0
= {8, 10}.
Intel Pentium. rencilere, Size her iki arit-
metik ileminden birini yanl hesaplayan bir bilgi-
sayar hediye edilmek istense, bilgisayar kabul eder
misiniz? diye sorduumuzda, genelde yant olum-
suzdur, hediye kabul edilmez. Beklenen bu yant
alnnca, hediye edilen bilgisayarn milyarda bir
yanl yant verdiini varsayalm deriz ve bu kez
snfn tm bilgisayara gvenip hediyeyi kabul
eder. te o zaman can alc son sorumuzu ynelti-
riz: Tatile gitmek iin havaalanna gittiinizde, bi-
neceiniz uan ini sistemlerinin milyarda bir ha-
tal yant veren bilgisayarla kontrol edildiini -
rendiniz. imdi kendi zgr iradenizle o uakla se-
yahat eder misiniz? Yant: sessizlik... renciler-
den ses kmaz...
Bu makalenin amac, yukardaki senaryoya uy-
gun, yani insan zeksnn snrnda bir bilgisayarn
sonularn matematiksel olarak irdelemek. Ayrca,
bir teoremin matematiksel kant bilgisayarda ya-
plan hesaplara dayanyorsa ve daha k, daha ma-
tematiksel, daha kavramsal bir zm henz bilin-
miyorsa veya belki de hi yoksa, kanta inanmal
myz? sorusuna da dokunacaz, rnein Drt
Renk Teoremi (bknz. sayfa 27) ve Kepler Sansnn
(yandaki kare) kantlarna gvenmeli miyiz?
Lynchburg Koleji profesrlerinden Thomas Ni-
cely, asal saylarla urarken, Pentium chipinin ta-
sarm sorunlarn bulup halka aklayan kii olarak
bilinir. 1993te ilk Pentium chipi retildiinde Intel
iin her ey yolunda gidiyordu. Kiisel bilgisayarlar
iin sz verilen ilemci hz ve gc yerine getiril-
miti. Ancak Nicelynin aklamasyla Intel bir ka-
bus yaamaya balad. Pentium bazen aritmetik i-
lemlerini yanl yapyordu. Bir anlamda tm bilgi-
sayarlar blme ileminde yanllk yaparlar. Kesirli
saylarla blme ileminde yuvarlamadan dolay k-
k hatalar verdii bilinir. rnein 1/3 = 0.33333...
eitliinde sonsuz sayda 3ler dizisi yerine sonlu sa-
yda 3 kullanlr. Bu trden yuvarlamalarda en az
hata iin saynn ne zaman yukar ne zaman aa
yuvarlatlaca bilinir. Genellikle 10 ile 20 ondalk
kesirler seviyesinde aritmetik ilem yaplr. Sradan
hesaplamalarda yuvarlama hatas pek nemli olma-
makla birlikte milyarlarca ardk hesaplama gerek-
tiren almalarda hesaplama hatas ihmal edileme-
yecek seviyeye kabilir. rnein 10uncu basamaa
86
brahim C. Arkut* - Refik C. Arkut**
iarkut@gau.edu.tr - rca@ttnet.net.tr
Bilgisayarnza Ne Kadar
Gvenirsiniz?
* Girne Amerikan niversitesi.
** Kadir Has niversitesi.
Kepler Sans, gnlk
dile evirdiimizde, bir san-
da en ok sayda elmann,
tahmin edilebilecei ve ma-
navlarn da yapt gibi, alt
kattaki birbirine komu el-
malarn ortasna bir elma koyarak yerletirilece-
ini syler. Aslnda elmalar kbik ve altgensel
denilen iki deiik yerletirme biimi vardr. Her
iki yerleimde de
uzayn !/3"2lik
bir blm el-
mayla doldurulur.
Yzyllar boyun-
ca bu san kantlanamam, birok kez yanl
kant verilmitir. Son olarak, Hales 1997-2002
yllar arasnda toplam 250 sayfalk birka ma-
kaleyle teoremi kantladn ne srm ve ma-
kalesini en nl matema-
tik dergilerinden biri olan
Annals of Mathematics
dergisine sunmutur. On
iki kiilik bir heyetin ha-
kemlik yapt makale b-
yk bir olaslkla bir iki
yl iinde yaymlanacak.
Ancak kant, verilerin 3
GBlk bir yer kaplad
bilgisayar program kullandndan, Kepler Sa-
nsnn matematiksel kesinlikle kantland
sylenemez. Makale yaymlandnda, derginin
editrlerinin bu konuda makalenin giriine bir
iki sz yazmalar bekleniyor.
Kepler
kadar doru olan 10 milyar kesirli saynn toplam-
nn doruluk asndan hibir gvenirlii kalmaz.
Uygulamada, istatistiksel rastgele-yry davran-
na gre 5 basamakl doru kabul edilebilir sonu
iin yukar ve aa yuvarlama adetlerinin bir hesap
sresince hemen hemen eit olmalar gerekir. Baka
bir deyile eer bir aritmetik hesap srecinde on ta-
ne yuvarlama yaplacaksa bunlardan rastgele bei-
nin yukar dier beinin aa yuvarlatlmas en sa-
lkl sonucu verir.
Pentiumun tasarm sorununa gelince... Kesirli
saylarla ilemlerde 19 basamaa kadar hassasiyeti
garanti eden pentium bazen ok daha az hassas ya-
ntlar verebiliyordu. Tasarmnda olmas gereken
blme algoritmasndaki baz ksmlar ihmal edil-
miti. Bunun sonucunda hata kendini beinci basa-
maktan sonraki hesaplarda, yani olduka erken
kendini gsteriyordu. Hassasiyet asndan, tasar-
lanandan 100 milyar kez daha kt sonu veren
Pentium chipindeki eksiklik 1994 yaznda dzel-
tildi, ancak satlan bir iki milyon chip iin herhan-
gi bir nlem alnmad. Intelin bu byk hatas mil-
yarda bir ortaya ktna gre, bu, kimkime
dumduma, kimin umurunda yaklamndan ba-
ka bir ey deildir. Bundan da Intel patronlarnn
uaa pek dnmeden bindikleri anlalyor.
Asal Saylar. klid, sonsuz sayda asal say ol-
duunu kantlamt. klidin k olarak nitelenen
kant, sonlu sayda asaln arpmna 1 eklendiin-
de elde edilen saynn arplan asallarn hibirine
blnemeyecei olgusuna dayanyordu; her say-
nn en az bir asal bleni olduundan, sonlu bir sa-
y listesi her asal ieremez.
1896da, Charles de la Valle Poussin ve Jac-
ques Hadamard, birbirlerinden habersiz, Asal Say
Teoremini kantladlar. Asal Say Teoremi, verilen
herhangi x gerel says iin
xten kk yaklak x/ln x
kadar asal say olduunu sy-
ler. rnein, x = 100 alnrsa
100/ln100 22 bulunur.
Gerekte 100den kk 25
asal olduundan forml fena
saylmaz.
Asal Saylar Teoremine
dayanarak asal saylarn bir-
ok gizemi zlmtr. -
zlemeyenler arasnda nl
ikiz asal saylar problemini burada ele alalm. 3
ve 5 gibi, 5 ve 7 gibi, 29 ve 31 gibi aralarnda 2
fark olan saylara ikiz asallar denir.
kiz asallarn saysnn sonlu ya da sonsuz ol-
duu bilinmiyor. Sonsuz olduklar, hatta xten k-
k ikiz asal saysnn x/ln
2
x ile orantl olduu sa-
nlyor. Norve matematiki Viggo Brun 1919da
ikiz asal saysnn 100x/ln
2
x den kk olduunu
kantlamtr; daha sonra bu deer 6x/ln
2
xe ka-
dar indirilmitir. Henz xten kk ikiz asal say-
snn en az x/ln
2
x olduuna dair bir sonu elde
edilememitir.
Brun, ikiz asal say iflernin tersinin toplam-
nn, yani
B = (1/3 + 1/5) + (1/5 + 1/7) + (1/11 + 1/13) + ...
toplamnn sonlu olduunu gsterdi. Elbet bundan
sonlu tane ikiz asal saysnn olduu sonucu kmaz,
sonsuz tane say toplandnda sonlu bir toplam ve-
rebilir. Ama bu, en azndan ikiz asallarn o kadar da
ok olmadn gsteriyor. (Asal saylarn terslerinin
toplamnn sonsuz olduu bilinmektedir.)
Brun toplam Bnin yaklak bir deerini
bulmak, ikiz asallarn nasl olutuklar bilinme-
dii iin hi de kolay deildir. rnein youn
asal saylarn balad bir yerden nce Brun
toplamn yaklak tahmin etmek iin toplamay
durdursanz, yaklamnz, bu youn asal sayla-
87
Mertensin kinci Teoremine gre, belli bir B
1
sabiti iin,
lim
n #$
(%
p, xten kk asal
1/p & ln(ln x) & B
1
) = 0.
Bundan da %
p asal
1/p = $ kar, Eulerin Mer-
tenden bir yzyl nce kantlad sonu. B
1
in de-
eri 0,2614972128 diye balar.
Brun Teoremine gre sonlu olan
B = (1/3+1/5) + (1/5+1/7) + (1/11+1/13) +
saysnn deerinin 1,9021605778 (2,1 10
&9
)
olduunu 10
14
e kadar olan ikiz asal saylar teker
teker bularak Nicely 1996da bulmutur. Hesaplar
srasnda Intel Pentiumun bir hata yaptn farket-
mitir. Daha sonra Bnin yaklak deeri daha da
iyiletirilmitir.
Segal 1930da aralarndaki farkn 2d olduu asal
saylarn terslerinin toplamnn sonlu olduunu ka-
ntlamtr. Eer bu say B
d
olarak gsterilirse, Wolf
B
d
nin aa yukar 2/d olduu sansn ortaya atm-
tr. Wolf sans B
1
i 1,902 yerine aa yukar 2,
B
2
yi 1,1970449... yerine 1 olarak veriyor. Wolf sa-
nsn lim
d #$
dB
d
= 2 olarak yorumlayabiliriz.
Jean de la Valle
Poussin
1866-1962
r gz nne alamayacandan, tahmininiz ok
kt kabilir.
1974te D. Shanks ve J. Wrench Jr., Brun topla-
mn yaklak hesaplamak iin ilk iki milyon asal sa-
ylardaki tm ikiz asal saylara baktlar. Ayn za-
manda R. Brent (Australya) 100 milyara kadar olan
tm ikiz asal saylar (224376048 ift) listeleyerek
Brun toplam olarak 1.90216054 saysn buldu. Ni-
cely daha hassas hesaplama iin 100 trilyona kadar
karak 1.9021605788 deeri bulundu.
O gnden sonra bilgiilemsel saylar teorisinde
alanlar bilgisayarlarn ikiz asal saylar artt
zaman Brun toplam fazla deimedii iin pek a-
ltrmadlar.
1993te Nicely, Brunn toplamn ilk be adet
486 chipli PC ile daha sonra bir adet Pentium
makinesi kullanarak tekrar hesaplamaya karar ve-
rir. Buraya kadar kt bir niyet yok! Aksine daha
nce sper bilgisayarlar kullanlarak yaplan bu
hesaplar artk kiisel bilgisayarlarla yaplabilecekti.
Ama Nicelyyi endielendiren bulunacak sonucun
ne derece gvenilir olduuydu. kiz asal say iftleri-
nin terslerinin toplam PC ile hesaplanrken Brentin
sonularyla ayn olmas ve daha tesine geilmesi
iin kullanlan programn ve iletim sisteminin hata-
sz olmas gerekiyordu. Bunu salamak iin her bil-
gisayar asal say tersini bulurken nce floating po-
int nitesi kullanlarak ondalk kesirden sonra 19
basamaa kadar hesaplama yapt ve daha sonra A.
Lenstrann geliitirdii ultra-hassasiyet algoritmas
kullanarak 26 rakaml hassasiyete inildi. nildi de ne
mi oldu? Daha nce !(x) (= xe kadar asal saylarn
says) iin bilinen deerden farkl sonu elde edildi.
Bunun nedeni uzun almalardan sonra ultra-has-
sasiyet hesaplamasnda yuvarlama hatasnn bekle-
nenden daha sratli depoland tespit edildi. Sonu-
ta bu hatann nerden kaynakland anlald
3
ve ha-
ta dzeltildi. Daha fazla emin olmak iin Nicely ult-
ra-hassasiyeti 53 rakama kard. Yine de 486 maki-
nesiyle pentium makinesi deerleri son 20 rakam
farkl vermeye devam ediyordu. Bunun da nedeni
Pentium makinesinin 19 rakam hassasiyet verecek
yerde 824633702441 ve 824633702443 asal say
iftinin terslerinin toplamnda yalnz 9 rakaml has-
sasiyet vermesiydi. Dzeltmek iin zel hata dzelt-
me yazlmyla Pentium bilgisayarnda makine dili
seviyesinde hata arand. Hatann devam etmesi ve
baka Pentium makinelerinde de ayn hatann kal-
mas zerine Intel Pentium chipinin blmeyi doru
yapmad anlald.
Intel hatann mterilerini etkilemedii iddi-
asyla sonunda hatay kabul etti. Nicely Intelin
1995teki dzeltilmi ve gelitirilmi yeni Pentium
chipini kullanarak ilk 100 trilyon say iin
133.780.321.665 adet ikiz asal say ifti olduunu
ve Brun toplamnn aa yukar 1,9021605778 ol-
duunu dnyaya ilan etti. Bir yl sonra, Alman bi-
lim adamlar Martin Kutrib ve Jrg Richtein (Gies-
sen niversitesi) ayn sonular bularak asal say
hesaplamadaki doruluu teyit ettiler.
O gn bugn bu bilim adamlar hesaplamala-
rnn ayn kaldn, farklysa da nasl dzeltilecei-
ni bulmak iin bulduklar deerleri dei toku
yapmaktadrlar.
Sonu Yerine. Milyarda bir hata olabilecei bu
kadar ak ekilde gsterilmesine karn, gnmz-
de genel eilim (sokaktaki insann eilimi), sonu
bilgisayardan geliyorsa dorudur eklindedir.
Yanl!
Kantta bilgisayar program kullanldnda
kanta gvenmeli mi sorusuna gelince... Zor soru.
En azndan teoremin doru olduuna dair bir ipu-
cu. Bu durum makinelere teslim olma demek olma-
dn burada belirtmek istiyoruz. Belki zarif -
zm bulununcaya kadar durumu kabulleniyoruz
demek en iyisi. Drt Renk Problemi ve Kepler Sa-
nsn bir baka yazda ele alrz. '
Kaynaka:
Bu yaz, Thomas Nicely, Divide and Conquer, AMS, Whats
Happening in the Mathematical Sciences, vol.3,1996, sayfa 39-
47 makalesinden derlenmitir.
www.trnicely.net
www.mathworld.wolfram.com/Brunsconstant.html
88
3 Borland C++ 4.02 derleyicisinden.
Z
enon, .. 5. yzylda yaam ve bugn
zerine pek az bildiimiz Eski Yunanl bir
filozoftur. Ne yazk ki gnmze hibir ya-
pt kalmamtr. Zenon zerine bildiklerimizi da-
ha ok Eflatunun Parmenides adl ve Aristonun
Fizik adl yaptlarna borluyuz.
