Samenvatting Dautzenberg hoofdstuk 1,3,5,7.

Hoofdstuk 1: De Middeleeuen
3 hstorsche achtergrond 500-1500
In de 3
e
en 4
e
eeuw n.Chr. begon het West-Romense r|k n verva te raken. Aan
de noordgrens ontstonden Germaanse konnkr|k|es waarvan de Franken steeds
machtger werden. De franken eefden oorspronke|k n het gebed tussen de
Maas en de R|n, maar n de t|d van Kare de Grote(768-814) werd hun r|k b|na
net zo groot as het voormage West-Romense r|k(van Span|e tot Poen en van
Ita tot de Noordzee). Dt gebed werd bestuurd door mdde van een feodaa
stese.
!eodale stelsel"leenstelsel: De konng, eenheer, gaf grote deen van het r|k
n een aan de eden van de ade, de eenmannen. Deze bestuurden hun gebed n
z|n naam en mochten de opbrengsten ervan houden. As tegenprestate
beoofden de eenmannen of vazaen trouw aan de konng en hepen ze hem het
r|k te verdedgen tegen v|anden. Vaak zetten ze dt systeem op en ager nveau
voort: de grote eenmannen gaven deen van hun gebed weer n een aan
ondereenmannen.
Het Franksche r|k was een verzameng van mn of meer onafhanke|ke staat|es
de sechts door het persoon|ke gezag van de konng werden b|een gehouden.
Na de dood van Kare de Grote werd het r|k opgesptst n een weste|k en
ooste|k dee. Het westen ontwkkede zch n de 12
e
eeuw tot het centraa
geregeerde konnkr|k Frankr|k en het ooste|ke dee werd het Dutse r|k(end 19
e
eeuw centraa geregeerd Dutsand).
Het hudge Nederand en Beg bestonden ut dverse graafschappen
(Vaanderen, hoand) en hertogdommen (Brabant, Gere). De meesten hervan
behoorden tot het Dutse R|k. Door huw|ken en erfenssen werden deze staat|es
steeds meer een eenhed. Tensotte werden ze bestuurd door de Dutse kezer
Kare V(1500-1550).
De Middeleeuen#5$$%15$$& kun 'e in 3 groe(en s)heiden:
1. Vroege Mddeeeuwen (500-1000): Germanen versaan Romense R|k,
bekerng Franken tot het Chrstendom, presters waren de engen de
konden ezen en schr|ven.
2. Hoge Mddeeeuwen(1000-1300): eerste steden n West-Europa de kregen
tegen betang een zekere zefstandghed de werd vastgeegd n de
stadsrechten. Er ontstonden Gotsche kathedraen en unversteten en
begon de teratuurgeschedens.
3. Late Mddeeeuwen(1300-1500): burger| steeds machtger
standen:
- Presters; geeste|ke macht
- Ade; wered|ke macht
- Stede|ke burger| ; hande en n|verhed
Middeleeuse hoofdkenmerken:
Theocentrisch: de mddeeeuwse cutuur vanwege de enorme nvoed van het
Chrste|k geoof op de samenevng.
Ridderlijk: Onderw|s, kunst, wetgevng - aes was n de Mddeeeuwen gercht op
de ade of op de Kerk.
Burgerlijk: burger| werd steeds machtger
1
4 Beedende kunst en muzek
De mddeeeuwse kunst was net as de mddeeeuwse cutuur overwegend
Theocentrsch.
Kunst dende de mens te w|zen op het godde|ke en hem bewust te maken van
de verganke|khed van het aardse even. Mddeeeuwse kunst dende daarom
net aeen maar tot ontspannng, maar bevatte ook steeds een es.
Kathedraen waren een symboo van de verbondenhed van mens en God.
De oudste kathedraen z|n gebouwd n Romaanse st| (950-1200). Hervan z|n
de kenmerken: ronde bogen en masseve muren met kene vensters en zware
steunberen
De Gotsche kathedraen (1150-1500) z|n vee uchtger gebouwd: hoge sptse
bogen en geweven, grote ramen en vaak uchtbogen. Ook z|n de Gotsche
Kathedraen r|ke|k verserd n tegensteng tot de sobere Romaanse
Kathedraen.
De Romaanse schderkunst bestaat voora ut wandschderngen n kerken en ut
mnaturen.
Tot de t|d van de gotek behoren grote schders as Gotto d Bondone(1267-
1337), |an van Eyck(1390-1441) en Hronymus Bosch(1450-1516)
Schders ut de Nederanden noemen we we de "Vaamse Prmteven" vanwege
het onreastsche karakter van hun schder|en. Ze bekommeren zch net om het
perspectef, noch om de |uste anatome of om hstorsche |usthed van het
taferee.
Het tweede kenmerk van de Mddeeeuwen (rdder|k) ut zch n de archtectuur
n de bouw van tar|ke kasteen en n de schderkunst n het utbeeden van
dappere (en vrome) rdders.
In de oop van de 13
e
eeuw kreeg kunst ook een burger|k karakter (3
e
kenmerk).
In de steden verrezen gotsche stadhuzen, de gden bouwden gdehuzen en
r|ke koopeden eten een portret van hun gezn maken.
De omce kerke|ke muzek was het gregoriaans, genoemd naar Paus
Gregorus de Grote(ongeveer 600) de ervoor zorgde dat er nternatonae
eenhed kwam n de gezangen van de turge.
*regoriaans: eenstemmge vocae muzek, zonder nstrumentae begeedng,
voor koor of sost. (ater ook meerstemmg, maar deze z|n n 1325 verboden
door de paus).
Vanaf de 11
e
eeuw gng met n de muzek steeds meer een notenbak gebruken.
