sds sl la av vi is st ti ik ko on nl li in ne e

N Nr r. . 2 2 ( (M Ma ai i 2 20 01 10 0) ), , 2 23 3 3 33 3
issn 1868-0348
Stevan Jovii 2010
http://www.suedslavistik-online.de/02/jovicic.pdf
Kinematograja u Srbiji 18961941
Stevan Jovii (Beograd)
1. Prve lmske predstave i prva lmska snimanja u Srbiji
Film je postao poznat u Srbiji kao pojava i atrakcija 6. juna 1896. godine (25.
maja po starom kalendaru) kada je, u Beogradu, u kafani kod Zlatnog krsta
(na mestu gde se danas nalazi kafana Duanov grad), na Terazijama, odra-
na prva bioskopska predstava na Balkanskom poluostrvu. Filmove je prikazao
zastupnik brae Limijer (Lumiere) Andre Kar (Andre Carre), sa mehania-
rom il irenom (Jules Girin). Program je bio slian prvoj bioskopskoj pred-
stavi odranoj u Parizu 28. decembra 1895. godine (Ruenje zida, Kupanje u
moru, Ulazak voza u stanicu). Filmovi su prikazivani do 30. juna. Pored
velikog broja Beogradjana lmove je 16. juna gledao i kralj Aleksandar
Obrenovi.
Poetkom marta 1897. godine Andre Kar ponovo dolazi Beograd. Snimio je
15 lmova, ali je samo 12 prikazano: Tramvajska stanica na Terazijama i
Izlazak radnika iz Fabrike duvana. Filmove je prikazivao od 5. marta do 12.
aprila u sali kafane kod Hajduk Veljka (ugao Knez Mihailove ulice i Obili-
evog venca). Iz napisa lista Veernje novosti moe se zakljuiti da je 25.
marta putovao u abac i verovatno prikazao lmove.
Postoje podaci u dnevnoj tampi da su prikazani, a samim tim i snimljeni
lmovi Dolazak eleznikog vlaka u novosadsku stanicu (1897), Venanje
Aleksandra Obrenovia i Drage Main (1900), Srbija (1903). Medjutim,
najstariji sauvani lm snimljen u Srbiji je Krunisanje kralja Petra I u
Beogradu 1904. godine koji je realizovao srpski poasni konzul iz elda
(Shefeld), Englez, Arnold Mjur Vilson (Arnold Muir Wilson) sa snima-
teljem Frenk Storm Moteroom (Frank Storm Motershaw). Ovaj lm ima
veliku istorijsku i kulturnu vrednost, ali po nainu kako je snimljen uvrtava
se medju naznaajnija ostvarenja sa poetka veka u svom anru. Sauvani
24 | stevan jovii

lmski materijal je rekonstruisan i zatien je kao kulturno dobro od izuzet-
nog znaaja za istoriju i kulturu srpskog naroda (Sl. glasnik SRS br.19/1980).
Poseban znaaj imaju lmska snimanja Ernesta Bonjaka u Somboru. Od
1906. godine poeo je da prikazuje lmove, a 1909. godine kupuje kameru i
snima igru devojaka u parku pod nazivom U dravi Terpsihore, prvi insce-
nirani lm kod nas. U istoriju naeg lma ulazi sa lmom Otkrivanje
spomenika Ferencu Rakociju u Somboru 1912. godine jer snima sa kamerom
koja ima stativ sa pokretnim postoljem. Napravio je dva istorijska pokreta
kamerom, po horizontali i vertikali. Posebno mesto u naem lmu ima
Aleksandar Lifka, vlasnik jednog od najveih putujuih bioskopa u Evropi
koji se nastanjuje u Subotici i otvara bioskop 1911. godine. Veoma mnogo je
snimao, ali iz vremena pre Prvog svetskog rata sauvan je samo lm Srpsko
Bogojavljenje u Subotici.
2. Prikazivanje lmova u Srbiji (19001941)
Pozati evropski putujui bioskopi Narten, Bahmajer (Bachmayer), ali i
jedan od najveih i najmodernijih, Elektro bioskop Lifka koji je osnovan u
Trstu 1901. godine, bar jednom godinje gostuju u Srbiji, a veoma esto pose-
uju sva vea mesta putujui bioskopi iji su vlasnici bili naeg porekla. Naj-
znaajniji je Prvi srpski kinematograf Stojana Nania, madjioniara iz
Zajeara koji prikazuje lmove po Srbiji i Bugarskoj od 19001904. godine.