Zenon kolay kolay yutulmayacak bir dnce-
nin savunucusu olan Parmenidesin sadk bir -
rencisiydi. Parmenides u inanlmaz dnceyi sa-
vunuyordu: Gerek tektir ve deimez. okluk, de-
iim ve hareket aslnda yokturlar ve duyularm-
zn bizi kandrmasndan kaynaklanrlar...
Zenon hocasnn felsefesiyle alay edenleri sus-
turmak iin drt paradoks gelitirir. Zenonun g-
nmze kalmasn salayan aada aklamaya a-
lacam (ve ne derece ciddi olduklarn gstermek
amacyla savunaca-
m) ite bu drt pa-
radokstur. Bugn,
yani 2500 yl sonra
bile, bu drt para-
doks zerine tart-
ma dinmemitir ve
gn getike filozof-
lar bu konuda daha
fazla dnce retmektedirler. Bertrand Russell,
Henri Bergson, Alfred North Whitehead, Zenonun
paradokslarn konu etmi ada filozoflardan bir-
kadr. Tolstoy Sava ve Barnda Zenonun pa-
radokslarndan szeder.
Aille Kaplumbaa. Zenon, paradokslarnn bi-
rinde, ok hzl komasyla tannan yartanr Aille
kaplumbaay yartrr. Kaplumbaa Ailden ok
daha yava olduundan, Ailin nnden balar ya-
ra. Zenon, Ailin kaplumbaay hi yakalayama-
yacan savunur.
Gerekten de Ailin kaplumbaay yakalaya-
bilmesi iin, nce kaplumbaann yara balad
ilk noktaya erimesi gerekmektedir. Ail bu nokta-
ya eritiindeyse, kaplumbaa biraz daha ilerde
olacaktr. imdi Ail, kaplumbaann bulunduu
bu yeni noktaya erimelidir. Ail, kaplumbaann
bulunduu bu yeni noktaya vardndaysa, kap-
lumbaa biraz daha ilerde olacaktr, nk kap-
lumbaa durmamaktadr. Bu byle srer gider ve
Ail kaplumbaaya hibir zaman eriemez.
Yaamda byle olmaz demeyin. Parmenides
de, Zenon da, sizin gibi, yaamda Ailin kaplum-
baay yakalayacan biliyorlar. Ancak, grd-
mzn gerek olmadn, duyularmzn bizi al-
dattn ileri sryorlar.
Bu paradoks zerine biraz dnelim. Ail ya-
ra kaplumbaann 100 metre gerisinden balasn.
Ail saniyede 100
metre kosun. Kap-
lumbaa da saniye-
de 10 metre kosun.
Varsayalm ki y-
le... Ailin yara
balad noktaya
A
o
adn verelim.
Ail bir saniye sonra
kaplumbaann bulunduu ilk noktaya, A
1
nokta-
sna eriecektir. Bu bir saniyede kaplumbaa 10
metre yol alacaktr ve A
2
noktasna varacaktr.
Ail A
2
noktasna 1/10 saniye sonra varacaktr. Bu
1/10 saniyede kaplumbaa 1 metre gitmi olacak-
tr. Ail bu 1 metreyi, 1/100 saniyede koacaktr...
Paradoks olur da matematikiler bo durur
mu? Matematikiler bu paradoksu zmler. y-
le zmler:
Ail A
0
dan A
1
noktasna 1! koar
Ail A
1
den A
2
noktasna 1/10! koar
89
Zenonun Paradokslar
Dikkat Paradoks Var!
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi. Ya-
z, yazarn Matematik ve Doa adl kitabndan derlenmitir.
Zenon Sokrat Eflatun Aristo
A
0
A
1
A
2
A
3
A
4
Ail A
2
den A
3
noktasna 1/100! koar
Ail A
3
ten A
4
noktasna 1/1000! koar
...
Demek ki, der matematikiler, Ail,
1 + 1/10 + 1/100 + 1/1000 + ...
saniyede kaplumbaaya eriir. Basit bir aritmetik
(ve analiz) bu sonsuz toplamn 10/9 olduunu gs-
terir. Dolaysyla Ail kaplumbaay 10/9 saniye
sonra, yani 2 saniyeden, hatta 1,2 saniyeden az bir
zamanda yakalar.
Filozoflar bu yanttan pek honut kalmazlar.
Her eyden nce sonsuz toplamdan rahatsz olur-
lar. Matematikilerin matematik yaparken sonsuz
sayda sayy toplamalarna szetmezler, ama ger-
ek yaamdan alnm bir probleme uygulanmasna
kar karlar. Matematiin gerek yaama her za-
man uygulanabildii nerden biliniyor?
Matematik, doa yasalarn bulmaya alr.
Bunu da olduka iyi baarr. rnein matematik
sayesinde uaklar, trenler, binalar yaplr, hatta
aya gidilir. Matematiin birok uygulamas var-
dr. Bu uygulamalar matematiin doay anlama-
mz salayan baarl bir yntem olduunu gste-
rir. Ama her yere her zaman matematik uygulana-
bilir mi?
Yukardaki hesap, Ailin kaplumbaay 10/9
saniyede yakalayacan gstermiyor. Yukardaki
hesap gsterse gsterse Ailin kaplumbaay eer
yakalarsa 10/9 saniyede yakalayacan gsteriyor.
Ailin kaplumbaay yakalayp yakalamadn
bilmiyoruz ki, ne zaman yakalayaca sorusunu so-
rup yantlayalm... Sorumuz, Ailin kaplumbaay
ne zaman yakalayaca deil, yakalayp yakalaya-
mayaca...
Zenonun bu paradoksunda bir baka sorun
daha var. O da u: Ail kaplumbaay yakalamak
iin sonsuz sayda i yapmal; nce A
1
noktasna
gitmeli, sonra A
2
noktasna gitmeli, sonra A
3
nok-
tasna gitmeli... Sonsuz sayda i yapabilir miyiz?
te en nemli soru bu. Matematiki kendi dn-
sel dnyasnda sonsuz sayda sayy toplayabilir,
ama biz, yaamda, sonsuz sayda sayy toplaya-
mayz. Sonsuz sayda i yapamayz. En azndan
sonsuz sayda i yapabileceimizi dnmek ol-
duka zor.
Yoksa Ail kaplumbaaya erimek iin sonlu
sayda m i yapyor? Bu soruya gemeden nce
Zenonun ikinci paradoksundan szedelim.
kiye Blnme. Zenon, salt Ailin kaplumba-
ay yakalayamayacan sylemekle yetinmiyor.
Ailin bir noktadan bir baka noktaya gidemeye-
ceini de sylyor. Diyelim Ail A noktasnda ve B
noktasna gidecek.
Ail Adan Bye gitmek iin nce yolun yars-
na gitmeli. Yolun yarsna gittikten sonra kalan yo-
lun yarsna gitmeli. Daha sonra kalan yolun yar-
sna... Bu bylecene sonsuza dein srer. Diyelim
Ayla B arasndaki uzaklk 1 metre. Ail nce 1/2
metre gitmeli. Gittiini varsayalm. Geriye 1/2 met-
re kalr. imdi Ail kalan bu 1/2 metrenin yarsna
gitmeli, yani 1/4 metre daha gitmeli. Geriye 1/4
metre daha kalr. Ail bu kalan 1/4 metrenin yar-
sna gitmeli, yani 1/8 metre daha gitmeli... Daha
sonra 1/16 metre daha gitmeli...
Ail sonsuz sayda i yapamayacandan B
noktasna varamaz...
Havada uan bir oka bakalm. Okun sonsuz
sayda i yaptn, yani sonsuz sayda noktadan
getiini varsayalm. Beynimiz okun sonsuz sayda
noktadan geiini alglayabilir mi? Bunu dn-
mek olduka zor. Olsa olsa beynimiz okun hava-
da sonlu sayda fotorafn ekiyordur ve bu fo-
toraflar bir sinema eriti gibi gzmzn nn-
den geiriyordur. Bu konuya birazdan geleceim.
Paradoksa geri dnelim. Ama imdilik, beynimi-
zin ddnyay sonlu biimde algladn aklmz-
da tutalm.
Okur belki sonsuz sayda i yapabileceimizi
dnyordur: birinci i, ikinci i, nc i... O
zaman sonsuz i yapmaya sondan balayalm! Bi-
rinci paradoksa ok benzeyen bu ikinci paradoksu
biraz deitirip, Ailin, brakn B noktasna gide-
memesini, yerinden bile kmldayamayacan da
kantlayabiliriz. Gerekten de Ailin Adan Bye
gidebilmesi iin nce yar yola gitmesi gerekir. Yo-
lun yarsna gidebilmesi iin nce yolun drtte bi-
rine gitmesi gerekir. Ama daha nce yolun sekizde
birine gitmesi gerekir... Daha nce de on altda bi-
rine gitmesi gerekir Dolaysyla Ail A noktasn-
90
...
A B
B A
dan teye admn atamaz bile. lerleyebilecei bir
nokta yoktur ki! Gidecei her noktann nce yar-
sna gitmesi gerekmektedir.
Yoksa Ayla B arasnda ve Adan hemen sonra
gelen bir nokta m var? Galiba yle...
Paradoksun ikiye blmekten kaynakland
kesin. Ailin gitmesi gereken fiziksel uzakl hep
ikiye blyoruz. Demek ki fiziksel uzakl (uzay)
durmadan ikiye blemeyiz. Demek ki bir zaman
sonra fiziksel uzakl ikiye blemememiz gerekir.
kiye ble ble, bir zaman sonra ylesine kk bir
uzaklk elde ederiz ki, elde edilen bu miniminnack
uzaklk bir kez daha ikiye blnemez. Bir baka
deyile, uzay srekli deildir. Uzay, blnmeyen en
kk uzay paracklarndan olumutur. 20. yz-
yln parack kuram da bu ynde dnmemiz
gerektiini sylemiyor mu zaten? Bu uzay para-
cklarna uzaybirim diyelim
1
.
Uzayn uzaybirimlerden olutuunu kantladk (!)
Her uzaklk sonlu sayda uzaybirimden oluur.
nc Paradoks. Zenonun nc paradok-
suna gre, hareket yoktur, hibir ey hareket ede-
mez. Uan bir ok ele alalm rnek olarak. Okun
hareket ettiini sanyoruz deil mi? Zenon yanld-
mz kantlyor.
Ok her an durmaktadr. nanmazsanz okun
havada bir fotorafn ekin. Fotorafta okun dur-
duunu greceksiniz. Her an durmakta olan ok
hep durmaktadr. yle deil mi? Okun hareket
edebilmesi iin en az bir an hareket etmesi gerek-
mektedir. Oysa ok her an durmaktadr.
Uzayn srekli olamayacan yukarda grdk.
Uzay kk, ok kk, blnemeyen uzaybirim-
lerinden olumutur. Okun bir uzaybirimi uzunlu-
unda olduunu varsayalm. Uzaybirim uzunlu-
undaki ok, bir uzaybiriminin iinde hareket ede-
mez, nk okun o uzaybiriminde hareket edebil-
mesi iin, okun uzaybiriminden daha ksa olmas
gerekir ki, uzaybirimden daha ksa bir nesne ola-
mayacan biliyoruz. Her uzaybiriminde hareket-
siz duran ok, hep hareketsizdir.
Sinema da yle deil midir? Sinema ekrannda
yryen bir insan aslnda yrmeyen binlerce in-
san resminin gzmzn nnden hzla gemesi
deil midir? Doada hareket de aslnda hareketsiz-
lik deil midir
2
?
Uan ok her an durmaktadr. Ama bir sonraki
uzaybiriminde varolmaktadr. Bergsonun da dedi-
i gibi, aynen sinema ekrannda yryen bir insan
rnei, ok bize hareket edermi gibi grnmekte-
dir. Oysa her an durmaktadr.
Drdnc Paradoks. Zenonun son paradok-
sunu anlamak kolay deil. Yukarda da dediim gi-
bi Zenondan yazl bir yapt yok elimizde. Ze-
nonun paradokslarn bize aktaran Aristo. Aris-
tonun aktard biim pek anlalr gibi deil. Bu
yzden drdnc paradoksun eitli yorumlar
var. Vereceim yorum Aristonun aktard yorum
deil ama ona ok yakn.
Yukarda, uzayn srekli olmadn, blnme-
yen uzaybirimlerden olutuunu kantladk, daha
dorusu Zenon kantlad. imdi aadaki ekle
bakalm.
Her kare bir uzaybirimini simgelesin. Sol st
kede A nesnesi, sa alt kede B nesnesi var. A
ve B ayn anda ve ayn hzla hareket etsinler. A
saa, B sola gitsin. Bir zaman sonra A sadaki ka-
rede, B de soldaki karede olur.
imdi paradoksal soruyu soralm: A ve B ner-
de karlatlar?
Hi karlamadlar! nk aralarnda karla-
abilecekleri bir yer yok! "
91
1 Bergson bu paradokslar ve aada aklayacam ok para-
doksunu yle zmeyi neriyor: Bir hareketin belirlenmesi iin
hareketin balad ve bittii noktalarn verilmesi gerekmektedir.
Okun hareketini ikiye blmek demek, bir hareketin deil, iki ha-
reketin olduunu gstermek demektir. Okun hareketini ikiye bl-
meye hakkmz yoktur. Okun bir ve bir tek hareketi vardr. Okun
ald yolu ikiye blebiliriz ama okun hareketini ikiye blemeyiz.
2 Bunlarn benim dncelerim olmadn, Zenonun dnce-
leri olduunu anmsatrm. Okuru kkrtmak amacyla, kendi-
mi Zenonun yerine koyarak Zenonun paradokslarn savunur
grnyorum. Giderek de Zenona inanyorum...
A
B
Bekir S. Gr*
bekir@cc.usu.edu
Matematik Belas
Dr. Adnan Aslan
G
eorg Wilhelm Friedrich Hegel, Phenome-
nology of Spirit ismiyle ngilizceye terc-
me edilen eserin nsznde matematiksel
dnme ile felsef idrak karlatrmak suretiyle
matematiin nitelikli bir dnme arac olamaya-
can savunur. Hegel felsefenin varl, varln
zn ve bu iki temel unsur arasndaki birlii; ma-
tematiksel dnmenin ise varln prensiplerini
dnmenin konusu yaptn syler. Ona gre,
felsef dncede, dtan ie, varlktan zihn d-
nceye ulalrken, matematiksel dnmede so-
yut zihn prensipler dardan varla yklenmek-
tedir. Hegelin tespit ettii gibi, matematiin orta-
ya koyduu ispat, teorem, nermeler doru olma-
sna ramen muhtevaszdr; yani gereklii ve var-
l olmayan dorulardr. Matematiksel objelerde
para btn hakknda hibir fikir vermez. Mesel,
genin herhangi bir unsuru gen hakknda hi-
bir tasavvur ve tahayyl oluturmaz. Halbuki fel-
sef dnceyle varln en kk unsurundan ha-
reket ederek bir btn olarak Varl kefetmek
mmkndr.