De vroege wered|ke muzek was eenstemmg, maar kende we nstrumentae
begeedng van b|voorbeed ut(een soort gtaar), vede(vooroper op de voo) of
schame(soort ut).
In de oop van de 13
e
eeuw componeerde men de eerste meerstemmge ederen
en vanaf de 14
e
eeuw gngen de componsten zch organseren n gden
(Mestersnger).
*uillaume de Ma)haut #13$$%1377&: beangr|kste componst ut de Hoge
Mddeeeuwen.
2
+os,uin des -r.s #1/5$%1501&: vertegenwoordger van de Nederandse of
Bourgondsche Schoen n de Late Mddeeeuwen.
5 teratuur en taa.
Tot het ende van de 11
e
eeuw schreef men n West-Europa aeen n het Lat|n, de
taa van de geeerden en dus van de Presters. Tevens was er ook een teratuur n
de vokstaen de mondeng werden overgebracht. Deze werd vanaf het ende
van de 11
e
eeuw ook daadwerke|k opgeschreven en hermee begnt dan ook de
West-Europese teratuurgeschedens.
De teratuur van de 12
e
en 13
e
eeuw s rdder|k en theocentrsch(rdderroman
en het hegeneven).
Vanaf end 13
e
eeuw komst de ddactsche teratuur wat meer op gang. Deze was
net aeen op de ade gercht, maar ook op de weetgerge burger| n de steden.
De mddeeeuwse etterkunde was net bedoed om te ezen, maar om te
beusteren.
1roubadours: schr|vers/componsten van de mddeeeuwse etterkunde
+ongleurs"minstrelen: Z| brachten de teksten van troubadours ten gehore.
Lteratuur n r|mende poze (gedchten z|n makke|ker van buten te
eren dan proza).
1/5$: 2itvinding boekdrukkunst door +ohannes *utenberg
(herdoor kon men tegen het ende van de Mddeeeuwen boeken tame|k
goedkoop op de markt brengen; men kon ze nu zef ezen n paats van naar een
voordracht ervan te usteren. poze overbodg oude verhaen worden n
proza omgezet.
3iegendrukken"in)unabelen: boeken de van ca. 1450-1500 gedrukt z|n.
Na 1500 gngen de boeken steeds meer op de hudge boeken |ken en
vermedden schr|vers ook hun naam ern. Mddeeeuwse teksten behoorden tot
de hee gemeenschap en men beschouwde ze net as het geeste|k egendom
van een ndvdu mddeeeuwse kunst s gemeenschapskunst.
In de Mddeeeuwen schreef eke schr|ver ook n z|n egen daect.
Diets: van det= vok, overkoepeende term voor de verschende daecten de
men n de Nederanden sprak. Middelnederlands (wetenschappe|ke
benamng)
| e
u uu
6 De rdderroman.
4idderromans: De popuarste teksten n de mddeeeuwse vokstaen waren
ber|mde verhaen de zch afspeeden n ade|ke krngen.
- Ontstaan n Noord-Frankr|k tegen het ende van de 11
e
eeuw en
verspredde zch van daarut over de rest van Europa.
- Roelantslied (1200): veroverngstoch van Kare de Grote n Span|e
- La chanson de Roland (1100): vertang van Roeantsed
- Karel ende Elegast (1200): Kare de Grote wordt op een nacht gewekt door
een stem de hem n naam van God 3 maa beveet ut steen te gaan.
- !rankis)he romans of 5arelromans (omdat ze zch aemaa afspeen
n de krngen rondom Kare de Grote)
3
De rdderdeaen z|n voora kracht en moed, de onderwerpen hebben steeds ets
te maken met oorogen en feodae (on)trouw.
Hoofse romans: een roman waarn de rdder een meer ver|nd, hohe|k guur
s de zch net utsutend met vechten bezghoudt.
- De jeeste (geschedens) van Waleein en het schaak!ord " #enninc
(1200)$voltooid door #ieter %ostaert (12&0)
7 Van den vos Reynaerde
%an den vos Re'naerde, oftewe Reinaert, wordt beschouwd as het beste
derenverhaa ut de weredteratuur. Wanneer het preces geschreven s, s net
dude|k. Sommge deskundgen denken end 12
e
eeuw, anderen pas rond 1270.
%an den vos Re'naerde s een satre en een parode.
Satire: een tekst waarn bepaade versch|nseen beache|k worden gemaakt.
-arodie: een tekst waarn een bepaad soort teksten op spottende w|ze wordt
nagebootst.
8 het ed n de Mddeeeuwen
(nter)s lied!oek (1&**) werd n tegensteng tot andere ederen a kort na de
Mddeeeuwen opgeschreven.
+eer haleijn, de Nederandse verse s waarsch|n|k de oudste. Tevens s het
een baade.
6iedgenres:
7allade: het verhaa wordt sprongsgew|s verted(aes wat b|zaak s of vanzef
spreekt,wordt overgesagen), de beschr|vng van de gebeurtens wordt
afgewssed met daogen en er ztten ta van herhangen n. De sfeer s vr|we
at|d ernstg of zefs somber en de onderwerpen z|n vaak onteend aan oude
sprook|es en sagen of aan rdderverhaen.
8legie"klaagzang: In engere zn s een eege een yrsch gedcht naar
aanedng van de dood van een geefd persoon. In rumere zn s het een gedcht
waarn gevoeens van smart en wanhoop worden utgesproken. Egidiuslied -
.an /oritoen (10&0-1*20)
9 het mddeeeuwse tonee.
Vanut de kerk, de steeds machtger werd, kwam weerstand tegen tonee,
waardoor de toneetradte n de vroege mddeeeuwen n z|n gehee verdween.