Jedan od najveih putujuih bioskopa bio je Elektro bioskop Lifka osnovan
u Trstu 1901. godine. Od domaih vlasnika putujuih bioskopa najpoznatiji
su Milosav Neovi iz Uica (1907), Bora Jelki (1908) i Todor Najdanovi-
Negotinac (1911).
Prvi stalni bioskop u Beogradu Grand bioskop u hotelu Pariz
Svetozara Botoria poeo je sa radom 13. decembra 1908. godine Ugledajui
se na njega i drugi vlasnici svoje kafane pretvaraju u bioskope. Ubrzo poinju
da se namenski grade prvi bioskopi: Moderni bioskop (1910), Kasina
(1911), Koloseum (1911). Do poetka Prvog svetskog rata u Beogradu je
otvoreno 18 stalnih bioskopa, a u svim veim mestima postojali su bioskopi.
Prvi je otvoren 1907. godine u Uicu Bioskop Milosava Neovia, ali zbog
povremenih gostovanja po drugim gradovima, poetkom 1908. prikazivao je
lmove u Valjevu (tampa 25.II/10.III 1908), pa se zbog toga ne smatra
prvim/stalnim bioskopom u Srbiji.
Postoje podaci da su do poetka Prvog svetskog rata stalni bioskopi radili u
Somboru, Subotici, Novom Sadu, Vrcu, Niu, Kragujevcu, Valjevu, Smede-
revu, Poarevcu, Negotinu, Gornjem Milanovcu, Leskovcu, Parainu, Pro-
kuplju, Vrnjakoj Banji, Vranju, Smederevskoj Palanci, Jagodini, apcu. Za
Kinematograja u Srbiji 18961941 | 25

vreme austrougarske okupacije Srbije postojali su bioskopi u Beogradu, Niu,
Uicu, Valjevu, Smederevu, Smederevskoj Palanci
Posle zavretka Prvog svetskog rata bioskopska mrea se naglo razvija i
postaje znaajna privredna aktivnost, skoro sva vea mesta u Srbiji otvaraju
bioskopske dvorane. Pred poetak Drugog svetskog rata u Srbiji radi 1514
bioskopa, a najrazvijeniju mreu ima Vojvodina sa 88 stalnih dvorana. Veina
bioskopa nastavila je da radi za vreme rata, a prikazivani su uglavnom ne-
maki, italijanski i madjarski lmovi.
3. Proizvodnja lmova u Srbiji (19081918)
U knjizi Hadi-Loja od Branislava Nuia, u prvom izadnju iz decembra
1908. godine pie: Bioskop Ben Akiba snimio je celu predstavu. Podatak da
je popularna pozorina predstava Nuieve jednoinke u kojoj je glavnu
ulogu tumaio Milorad Petrovi snimljena lmskom kamerom otkriven je
nedavno, ali nema podataka da je lm i prikazan. Pored lma Hadi-Loja
bioskop Ben-Akiba snimio je i vie dokumentarnih lmova iz beogradskog
ivota: Smena dvorske strae, Korzo u Beogradu, Velika pijaca, Veba
vojske, koji su prikazivani (Truba, Beograd 21.11.1908.). Drugih proverenih
podataka o lmskim snimanjima ovog bioskopa u ovom trenutku nema.
Proizvodnja lmova u Srbiji poinje 1911. godine kada Svetozar Botori,
vlasnik Grand bioskopa u hotelu Pariz prikazuje lm Sveana predaja
starih i prijem novih zastava koji je realizovao u saradnji sa pariskom rmom
Pate frer (Path Frres), a snimio ga je Luj De Beri (Louis Pitrolf de
Beery).
Svetozar Botori i grupa beogradskih sineasta: Udruenje za snimanje
srpskih lmova, koje je predvodio Ilija Stanojevi ia Ilija, glumac i reditelj
Narodnog pozorita snima prve igrane lmove 1911. godine.
Tokom 1911. godine u reiji Ilije Stanojevia snimljen je lm Ciganska
svadba, esto nepravilno nazivan Bibija, o ivotu srpskih Cigana. Film je
registrovan u Patevom katalogu za 1913. pod brojem 8 sa naslovom: U Srbiji:
jedna ciganska svadba (En Serbie: Un Mariage chez les Tziganes).