Matematiin gayesi z ve esas olmayan b-
yklkler, konusu ise ii bo mekn ve saylardr.
Bundan dolay matematiksel dnme yzeyseldir
ve geree nfuz edemez. Halbuki felsefe bilfiil var
olan (actual) konu edindii iin, niha planda ha-
kikate ulamay hedefler. Matematiksel dnme-
nin en olumsuz zellii, soyut ekiller, ilikiler ve
eitlikleri ele alrken dncenin en nemli konusu
olan varl ve hayat darda brakmasdr. Felse-
f dnce dier taraftan, bilfiil var olan, canl ve
z olan eyleri konu edindii iin pozitif bir sre
olarak yaratcdr ve kendini aar. Bu sebeple de
hakikati kendi iinde barndrr.
MEB nitelikli insan yetitiremiyor; nk...
Hegelin ksaca zetlemeye altmz mate-
matikle ilgili bu fikirleri, aslnda Trk mill eitimi-
nin nitelikli ve dnen insan yetitirmekteki baa-
rszln veya bo insan yetitirmedeki baarsnn
nedenlerini de aklar gibidir. Hegel zetle, insan-
lara matematik retmekle bir ey retmi olmaz-
snz, diyor. nsana, hayata ve hakikate dair hibir
ey sylemeyen matematik, ferd gereklii olma-
yan bo eylerle megul etmekte ve nitelikli dn-
meyi retememektedir. Eer hakikat bu ise, o hal-
de neden ilk ve lise retiminde genlere youn
matematik eitimi verilmektedir? te dnlmesi
gereken soru budur.
Bu soruya ilk akla gelen cevap, matematik
nemlidir zira,
a) Muasr medeniyet seviyesine ulamak iin,
bilim, teknoloji ve dolaysyla da ekonomide baa-
rl olmak zorundayz. Modern dnyadaki karma-
k ekonomik ilikiler ve teknoloji yksek matema-
tik bilgisine dayanmaktadr ve dolaysyla genleri-
mize matematik retmek zarurdir.
92
* Utah State University, doktora rencisi.
Dr. Adnan Aslann Matematik Belas balkl yazsnn yaymlanmasnn zerinden bir hayli sre
geti [1]. Hegelin matematik hakkndaki grlerinden yola karak, matematii ve matematik eitimi-
ni eletiren Aslann szkonusu yazsna herhangi bir eletiri yazlmam olmas konuyla ilgili grleri-
mizi yazmamza neden oldu. Bu yazda amacmz, matematikle ilgilenen herkesin yzlemesi gereken
baz konular szkonusu yazdan hareketle ele alp konunun tartlmasn salamak olacak. Dar bir ga-
zete stununda yaymlanan yazya ayrntl bir yant vermek gibi bir amacmz yoktur. nce Dr. Adnan
Aslann szkonusu yazsn okuyalm.
Matematik Belas zerine
Bu cevap doru ve fakat ksmen. Bizce mate-
matik retmek gerekli ve fakat herkese deil. Tek-
noloji ve ekonomide kullanlan yksek matematik
bu alanlar tercih edenlere zel olarak verilebilir.
b) Matematik, doru dnmenin ilkelerini ve-
rir ve insan hurafe ve dinsel dogmatik inanca kar-
korur.
Bizce bu da doru deil. Aksine, matematiksel
dorular deimeyen kat dogmalar olduu ve insa-
n gerek hayattan ve varlktan kopard iin tam
aksine kat bir dogmatizmin kayna da olabilir.
Youn matematik eitimine ramen...
zelde matematik genelde modern eitimi ten-
kit etmek iin yeterli nedenlerimiz vardr. Bunlarn
en banda da, tarihte nemli baarlara imza atm
bu milletin iinde bulunduu iktisad ve siyas du-
rum gelmektedir. Eer matematik eitimi ile tek-
noloji ve ekonomi alanndaki baar arasnda do-
rudan bir iliki olsayd u anda iinde bulunduu-
muz kt durumda olmazdk. Baarszlmzn
faturasn btnyle uygulanan eitime ve mate-
matie karmak elbette hakszlk olur. Fakat ben
bunda ilk ve lise eitimindeki matematiin nemli
rol olduuna inanyorum. Zira:
1 Matematik, muhtevas olmayan gerekleri
konu edindii iin rencileri eitmi gzkerek
eitmemektedir.
2 Zeki genleri zihn prensiplerin sonsuz ili-
kiler anda eriterek, her zaman cazibe merkezi ol-
mu din ve tarih gibi insanln asl konularndan
mmkn olduu kadar uzak tutmaktadr. Eer bu
millete ait byk zeklar din ve tarihle yeniden bu-
lusalar, kimsenin bigne ilgisiz kalamayaca yep-
yeni bir dnce ve fikir ortaya atabilme imknn
yakalayabilecekler.
3 Toplumsal gereklii olan fikirlerle mca-
dele etmenin ordularla savamaktan daha zor ol-
duunu komnizm tehdidiyle tecrbe eden Bat,
nc dnya lkelerindeki modern eitim siste-
mini kendine alternatif retemeyecek tarzda di-
zayn ettirmitir. Matematik, nitelikli dnceye
ulamaya engel tekil ettii iin alternatif fikirlerin
domamasnda da nemli rol oynamaktadr.
4 Matematik eitimi evrensellik fikri verdii
iin yerel kltrel deerleri ikinci plna itmekte ve
insanlarn kendi mill ve din kimliklerine dayana-
rak stnlk iddialarna imkn vermemektedir.
Kendine gvenmeyen insan modern dnyann ara-
d insan tipidir.
imdi btn bu nedenleri dndmde Trk
mill eitiminde matematiin neden en nemli, ta-
rih, Trke ve din bilgisinin ise neden en nemsiz
dersler olarak alglandn ok daha iyi anlyoruz.
93
Y
ukarda alntladmz Dr. Aslann yazs-
nn ana noktalarndan biri, Hegelin, mate-
matiksel dncenin varl darda brak-
mas, te yandan felsefenin varln bizzat zyle il-
gilenmesi, dolaysyla matematiin nitelikli dnme
iin bir ara olamayaca, buna karn felsefi dn-
cenin daha yetkin olduu grdr. Aslana gre
matematik, gereklikten kopuk soyut ekil ve eit-
likleri ele aldndan ksrdr; felsefe ise, z olan
nesneleri konu edindiinden, pozitif bir sre ola-
rak yaratcdr. Hegelin matematik hakkndaki
grlerine deindikten sonra, eitim sistemimizin
baarszlyla matematik eitimi arasnda iliki ku-
ran Aslana gre, gerek dnyaya dair hibir ey
ifade etmeyen ve ferd gereklii olmayan bo ey-
lerle uratran matematikle aslnda bir ey ret-
mi olmayz. Yazda, Eer hakikat bu ise neden ilk
ve lise retiminde genlere youn matematik eiti-
mi verilmektedir? diye sorulup, olas yantlar irde-
lenir ve Trkiyenin iinde bulunduu baarszln
faturas ksmen de olsa matematie karlr.
Bundan sonra, ncelikle Hegelin matematik
hakkndaki grlerine deinip, matematik felsefe-
si asndan bu grlerin bir eletirisini sunacaz.
Daha sonra, geri kalmlmz asndan Aslann
sralad drt nedeni ele alacaz.
Hegelin Matematik Felsefesi. Hegelin sz
geen grn Hegelin kendisinden aktarmadan
nce, Hegelin matematik felsefesinin bir ndeer-
lendirmesini sunmamzda yarar gryorum. n-
k Hegelin tam olarak ne dediini anlamamzda
nmzde ciddi engeller olduunu dnyorum.
Gnmz matematik felsefesinde Hegelin ad-
na pek rastlanmaz. Szgelimi, [9, 11, 16] gibi te-
mel matematik felsefesi eserlerinde Hegelin mate-
matik grlerine pek deinilmemidir. Bunun bel-
ki de en nemli nedeni gerek felsefedeki gerek ma-
tematik felsefesindeki analitik filozoflarn etkisidir.
Ayrca Hegel okumann glnn de nemli bir
etken olduu sylenebilir. Szgelimi, Bertrand
Russelln, Hegelin matematik anlayna olduka
sert eletiriler getirdii bilinmektedir. Russell, Ma-
tematiksel Felsefeye Giriinde filozoflarn sonsuz
kklkler hesab hakknda yanl kanaatlere sa-
hip olduklarna deindikten sonra u yorumda bu-
lunur: Leibniz zamanndan beri diferansiyel ve in-
tegral hesabnn sonsuz kk miktarlar gerektir-
dii dnld. Matematikiler (zellikle Weierst-
rass) bunun bir hata olduunu gsterdi; Hegelin
matematik hakknda syledii trden matematie
nfuz etmi hatalar kolay kolay ortadan kalkmaz.
Dahas filozoflar, Weierstrass gibi insanlarn al-
malarn ihmal etme eiliminde olagelmilerdir
[15, s. 107]. Russelln Hegel hakkndaki bu olum-
suz grne karn, aslnda, Pinkardn [14, s.
452] tespit ettii zere Russelln Hegel zerine yo-
rumlar ou zaman yanlt. rnein, Hegelin
Wissenschaft der Logik adl eserinin nemli bir
ksm sonsuz kklk kavramna kar bir hcum
olarak yazlmtr. Ne var ki, Russelln syledikle-
ri yanl olsa bile, felsefi evrelerde kabul grm-
tr. Paragraf bandaki tespitimize geri dnersek,
gerek analitik felsefenin etkisi gerek Hegel okuma-
nn zorluu, Hegeli matematik felsefesinin dna
olmasa bile, yamalarna yerletirmitir.
Hegelin matematik felsefesini anlamadaki bu
sorunlara deindikten sonra, Hegel uzman olma-
dm iin Hegelin genel matematik felsefesini su-
namadan Hegelin szkonusu grn tek bana
ele almak durumundaym.
Aslann iaret ettii gibi, Hegel, Tinin Grn-
gbiliminin nsznde matematiksel bili (cogni-
tion) hakknda yorumlarn yazar:
42. [...] Matematiksel ispatn hareketi nesne-
ye ait deildir, bundan ziyade eldeki mevcut mese-
leye dsal bir etkinliktir. [...] felsefi bili (hem va-
rolu hem de z) kapsarken, matematiksel bili
varln sadece oluumu yani biliteki eyin doas-
nn oluumunu aklar. [...]
44. Fakat bu tr matematiksel bilite aslnda
eksik olan, bilisel srecin bizzat kendisiyle olduu
kadar zdeiyle de ilgilidir. []
45. Matematiin vnd ve buna dayana-
rak kendini felsefenin nne koyduu bu kusurlu
biliin bariz nitelii, amacnn eksikliine (po-
verty) ve hammaddesinin kusurluluuna dayanr
ve bu yzden de felsefenin reddetmesi gereken tr-
den bir eydir. Amac veya Kavram byklktr.
te nemsiz olan ve Kavramdan yoksun olan tam
da bu ilikidir. Buna uygun olarak, bu bilme sre-
ci grnrde devam etse de nesnenin kendisine,
zne ya da Kavramna temas etmez ve bu yzden
de (yani, nesnenin Kavram anlamnda) onu kav-
rayamaz. [7, s. 24-26]
imdi Hegelin bu konudaki grlerini ele
alacaz.
Matematiin eriksiz Oluu. Matematik ger-
ekten bir z veya zdekten yoksun mudur? Mate-
matiksel gereklik d dnyann gerekliiyle il-
gisiz midir? Yani matematiki soyut denilen ve ger-
eklikle hibir ilgisi bulunmayan nesnelerin iinde
erir mi? Bu sorular yantlamak iin matematiin
ve ieriinin ne olduunu incelemeliyiz.
On dokuzuncu yzyln balarnda klit-d
geometrilerin kefinden nce; matematiin tama-
men gerekler hakknda bir etkinlik olduu eklin-
de bir alg sz konusudur. Bu bak asnn izini
srersek, matematiksel nesne, teorem ve aksiyom-
lar gerek olgular hakkndaki gerek eylerdir [8, s.
185]. klit-d geometrilerin, Hamiltonun qu-
aternionlarnn ve Aristo mant dnda da man-
tklarn kefiyle bu gr zayflamtr. Deien g-
re gre, modern matematik, artk, kabul edilen-
lerden sonu karma uradr. Kabullerin ve aksi-
yomlarn maddesel doruluk sorunu yoktur.
Hatta Hilbert gibi bir nc, matematiin belli ku-
rallar olan ieriksiz bir oyun olduunu savlaya-
caktr. Aslnda, tam da bu noktada, Hegelin ma-
tematiin ierii olmayan bir sreten ibaret oldu-
u grnn, daha sonra Hilbert ve takipileri-
nin, matematiin temellerine dair sistematik olarak
formle edecekleri biimciliin (formalizm) bir e-
idi olan oyun biimciliinin zn tad bile
sylenebilir. Bahsi geen oyun biimciliine gre,
matematik hibir ey hakknda deildir, kme diye
bir ey yoktur ve matematiksel bilgi, oyunun kural-
larnn belirledii hamlelerden ibarettir [16, s. 145].
Ne var ki, bu biimcilik, aslnda etin metafi-
zik ve epistemolojik sorulardan kamak iin orta-
ya atlmtr
1
. Barrow da biimciliin iki eksik ya-
nna iaret eder, ona gre biimcilik, Matematik-
sel simgelerle matematikilerin akllar arasndaki
94
1 Hilbert gibi kimi nc matematikilerin bu gr savunmala-
rnn amac tamamen bakayd. Hilbert matematiksel bilgiyi para-
dokslardan kurtarmak ve gvenilir klmak iin bu gr savun-
mutu. Hilbertin derdi doruluk ve kesinlik hakkndaki
matematiin geleneksel grn yeniden dorulamakt. Gerek-
ten de Chaitinin belirttii gibi [4] Hilbertin matematiin bir oyun
olduuna inandn ifade etmek, Hilberte atlm bir iftiradr.
ilikiyi ve matematiin fiziksel dnyann ileyiini
tanmlamak bakmndan ne kadar yararl olduu-
nu aklamakta baarszdr [2, s. 203]. zetle
matematie biimci bir bak as, matematik fel-
sefesinin en etin sorularndan biri olan matema-
tiin d dnyada karlk bulmasn veya ma-
tematiin gnlk hayattaki baarsn ortaya
koymakta aka baarszdr. Yani Hegelin an
aarak oyun biimciliinin ncln ettiini
kabul etsek bile, bu bak as en temel sorunlar
dahi zmsz brakmaktadr.