Pas n de 14
e
eeuw schreef met pas weer toneestukken.
Die aarachtige ende 1eer onderlijke historie van /ariken van
2ieu3eghen(1&00), Het beangr|kste stuk n de Mddenederandse teratuur dat
aan het end van de mddeeeuwen werd geschreven.
zeven vr|e kunsten: retorca, ogca, musca, grammatca, geometra,
artmetca, astronoma
10 butenandse teratuur.
Noord-Europa rdderroman
Zud-Europa efdesyrek
9hansons de geste: ett: ederen van de hedendaden. De oudste rdderromans
de ook we Franksche of Kareromans worden genoemd, omdat ze aemaa
4
handeen over de verhoudng tussen Kare de Grote en z|n vazaen. De schr|vers
ervan werden trouvres genoemd. De teksten werden utgevoerd door
rondtrekkende zangers(|ongeurs) de zchzef op de ut begeedden.
Het beangr|kste Chanson de geste s La chanson de Roland(1100)
El cantar de 3io cid(het lied van 3ijn heer$ 11*0) betrouwbaarder vanut
hstorsch oogpunt dan La chanson de Roand, omdat het a geschreven werd net
ang na de dood van de hoofdpersoon.
In Zud-Frankr|k werd geen Frans, maar Occtaans; nu utgestorven, maar naar
het beangr|kste daect ervan wordt ze meesta Provenaas genoemd.
De Provenaase schr|vers/componsten worden troubadours genoemd. De
troubadours behoorden tot de agere ade of waren n eder geva aan een ade|k
hof verbonden. Ze schreven en componeerden ederen waarn ze de hoofse
efde bezongen.
Hoofsheid: een evensst| waarn beschavng, gerechtghed en hohe|khed de
boventoon voeren.
Hoofse liefde s geen efde n onze betekens van het woord, maar steeds de
overspege efde van de troubadour voor de - hogergepaatste- kasteevrouwe
("Mdons")
De grootse troubadour s Bernard de %entadour (112&41200)
In de 12
e
eeuw maakte het chanson de geste n Noord-Frankr|k paats voor de
hoofse roman (daarom worden de chanson de geste ook we voorhoofse romans
genoemd)
In deze neuw romans s de rdder net meer een tame|k onbeschaafde
vechtersbaas, maar een ontwkked en ver|nd mens, voor we een gevecht naast
een str|d op even en dood ook een sportef spe was. De rdderdeaen z|n net
anger moed, kracht en trouw, maar hupvaardghed rechtvaardghed en
hohe|khed.
3 t:(en hoofse romans:
5eltis)he: stof ut de Ketsche cutuur s verwerkt. De Keten waren het
overheersende vok van West-Europa, totdat ze n de eerste eeuw v. Chr.
Onderworpen werden door de Romenen en Germanen. Hun beschavng beef
aeen voorteven n Ierand, Schotand en deen van Engeand. De Noord-Franse
trouvres eerden deze cutuur kennen na de veroverng van Engeand door de
Normandrs n de 11
e
eeuw.
;osterse: ontstond onder nvoed van krustochten (vanaf 1096), waardoor men
n contact kwam met de Arabsche cutuur en verhaen tegen de achtergrond
gng schr|ven.
5lassieke: oude Grekse en Romense verhaen verpaatst naar de
mddeeeuwse cutuur.
3 groe(en 5eltis)he 4omans:
1ristan en <solde
=rthurromans: Arthur en de Rdders van de Ronde tafe. De hstorsche kern s
vee kener dan b| de Kareromans en het s zefs net zeker of Arthur oot heeft
bestaan.
*raalromans: nauw verwant met de Arthurromans, waarn een d van de Ronde
tafe een queeste onderneemt naar de graa. In sommge romans s de graa een
5
edesteen, n andere zomaar een gehemznng voorwerp, n weer anderen de
beker de |ezus gebrukt zou hebben b| het Laatste Avondmaa en waarn het
boed van Chrstus opgevangen zou z|n toen deze aan het krus met een speer
doorboord werd. De graa, de genezende kracht zou hebben, wordt bewaard n
een burcht op de berg Monsavat(=verossersberg).
De beangr|kste Ketsche romanschr|ver van Ketsche romans s 5hr6tien de
Tro'es(110&41170)
- Lancelot (1180)
- #erceval (1192)
De Provenaase teratuur berekte Nederand, Engeand en Dutsand dus va de
Noord-Franse teratuur. In Ita drong de hoofse troubadourpoze rechtstreeks
door. Daar edde zo tot de doce st nuovo(=de e|ke neuwe st|) de voora
n Forence tot ontwkkeng kwam. De efde s her net meer seksuee gercht,
zoas b| de troubadours, maar heeft b|na regeuze trekken gekregen: door de
ware efde voor de ander komt de mens ook dchter tot God.
Dante (lighieri (12:&41021): grootste dchter ut de mddeeeuwen
- La vita nuova (het nieue leven$ 1270), autobograsche gedchtencycus
- La divina co33edia (de goddelijke co33edia 1021): Epos
o Commedia = een werk met een b| ende
o Theocentrsch karakter, voorsteng van hoe de wered n ekaar zt
hoogtepunt van de godsdenstge mddeeeuwse poze.
o W|st voorut naar de Renassance vee persoon|ker dan
gebruke|k n de mddeeeuwen. (gebruk van verw|zen naar de
Kasseke Oudhed)
Met Dante z|n de Itaaanse Mddeeeuwen votood en begnt daar de
Ranassance. In de rest van Europa duurden de Mddeeeuwen nog meer dan een
eeuw voort.
;eo<re' 5haucer (10*041*00) " 5anter!ur' Tales: grootste Engese dchter van
de Mddeeeuwen.