Naznaajniji lm snimljen u produkciji Svetozara Botoria je ivot i dela
besmrtnog voda Karadjordja (1911), koji se do otkria podatka o snimanju
Hadi-Loje smatrao za prvi igrani lm u Srbiji i na Balkanu. Snimljen je
delimino po narodnoj pesmi Poetak bune na dahije, reirao ga je Ilija
Stanojevi po scenariju koji je napisao sa ]irom Manokom i Savkoviem, a
snimatelj je bio Luj De Beri. U lmu su igrali najpoznatiji glumci Narodnog
pozorita u Beogradu: Milorad Petrovi (Karadjordje), Dobrica Milutinovi
(Janko Kati), Teodora Arsenovi (Jelena), Ilija Stanojevi (Turski paa i
26 | stevan jovii

Vujica Vulievi). Film je prikazan 17/30. novembra 1911. godine, a po nainu
kako je snimljen, sa nizom masovnih scena i po, za svoje vreme, velikoj
duini predstavlja znaajno ostvarenje ne samo u srpskoj kinematograji.
Botori i verovatno ista ekipa snimili su, istorijsku dramu Urlih Celjski i
Vladislav Hunjadi koji je na repertoaru krajem 1911. godine. To je bio i
poslednji Botoriev igrani lm. Nastavio je da proizvodi dokumentarne
lmove koje prvo snima Luj De Beri, a od 1912. godine i Slavko Jovanovi.
Prvi Jovanoviev lm je Poplava u Savamali i Duanovoj ulici, a armie se
kao snimatelj lmom Dolazak prvih ranjenika u Beograd (1912). Dugo je
vladalo uverenje da je od lma sauvano samo nekoliko fotograja, ali je u
austrijskoj kinoteci otkrivena kopija i tog lma i drugih lmova koji su
snimljeni u produkciji Botoria i rekonstruisani i danas predstavljaju
najznaajniji fond Jugoslovenske kinoteke.
Pored Botorievog preduzea u Beogradu lmove snimaju Moderni
bioskop brae Savi, Bioskop Kasina Djoke Bogdanovia, Bioskop kod
Kolarca brae Cvetkovi.
Vlasnici lista Mali urnal Pera i Boa Savi, sagradili su Moderni
bioskop u Kolarevoj ulici 1910. godine, a potaknuti uspesima Botorievih
lmova prvi lm Doek Milorada Rajevia, svetskog putnika snimaju 21.
septembra 1911.godine. U 1912. snimaju Sa beogradskog korzoa, Terazije,
Sveanosti u Soji, Srpsko Bogojavljenje U Beogradu, Iz Jevrejeske male
i sa Dorola, Slike iz beogradskog ivota II deo, Uskrnje trke na Banji-
ci, Doek hrvatskih studenata u Beogradu i jedan igrani lm Jadna
majka koji je trebalo da bude prvi iz serije drama iz srpskog ivota. Premije-
ra je bila 11. aprila 1912. godine. Film je reirao verovatno Boa Savi, snimio
ga Luj De Beri, a glumila je Emilija Popovi sa djacima Topiderske kole. Sa
ovim lmom prestaje lmska delatnost brae Savi.
Djoka Bogdanovi, vlasnik bioskopa Kasine poinje da snima 1913.
godine, na samom poetku Drugog balkanskog rata. Dozvolu da snima na
frontu izdaje mu pomonik naelnika Generaltaba djeneral ivojin Mii,
saglaavajui se sa zahtevom da Bogdanovi snima ratne dogadjaje. Najvei
deo svih snimljenih materijala, od dogadjaja u Drugom balkanskom ratu i
potpisivanja mira u Bukuretu, do prelaza srpske vojske u Srem 1914. godine
porodica Bogdanovi je sauvala i predala Jugoslovenskoj kinoteci. Svi lmovi
o Balkanskom ratu su proglaeni za kulturno dobro od izuzetnog znaaja za
istoriju i kulturu srpskog naroda.