Bu neletiriye deindikten sonra, matemati-
in ierikten yoksun olduu, ierikle bir ilgisinin
olmad, ierie dair bir ey sunmad eklindeki
gre kar (yukardaki neletiriyle ksmen ilgili)
nemli grdm eletiriyi sralayacam.
Birincisi, matematiin bilim ve daha zelinde
fizik iindeki akl almaz rolyle ilgilidir. rne-
in, karmak saylar matematikte ilk kefedildi-
inde, nesnel gereklikte bir karl olmadndan
sama olduu eletirisini almt. Bu saylara sanal
saylar denmesi de bu dncenin rndr. Ne
var ki bu saylar birka yl iinde uygulanmlardr.
Yakn dnem matematik tarihinden ironik bir r-
nek olarak da Hardyyi anabiliriz. Bir Matematik-
inin Savunmasnda soyut matematiin gerek
dnyada tamamen yararsz oluuyla vnen
Hardy [6, s. 130-6], mimarlarndan olduu say
kuramnn, bugn, ifreleme teknikleriyle ilgili
aratrmalarn belkemiini oluturacan ngre-
bilir miydi? Bilindii gibi bilim ve matematik tari-
hi, fizikinin matematikiyi takip ettii saysz r-
nekle doludur. Eugene Wigner bu olguyu yllar n-
ce, matematiin doa bilimlerine akl almaz etki-
si olarak nitelemi ve bunun mantksal bir akla-
mas olmadn ifade etmiti. Birinci eletiriyi to-
parlarsak, matematiin ierii kmeler, saylar ve
fonksiyonlar gibi soyut nesnelerdir, ancak bu nes-
neler fiziksel dnyada akl almaz bir karlk bu-
larak, sanld gibi fiziksel ierikten kopuk ol-
madklarn gstermilerdir.
kinci eletiri, Hershin gzel benzetmesiyle
matematikilerin yeralt dini olduu kabul edilen
Platonculuktan gelecektir. Bu gre ontolojik re-
alizm veya realizm dendii de olur [16, s. 25]. Pla-
tonculuun ekirdeini matematiksel nesnelerin ve
teoremlerin, zihin, dil ve matematikiden bamsz
olduu gr oluturur [5]. ou matematikinin
bu gre inand bilinir. Aslnda Platonculuk g-
nmz matematikileri arasnda da yaygndr. r-
nein matematiksel fiziki ve gnmzn nemli
Platoncularndan Penrose yle der: Mandelbrot
kmesi insan zihninin bir buluu deildir. O bir ke-
iftir. Aynen Everest Tepesi gibi Mandelbrot kme-
si de oradadr! [13, s. 95]. Platonculuun izini
srmeye devam edersek, matematiki kendi oda-
snda kelem ktla veya zihninde matematiksel
nesnelerle urarken, aslnda matematikiden ba-
msz, zaman ve mekndan bamsz bir gerekler
dizgesiyle urar. Yani bizden bamsz nesnel bir
gereklik veya ierik vardr. Eer ieriki sade-
ce maddesel bir ierik olarak alrsak, bu eletiri He-
gele dokunmayacaktr, ancak varlk mertebeleri-
nin maddesel olmasn zorunluluk olarak kabul et-
mek bir keyfiyet olmaz m?
nc eletiri de, Lakatos sonras matematik
felsefesinde dikkat eken szde-ampiriki ve
hmanist olarak da adlandrlan matematiki ve
filozoflardan gelecektir. Onlara gre matematik
sanldndan daha fazla toplumsal ve beeri
bir rndr [5]. Bu adan baklnca Hegelin g-
rne iki ynl bir eletiri getirilebilir. Bunlardan
ilki, matematik znde, beeri bir deneyim oldu-
undan dier beeri bilgi edimlerinden ok da fark-
l deildir. Yani matematiksel bilgi soyut gibi nite-
lemelerle dier beeri bilgiler kategorisinde ayr bir
yere oturtulamaz.
2
kinci husus, ki daha ciddi ele-
tiri budur, matematiki iinde yaad toplumda
hem dnsel hem de bildik deneyler yapar: Ku-
mar oynar, zar atar (Pascal gibi), alar lmek
iin iki daa aynalar yerletirir (Gauss gibi), ok-
yzlleri keser-ler-bier (Euler gibi) vs. zetle,
matematiksel bilginin kkenleri bir ekilde zdek-
sel nesnelerle ilikilidir. Hatta Piaget gibi kimi ei-
tim kuramclarna gre, ocukta sayma, say, uzay,
iki veya boyutlu sreklilik gibi kavramlar nes-
nelerle etkileim sonucu ortaya kar.
Bu aklamalarla varmak istediim noktay
zetlersem, matematik iddia edildii gibi ierikten
yoksun deildir, dahas gereklikten kopuk deil-
dir. Bize gre asl sorun, yukarda gsterdiimiz gi-
bi, gerek dnyayla olduka girift ilikilere sahip
matematiin nasl mmkn olduu (Kant) daha-
s niin var olduudur (Heidegger) [9, s. 20].
Artk szkonusu yazda geen baz noktalara
deinebiliriz.
95
2 Bu gre ksmen katldm fakat konuyu datmamak iin
ayrntya girmediimi belirteyim.
Tekrar Hegel ve Matematiin eriinin Tarifi.
Dediimiz gibi Hegel, matematiin, z ve esas ol-
mayan byklklerle ilgilendiini belirtir. Ama
matematik, tanmnn ne olduu zerinde uzlama
salanm bir konu olmaktan uzaktr [5]. Szgeli-
mi, szlklerde matematiin miktar (aritmetik) ve
uzay (geometri) bilimi olduu yazar. Ancak, ieri-
e dnk byle bir naif tanmlama matematiin
birok daln dlar. Szgelimi, topoloji, ekillerin
zelliklerini inceler ki, bu incelemenin amacnn
byklkler olduu sylenemez. Mathematical
Reviews matematiin 3400 altbaln sralar. Do-
laysyla matematiin ierie dnk bir tanmlama-
s deil, yntemi vurgulayan bir tanmlamas yapl-
maldr [9, s. 7].
Matematik versus Felsefe. Aslann yazs bo-
yunca matematii ve felsefeyi ele al biimi olduk-
a talihsizdir. Yazsnda, felsefi ve ilahi konularla
uraan dnrlerin, matematik urandan yal-
tlm olduu izlenimi verir. Hegelin alntlad-
mz yazsndan da benzeri anlamlar karlabilir.
Bu bak as felsefeyi verken matematii yer-
mektedir. Halbuki matematik ve felsefe alanlar-
nn ayrm akademik uzmanlamann yaygnla-
t ve son yzylda ortaya kan olduka yeni bir
eydir. Matematik nitelikli dnmeye engelse ve
felsefe nitelikli dnme aracysa, Descartes, G-
del, Russell, Leibniz, Balzano ve Poincar gibi d-
nrlerin ayn zamanda niin matematiki olma-
y yeledikleri sorusu yantsz kalacaktr. te yan-
dan, matematiin niteliksizliinden dem vurulan
szkonusu yazda, yzyllar boyunca, onca filozo-
fun nitelikli dnme iin neden matematii
takdir ettikleri ve kendi felsefi sistemlerini mate-
matie ve onun sunum tarzna benzetmeye al-
tklar sorusu havada kalacaktr. Eer matematik
nitelikli dnmeye engelse, sosyal bilimlerin ku-
rucularndan kabul edilen bni Haldun geometri
hakknda niin iltifatkr davranmtr? bni Hal-
duna gre, geometriyle uraan birinin zeks ar-
tar, kolay kolay hataya dmez, hatta matematik
kiinin davranlarn etkiler ve onu drst olma-
ya iter [10, s. 130-1].
Toparlarsak, matematik ve felsefe kar kar-
ya konumlandrlamaz. Zira, yukarda sralanan fi-
lozoflarn yannda Platon, Descartes, Leibniz,
Kant, Frege, Russell, Wittgenstein, Quine ve Put-
nam gibi ok sayda filozofun dnce sistemlerin-
de matematik ok nemli bir yer igal etmitir. As-
lnda filozoflarn matematie ilgisi sadece analitik
felsefe denen akmla snrl deildir. Husserl ve Lo-
nerginin almalaryla Kta Avrupas ve Tomistik
felsefede bu ilgi sanldndan da byktr. Felse-
feye merakl herkes, matematiin doasna ynelik
ilgisi olmaldr [3, s. xi-xii; 9, s. 26].
Sre versus bilfiil. Matematiin srelerle ilgi-
lendii, edimsel-fiili (actual) olan dlad eletiri-
sie gelince, bu eletiri pekl olumlu olarak da ele
alnabilir! nk, matematiksel akl yrtme g-
cnn buradan beslendii sylenebilir. Ali Ne-
sinin [12] gzel ifadesiyle, dorudan hibir ie
yaramayan, ama dorudan hibir ie yaramadkla-
r iin de her ie yarayan ura dallarndan biridir
matematik. Ayrca bilfiil olmad iddia edilen bu
matematiksel dnce ve yntem, yukarda dein-
diimiz zere, filozoflar kendine hayran brakm-
tr. Descartes, yazlarnda Elementlerin sistemini
vm, Newton Principiasnda, Spinoza Etikinde
grlerini desteklemek iin Elementlerin sistemi-
ne zenmi ve bu sistemin benzerini kullanmtr.
Spinoza ve Descartes, Tanrnn varln ispat
ederken more geometricodaha fazla geometri
dncesiyle hareket etmilerdir [8].
Matematik Eitimiyle lgili Sorunlar ve Yo-
unluk. ncelikle yazar, genlere youn bir ma-
tematik eitimi verildiinden szetmektedir. Bu
gre ksmen katldm ifade edip youn (:da-
ha, ok) szcnn eitimsel adan aklanmaya
gereksindiini belirteyim. Youn vurgusu yapar-
ken elimizdeki kstas nedir, szgelimi dier baz l-
kelere gre mi youn?
Youn matematik eitimine ramen di-
yen yazar, sonrasnda birka madde sralam.
Burada dikkat eken husus, yazarn, sanki bizde
matematik ok fazla retiliyor da ondan eiti-
mimiz niteliksiz veya renciler Hintlilerin loga-
ritma tablosunu ezberlemesi gibi bir muameleye
tabi tutuluyor da ondan eitim sonusuz kalyor
gibi bir yargya varmasdr. Ne var ki, youndan
kastnn ne olduu sorununu grmezlikten gelip,
bu eitimin verildiini kabul etsek bile, ciddi pe-
dagojik-kuramsal ve fiili-uygulamal sorunlar
karmza kacaktr. Uygulamaya dnk sorun-
larn varl, sanyorum bu lkede her vatandan
malumudur. Onun iin, biz burada sadece ku-
ramsal zorluklara iaret edeceiz. Zira, matema-
96
tik eitiminin hibir sorunu yok ve matematik
mkemmel bir ekilde retiliyor tr bir kabul-
le yazar iddialarna devam etmiti ki matematik
eitimcilerinin gerek Trkiyede gerek dnyada
ciddi kuramsal sorunlar bilinmektedir. Bu soru-
nu amaya ynelik deiik taktikler retilmeye
allmaktadr. Kimi kuramclar, matematik ta-
rihini vurgulamay veya matematiin farkl kl-
trlerde ald ekil zerine eilmeyi nermiler-
dir. Matematik eitimcileri yetitiren eitim fa-
kltelerimizin byk sorunlar olduu bilinmek-
tedir. rnein, bir matematik retmeni aday
kendi blmnden mezun olduu zaman, He-
gelin syledii anlamda srelerden haberdardr,
trevleme veya sonsuzluk analizleriyle ilgili mate-
matiksel sorular kolaylkla zmekte ama bu so-
rularn arkasnda yatan tarihsel, felsefi ve hatta
teolojik sorunlarla yzletirilmemektedir. Sfrn
kendisinin felsefi bir balamdan bamsz alna-
can syleyebilir miyiz? Yunan kltrnde Pisa-
gorculardan, slam kltrndeki hvan- Safaya
oradan Kabalaya, oradan modern matematiki-
lerden Erdse, matematikteki muhtelif say mis-
tisizmlerine ne demeli?
zetle, matematik eitiminin youn olduu
grne ksmen katlmaktaym ancak bu youn-
luk, nitelikli bir eitim anlamn tamyor. Dahas
matematik eitimcilerinin bu konuda ciddi vardr
ve bu sorunlar amak iin matematiin doasna
ilikin aratrmalar artmtr. Bu grmze delil
olarak, matematik eitiminde somut materyal kul-
lanm ve szde-ampirik matematik anlay zeri-
ne eilmelere iaret etmekle yetineceiz. Btn bu
anlattklarmzdan sonra, matematik iyi retilme-
dii iin eitim sistemimizden kan fertler nite-
likli fikir retemiyor eklindeki gr de pekala
savunulabilir!
imdi yazda geen drt sonucu irdeleyebiliriz.
eriksizlik ve Eitim.
1Matematik, ierii olmayan gerekleri ko-
nu edindii iin rencileri eitmi gzkerek eit-
memektedir.
Yazmzn buraya kadarki ksmlarnda, mate-
matiin ieriinin ne olduuna dair net bir ey sy-
lenemedii ve matematiksel gerekliin, d dn-
yayla ilgin bir ba bulunduunu gsterdiimizi
sanyoruz. Matematik ve eitim boyutuna gelince,
bu konuda bni Haldunun sz zerine dnme-
yi salk veririz. Ayrca, Russelldan Einsteina ka-
dar ocukken klit geometrisinden bylenenlerin
bu konuda yazdklarna bavurulabilir.
Bir ekim Merkezi Olarak Matematik.
2Zeki genleri zihn prensiplerin sonsuz ili-
kiler anda eriterek, her zaman cazibe merkezi ol-
mu din ve tarih gibi insanln asl konularndan
mmkn olduu kadar uzak tutmaktadr.
Evet bu milletin zeki genlerinin zihinlerinin
yanl ynlendirildii grne katlyorum. Ama
bugn niversitelerimizdeki en yksek puanl b-
lmler ne matematik ne felsefe ne teoloji ne de ei-
timdir! Sonsuz ilikilerin kendisi felsefi balamn-
dan bamsz ele alnamaz, dolaysyla matematik
eitiminde yaplan bir eksiklik matematie mal
edilemez. rnein, klit-d geometrilerin kefi-
nin felsefi sonular ok iyi bilinir, ancak matema-
tikiler kitaplarnda bu felsefi sorunlara girmeme-
yi yelerler. Ayrca, sonsuzluk kavramn matema-
tikselletiren Cantorun almalar, matematik
evrelerinde ilk balarda kabul grmemi ve te-
oloji olarak itham edilmitir. Ayrca, ou mate-
matikinin veya filozofun metafizikten kanma
tavr veya tam tersine kimilerinin metafizie g-
mlmeleri, matematiin metafizikle ilikisinin bir
gstergesi olsa gerek. Bu dncelerimizi rnek-
lendirmek veya amak konuyu uzatmak olacan-
dan, matematiin kendisinin metafizikten bam-
sz ele alnmayaca, ayrca matematiin ne oldu-
unu renmek isteyenin felsefeden kanamaya-
can belirtip geiyoruz.