24 verhaen de de pegrms op weg van Londen naar de kathedraa van
Canterbury ekaar t|dens hun tocht verteen.
=ran>ois %illon (1*0041*8&) " Le testa3ent : de beroemdste Franse schr|ver ut
de Mddeeeuwen.
Hoofdstuk 3 De zestiende en zeventiende eeu
17 Hstorsche achtergrond 1500-1700
Aan het end van de Mddeeeuwen en voora n de oop van de 16
e
eeuw
verdwenen de mddeeeuwse feodae konnkr|ken om paats te maken voor
centraa staten. Door ontdekkngsrezen van onder anderen Coumbus werd de
wered buten Europa ontsoten en ontstond er een weredw|d handesverkeer.
Daardoor werd de burger| steeds r|ker en machtger en veroren ade en Kerk
een dee van hun gezag.
1519: Luther breekt met Rome
1553: Angcaanse kerk schedt zch af
1541: hervormng van Cav|n begnt n Zwtserand
6
Tweede heft 16
e
eeuw godsdenstoorogen angdurge economsche maase
tot dep 17
e
eeuw.
- Dertg|arge oorog (1618-1648) : tussen de Dutse vorstendommen
End 17
e
eeuw rust door absoute monarche.
=bsolute monar)hie: staatsstese waarn de konng de voedge macht bezat
en (n theore) sechts aan God verantwoordng hoefde af te eggen.
Godsdenstge en poteke gehoorzaamhed gekopped eenhed staat en Kerk
orde en rust
Rond 1500 kwamen de Nederandse gewesten n het bezg van Kare V (heerser
over Span|e, Ita, grote deen van Dutsand en Oostenr|k.
1556: Fps II vogt Kare V (vader) op n Span|e.
Om het groeende verzet van de Nederanders de kop n te drukken
stuurde Fps II de hertog van Ava begn Tachtg|arge Oorog met
Span|e (1568-1648)
1587 (tot 1795): Repubek verengde Nederanden
De machtgste man n de Staten Generaa was de andsadvocaat (ater
raadspensonars) van Hoand.
|ohan van Odenbarnevet (1586-1619)
|ohan de Wtt (1653-1672)
Stadhouder: ett. Paatsvervanger; een door de konng over eke provnce
aangestede bestuurder, maar nu er geen konng meer was, werden de
stadhouders de aanvoerders van eger en voot.
Geede|k kwamen de meeste gewesten onder het gezag van n gezamen|ke
stadhouder. In de Tachtg|arge Oorog waren dt:
- Wem van Oran|e zw|ger; de Vader des Vaderands) (1572-1584)
- Maurts (1585-1625)
- Frederk Hendrk (1625-1647)
Opstand tegen Span|e was gedeete|k ook een godsdenstoorog, maar er
heerste we een grote regeuze vr|hed en na de overwnnng op Span|e waren
er nauwe|ks protestanten vervogngen.
Noorden "Gouden Eeuw"
Zuden economsch en cuturee verva; beef n Spaanse handen; kathocsme
enge toegestane godsdenst;Nederandse taa verve tot de 19
e
eeuw.
18 De Renassance
4enaissan)e: (=wedergeboorte); n Ita ontstaan n de oop van de 14
e
eeuw.
Men streefde ernaar de Kasseke Oudhed n egen t|d te doen hereven.
Humanisten: eerste onderzoekers van de kasseke cutuur, omdat z| op grond
van de kasseke teksten tot een neuwe vse kwamen op de ro van de mens n
de wered.
Mddeeeuwen mens en z|n even op aarde gehee ondergeschkt aan God en
het bestaan n het hernamaas
7
Renassance mens en de aarde even beangr|k as het godde|ke en het
hernamaas de theocentrsche opvattng veranderde n een antropocentsche
opvattng.
=ntro(o)entis)he o(vatting: wat de mens presteerde was net anger een
gave de hem door god van geschonken, maar as ets dat ut hemzef
voortkwam. Desiderius Eras3us(1*::-1&0:)
<ndividualisme: de mens werd net anger gezen as een wezen dat n de eerste
paats dee ut maakt van een groter gehee (dorp, gde, kerk, stand), maa as
een uneke, ndvduee persoon|khed de tot grootse dngen n staat was, net
dankz| de gemeenschap waarn h| eefde, maar door z|n egen verstand en
wskracht. naam op schder|en en zefportretten
Homo universalis: hoogste deaa van de renassance; een unversee mens de
op ae gebeden van de mense|ke cutuur utbonk
- Leonardo da %inci(1*&241&17) schilder? /ona Lisa (1&0&)$ architect$
!eeldhouer$ vernieuingen 3u1iekinstru3enten$ literaire )ro1agenres$
technicus$ etenscha)s3an(secties o) lijken)$ ontdekte !estaan van
ter3iek@ e3)iris3e
8m(irisme: zef utvnden hoe de wered n ekaar zat.
19 Wetenschap en geoof
Door het emprsme kwam er een enorme wetenschappe|ke opboe; n fete
egde men n de 16
e
en 17
e
eeuw de bass voor de meeste moderne
wetenschappen.
- 2icolaus 5o)ernicus (1*8041&*0) aarde draait o3 de 1on
- ;alileo ;alilei (1&:*41:*2) vier 3anen van .u)iter (!eijst het gelijk van
5o)ernicus)
<nde>: |st van door de kerk verboden boeken. (een van de boeken van Gaeo
Gae kwam op deze |st n 1633 en werd er n 1835 pas af gehaad.