Za Bogdanovia su snimali Rus, Samson ernov, Beogradjanin Slavko Jova-
novi i neidentikovani strani snimatelji. U bioskopu Kasini prikazani su
sledei lmovi: Nj. V. kralj Petar u Sabornoj crkvi na blagodarenju za sreno
Kinematograja u Srbiji 18961941 | 27

zakljuenje mira u Bukuretu, Srpski gradovi Veles i tip, Nj.V. prestolo-
naslednik Aleksandar, komandant I armije na Crnom vrhu, Bitka na Kiseli-
ci, Dolazak IV konjikog puka u Beograd, Bitka na edilovu, Prva
srpska parna pivara Djordja Vajferta u Beogradu, Djerdap, Put g.g.
Paia, Venizelosa i Vukotia od Turne do Beograda, tab III armije,
Turski i bugarski zarobljenici u Beogradskom gradu, Prenos ranjenika iz
Kumanova, XIII konjika divizija, Grambergova bolnica pri radu,
Sahrana potporunika ivojina Marinkovia u Krivoj Palanci, Pukovnik
Nedi u borbi Bitka na Crnom kamenu, Istibanja, Vojnika groblja oko
poloaja kod Krive Palanke, Bugarska zverstva, Municiona kolona
Dunavske divizije i najznaajniji sauvani lm Povratak srpskih pobed-
nika. U 1914. godini snimljeni su lmovi: ivot srpske vojske u logoru na
Banjici, Slike iz Beograda, Dolazak regruta, Zakletva regruta Vardar-
skog puka u Beogradskom gradu na dan 14. aprila 1914., Polaganje temelja
Bogosloviji svetog Save 27. aprila 1914., Trke na Novom trkalitu 27. maja
1914., Proslava Vidovdana 15. juna 1914., Pogreb Nikolaja Hartviga, car-
skog ruskog poslanika u Beogradu, Srena Nova godina. Snimci o borba-
ma srpske vojske u Sremu nisu montirani ni prikazani. Djoka Bogdanovi
umire u Niu 1915. godine.
Braa Cvetkovii: Djoka, Krsta i Dragutin, rodom Timoani, zakupci su
kafane Kolarac u kojoj su otvorili bioskop. Reklamirali su se da prikazuju
sopstvene lmove koje su snimali 1913. godine: Sveani doek srpske pobe-
donosne vojske sa srpskobugarskog bojita u prestonici, Srpskobugarski
rat duine 1,127 metara, Sveani doek i zakletva regruta iz Nove Srbije u
Donjem gradu i Vrbica u Beogradu (1914). Vie podataka o njihovoj delat-
nosti nema niti je poznato ko su im bili snimatelji.
U Prvom svetskom ratu znaajna su snimanja koja je obavio Dragia Stoja-
dinovi za vreme odbrane Beograda, a potom kao ef Kinematografske
sekcije na Solunskom frontu gde mu je pomonik ocir i snimatelj Mihailo
Mika Mihailovi Afrika. Od lmova koje su snimili sauvan je Poar Soluna
(1917) i Solunski proces (1917).
U Novom Sadu u toku Prvog svetskog rata uenik Trgovake akademije,
zaljubljenik u lm, Vladimir Totovi sa samo 17 godina snima dva igrana lma
Spasilac (1915) i Lopov Detektiv (1916). Ni jedan nije sauvan, a malo se
zna i o lmovima koje je snimio u Beu, Budimpeti i Pragu. Pozvan je u
vojsku i poginuo je u blizini Gorice 1917. godine.
28 | stevan jovii

4. Strana snimanja u Srbiji (18971918)
Od lmskih snimanja Andre Kara iz 1897. godine Srbija je interesovala
lmske snimatelja, kako znog prirode, tako i zbog dogadjaja koji su uzbu-
djivali svetsku javnost. Prvo venanje, a potom ubistvo kralja Aleksandra
Obrenovia i kraljice Drage posluilo je da Pate 1903. godine snimi lm
Ubistvo srpske kraljevske porodice i prikae u celom svetu. Krunisanje
kralja Petra I snimilo je nekoliko preduzea, a sauvan je samo lm Arnolda
Mjur Vilsona. Za vreme Aneksione krize 1908. godine, za Nordisk lm,
snimljen je lm Beograd, a za Patea Srpska vojska. Poznati su lmovi
Dananji gospodari Srbije (Serbiens jetzige Herren, 1910), Putovanje kroz
Srbiju (Streifzge durch Serbien, 1910). Interesovanje u svetu izazvala su
putovanja kralja Petra: Poseta kralja Petra Petrogradu (1910), Doek kralja
Petra u Kijevu (1910), Doek kralja Petra i revi trupa u Carigradu (1910),
ali su sauvani samo lmovi Poseta kralja Petra Rimu (1911) i Kralj Petar u
Parizu (1911).