Matematik ve Nitelikli Dnme; Evrensel
versus Yerel.
3Toplumsal gereklii olan fikirlerle mca-
dele etmenin ordularla savamaktan daha zor ol-
duunu komnizm tehdidiyle tecrbe eden Bat,
nc dnya lkelerindeki modern eitim siste-
mini kendine alternatif retemeyecek tarzda di-
zayn ettirmitir. Matematik nitelikli dnceye
ulamaya engel tekil ettii iin alternatif fikirlerin
domamasnda da nemli rol oynamaktadr.
4Matematik eitimi evrensellik fikri verdii
iin yerel kltrel deerleri ikinci plna itmekte ve
insanlarn kendi milli ve din kimliklerine dayana-
rak stnlk iddialarna imkan vermemektedir.
Kendine gvenmeyen insan modern dnyann ara-
d insan tipidir.
97
Yukarda felsefi ya da nitelikli dnceyle ma-
tematiksel dncenin kar karya oturtulamaya-
cana deindim. imdi ise, matematik ve nitelikli
dnme konusunu farkl bir adan, fikir y-
nyle ele alalm. Fikir kavram o kadar geniletile-
bilir ki, bu genilemenin tartmamza ok da bir
ey katacan sanmyorum. Biz sadece yakn tari-
hi deitirmi baz zgn fikirlere bakalm. Bil-
gisayarn byk bir fikir olduuna kimsenin kar
geleceini sanmyorum. Bilgisayar fikrini, Turing
ve von Neumanndan geriye doru Leibniz ve Pas-
cala kadar gtrlebiliriz. Ayrca, kinci Dnya
Savanda von Neumann ve Ulam gibi matema-
tikilerin almalar iyi bilinmektedir. nternet ve
bilgisayar sektrnde olduka yaygn kullanlan
ak-ifreleme yntemleri tamamen matematikile-
rin rndr. zgn fikirlere sahip matematiki-
lerin saysz rnei vardr, rnekler saymakla bit-
mez. Meslekten matematikileri bir yana braksak
bile, matematikle nitelikli dnme arasnda ba-
lantlar grlebilir. En geni anlamyla alternatif
bir fikir olarak post-yapsalcl ele alrsak, yap-
skmn kurucusu saylan Fransz filozof Derri-
dann ilk nemli eserinin matematik zerine oldu-
unu grrz. Ki szkonusu incelemenin kendisi,
filozof Husserlin geometrinin orijinine dair eseri
zerinedir. Bu konuda rnekleri artrmak mm-
kn olsa da, bu kadaryla yetinip, matematiin ni-
telikli dnmeye engel olduu savnn elle tutulur
bir yannn olmadn gstermi olduumuzu sa-
nyoruz.
Burada asl konu, matematiin nitelikli dn-
meye engel olmas deil, modern toplumdaki ayr-
calkl konumu olmaldr. yle ki, Davis ve Hersh
bir keresinde kinci Dnya Sava fizikilerin sa-
vayd, nc Dnya Sava karsa matematik-
ilerin sava olur demilerdir. Abart payn bir
tarafa koyalm ve matematiin modern dnyadaki
konumunun tespit edip, bu eletirinin nemine ei-
lelim. Yaplmas gereken herhangi bir disiplini
mahkm etmekten ziyade onu anlamlandrmaya
almak ve bylece hak ettii yere koymaktr. Li-
selilerin yapt saysalc-szelci gibi ii bo bir
kavgann, matematik-felsefe eklini almas znt
vericidir. nk birincinin eitim sistemi ve baa-
r(szlk) gibi basit sebeplerle ilikisi kurulabile-
cekken, ikincisini anlamlandrmak olduka gtr.
Son iki maddede sz geen matematiin yerel
deerlerle ilikisi, matematiin modernletirici bir
rolnn olup olmad, matematiin nc dn-
ya lkeleri kkenli matematikilerin mevcut dnya
sistemine daha kolay angaje olmalarnda rol olup
olmad sorununu geni bir yaz olarak incelemek
niyetindeyiz. Bylece, modernizm erevesinde zi-
hinlerin matematiin evrensel ilikileri balamnda
yerel deerleri unuttuu eklindeki argmanlar
deerlendirmek istiyoruz. zetle, Hegelden bir
kavram dn alrsak sonraki yazmzda temelde
u sorunu ele alacaz: Matematik, kltrel bir ya-
banclamaya neden olur mu? !
Kaynaka
[1] Aslan, Adnan, Matematik Belas, Zaman gazetesi,
06.10.2002. http://www.zaman.com.tr/2002/10/06/yo-
rumlar/yorum2.htm.
[2] Barrow, John D., Gkteki Pi: Saymak, Dnmek ve Ol-
mak. ev. . Gpgpolu ve . Karman. stanbul: Beyaz
Yaynlar 2001.
[3] Brown, James Robert, Philosophy of Mathematics: An Int-
roduction to the World of Proof and Pictures, Routledge
1999.
[4] Chaitin, G. J., A Century of Controversy over the Founda-
tions of Mathematics, Finite versus Infinite, Ed. C. Calude
ve G. Paun, Springer-Verlag London, 2000, 75-100.
http://www.umcs.maine.edu/~chaitin/lowell.html. [Ma-
tematiin Temelleri zerine Uyumazlk Yzyl Gr B. S.
(Yayna hazrlanyor) (Der.) Matematik Felsefesi.]
[5] Gr, Bekir S. Matematik Felsefesine Giri, Matematik Felse-
fesi, (Der.) Gr, B. S. (Yayna hazrlanyor) Vadi Yaynevi,
Ankara.
[6] Hardy, G. H., A Mathematicians Apology, Cambridge Uni-
versity Press 1993.
[7] Hegel, G. W. F., Phenomenology of Spirit, Translated by A.
V. Miller, Oxford: Claredon Press 1977.
[8] Hersh, Reuben (1979). Some Proposals for Reviving the
Philosophy of Mathematics. Tymoczko, Thomas (1998),
New Directions in the Philosophy of Mathematics. Prince-
ton: Princeton University Press. 9-28. [Matematik Felse-
fesinin hyas in Baz neriler; Gr, B. S. (Yayna hazr-
lanyor) (Der.) Matematik Felsefesi.]
[9] Hersh, Reuben, What is Mathematics, Really? Oxford Uni-
versity Press 1997.
[10] Ibn Khaldun, The Muqaddimah: An Introduction to His-
tory, Trans. By Franz Rosenthal. Pantheon Books, v3,
1958.
[11] Krner, Stephan, The Philosophy of Mathematics: An Int-
roductory Essay, Dover Publications 1986.
[12] Nesin, Ali, Matematik Dnyasndan, Matematik Dnyas
2003 Yaz.
[13] Penrose, Roger, The Emperors New Mind: Concerning
Computers, Minds, and The Law of Physics, Oxford Uni-
versity Press 1989.
[14] Pinkard, Terry, Hegels Philosophy of Mathematics, Philo-
sophy and Phenomenological Research 41/4 (June), 452-
464, 1981.
[15] Russell, Bertrand, Introduction to Mathematical Philo-
sophy, Dover Publication, Inc. 1993.
[16] Shapiro, Stewart, Thinking about Mathematics: Philo-
sophy of Mathematics Oxford University Press 2000.
98
G
een sayda sorulan soruyu buraya
almadan nce bir izgenin zyap dn-
mnn tanmn anmsatalm. Bir izgenin
zyap dnm, her eyden nce o izgenin nok-
talar arasnda bir elemedir. Ayrca, eer eleme-
ye adn verirsek, elemenin her x, y noktas iin
x ve y bantldr !(x) ve (y) bantldr
koulunu salamas gerekmektedir. Yukardaki ko-
ulda ! eklemini " eklemiyle deitirdiimizde
elde ettiimiz kavrama yar eyap dnm diye-
lim. Geen sayda bu konuda iki soru sorulmutu:
Soru 1. Eer izge sonluysa her yar zyap d-
nmnn bir zyap dnm olduunu kant-
layn.
Soru 2. yle bir izge bulun ki, zyap dn-
m olmayan yar zyap dnmleri olsun.
Birinci Sorunun Yant. , sonlu bir izgenin bir
yar zyap dnm olsun. a ve b izgenin iki
noktas olsun. (a) ve (b) noktalarnn bantl ol-
duklarn varsayalm. a ve b noktalarnn bantl
olduklarn kantlayacaz. izge sonlu olduundan,
fnin belli bir gcn alrsak, yani yi kendisiyle ye-
terince bileimini alrsak birim fonksiyonu buluruz.
Demek ki, belli bir n > 0 tamsays iin
n
= Id, yani
her x noktas iin
n
(x) = x eitlii geerli. imdi, f(a)
ve (b) bantl olduklarn-
dan ve f bir yar eyap d-
nm olduundan,
2
(a)
ve
2
(b) noktalar da ban-
tldr. Ayn nedenden
3
(a)
ve
3
(b) noktalar da ban-
tldr. Byle gide gide
n
(x)
ve
n
(y) noktalarnn da ba-
ntl olduklarn grrz.
Ama
n
(x) = x ve
n
(y) = y. Demek ki x ve y nokta-
lar da bantlym.
kinci Sorunun Birinci Yant. Birinci sorudan
dolay izgenin nokta says sonsuz olmal.
A = Z # {$}
olsun. A bir izgenin noktalar kmesi olacak. Her
say kendisinden nceki ve sonraki sayyla bant-
l olsun. Ayrca $ eleman da sadece doal saylar-
la bantl olsun. Yani izgemiz yle olsun:
imdi, (n) = n + 1 ve f($) = $ olsun. bir ya-
r zyap dnmdr ama 0$ bants yzn-
den zyap dnm deildir.
kinci Sorunun kinci Yant. Noktalar kme-
si R gerel saylar kmesi olsun. Eer x + y < x
2
ise x ve y noktalar bantl olsun. (x) = 2x bir
yar zyap dnmdr ama zyap dnm
deil, nk 2 ve 3 bantl, ama 1 ve 3/2 ban-
tl deil. %
99
3 2 1 0 1 2 3 ... ...
...
Yar zyap Dnmleri

Tolga Karayayla
ODT Matematik Blm rencisi
F
ibonacci dizilerini bilirsiniz, son iki saymz-
da szn etmitik. n > 2 iin dizinin ninci
srasndaki her say hemen nceki iki saynn
toplamdr. lk iki sayy bilirseniz Fibonacci dizisi-
ni bu iki saydan balayarak ina edebilirsiniz. r-
nein, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ... dizisi ilk iki say-
s 1 olan bir Fibonacci dizisidir. lk iki sayya Fibo-
nacci dizisinin kk says denir.
Baka kk saylar ile de Fibonacci dizileri
oluturulabilir. rnein rastgele olarak 10, 13 iki-
lisiyle bir Fibonacci dizisi oluturalm:
10, 13, 23, 36, 59, 95, 154, 249, 403, 652,
imdi numaramza geelim.
Birine rastgele iki say semesini sylyorsunuz.
Daha sonra bu saylar kk olarak alan on elemanl
bir Fibonacci dizisini bir kda altalta yazmasn is-
tiyorsunuz. ddianz kttaki bu on sayy birka
saniye iinde akldan toplayabileceiniz olacak.
Bunu yapmann pratik bir yolu var m?
Geen Saynn Abrakadabras. zleyicileriniz-
den birini sahneye davet ediyorsunuz ve aklndan
1le 60 arasnda bir say tutmasn sylyorsunuz.
zleyici tuttuu sayy size sylemiyor. Sonra siz ce-
binizden daha nceden hazrladnz ve herbirinin
zerinde 1le 60 aras saylardan bazlarnn kark
bir ekilde yazl olduu alt kart karp bu kartla-
r srayla sahneye davet ettiiniz izleyiciye gsteri-
yorsunuz. zleyici her kart gsteriinizde tuttuu
saynn o kart zerinde yazl olup olmadn sy-
lyor. Son kart da gsterdikten sonra sayy do-
ru olarak tahmin ediyorsunuz.
Bu numarann her seferinde baarya ulamas
iin kartlarn zerine hangi saylar yazardnz?
Yant. nce, kartlarnz 1den 6ya kadar ak-
lnzdan numaralandrn.
Sonra, 1den 60a kadar saylar ikilik dzene
evirin ve alt haneye tamamlanacak ekilde bala-
rna 0 ekleyin.
1 = 000001
2 = 000010
3 = 000011
4 = 000100
60 = 111100
Kolaylk olmas iin basamaklar da sadan so-
la 1den 6ya kadar numaralandrn:
1ler basamana 1, 2ler basamana 2, 4ler
basamana 3, 8ler basamana 4, ... diyelim. Genel
olarak, 2
n!1
ler basamana n numaras verelim.
Sonra, her sayy ikilik dzene gre hangi basa-
maklar 1 ise o kartlarn zerine yazn.
rnein 1 saysn sadece 1 numaral, 2 says-
n 2 numaral, 3 saysn 1 ve 2 numaral, 60 say-
sn (111100) 3, 4, 5 ve 6 numaral kartlara yazn.
Kartlar tek tek izleyiciye gsterirken, izleyici-
nin var dedii her kart numaras n iin 2
n!1
sa-
ysn kafanzda ekleyerek gidin. En son kart
aldnda bulduunuz say izleyicinin tuttuu sa-
y olacaktr, elbette "
100
#
#
#
#
# #
# #
#
Abra
#
#
#
Murat Kipel*
mkipel@treda.com.tr
kadabra
Bildiimiz 59043 says onluk sistemde 59043 bi-
iminde yazlr, nk
59043 = 510
4
+ 910
3
+ 010
2
+ 410
1
+ 310
0
eitlii geerlidir. Ayn 59043 saysn 8lik sistem-
de 163243 olarak yazarz, nk
59043 = 18
5
+ 68
4
+ 38
3
+ 28
2
+ 48
1
+ 38
0
eitlii geerlidir. 8lik sistemin rakamlar, say 8e b-
lndnde kalanlar alnarak yle bulunur:
Bir saynn ikilik sistemde yazlm ayn ekilde,
ama bu sefer 8 yerine say 2ye blnerek bulunur.
kilik sistemde yazlm bir saynn rakamlar ancak
0 ve 1 olabilir elbet.
59043 8
8
8
8
8
738
922
115
14
1 6
3
2
4
3
* Treda Biliim Teknolojileri A.., yazlm uzman.