<saa) ?eton#1@/0%1707&: grootste geeerde van de 17
e
eeuw; wskundge en
natuurkundge
Opsteer van de theore van de zwaartekracht, grondegger van de
mechanca en medeschepper van de dherentaarekenng
#hiloso)hiae naturalis )rinci)a 3athe3atica (iskundige grondslagen van
de natuurleer@ 1:82)
1/A0: Chrstohe Coumbus ontdekt Amerka; n de verondersteng dat h| rond
de aarde was gezed en n Az was aangekomen.
151A%1500:Fernao Magahaes maakt met z|n voot de eerste res om de wered,
zef sterf h| haverwege.
Natuurwetenschappen = B-wetenschappen = Btawetenschappen
Geesteswetenschappen = A-wetenschappen = Afawetenschappen (humansten)
1/5$: utvndng boekdrukkunst
Zorgde ervoor dat neuwe kenns verspred kon worden, maar het berekte
nog steeds maar weng mensen omdat weng mensen konden ezen of
schr|ven. De mensen beven even met de verouderde denkbeeden.
(heksen ; voora Renassance)
8
17B0: aatste omce heksenverbrandng (vond paats n Zwtserand)
Mengng zef de b|be bestuderen en nam net meer aan wat de Kerk beweerde.
Vaak was z| meer een wered|ke macht geworden dan een geeste|ke. De paus
was het hoofd van de kerk maar ook van een groot dee van Ita; bsschoppen
waren vaak ook de poteke bestuurders van hun bsdom; koosters bezaten
utgestrekte ander|en.
Vee renassancsten n verzet hervormng/reformate/protestantsme
Hervorming"reformatie"(rotestantisme: bewegng de, toen het net meer
ukte om de kerk van bnnen ut te hervormen, veret om de Kerk n ere te
hersteen, omdat vogens hen het ware geoof n de Kerk veroren s gegaan.
- Martn Luther (1483-1546) Dutse vorstendommen, Scandnav
- |ean Cavn (1509-1564) Zwtserand, Nederand, Schotand
In dezefde t|d schedde n Engeand de Angcaanse Kerk zch af van Rome.
20 Beedende kunst en muzek.
In de Mddeeeuwen waren kunstenaars d van een gde en zag men ze as
ambachtseden. In de Renassance veranderde de poste van de kunstenaar. H|
stond net anger op n voet met handwerkseden maar met geeerden, maar
ook vee kunstenaars waren tege|k geeerden (Leonardo da Vnc)
Hoofdkenmerken 4enaissan)e%kunst:
4ealisme: De grote beangsteng voor mens en wered edde ertoe dan men
deze zo reastsch moge|k probeerde ut te beeden.
Opkomst van het naakt, dat snds de Oudhed net meer was voorgekomen,
sterk op, want zo kon men aten zen hoe vomaakt men de anatome
beheerste en hoe moo het mense|k chaam was. Ook ontstond het
perspectef, dat n de Mddeeeuwen vr|we afwezg was.
=namorfose: een schder| waarvan de afbeedng sechts op een
bepaade maner waar te nemen s.
/ona Lisa, het schilderij !eeld niet alleen een uiterlijk aA$ 3aar ook een
innerlijk
8stheti)isme: de opvattng dat kunst n de eerste paats ets moos dent te z|n.
In de Mddeeeuwen kwam dt pas op de tweede paats en gng het voora om de
nhoud. In de Renassance gaat men zch om de vorm bekommeren.
In de bouwkunst streefde men naar symmetre
9lassi)isme: nvoed van de Kasseke Oudhed. Dt kwam tot utng n het
weergeven van tafereen ut de Kasseke mythooge en geschedens n de
schderkunst en beedhouwkunst, en n het gebruk van zuen n de bouwkunst.
In de schderkunst kwam n de oop van de 15
e
eeuw de oeverf n gebruk.
Herdoor kon men angzamer en dus gedetaeerder schderen. In de bouwkunst
werd de koepe het symboo van het technsch kunnen van de Renassance
archtecten.
- Bandro Botticelli (1**&41&10)
- Leonardo da %inci (1*&241&17)
- RaAaCl Banti (1*9041&20)
- Ti1iano %ecellio (1*9941&8:)
- /ichelangelo Buonarotti (1*8&4 1&:*)
- (l!recht DDrer (1*8141&29)
- #ieter Brueghel (1&2&41&:7)
9
In de muzekontwkkeng s er nauwe|ks een breuk tussen de Mddeeeuwen en
de Renassance. De voornaamste muzkae genres waren de ms, het motet(=een
eenstemmg regeus ed dat zonder begeedng werd gezongen) en het ed
(eerst ook eenstemmg, maar we nstrumentae begeedng).
-ol:foon: men speede/zong verschende meoden tege|k, de
b|voorbeed ekaars spegebeed of tegengestede waren. Ae stemmen waren
ge|kwaardg wat noga eens tot onverstaanbaarhed edde.
Voornaamste componsten:
- |osqun des Prs (1440-1521)
- Govann Perug da Paestrna (1524-1594) utsutend kerkmuzek.
21 Lteratuur en taa.
De teratuur van de Greken en de Romenen was n de Renassance de maatstaf
voor de egen teratuur, wat net betekende dat men de kasseken sechts saafs
navogde. Men onderschedde name|k n de verhoudng tussen de kasseke en
de egen teratuur drie stadia:
- translatio #vertaling&
- immitatio #navolging&
- aemulatio#verbetering&
Door de vertang werd men bewust van de moge|kheden van de egen taa en
de kasseke teksten werden toeganke|k voor mensen de geen of mnder goed
Greks en Lat|n kenden.
De mmtato had voora betekens op twee zaken: het zef weer n het Lat|n
schr|ven en het doen herveen van aere kasseke genres.