U Balkanskim ratovima snimatelji Patea, Gomona (Gaumonta), Ekler
(Eclair), Mester (Messter) snimali su sve znaajne dogadjaje, ali sem
Bogdanovievih lmova sauvano je samo desetak Pateovih i Gomonovih
urnala sa storijama balkanskog ratita.
U Prvom svetskom ratu Srbija se ponovo nala u centru svetskih zbivanja.
Malo lmova je sauvano, najznaajnije su Gomonove urnalske storije o
Beogradu i nemaki lm o osvajanju Srbije Kinematografski izvetaj sa
Balkana. Nekoliko stotina lmova koje su Saveznici snimili na Solunskom
frontu uniteno je u poarima posle rata. Tako da se danas smatra da je
najkompletniji materijal o Balkanskom bojitu i Solunskom frontu u lmu
Golgota Srbije (1940) koji su realizovali Andra i Zarija Djoki tokom tri-
desetih godina, a koji je 1993. rekonstruisao u Jugoslovenskoj kinoteci Stevan
Jovii.
5. Film u Srbiji dvadesetih godina
Posle zavretka Prvog svetskog rata i stvaranja Jugoslavije lm dobija podrku
drave u stvaranju edukativnih i dokumentarnih lmova. U Beogradu Kine-
matografska sekcija nastavlja snimanja i organizuje prikazivanje dokumen-
tarnih lmova o srpskoj vojsci. Prvi snimljeni lm u novoj dravi je Stvara-
nje Jugoslavije koji je realizovao poznati srpski fotograf Rista Marjanovi uz
asistenciju Andre Gliia, koji je kasnije osnovao Artistik lm. Film je dug
oko 100 metara i prikazivao je prevoz srpske vojske preko Save. Vojni snima-
telj, Mihailo Mihailovi sa rediteljem i glumcem, Milutinom Batom Nikoli-
Kinematograja u Srbiji 18961941 | 29

em nastavio je posle ukidanja Kinematografske sekcije da radi u
Radionici za izradu lmova pri Ministarstvu zdravlja. Snimaju seriju
edukativnih lmova Tragedija nae dece (1922), a potom Za koricu hleba,
Greh alkohola i Doktor Tokerama u kojima insistiraju na vaspitnoj ulozi
lma, ali iz sauvanih fotograja mogue je uoiti blag uticaj ekspresionizma.
Slavko Jovanovi osnivao je posle rata preduzee Mava lm. Tokom
1922. godine snimio je dokumentarne lmove Proslava Kumanovske bitke,
enidba kralja Aleksandra i Put beogradskih optinara od Beograda do
Bitolja. Pokuao je da snimi igrani lm Hajduk Stanko. Uloio je svoju ne
malu utedjevinu, ali je realizovao samo animiranu reklamu za budui lm,
koju je prikazivao na zidu,na poetku knez Mihailove ulice. Poplava mu je
unitila laboratoriju pre poetka snimanja i zauvek je presta da se bavi
lmom.
U Beogradu dvadesetih godina deluje preduzee Srbija lm sa seditem u
Resavskoj 14 i Bitoljskoj 73 koje nije istraeno. Iz tog perioda sauvani su
lmovi Deja izloba i proslava dejih dana u Beogradu 1922. godine i
Sveano osveenje kosturnice u Prnjavoru 5. XI 1922. godine za koje se
pretpostavlja da pripadaju preduzeu Srbija lm.
U Somboru, bez ikakvih kontakata sa drugim sredinama, Ernest Bonjak,
tampar i pronalaza, osniva Boer lm (Ernest Bonjak Film). Sa ekipom
sineasta 1923. godine snima igrane lmove Lai mene radi, Moja draga
kolevka i zapoinje Fauna. Kad je utroio utedjevinu od oko milion
dinara u zlatu pokuao je da pridobije bogate trgovce da ga nansiraju i snima
im reklamni animirani lm Ovde trai pa e nai milijon. Nije uspeo da
zavri zapoete lmove. Bankrotirao je i u trenutku razoaranja poklanja
lmove prijatelju berberinu da ih pretopi u lak, a on se posveuje tampar-
skom poslu. Sauvani su delovi njegovih lmova i nekoliko reportaa o
Somboru pokazuju da je Bonjak bio dobar snimatelj, ali nije uspeo da po-
stane producent i da u Somboru stvori Holivud.