MD-III-1. Kpler. Bir kbn herbiri farkl b-
yklklerde sonlu sayda kbe ayrlamayacan
gsterebilir misiniz? (zgr Kiiselin sorusu)
MD-III-2. Yz Metre Yar. Muratla Pnar
100 metre yar yapyorlar. Murat 3 metre farkla
yar kazanyor. Bir baka 100 metrelik yar da-
ha yapyorlar. Bu sefer Murat Pnardan 3 metre
daha geriden balyor, yani Murat 103 metre ko-
mak zorunda. Bu ikinci yar kim kazanr?
MD-III-3. kilik Matris. 44 boyutunda 0 ve
1lerden oluan bir matris oluturmanz isteniyor,
yle ki 0000dan 1111e kadar olan 0 ve 1lerden
oluan 16 diziyi bu matrisin satr stun ve apraz-
lar zerinde okuyabilelim. (Soldan saa, sadan
sola, yukardan aaya, aadan yukarya, iki ap-
raz zerinde her iki ynlerde
olmak zere toplam 20 adet
say okumamz mmkn.)
Btn dizileri okuyabilecei-
miz bir matris bulamadysa-
nz, en fazla dizinin okunaca-
bir matris bulun.
MD-III-4. Stl Su, Sulu
St. Masada bir bardak su ve
bir bardak st var. Bir ayka-
yla st bardandan bir
kak st alp su bardana
dkyoruz, sonra da su bardandan bir kak alp
st bardana dkyoruz. Sonuta stn iindeki
su mu daha fazladr yoksa suyun iindeki st m?
MD-III-5. Kum Saati. Elinizde 7
dakikalk ve 11 dakikalk iki kum
saati var. Bu iki kum saatini kulla-
narak 15 dakikay nasl lersiniz?
MD-III-6. Yol. 400 kmlik bir
yol var. Hzlar saatte 100 km olan
bir helikopter ve 80 km olan bir
araba ayn anda ayn yne hareket
ediyorlar. Helikopter yolunu ta-
mamladktan sonra geri donuyor
ve arabann olduu yere gelince
tekrar onunla ayn ynde harekete geiyor. Ara-
ba yolun sonuna gelinceye dek bu byle devam
ediyor. Bu durumda helikopterin katedecei yol
ka kmdir?
MD-III-7. Hasta Rahipler. Birok rahibin ya-
ad bir manastrda, lmcl bir hastalk ba gs-
termitir. Hastalk alnda beliren bir lekeyle kendi-
ni belli etmektedir. Lakin manastrda ayna olmad-
ndan hastalar hasta olduklarn renemezler.
Ayrca tm rahipler ok saygl olduklarndan has-
ta arkadalarna hasta olduklarn sylememekte-
dirler. Her rahip kendisi dndaki herkesin hasta
olduunu grerek alglayabilmekte ama kendi has-
taln alglayamamaktadr. Bu rahiplerin hepsi
hergn n bir araya gelmekte ve herkes birbi-
rini grebilmektedir.
Bir gn ba piskopos bir konuma yapar: Ar-
kadalar aramzda hasta arkadalar var, bunlarn
intihar etmesini istiyorum der. 12 gn sonra btn
hasta rahipler intihar eder. Ka rahip intihar etti?
Not: Btn rahiplerin zek seviyeleri ayndr
ve en az bir hasta rahip vardr.
Murat Kipel*
mkipel@treda.com.tr
Eureka!
Bilmece A
Bu kedeki bilmeceler yaklak 4 yldan beri
bilmeceseverlerin internet zerinde iletiimlerini
srdrdkleri, zek bilmeceleri ve zmlerini
paylatklar zekaoyunlari@yahoogroups.com
grubunda yaymlanan sorulardan derlenmitir.
Gruba katlmak iin
http://groups.yahoo.com/group/zeka-oyunlari
adresini ziyaret edebilirsiniz.
101
* Treda Biliim Teknolojileri A.., yazlm uzman.
102
Geen Saynn Yantlar
2003II1 Yedi Nokta: Bir dzleme yle yedi
nokta yerletirin ki, bu yedi noktadan rastgele -
n seince en az ikisinin aras birim uzaklk olsun.
Yant: Kenarlar birim uzaklk olan iki eke-
nar drtgeni u uca koyalm. Ekenar drtgenlere
ABCD ve DEFG diyelim, aadaki ekildeki gibi.
Bu yedi noktann noktadan oluan altkmeleri-
ne bakalm. {A, D, G}
kmesi dnda dierleri
istediimiz koulu sal-
yor. B, C, E, F noktalar-
nn Dye olan uzakln
deitirmeden, A, D, G
noktalarndan herhangi
ikisini birbiriyle birim
uzaklk oluturucak me-
safeye getirebilirsek so-
run zlm oluyor.
Bunu da ancak stteki
drtgeni, D noktas sabit
kalmak uzere, AG uzun-
luunu birim uzunluk
olacak ekilde, Dnin et-
rafnda dndrerek dier
ekenar drtgene yakla-
trarak yapabiliriz.
2003II2 Ordu: 40 km uzunluundaki bir or-
du ilerlerken, ordunun en sonundaki asker en n-
deki komutana bir ey soylemek iin koarak ordu-
nun bana doru gider, syleyeceini zaman kay-
betmeden syler ve ayn hzla geri dner. Bu i s-
rasnda ordu 40 km yol gider. Askerin ald top-
lam yol ne kadardr?
Yant: Meknzaman (x, t)dzlemini izelim.
Aadaki ekildeki 40 km uzunluundaki iki kaln
izgi, ordunun, asker komaya baladndaki ve
asker yerine geri dndndeki meknzaman ko-
numunu gsteriyor. ekildeki l dorusu ordunun
en nndeki komutann meknzaman dzlemin-
deki hareketidir. Balangta O noktasnda bulu-
nan ordunun son neferi, l dorusuna t
0
zamanda
belli bir B noktasnda deip, t
1
zamanda C nokta-
sna gelir, yani ekildeki OABC kesik izgilerden
birini izler. Askerin gittii yol 40 + 2hdir. Demek
ki hyi bulmalyz.
BA = BC eitliine dikkat edelim, nk asker
40 km kotuktan sonra (yani A noktasndan son-
ra) komutana B noktasnda h km sonra ulaacak
ve daha sonra ayn hzla gene h km sonra 40nc
kmye Cye gelecektir. Demek ki A noktasna as-
ker t
0
! (t
1
! t
0
), yani 2t
0
! t
1
zaman sonra ulaa-
caktr.
imdi problemi zebiliriz. l dorusunun denk-
lemi x = 40t/t
1
+ 40. Demek ki A(2t
0
! t
1
, 40) ve
B(t
0
, 40t
0
/t
1
+ 40). OAB bir doru stnde oldu-
undan
eitlii dorudur. Bu denklemden kolay bir hesapla
t
0
/t
1
= 1/"2 kar. Buradan da hyi bulabiliriz: h =
40t
0
/t
1
= 40/"2. Demek ki askerin ald toplam
yol, 40 + 2h = 40 + 40"2 olacaktr.

2
40 40 40
0 1 0
0 1
t t t
t t
!
=
+ /
A
B
C
D
F E
G
E
B
F
A
G
C
D
x
B
h
C A
O
80
40
t
0
t
1
t
l
MD-III-8 Havaalan. Dnyamzda, snrlar
belli olmayan bir lkenin herhangi bir yerinde bir
zil alyor. Zil alnca says bilinmeyen havaalan-
larndan birer uak havalanyor. Her uak kendisi-
ne en yakn havaalanna iniyor. Bir havaalanna
maksimum ka uak inebilir?
MD-III-9 Mikrop. Bir mikrop tr, nfusunu
her dakika ikiye katlayarak ryor. Bir deneyde
bir laboratuvar tpne konulan bir mikrop bir sa-
atte deney tpn dolduruyor. Deneye iki mikrop-
la balasaydnz tp ne kadar zamanda dolard?
MD-III-10. 1den 27ye. Altalta ve birbirine
paralel kare eklinde eit dzlem var. Dzlemler
enine ve boyuna izgilerle 9 eit paraya blnm.
1den 27ye kadar saylar bu dzlemlere yle yer-
letirin ki, hem dzlemlerin kendi iinde enine/bo-
yuna saylarn toplam hem de dzlemlerde altalta
gelen saylarn toplam eit olsun?
2003II3. On ki
Bilye, Tart. 12
bilye var, birinin ar-
l farkl ama daha
hafif mi ar m oldu-
unu bilmiyoruz. ki
kefeli bir terazide
tartmda hangisinin
farkl olduunu bula-
bilir miyiz?
Yant (rec. puzzles
grubundan). Her tart-
m, sol taraf arsa !1,
sa taraf arsa 1, iki
taraf eitse 0 ile gste-
rirsek, tartmlk de-
ney sonucunu 1, !1 ve
0dan oluan bir l
olarak gsterebiliriz.
deiik saydan
oluan 3
3
= 27 l
olduundan ve 27 >
12 olduundan, hangi bilyenin deiik olduunu
bulabilme ihtimalimiz var. Hatta 27 > 24 olduun-
dan hangi bilyenin daha ar ya da hafif olduunu
bile belki bulabiliriz... Nitekim...
Srayla u karlatrmal tartlar yapalm:
1, 2, 3, 4 ! 5, 6, 9, 10
4, 8, 10, 12 ! 1, 5, 6, 7
2, 7, 8, 10 ! 3, 4, 5, 11
Alacamz yantlara gre sonular yukardaki
cetveldeki gibi olur. ngilizce bilenler 12 bilyeyi
FAKE MIND CLOTun harfleriyle isimlendirsin,
sonra aadaki tartm gerekletirsin:
MA DO LIKE
ME TO FIND
FAKE COIN
Bundan sonra klasik mant kullanarak tm du-
rumlarda farkl olan bulunabilir.
Sorular. Ya 13 bilye olsayd ne yapardk?
tartm yeter miydi? Genel olarak, n bilyenin hangi-
sinin farkl olduunu en az ka tartmda bulabili-
riz? Ve t tartmda en fazla ka bilyeyi ayrtrabili-
riz? Bu sorularn ve yantlarnn ardnda matema-
tiksel bir yap var m?
2003II4 Yumak. 2 mm kalnlndaki ipimi-
zi tam bir kre oluturacak ekilde yumak yapyo-
ruz. Yuman apnn 10 cm olmas iin ka metre
ip gerekir? (pi ok sk sardmzdan aralardaki
boluklar ihmal edilebilir.)
Yant: pin uzunluuna x diyelim. pi 1 mm ya-
rapl, x yksekliinde bir silindir olarak dne-
lim. O zaman yumamzn hacmi # 1
2
x mm
3
olur. te yandan 10 cm apl, yani 50 mm yarap-
l kre eklindeki yuman hacmi 4#50
3
/3 mm
3
.
Yuman hacmi ipin hacmine eit olduundan, bu
ikisini eitleyerek x $ 16,666 m. buluruz.
2003II5. Doa Gezisi. zlem ve Murat yan-
larna kpekleri Haylaz ve ortak kullandklar bi-
sikletlerini de alarak doa gezisine kmaya karar
verirler. nlerinde katetmeleri gereken 10 km
uzunluunda bir yol vardr. zlem ve Murat en
fazla 2 km/s hzla yryebilmekte, Haylaz ise 4
km/s hzla koabilmektedir. Bisiklete bindiklerinde
zlem ve Muratn hzlar 12 km/s, Haylazn ise
(evet, Haylaz tek bana bisiklet kullanabiliyor,
bunda aacak bir ey yok) bisiklette hz 16 km/s
olmaktadr. Bisiklet kktr ve ayn anda sadece
bir kii veya haylaz binebilmektedir.
Her nn de ayn anda yolculuu tamamla-
mas en az ne kadar srer?
Yant: Murat 5,4 kilometre (yani 27 dakika)
bisikletle, dierleri yryerek giderler. Bundan
sonra bisikleti yol kenarna brakan Murat yrye-
rek yola devam eder. Kalan 4,6 kilometrelik yolu
138 dakikada tamamlar. Murat toplam 138 + 27
= 165 dakikada yolculuunu bitirmitir.
Haylaz 81 dakikada bisiklete ular ve bisiklet-
le geri dnerek zleme gtrr. Haylaz bisiklete
ulat anda zlem henz 2,7 km yol alabilmitir.
te burada haylazn aklll zm iyiletiriyor.
Yolda zlemle karlamay beklemez ve 3 dk
sonra (84nc dk, yolun 4,6nc kmsi) bisikleti yo-
la brakarak tekrar yn deitirir ve kalan yolu (10
! 4,6 = 5,4km) 81 dkda koarak bitirir. Haylaz da
yolculuunu (81 koarak + 3 bisikletle + 81 koa-
rak olmak zere) toplam 165 dakikada bitirmitir.
zlem yolun 4,6nc kilometresine 138. daki-
kada ular. Kalan 5,4 kmyi de bisikletle 27 daki-
kada tamamlayarak toplam 165 dakikada hedefe
ular. zlem ve Muratn hem yryerek hem de
bisikletle geirdii zamanlarn eit olduuna dikkat
ediniz. %
103
Sonu bilye
1 1 1 5 ar
1 1 0 6 ar
1 1 1 4 hafif
1 0 1 2 hafif
1 0 0 9 ar
1 0 1 3 hafif
1 1 1 imknsz
1 1 0 1 hafif
1 1 1 10 ar
0 1 1 8 hafif
0 1 0 12 hafif
0 1 1 7 ar
0 0 1 11 ar
0 0 0 imknsz
0 0 1 11 hafif
0 1 1 7 hafif
0 1 0 12 ar
0 1 1 8 ar
1 1 1 10 hafif
1 1 0 1 ar
1 1 1 imknsz
1 0 1 3 ar
1 0 0 9 hafif
1 0 1 2 ar
1 1 1 4 ar
1 1 0 6 hafif
1 1 1 5 hafif
Kraln Yeni Usu I-II-III
TBTAK Popler Bilim Kitaplar
Orijinal ad: Emperors New Mind, Oxford Uni-
versity Press-1989
Yazan: Roger Penrose, eviren: Tekin Dereli
Zamanmzn nde gelen matematiksel fiziki-
lerinden Oxford niversitesi
Matematik profesr Roger
Penrose tarafndan yazlm.
Ad geen kitap, ortaya
att iddialar sonucu, ya-
ymland gnden itibaren,
bilim camiasnda hummal
tartmalara neden olmu,
sansasyon yaratm, pek ok
yetkin bilim insan bu kitap
zerine heyecanla fikirlerini
ortaya atmlardr. Dolay-
syla, ben burada bu kitabn yazdklar doru-
dur! veya bu kitabn yazdklar samadr! t-
rnden bir yaz yazmayacam. Penroseun al-
mas ierik itibaryla AI (yapay zeka) ve insan
zihni temalarn iledii iin, kitabn incelenmesi
esnasnda bana yardmlarn esirgemeyen meslek-
talarm Dr. Hasan Bahekaplya ve Ar. Gr.