Het Lat|n s te verge|ken met de hudge poste van het Enges. Lat|n was echt
de taa van de wetenschappers en dezen schreven hern ook hun teksten en
correspondeerden n het Lat|n. De schr|vers de de vokstaen gebrukten,
probeerden de taen aan de kassek ge|kwaardg te maken door woorden,
znsconstructes en utdrukkngen over te nemen.
-urisme#taalzuivering&: men probeerde Lat|nse woorden te vervangen door
neuw bedachte woorden n de andstaa (neoogsmen).
Simon Stevin #15/B%1@0$&: drehoek, worte, mdde|n, deen wskunde.
8(igram"(untdi)ht: een kort gedcht van meesta twee of ver reges met een
sptse, geestge nhoud en een verrassend sot (de ponte). Lett: opschrft.
5onstantijn +u'gens
=forisme"s(reuk: een korte, krachtge zn waarn een evenses wordt
verkondgd.
Tegenwoordg: een korte geestge utspraak.
Prozaverse van het epgram
/ultatuli
8ssa:: een korte prozatekst, varrend van enkee badz|den tot een tenta,
waarn de auteur z|n persoon|ke menng over een onderwerp geeft.
Sonnet: meesta een yrsch gedcht dat bestaat ut twee strofen van dre reges
(terzetten), de samen het sextet vormen. Het r|mschema s meesta:
abba/abba/cdc/dcd, waarb| voora n het sextet noga wat afw|kngen
voorkomen. Gebouwd op twee gedachten: het octaaf s b|voorbeed een
10
natuurbeschr|vng, het sextet bevat de gevoeens van de dchter daarb|. De
overgang tussen de twee de meesta tussen het octaaf en het sextet gt, heet
volta"ending.
8stheti)isme: grote nadruk op regegevng. Een terar werk moest aan een
aanta esen vodoen: het moest tot een bepaad genre horen en de reges van
dat genre nauwkeurg vogen. De taa moest ver|nd, eegant, een genot voor het
oor z|n.
Het reasme kwam tot utng n de es de aan ek terar werk werd gested: dat
het waarsch|n|k was.
Rond 1700 was de standaardtaa (Hoandse daect) n hee Nederand
geaccepteerd voor de geschreven teratuur en geede|k ontstond daarut het
hudge ABN.
Btaten!ij!el (1:08), een neuwe b|be vertang de vervaardgd was n
opdracht van de Staten Generaa en de n protestantse krng de agemeen
gebrukte vertang werd. (zch; n het duster tasten; duveskunstenaar; net van
gsteren z|n; n zak en as ztten)
22 Gerbrand Adraensz. Bredero.
Van het even van Bredero s maar hee weng bekend. H| kwam ut de
Amsterdamse mddenstand, kreeg een behoor|ke schooopedng(h| kende
Frans en een beet|e Lat|n) en vogde daarna een beroepsopedng tot schder.
Van z|n schderkunst s nets bewaard gebeven. H| sterf potseng op 33-|arge
eeft|d. Z|n even ve samen dat Amsterdam van een provncestad|e utgroede
tot een weredstad.
Boertig$ a3oureus en aandachtig groot lied!oek (1:22)
geeft de ndeng van de bunde aan: een afdeng met humorstsche ederen,
een met efdesederen en een met aandachtge (=ernstge, vrome, regeuze)
ederen. gebruke|k n de Late Mddeeeuwen.
B)aansen Bra!ander .eroli3o (1:18): meesterwerk van Bredero; komede.
23 Peter Cornesz. Hooft.
Hooft maakte op 17-|arge eeft|d een res naar Frankr|k en Ita, maar Hooft had
meer beangsteng voor kunst dan voor zaken. Dep onder de ndruk van de
Itaaanse Renassancem zou h| de rest van z|n even n de eerste paats
kunstenaar z|n.
Na een rechtenstude aan de unverstet van Leden werd h| n 1609 benoemd
tot drost van Muden en ba|uw van het Gooand (een bestuur|ke en een
rechter|ke functe); h| was de eerste net- edeman de deze ambten bekeedde.
In de eerste perode van z|n schr|verschap schreef h| voora yrek, met name
efdespoze.
H| schreef deze net voor "werke|ke" efdes. We schreef h| een sonnet voor de
18-|arge Chrstna van Erp, met we h| n 1610 trouwde. In 1624 sterf Chrstna,
nadat a v|f knderen waren overeden. Dre |aar ater trouwde g| met de
Antwerpse Leonora Heemans. Mede door haar werd het Mudersot, waar ze n
de zomer n woonden, een centrum van kunstenaars en geeerden., de b| ekaar
kwamen om te dscussren, hun teksten voor te ezen en te musceren
(+u'gens$ Beelink$ %ondel)@
11
2ederlandse +istoriCn (1:*2), geschedens van de Nederandse Opstand tegen
Span|e. Het s tevens het beangr|kste prozawerk ut de Nederandse
Renassance en ook het moe|kste.
=r)haCsmen: Oude Nederandse woorden n ere hersteen.
?eologismen: zef neuwe woorden maken.
Ware nar (1:18$ sa3en 3et 5oster), b|spe, beangr|kste toneestuk van Hooft.
bewerkng van het toneestuk (ulularia (= het spe van de pot) van de
Romense schr|ver Pauus(200 v.Chr.). In Frankr|k vertaat door More (lE(vare$
1::9)
24 Manrsme en barok.
Terw| men n de rest van Europa nog druk bezg was de Renassance te
verwerken, ontstonden n Ita a twee neuwe stromngen: Manrsme en barok.
Manrsme en barok z|n utsutend kunsthstorsche begrppen, terw|
Renassance dudt op de agehee geeste|ke verneuwng van de 14
e
tot de 17
e

eeuw.