Beograd postaje lmski centar u Srbiji polovinim dvadesetih godina.
Sineasti se okupljeni oko Kluba lmola u kome je knjievnik Branimir
Josi, lmski kritiari Boko Tokin i Dragan Aleksi, snimatelji Slavko Jova-
novi, arko Djordjevi i Josip Novak koji tu stie prva znanja o lmu. Oni
ne uspevaju 1923. godine da zavre lm Kaaci u Topideru ili Budi bog sa
nama. Klub se raspada, ali ubrzo se stvaraju lmska preduzea Ekspres
lm arka Djordjevia, Novakovi lm Koste Novakovia, Artistik lm
Andrije i Zarija Djokia, Pobeda lm Josipa Novaka i Osvit lm Stevana
Mikovia. U Vojvodini posle propasti Boer lma, Danilo Jaki iz Starog
Beeja osniva Titan lm, a Aleksandar Lifka u Subotici pokuava da se
30 | stevan jovii

aktivira kroz preduzee Orijent lm. Sva novoosnovana lmska preduzea
intenzivno se bave distribucijom i prodajom lmske tehnike da bi zaradili
novac za povremeno snimanje lmova.
Otvaraju se i prve lmske kole, u Beogradu skoro istovremeno deluju tri.
Filmska kola Aleksandra erepova u zgradi Srpske akademije nauka i
umetnosti (1929), Filmska kola Jugoslovenskog prosvetnog lma u Miloa
Velikog broj 6 (1931) i Ton lmska akademija koju vodi knjievnik Suma
Pandurovi u palati Luksor (1932).
Prvo znaajno lmsko preduzee u Beogradu je Ekspres lm koji se
specijalizuje za snimanje sportskih lmova (tafetno tranje kroz Beograd
1923 i 1924, Utakmica naih streljakih druina 1926. Gakovieva bokser-
ska kola i dr.), ali prestaje sa radom posle tragine smrti arka Djordjevia.
Ni jedan lm nije sauvan.
Kosta Novakovi osniva Novakovi lm i krajem dvadesetih godina
redovno da izdaje Novakovi urnal u kome prati sve znaajne dogadjaje u
gradu i zemlji. Snima dokumentarni lm Sveana poseta Nj. V. kralja
Aleksandra i Nj.VB. kraljice Marije Crnoj Gori i Dalmaciji (1925). Godinu
dana kasnije realizuje svoj prvi igrani lm, komediju Kralj arlstona (1926),
potom dramu Grenica bez greha (1930), ali bez veeg umetnikog uspeha.
Josip Novak posle zavrenog kursa u Bavaria lmu osniva preduzee
Pobeda lm i snima seriju veoma uspelih kratkih igranih reklama od kojih
je samo sauvan lm Sve radi osmeha (1926) duhovitog siea, dobro reiran
i sa izvrsnim glumcima, ni malo ne zaostaje za najboljim ostvarenjima u svom
anru. Posle nekoliko slinih lmova Da sam ranije znala (1928), Odelo
pravi oveka (1928), uspeva da ubedi udovicu Djoke Bogdanovia da mu
dozvoli da koristi materijale iz Balkanskog rata i montira prvi srpsku arhivski
lm Balkanski rat (1928) koji je godinama prikazivan uglavnom po vojnim
garnizonima. Josip Novak postaje poznat reditelj i dobija poziv od Eskontne
banke da napravi lm o rudniku Jermi kompaniji koja se upeno razvija.
Novak u scenario unosi ljubavnu priu i zaplet. Uspeva da napravi propa-
gandni lm koji je u isto vreme i igrani lm, tako sa lmom Rudareva srea
(1929). Novak je pokazao da ima talenta i da moe napraviti lm i sa naj-
oskudnijim sredstvima.