Blent zele teekkr ederim.
Anafikir olarak, Penrose, kitabnda insan zih-
nini inceliyor. nce-
likle zihin ne de-
mektir? Duygusal
srelerle eylemde
bulunmak arasnda
getii dnlen al-
g, tanma, hafza,
dnme, karar ver-
me gibi sreler ve
bu srelerin temeli
olduu dnlen yetenee zihin denir. Penroseun
ortaya att ve kitabnda savunduu iddia, insan
zihninin anlalmas iin gerekli matematiksel ve fi-
ziksel modellerin hl bilinmedii ve bu bilinmeye-
nin gravitasyonun kuantum teorisi olduudur.
Penroseun ortaya att bu sav ne derece do-
rudur, bu konuda kesinlikle bir yorum yapacak
konumda deilim. Ancak, bahsi geen kitap, pek
ok temel kavramlar, rnein Turing makinalar-
n, matematiksel mantn nemli sonucu Gdel te-
oremini, kuantum fiziini son derece gzel ekilde
zetlemi. Sonu olarak bu ilgin kitab, zellikle
bilgisayar bilimleri, felsefe, fizik, matematik ve psi-
koloji okuyan niversite rencilerine ve aratr-
maclara hararetle tavsiye ederim.
Penrose daha sonra, bu kitabn devam niteli-
inde Shadows of the Mind adl ktab hazrlad.
Bu kitap umarm en ksa zamanda dilimize evrilir.
Bu kitapla ilgilenenler, ayrca Steven Pinker tara-
fndan yazlm olan How the Mind Works adl
kitab da beeneceklerdir.
Rastlant ve Kaos
Yazar: David Ruelle, eviren: Deniz Yurtren
Usta matematiksel fiziki David Ruellein ka-
leme ald, Chance and Chaos adl kitabn e-
virisidir. Bu kitap, fizik ve matematik bilgisi ge-
rektirmeden okunabilecei gibi, ekleri yardmyla
niversite fizik ve matematik rencileri iin ciddi
bir okuma parasna da d-
nyor.
Ad geen kitap, ok ar-
pc rneklerle bezenmi. r-
nein, konunun 13. blmde
ekonomiye uygulamalar,
20.ci blmde de kara delik-
lere uygulamalar anlatlm,
son derece ho bir kitap...
104
lhan keda*
ilhan@bilgi.edu.tr
Yayn Dnyas
* stanbul Bilgi niversitesi, Matematik Blm retim yesi.
Roger Penrose
David Ruelle
Matematiin Aydnlk Dnyas
Yazar: Sinan Sertz
Bilkent niversitesi Ma-
tematik Blm retim ye-
lerinden Sinan Sertz tarafn-
dan kaleme alnm gzel bir
kitap.
Hepimizin tand, kimi-
mizin retmeni veya blm
arkada olmu pek ok ma-
tematikiyle yaplm ho
sohbetlerle bezenmi, okurda scak izlenimler bra-
kan bir kitap. Matematie ilgi duyan rencilere,
yurdumuzdan matematiki manzaralar sunan bu
kitab hararetle tavsiye ediyorum.
Matematik Masallar
Gncel Yaynclk
Yazar: Armand Herscovici, eviren: Ercment Akad
Editions du Seuil yaynevi
tarfndan baslm ve orijinal
ad La Spirale de lEscargot
(Salyangozun Spirali) olan bu
kitap, basld lke olan Fran-
sada ok beeni toplamtr.
Doada matematiin na-
sl var olduunu, fraktalleri,
asal saylar, dm teorisini,
klid geometrisini masals
bir dille kaleme alm olan bu
kitap, matematie hevesli genler tarafndan zevk-
le okunacaktr. Tavsiye ederim...
Saylarn Bys
Gncel Yaynclk
Yazar: Clifford Pickover
eviren: Begm Kaptanolu
Tek kelimeyle harika!
Meslektam Ali Nesin bir
mddet nce bu kitap hak-
knda Matematik Dnya-
snda yaz yazp yazamaya-
can sorduu zaman kitab
incelemeye baladm. Ger-
ekten de ok ho bir kitap.
Ancak evirinin kesinlik-
le matematiki tarafndan ya-
plmad anlalyor. Son de-
rece kt bir eviri! rnek vermek gerekirse: Ei-
senstein, Einstein olarak yazlm; motivik koho-
moloji teorisi, hareketli kohomoloji diye uydurul-
mu... Byle gzel bir kitabn, eviri yznden k-
t hale gelmesi son derece zc... Kitab tavsiye
ederim. Ancak eer ngilizce biliyorsanz, orijinali-
ni okuyun derim... ok gzel bir kitap!
Bulank Mantk ve Modelleme lkeleri
Yazar: Zeki en
stanbul Teknik niversi-
tesi, naat Fakltesi retim
yelerinden Zekai en tara-
fndan kaleme alnm olan
bu kitap, (yaptm inceleme
sonucu) konusunda trke
olarak yazlm yegne kitap-
tr. Dolaysyla, bu konuyu
almak isteyen ve Trke kaynak arayan renci-
ler ve aratrmaclar iin tek
kaynak konumunda.
Bulank mantk, zellikle
mhendislik bilimlerinde ve
matematikte gn getike
nem kazanan ok ciddi bir
konu. Zeki eni bu konuda
bir kitap hazrlad iin kut-
luyoruz...
Her blmn sonunda, az da olsa, problemle-
rin de yer ald kitab konuyla ilgilenenlere tavsi-
ye ediyorum. Ancak kitabn sonunda yer alan Ze-
ki en Kimdir? adl blm bence gereksiz, ka-
rlmasnda fayda var. !
105
Sinan Sertz
Zeki en
GLLER, MATEMATK
Matematik bir yaz gn gl kadar gzeldir
Derin gller ve bir problem zmek
Bir gln dibindeki problem
Bir bardak su gzelliindedir
Annemin gl ve bir arka bahe
ocuk sesinin iindeki problem ve gl
Dnyann bir yaz gn dnnde
Bir problem bir gle eit gibidir
Ataol Behramolu
Nisan 1991
Eref Ekinat*
eskinat@boun.edu.tr
Satran Kesi
OYUN
Bu sene Linaresde Kasparovu siyah talarla ye-
nen 15 yandaki Azeri bykusta Timur Radja-
bov, Anand da biraz ansn yardmyla yenmeyi
baaryor.
Anand, V. (2774) - Radjabov, T. (2648), Dort-
mund Ustalar Turnuvas, 1.8.2003, 2. tur.
Sicilya al.
1. e4 c5 2. Af3 Ac6 3. d4 cd4
4. Ad4 e5 5. Ab5 d6 6. c4 Fe7
7. b3 f5 8. ef5 Ff5 9. Fd3 e4
10. Fe2 a6 11. A5c3 Ff6 12. O-O Age7
13. a3 O-O 14. Ka2 Va5 15. b4 Ve5
16. Ke1 b5 17. cb5 ab5 18. Fb5 Ad4
19. Ff1?
[19. Fc4+ d5 (19. ... h8?? 20. f4 beyaz ok
stn) 20. Ad5 Ad5 21. Fb2 h8 22. Fd4 Vd4
23. Vd4 Fd4 24. Fd5 beyaz kazanr]
19. ... d5 20. Kd2 Fe6 21. f4 Vf4
22. Kf2
22. Vf2+ 23. f2 Ab5! [Ama f6-a1 apra-
zn amak]
24. g1
[24. A veya Fb5 olmaz: 24. ... Fd4++ 25. g3
Ff2 mat]
24. ... Ac3 25. Ac3 Fc3 26. Fb5?
[26. Fd2 Fd4+ 27. Fe3 Fc3 28. Fc5 ile piyonlarn
ilerleyii durdurulurdu]
26. ... Fe1 27. Ve1 Af5 [Beyazn savunmas
artk ok zor]
28. Fb2 Kac8 29. Fa4 Kf7 30. h3 h5
31. b5 h4 32. Fe5 d4 33. b6
[33. Ve4 Ae3 34. Vh4 Kf1+35. h2 Af5 36.
Vh5 Ff7 vezir kazanr]
33. ... e3 34. h2 d3 35. Vb4 e2
36. Fc3 Kc3 37. Vc3 Ag3 38. b7 Kb7
39. Va5 Kb8. 0-1
106
* Boazii niversitesi Makine Mhendislii retim yesi.
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
AILI
1. e4 e5 2. Ac3 Ac6 3. Fc4 Fc5 4. Vg4
imdiye kadar 4. hamlede siyah g6 veya f8 (nadi-
ren de Vf6) oynuyordu. 4. Ad4 yeni bir hamle.
5. Vg7 Vf6 6. Vf6 Af6
7. Fb3 Kg8den sonra siyah talarnn hareket-
li konumuna gveniyor ve durumu fena gzk-
myor. Beyaz ne yapabilir? Ayrca, 4. ... Vf6 5.
Ad5 Vf2+ 6. d1 beyaza avantajl olarak bilini-
yor. Gelecek sayya kadar siyah kurtaracak bir
devamyolu bulabilir misiniz?
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
HATALI OYUNSONU ALIMASI
(http://www.chesscafe.comdan)
Beyaz oynar ve kazanr
T. Gorgiev, G. Preuyt
Tijdschrift KNSB, 1959, 1. dl
Verilen zm yle:
1. Ae3 f1V+ 2. Af1 Kf1+ 3. e2 Kf2+
4. e1 Kb2 5. Ae6 Ff2+ 6. d1 Fg3
7. f7 Kf2 8. Af4 Kf4 9. b8V Kf1+
10. e2 Kf2+ 11. e3 Fb8
ve 12. c7 kazanr, fakat makul gzken 12. f2
berabere biter: 12. ... Fa7 13. f8F (13. f8V Fc5+
14. Vc5 pat) Fb6 (13. ... Fb8 14. Fd6) dan sonra
beyaz kazanamaz: 14. Fd6 Fa5 15. c7 b7=.
107
OYUNSONU
(Geen Saynn zm)
Kasparyan 1939, beyaz kazanr
1. Fg5! [Kg1+ tehdidine kar. 1. Kf5? Kg1+ 2.
c2 b3+ 3. c3 b2 4. f7 Kc1+!; 1. Fb4? Kf6;
veya 1. f7? Kf6 2. Fb4 Kf7 berabere olur]
1. ... . b3 2. Kd2+ a1 3. f7
[3. Fe3? olmaz : 3. ... . b2+ 4. Kb2 Kf6
5. Fd4 Kf1+ 6. c2 a3 7. Kb1+ a2 8. Kf1 pat]
3. ... Kg5 [3. ... a3 4. Kd1 Kd6 5. f8V b2+
6. c2+ Kd1 7. Va3 mat]
4. f8V Kg1+ 5. Kd1 Kg2! [Siyahn iki ayr
mat tehdidi var]
6. Va3+! Ka2 7. Kd2! [7. Vc5? hamlesinden
sonra siyah beraberlik elde eder 7. ... Kh2 (7. ...
b2+? 8. d2+! b1V+ 9. e1+-) 8. Kd2 Kh1+ 9.
Kd1 Kh2=]
7. ... Ka3 [7. ... b2+ olmaz: 8. Vb2+ Kb2
9. Kb2 a3 10. Kb1+ a2 11. Kb8 a1 12. c2
a2 13. b3 kazanr]
8. Kb2! Ka2 9. Kb1 mat.
Mthi bir son. 8. Kb2 hamlesinden sonra si-
yah zugzwangda (hamle yokluu) kalyor.
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
Bu almada yllar sonra bir hata bulunuyor: Siyah 6. Fg3 ye-
rine 6. ... Fe3! oynarsa beyaz kazanamyor:
7. f7 Fh6 8. Ad8 [8. f8V Ff8. imdi a) 9. Af8 Kb7 10. cb7
b7 11. Ae6 c6 12. c2 d5 13. d3 e6 14. c4 d7 berabere,
veya b) 9. Ad8 Kb7 10. cb7 a7 11. c6 Fd6 12. Ae6 b6 13. Ad4
c5, yine berabere]
8. ... Kd2+ 9. e1 Kd8 10. c7 (Yandaki figre bakn)
10. ... Kd1+! 11. d1 b7 Berabere. !
a b c d e f g h
8
7
6
5
4
3
2
1
T
rke Bilim Terimleri Szlnn hazrlan-
mas, kukusuz her bilim adammz heya-
canlandracak bir olaydr.
Terim retimi balangta ok zordur. Bilim te-
rimlerinin byk bir blm henz dilimizde tu-
tunmam, yerlememitir. Bu nedenle, ortaya ka-
cak rn, bak alarna gre bilim adamlarmzca
farkl biimlerde eletirilecektir. lk basmlarda
byle bir yaptn eksiksiz ve kusursuz olmas bekle-
nemez. Szlk bilim adamlarna sunulduktan bir
sre sonra tutulan ve tutulmayan terimler ortaya -
kacaktr. Tutulmayanlar iin zamanla daha iyi ne-
riler gelebilir. Bilim dilimiz bu sreci yaamak zo-
rundadr. Matematik Terimleri Szlnn ilk ba-
sm, bir benzetmeyle, bebeklik an yaayacaktr.
Sonraki basmlarnn giderek kusurlarndan byk
lde arnacan umabiliriz. imdi yaplacak i,
bu bebei bytmektir. Onu gelecekte bilim ve sa-
nat adamlarmz elbirliiyle olgunlatracaktr.
Terim retimi ve seimi, byk lde, dilde
gdlen amaca baldr. Trkeye kar tutumlar-
na gre matematikilerimizi aadaki drt gruba
ayrabileceimizi sanyorum.
1. Trkenin eitim ve bilim dili olabilecek ya-
pya ve zenginlie sahip olduuna inananlar. Bu
gruptakiler, zellikle ilk ve ortaretimde matema-
tik terimlerinin Trke olmasn kuvvetle isterler.
Bu grup, matematikiler arasnda en kk aznl-
oluturur.
2. Trkenin bilim dili olabilecek yapya ve
zenginlie sahip olmadna inananlar. Bu grupta-
kiler, tutunmu grnen Osmanlca terimleri ko-
rurken, Franszca ve ngilizce terimleri de kullanr-
lar. Terim tretirken Trke kk ve ek aramazlar.
Bylece dilin daha zengin olacan savunurlar. Bu
gruptakiler byk ounluu oluturur.
3. Kreselleen dnyada bir tr evrensel bilim
dilinin domakta olduunu dnenler. Bunlar, bi-
limin ve teknolojinin rettii her yeni terimin, ol-
duu gibi dilimize girmesi gerektiini; bu yapl-
mazsa, Trk halknn gelecein dnyasnda dier
halklarla kolay iletiim kuramayacan savunur-
lar. Bu nedenle, Trkeye ounlukla Franszca ya
da ngilizce okunularyla giren yabanc terimler-
den kuralsz olarak yeni terimler tretirler.