ManiDrisme: ontstond rond het mdden van de 16
e
eeuw en dudde op
kunstenaars de op de maner van Mcheangeo (1475-1564) werkten. De
natuurgetrouwe weergave van de anatome werd osgeaten: de gestaten z|n
vaak overdreven anggerekt met kene hoofden, de chamen worden n
verdraade vorm getoond en het perspectef s dkw|s net meer van voren maar
vanut een vaak onverwachte hoek. In de teratuur drukte men zch ut n een
ver|nde, eegante kunsttaa vo ngewkkede znnen, tegenstengen en
woordspengen.
|acopo Robust (1518-1594) (=Tntoretto -het ververt|e) ; schder
Domenkos Theotokopouos (1541-1614) (=E Greco) ; schder
Benvenuto Cen (1500-1571) ; beedhouwer
Constant|n Huygens ; schr|ver
7arok: Tegen het end van de 16
e
eeuw gaat n Ita het manrsme over n de
barok. Zoas het manrsme een meer ratonee varant op de Renassance s, zo
s de barok meer de emotonee varant. In de schderkunst gebrukt men voere
en depere keuren, en men heeft een voorkeur voor emotonee tafereen en
gehemznnge, woeste andschappen. In de teratuur gebrukte men een taa vo
herhangen en overdr|vngen en had men een voorefde voor grote genres as
het epos en de tragede. De schder|en z|n overaden met personen n
bewegng, het gehee s een warreende massa vormen en keuren. Tevens s de
barok nauw verbonden met de R-K. Kerk om het egen geoof te versterken tegen
het opdrngende protestantsme. Herdoor boede de barok voorname|k n
Kathoeke anden en n het angcaanse Engeand.
Annbae Carracc (1560-1609) ; schder
Mcheangeo Mers (=Caravaggo) (1571-1610) ; schder
Peter Pau Rubens (1577-1640) ; schder
Dego Vequez (1599-1660) ; schder
Ganorenzo Bernn (1598-1680) ; beedhouwer ; Snt Peter
7urgerli'k 4ealisme: kunst bedoed voor de r|ke koopedenstand, net zoas n
andere anden voor de Kerk, het konnk|k hof en de ade.
Frans Has (1580-1666)
Rembrandt van R|n (1606-1669)
|an Steen (1626-1679)
12
|ohannes Vermeer (1632-1675)
In de muzek speede het manrsme geen enkee ro. Zeer beangr|k
daarentegen s de barokmuzek, de men aat dooropen tot ver n de 18
e
eeuw.
Rond 1600 ontstond n Ita de opera. Oorspronke|k wden de componsten
hermee het oude Grekse drama doen hereven, waarn muzek en tonee ook
n gehee hadden gevormd. Omdat men de Grekse muzek natuur|k aeen ut
beschr|vngen kende, moesten de barokcomponsten een neuwe muzektechnek
ontwkkeen. De muzek van de Renassance was net geschkt voor de opera
omdat deze door het grote aanta stemmen vaak onverstaanbaar was. Daarom
herstede men n de opera de eenstemmghed.
;ratorium: verwant aan de opera; een groots opgezet zangstuk voor orkest,
koor en sosten maar zonder toneescenerng.
5laudio /onteverdi (1&:841:*0) " FrAeo (1:08)
;eorg =riedrich +Gndel (1:9&418&7) " /essiah? Water /usic? /usic Aor the
Ro'al Hreorks
Sebastian 7a)h#1@B5%175$&: grootste componst ut de hee
muzekgeschedens; meerstemmge schr|fw|ze m| nstrumentae muzek.
- Branden!urgische Kon1erte
- /atthGus #assion
- +ohe /esse
(ntonio %ivaldi(1:8&418*1) " De vier jaargetijden@
25 Constant|n Huygens (1596-1687).
Constant|n Huygens was een soort wonderknd. Op ef|arge eeft|d schreef h|
Lat|nse gedchten, enkee |aren ater Franse; Nederandse schreef h| vanaf
1617.H| schderde en graveerde en was goed thus n de exacte wetenschappen.
H| bespeede dverse muzeknstrumenten en componeerde meer dan
achthonderd stukken. H| ontwerp z|n egen butenverb|f (hudge
Huygensmuseum) en de weg van Den Haag naar Schevenngen (Oude
Schevenngse Weg) en et een groot terar oeuvre na. Tevens s h| de enge
Nederander de het Renassance-deaa van de homo unversas heeft benaderd.
Koren!loe3en (1:&9) , verzamede gedchten n een bunde
h| was secretars van de stadhouders Frederk Hendrk, Wem II en Wem III
Z|n epgrammen z|n z|n bekendste werk
Susanna van Baere was z|n vrouw en h| noemde haar n z|n gedchten
Sterre.
Dagerk (1:09), autobograsch gedcht.
26 |oost van den Vonde (1587-1679)
De protestantse ouders van Vonde moesten vanwege hun geoof n 1582
verhuzen naar Keuen. Va Utrecht kwamen ze n 1597 n Amsterdam terecht.
Her begon z|n vader een z|de- en kousenwnke n de Warmoesstraat de Vonde
ater overnam. De wnke et Vonde voorname|k aan z|n vrouw over zodat h|
zch kon rchten op z|n terare werk en zefstude. In 1640/1641 bekeerde h|
zch tot het kathocsme.
Eondel beoefende onder andere de volgende genres:
Hekeldi)ht: gedcht waarn ets geheked(fe aangevaen) wordt; het s een
nauw verwant aan de satre. De hekedchten van Vonde hebben te maken met
13
poteke(Prns Maurts - |ohan van Odebarnevet) en regeuze(protestanten)
twsten n het begn van de 17
e
eeuw.
n 1619 veroordeede een specae rechtbank van Odebarnevet
ter dood. En op 13 me 1619 werd h| op 72-|arge eeft|d op het
Bnnenhof onthoofd.