Osvit lm Stevana Mikovia zapoeo je realizaciju igranog lma Era u
Beogradu(1928), ali nema podataka da je snimanje nastavljeno. Mikovi
snima povremeno dokumentarne lmove kao to je Proslava proboja Solin-
skog fronta (1928), i posveuje se konstrukciji uredjaje za tonsko snimanje,
koji koristi za snimanja u zemlji i inostranstvu, sa tim uredjajem snimljen je
1934. godine prvi bugarski lm Pesma Balkana (Pesenta na Balkana). Mi-
Kinematograja u Srbiji 18961941 | 31

kovi menja ime preduzea u Mikovi lm, a kasnije u Tempo lm, ali
ne uspeva da snimi sopstveni igrani lm.
6. Film u Srbiji tridesetih godina
Znaajnu ulogu za razvoj lma u zemlji ima Milan Marjanovi, ef Pres biroa
i organizator velikog sveslovenskog sleta sokola u Beogradu 1930. godine
koga je Josip Novak je zainteresovao za snimanje lma o sokolskom sletu.
Film o sletu su snimali Josip Novak, Stevan Mikovi, Miodrag Djordjevi,
Mihajlo Popovi, Anton Hari Smeh, a Novak i Marjanovi su montirali snim-
ljeni materijal pod nazivom Svesokolski slet sokola u Beogradu (1930) koji
postie uspeh u zemlji i svetu, a to je znaajno taj lm inicira stvaranje
Jugoslovenskog prosvetnog lma, prvog i najuspenijeg lmskog proizvod-
nog preduzea u Kraljevini Jugoslaviji koje je imalo podrku drave.
Snimatelji Jugoslovenskog prosvetnog lma (Miodrag Djordjevi, Anton
Smeh, Stanislav Novorita) predvodjeni Josipom Novakom za kratko vreme
snimili su nekoliko stotina hiljada metara lma o lepotama i znamenitostima
Jugoslavije. Josip Novak sa saradnicima obradio je snimljeni materijal u
moderno opremljenoj laboratoriji i da uz pomo mladih sienasta montirao
nekoliko desetina lmova. Reditelj Jugoslovenskog prosvetnog lma knjiev-
nik Stanislav Krakov snimio je seriju dokumentarnih lmova Kroz zemlju
naih careva i kraljeva (1931), Vojin Djordjevi Beograd prestonica Kraljevi-
ne Jugoslavije (1932), a Josip Novak koji reira veinu proizvedenih lmova
ostvaruje i dugometrani dokumentarni lm Lepa naa otadbina (1932),
Simfonija vode (1931) dobija nagradu u Berlinu za poetine snimke.
Sredstva za snimanje lmova ostvaruju se zahvaljujui zakonu koji je donet
5. decembra 1931. godine. Po Zakonu o uredjenju prometa lmova, bioskopi
su morali da na repertoaru imaju 15% domaih lmova. Ta odredba dovodi do
naglog porasta domae proizvodnje. U 1932. godini realizovano je 326
domaih lmova, vie nego to je proizvedeno do tada u svim balkanskim
zemljama.
Zakon o prometu lmova omoguio je da se aktiviraju i druga preduzea.
Artistik lm koristi interesovanje bioskopa za prikazivanje domaih l-
mova realizuje seriju prvih zvunih lmova Jugoslovenski potpuri (1932) i
nemu verziju dugometranog lma o golgoti Srbije u Prvom svetskom ratu,
pod nazivom Za ast otadbine (1931) u reiji Stanislava Krakova.
Adrija Nacional lm, lmsko preduzee osnovano 1929. godine u kojem
rukovode Ranko Jovanovi i Milutin Ignjaevi, sineasti koji su znanja o
lmu stekli u inostranstvu snimaju dva igrana lma Kroz buru i oganj
(1930) i Na kapiji orijenta (1932). To su interesantni lmovi, ali bez znaaj-
32 | stevan jovii

nijih umetnikih i komercijalnih vrednosti, ali zato snimatelj Mihajlo Al.
Popovi u sopstvenom preduzeu MAP Film realizuje najbolji predratni
igrani lm Sa verom u boga (1932). Svi lmovi imaju uspeha kod gledalaca,
ali ne uspevaju da se isplate i preduzea bankrotiraju ili prestaju sa daljim
ulaganjima u neisplative projekte.
Zakon o uredjenju prometu lmova omoguio je da se stvore i institucije u
oblasti lmske delatnosti. Stvorena je Dravna lmska centrala koja uspo-
stavlja evidenciju u proizvodnji i distribuciji i izdaje Filmski almanah godi-
njak o lmskim delatnostima u zemlji pokuavajui da nadje nain za stimuli-
sanje domaeg lma.