4. Trke terimler konusunda hibir dnce
ve kaygs olmayanlar. Bu gruptakiler keyiflerine
dkndrler. Trkenin de kendine zg bir yap-
s ve kurallar olduunu gzard ederek, terimleri
tasasz ve kuralsz tretip kullanrlar.
Trk Dil Kurumunun (TDK) 1983te yaymla-
d Matematik Terimleri Szl [MAT02] birin-
ci gruptakilerin, 2000de yaymlad Matematik
Terimleri Szl [MAT01] ikinci ve nc
gruptakilerin anlayn yanstr.
Bu iki grup arasndaki keskin ayrm belirten
pek ok rnekten birini sylemek yetecektir. Birin-
ci szlk, generator terimi yerine rete terimini
koyar ve tanm rete bal altnda verir. Gene-
rator terimini ngilizce karl olarak belirler. Bu
szlkte asl terim retetir. kinci szlk ise, bi-
lim dilimizde olduka tutunmu grnen rete te-
rimi yerine generatr terimini koyar. rete terimi-
108
Matematik Terimleri zerine Birka Sz
Timur Karaay*
Ak ar
Trk Dil Kurumunun ilkini 1983te, ikinci-
sini 2000de ayr ayr yaymlad ve amalary-
la nitelikleri ok farkl olan Matematik Terimle-
ri Szl adn tayan iki ayr yapt veri taba-
nna kaydedilmi ve http://matematik.bas-
kent.edu.tr web sayfasna konmutur. Bunlarn
dnda baka kaynaklar da olabilir.
Artk yeterli bir Matematik Terimleri Szl-
hazrlamak iin zamann geldiini ve koulla-
rn buna elverdiini dnyorum. Yeterince
nkaynak birikmi ve bu ii hevesle yapabilecek
ok sayda gen matematikimiz yetimitir.
Gcmz birletirirsek, iyi bir Matematik
Terimleri Szl yaratabiliriz. Haydi, bu ii na-
sl yapabileceimizi hep birlikte tartalm. Son-
ra el ele verip bu ii kotaralm.
Sayglarmla,
Timur Karaay
* Bakent niversitesi retim yesi.
nin tanm rete bal altnda verilmez, onu ge-
neratr terimine gnderir. Tanm generatr bal
altnda yaplr. Bylece asl terimin generatr oldu-
unu vurgular.
Bu iki grn hibirine nyargyla yaklam-
yorum. Hibiri mutlak doru ya da mutlak yanl
olmayabilir. Ama, terim tretme zerinde hi d-
nme frsat bulamam gen matematikilere k-
k bir nerim var: Terimlere yanda ya da kar
bir tutum taknmadan nce birka yz terim ze-
rinde dnnz. Ayr kavramlara ayr terimler
karlk getirmeyi deneyiniz. Sorunun ok kolay ol-
madn greceksiniz. Bunun yannda Trkenin
yapsal zenginliini de kefedeceksiniz. Kimbilir,
belki de (varsa) nyarglarnz da deitirmek zo-
runda kalacaksnz.
http://matematik.baskent.edu.tr web sayfasn-
da her terimin yannda hangi szlkten alnd ya-
zldr. rnein,
generatr MAT01[... ]
terim tanmnda yer alan MAT01 belirteci, terimin
TDKnin 2000de yaymlad son Matematik Te-
rimleri Szlnden alndn,
rete MAT02 [...]
terim tanmnda yer alan MAT02 belirteci, terimin
TDKnin 1983te yaymlad ilk Matematik Te-
rimleri Szlnden alndn belirtir.
MAT02de Trke matematik terimleri tret-
mede arya gidildiini ne srenler oktur. Bun-
lar, hakl da olabilirler. Zaten o szln hazrla-
n amac o idi: Trke kklerden ve Trke ekler-
le matematik terimleri tretilebileceini gster-
mek... Tutunmayan terimler zaten silinip gidecek-
tir. Dilin geliimi ok dinamik bir yap iinde olu-
ur. Ona snr koyamayacamz dnyoruz. El-
bette, bir kii ya da kurum, kendi amalar dorul-
tusunda kendi hazrlayaca szle istedii snr
koyabilir. Bu snr dilin deil, szln snr ola-
caktr. Byle bir snrlamay, sanrm, herkes anla-
yla karlayacaktr. !
109
Matematikiler Dernei - www.matder.org.tr
Son drt be ay iinde bu siteye ne zaman gir-
sem, siteyi tepeden trnaa deimi buluyorum.
Dernein devinim iinde olduu belli. lk girdi-
imde tam anlamyla bir fiyaskoydu, ylesine ki
neresini eletireceimi bilemiyordum. Ksa za-
manda hatr saylr bir gelime gsterdi. imdi
artk eletirecek bieyler bulabiliyorum.
Matematikiler Dernei 300 yeli bir dernek-
ti bundan drt be ay nce. imdi ka yesi var
bilmiyorum, yazmyor. Daha ok retmenlerin
ye olduklar bir dernek. Anneee!
Dernein amalarn sitede bulabilirsiniz. Bu
amalardan biri de matematikilerin bo za-
manlarn deerlendirmek. Bunca yldr bu mes-
lei icra ediyorum, bo zaman olan, imdi ne
yapaym? diye soran tek bir matematikiye rast-
lamadm.
Bo zaman olmaya eilimli matematikileri
ya dergi editr yapmal ya da dernek bakan.
Dernek, matematikilerin hakkn aramak iin
yasalarla ve brokra-
siyle bouuyor. te
yandan, gov.trli
elektronik posta
adresli kurucu ve
idareci says bu ka-
dar ok olan bir baka
dernek de az bulunur yer-
yznde...
Siteye gelince...
1) Doru drst oku-
namayan ve hibir ilevi
o l ma y a n
g i r i
sayfasna hi gerek yok. Tepedeki ssl Matema-
tikiler Dernei bal yerine son derece sade bir
balk ok daha ekici olurdu. Ayrca oradaki
!ler, eler, xler yler, integral simgeleri, krono-
metre resmi filan da kalkmal. Hi gerek yok by-
le sslere... Bir baka deyile, sitenin genel grn-
mnde asalet yok. Hoa gitmek iin ok ural-
m ve biraz kolayla kalm.
2) Dernekle ilgili haberler dnda sitede zgn
bir ke bulamadk. Her matematik sitesinde bu-
lunan keler burada da var, kanlmaz sanki... O
keler kalkmal, siteyi sradanlatryor bunlar.
Bo kalsn gerekirse, ama kalite ve dzey dme-
sin. Haa... nl matematikiler blm fena de-
il, o kalabilir...
3) nl matematikiler blmnde Tarihte
byk hanm matematikiler de vardr tmcesine
takldk. Bu tmcenin anlam nedir? Ya de tak-
snn ilevi? Ayrca 2000 yl nce yaam Hypa-
tiaya hanm demek ok gln. Aristofanes Bey-
fendi ok glerdi buna! Hypatia hanm deildir,
kadndr. Nasl bey matematikiler denmezse
hanm matematikiler de denmez.
Sanal Hoca - http://www.sanalhoca.com/
Kimya, matematik, fizik, edebiyat, psikoloji,
meslekler ve niversiteler... Bir balinalarn cinsel
yaam eksik.
lk izlenimim olumlu. Sade ve ilevsel bir site.
Hokkabazla yer verilmemi.
zellikle lise rencilerine ve genlere ynelik
olduu belli. Yer yer biraz fazla ansiklopedik, yer
yer biraz fazla sulandrlm. En kvamnda oldu-
unu dndmz blm kimya ve psikoloji
blmleri. Edebiyat ok ansiklopedik, matematik
de ok hafif.
Hazrlk aamasnda olduu ok belli olan,
ok yetersiz blmler var, belli ki daha sonra ta-
110
Vebi Derya
nternet Dnyas
mamlanacak. O blmler hazr olduklarnda su-
nulsa daha yerinde olur.
Matematik blmne girelim: Matematik E-
lencelidir blmnde tanmdan baka bir ey yok
hemen hemen ve tanm da matematiin en skc
eyidir. O blm bana hi elenceli gelmedi. Bir
baka yerde 1350 matematiki doum srasna g-
re dizilmi, sadece adlar ve yaadklar yllar var;
yararl ama yetersiz. Paradokslar fena deil, daha
iyi olabilir. Saysal anekdotlarda sunulan ilikile-
rin birou ilgin deil, ama aralarnda ilgin ili-
kiler de var. lgin olanlar arada boulmular,
kayboluyorlar. rnein, 1634 = 1
4
+ 6
4
+ 3
4
+ 4
4
zellii ilgin deil, ama 10
2
+ 5
2
= 11
2
+ 2
2
zel-
lii ilgin. nk birinci zellik saydan ziyade sa-
ynn onluk tabannda yazlmnn bir zellii.
kinci zellikse tabandan bamsz, 125 saysnn
zyle ilgili bir zellik. Matematikte saylardan
te geometri, olaslk, cebir gibi konular vardr,
bunlara hi dokunulmam, belki bylesi daha iyi.
Asl sorun sanrz bu kadar geni kapsaml bir si-
teyi tek bir kiinin hazrlamas. Site ok genel. Da-
ha kstl bir konuda yayn yapmak daha ilgin ve
yararl olur. O kadar geni kapsaml bir sitenin al-
tndan bir kii kalkamaz.
Bir de komikliklerin kalkmasnda sonsuz ya-
rar vardr, ok zyorlar. "
111
OKULLAR AILDI
ULUSAL ETM N
HERKES BAINA!
Beyin G: Rantiye Devletlere Can Simidi
Refik Saydam
Uluslararas niversite Olabilir mi?
Zeki Sarhan
Ulusal Eitimi Savunmaya G Verelim
Mmtaz Bakaya
Etkili Vatanda Yetitirmek
Birsel Aybek
Ders Defterleri Yabanc Dille lenebilir mi?
Hseyin Canerik
Talim Terbiyede retmen Kym
Yazlaryla; Ali Demir, Hakan Arslan, Fatma
abukusta, Numan Bakl, Mahiye Morgl,
Hseyin Mercan, Hasan Akarsu, M. Demirel
Babacanolu, Erhan Tl.
Adres:
Selanik Cad. SSK han A Blok Kat: 8 No: 511
Tel - Faks: 0312 433 12 83 433 34 52
eposta: ogdunyas@e-kolay.net
www.matematikdosyasi.com
Konusunda en iyilerinden biri olan ve
Ayhan Dalg tarafndan hazrlanan Matematik
Dosyas sitesi uzun bir aradan sonra tekrar
ald. Bir sonraki sayda didikleriz.
M
acar kkenli Amerikal Paul Erds, 20.
yzyla damgasn vuran herhalde en il-
gin matematikidir. Saylar kuram, kar-
mak analiz, olaslk kuram, geometri, cebir ve k-
meler kuram gibi konularda 1500den fazla maka-
le yaymlamtr. Ayrca bu derginin kapak konusu
olan izgeler kuramnda devrim yaratan makaleler
yazmtr.
26 Mart 1913te Budapetede doan Paul Er-
ds matematikle tantran, her ikisi de matematik
retmeni olan ana babasdr. Doktorasn Budape-
tede tamamlam, 1934te ngiltereye, 1938de de
ABDye gitmi, biok niversitede alm ve
1954te Macaristana dnmeden hemen nce ABD
vatanda olmutu. ngiltere Kraliyet Akademisiyle
Macaristan, Polonya, ABD, Avustralya ve Hindis-
tan Ulusal Bilim Akademilerinin yesiydi. Tam an-
lamyla kendini matematie adamt, gerek bir
problem zcyd, ylesine ki meslektalar ona
problem zclerin prensi adn takmlard.
Matematik problemlerini tartp zmek iin lke
lke, niversite niversite, enstit enstit, aratrma
merkezi aratrma
merkezi dolaan
Erdsn yaynlar
ve matematik bil-
gisi dnda mal
mlk olmad. As-
lnda mlkiyeti
ayakba olarak
addederdi. Cinsel-
lii tiksindirici
buldu. Hi evlen-
medi, flrt bile
olmad. Olaans-
t glere inan-
maz, bu varsaym-
sal gler iin ar
sfatlar kullanrd.
Dolat yerlerde
meslektalarnda
kalr, onlardan
bor alr, onlardan beslenir, onlarn satn aldklar
giysileri giyerdi. Zaten pek yemek yemezdi. Gece
gndz ve sabah akam ok sert kahve ierdi. Ben,
derdi, kahveyi teoreme eviren bir makinaym... Ay-
rca, zihnini amak ve uyumamak iin kendi icad
ilalar kullanrd. Btesiyle hi mi hi ilgilenmezdi.
Byle ikincil ilerle doktora rencileri urard.
zemedii matematik problemlerinin zm iin
para dl koyard. Bu problemlerin hepsi bir anda
zlrse ne olaca sorusunu, glerek, Herkes ay-
n gn bankadan parasn ektiinde ne olursa o
olur diye yantlamt, ki kimsenin de o dllere
dokunduunu sanmyorum. 20 Eyll 1996da Po-
lonyann bakenti Varovada dzenlenen uluslara-
ras bir matematik konferansnda ld, mesleini ic-
ra ederken...
Matematikiler daha Erds saken Erds say-
s kavramn gelitirdiler. Erdsle yayn yapan bi-
rinin Erds says 1dir. Erdsle yayn yapan biriyle
yayn yapann Erds says en fazla 2dir. Erdsle
yayn yapan biriyle yayn yapm biriyle yayn yap-
m birinin Erds says en fazla 3tr ve sayfa say-
mz snrl olduundan
bu byle devam eder.
lkemizde Erds
says 1 olan bir mate-
matiki var m bilmiyo-
rum, ama Erds says
2 ya da 3 olan Haluk
Oral gibi matematiki-
ler var.
Yandaki izelgede
evren sakinlerinin Er-
ds says dalmn
veriyorum.
Artk ilk Erds
says (0, 1 ve 2) dei-
emezler. Ama dier
Erds saylar deie-
bilir. !
112
En byk Erds Says
Bendenizin!
Konik Yazar: Piref. H. kke / prof@okkes.com - www.okkes.com
Saylar Kuram Konferans
Northern Illinois University,
Mays 1991.
Erds Says Kii Says
0 1
1 502
2 5713
3 26422
4 62136
5 66157
6 32280
7 10431
8 3214
9 953
10 262
11 94
12 23
13 4
14 7
15 1
16 0
geri kalanlar, rnein bendeniz.

MD 200303

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MD 200303

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

11

lkemizde iyi bir matematik dergisine gerek-

atalm, aksi halde tam tersini yapalm. Demek ki

Yar zyap Dnmleri

geri kalanlar, rnein bendeniz.

You might also like