Pod pritiskom stranih lmskih kompanija Zakon o urdjenju prometa
lmova morao je biti izmenjen, izostavlja se odredba o obaveznom prikazi-
vanju domaih lmova i lmska proizvodnja ostaje bez ikakvih prihoda.
Preduzea se gase i stagniraju. Josip Novak i Stevan Mikovi odlaze u
Bugarsku gde osnivaju sopstvena preduzea i snimaju prve bugarske lmove.
Jugoslovenski prosvetni lm od snimljenih lmova pravi nove lmove
uglavnom reklamnog karaktera. Najuspeliji lm je Pod jugoslovenskim
nebom koji za inostranstvo realizuje Miodrag Mika Djordjevi kao zvuni
lm.
Novakovi prepravlja svoje urnale i ponovo ih prikazuje u svojim bio-
skopima. Mihajlo Al. Popovi radi samo kao snimatelj. Artistik lm jedini
opstaje na tritu, snima naruene lmove, sinhronizuje strane lmove na
srpski jezik (Vampir Teodora Drajera) i sav novac ulae u zvunu verziju
lma Golgota Srbije, ali zbog zabrane cenzure uspevaju da ga prikau u
skraenoj verziji tek u jesen 1940. godine.
Beogradski sinesti uglavnom uenici Filmske kole Alaksandra erepova
i Ton lmske akdemije Sime Pandurovia okupljeni oko Jugoslovenskog
lm kluba osnovanog 1930. godine i Jugoslovenskog lmskog drutva koji
je osnovan 12. marta 1932. godine zapoinju u leto 1932. godine snimanje serije
kratkih komedija. Glavne uloge tumae komiar Ika Konno i armanta
Ruskinja, balerina Olga Solovjeva. Sa uspehom prikazane su kratke komedije
Nepretni Buki na kupanju i Avanture doktora Gagia, a nije zavren trei
lm Nespretni Buki na aerodromu.
Uoi Drugog svetskog rata, 1939. godine Kosta Novakovi po narudbini
organizatora za proslavu godinjice Kosovske bitka snima igrano
dokumentarni lm u tri dela: Proslava 550. godinjice bitke na Kosovu,
Kosovski boj i Robovanje pod Turcima. Film nije uspeo da zavri do
poetka rata. Na osnovu snimljenog materijala lm je rekonstruisan 1994.
godine.
Kinematograja u Srbiji 18961941 | 33

Artistik lm stvara dva izuzetna dokumentarna lma. Put dinova
(1939) lm o biciklistikoj trci koji je maestralno snimio Mihailo Ivanjikov.
Film Pria jednog dana ili Nedovrena simfonija velegrada (1941) bio je
lm o Beogradu, odlino snimljen, a nadahnuto ga je reirao Maks Kalmi.
Bio je to i poslednji zavreni lm u Kraljevini Jugoslaviji. Rat je prekinuo i
snimanje igranog lma Ljubica i Janja koji je reirao Miodrag Mika
Djordjevi.
Proizvodnja lmova u Srbiji nije bila velikog obima sem kratkog perioda u
poetku tridesetih godina dok je vaio Zakon o prometu lmova, ali je snim-
ljeno nekoliko izvanredno dobrih dokumentarnih i kratkih lmova, a samo
jedan znaajan igrani lm Sa verom u boga.
Literatura
Izvori
Jovii, Stevan (1996): Nui prvi srpski lmski scenarista i Hadi Loja. Smederevo.
Kosanovi, Dejan (1985): Poeci kinematograje na tlu Jugoslavije 18961918. Beograd.
Slijepevi, Bosa (1982): Kinematograja u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 1896
1918. Beograd.
Volk, Petar (1986): Istorija jugoslovenskog lma. Beograd.
asopisi
Filmski almanah 1929, Beograd.
Filmski godinjak 1936, Beograd.
Filmski godinjak 1937/38, Beograd.
Filmski godinjak 1938/39, Beograd.
Jugoslovenski lmski almanah 1933, Beograd.
Dokumenta
Dokumentacija Jugoslovenske kinoteke.
Sl. glasnik SRS, br.19/1980, Beograd.