5laagzangen: hebben voor een groot dee te maken met de persoon|ke
omstandgheden van Vonde. In 1632 sterf z|n 0-|arge zoont|e Constant|n en n
1633 z|n acht|arge dochtert|e Saart|e en n 1635 z|n vrouw.
Kincer4l'ck? naar aanedng van de dood van z|n zoont|e
1ragedies: tussen 1637 en 1667 verscheen er een twntgta tragedes zoas de
beangr|kste ;ijs!recht van (e3stel (1:08)@ Ze kwamen tot stand n de t|d dat
het Vonde net voor de wnd gng, In 1643 gaf h| z|n zaak aan z|n zoon |oos |r.
maar deze gng n 1656 faet. In 1658 gaf de gemeenste Amsterdam hem een
baan b| de Bank van Lenng.
27 De teratuur van de Greken en Romenen.
De voornaamste Grekse en Romense schr|vers hebben een grote nvoed op de
hee westerse cutuur tot op de dag van vandaag.
De Grekse teratuur begnt n de 8
e
eeuw v.Chr. met +o3erus$ de schr|ver van
de twee beroemdste epen ut de hee westerse teratuur: Ilias en de Fd'ssee@
<lias: beschr|ft n 16.000 versreges v|ftg dagen ut de oorog tussen de Greken
en de Tro|anen.
;d:ssee: 13.000 verzen waarn wordt verted hoe Odysseus na de va van Tro|e
ten |aar over zee zwerft voor h| weer n z|n konnkr|k terug keert.
De boe van de Grekse teratuur vond paats n de 4
e
en 5
e
eeuw v. Chr. In
Athene eefden toen de dre grootste osofen van Grekenand:
So)rates #/@A%3AA&: zef heeft h| geen geschrften achtergeaten, maar we
kennen z|n opvattngen va z|n eerng Pato. H| propageerde het zefstandge
nadenken en het net zomaar geoven n wat agemeen aangenomen wordt.
-lato #/0A%3/7&: eerde dat men moet proberen onder het oppervak van de
wered te k|ken Werke|khed van de Ideen.
=ristoteles #3B/%300&: net aeen een osoof, maar ook een unversee
geeerde: h| schreef boeken over onder andere derkunde, astronome, potek,
moraa, poze en tonee; eerng van Pato.
StoC)isme: eer van een groep Grekse osofen ut de 3
e
eeuw v. Chr. De
nhoudt dat de mens zch noot moet aten meesepen door z|n emotes, n
voorspoed noch n tegenspoed, en op ae dngen ge|kmoedg, stoc|ns moet
reageren
Drie voornaamste *riekse Ftragi)iG:
=es)h:lus #505%/5@&
So(ho)les #/A@%/$@&: Antigone
8uri(ides #/B$%/$@&
Het onderwerp van een kasseke tragede s steeds de ondergang van een
hooggepaatst persoon omdat h| n z|n overmoed de grenzen heeft overschreden
van wat een mens geooroofd s. Door z|n eed ondergaat h| een outerng
waarut h| as een neuw mens tevoorsch|n komt.
5enmerken klassieke tragedie:
14
% 8r zi'n die FeenhedenG: er s maar n ntrge en er z|n geen z|dengse
verwkkengen(eenhed van handeng); aes speet zch af op n paats en er s
geen decorwsseng (eenhed van paats); het hee gebeuren mag net meer dan
24 uur n besag nemen (eenhed van t|d)
% ze bestaat uit vi'f bedri'ven die elk een min of meer afgeronde fase
van het gebeuren bevatten: de eerste ver endgen met een re of koor:
een groep personen de commentaar evert, de gevoeens van de toeschouwers
verwoordt en voorutw|st naar het vogende bedr|f. Aan het end van het v|fde
bedr|f treedt er soms een deus ex machna op: een godhed de met behup van
toneeapparatuur ut de heme neerdaat en een opossng brengt (tegenwoordg:
een totaa onverwachte en ongemotveerde gebeurtens aan het sot van een
roman of toneestuk).
Ut de Lat|nse teratuur van de Romenen z|n het voora dre dchters geweest
de grote nvoed hadden n de Renassance:
% -ublius Eergilius Maro#7$%1A v.9hr.&: (eneis (Lat|nse tegenhanger van de
Odyssee); hoe gaat het verder met de Tro|aanse hed Aeneas. Net as Odysseus
zwerft h| |aren over zee en utende|k komt h| n Ita waar h| konng wordt van
een neuw r|k en de stamvader van de Romenen.
% Huintus Horatius !la))us #@5%B v.9hr.&: E)istula ad #isones (bref aan de
gebroeders Pso) werd ater agemeen (rs )oetica(de kunst der Poze) wordt
genoemd. Het s een eerdcht met as voornaamste steng dat teratuur het
aangename met het nuttge moet verengen (duce et ute): teratuur moet
zowe moo z|n as ets te zeggen hebben. Carpe Dem
- -ublius ;vidus ?aso #/3 v.9hr. I 17 n.9hr. &: het bekendste werk s de
/eta3or)hoses, een reeks verhaende gedchten over onderwerpen ut de
Grekse mythooge
28 De West-Europese teratuur.
<taliD:
4 =rancesco #etrarca (100*4108*? dchter-humanst) " 5an1oniere (Lederen):
bunde de vr|we gehee gew|d s aan de vrouw Laura de Noves, op we h|
verefd was. Ze gaan over een gedeaseerde en onberekbare efde en hebben
een grote nvoed gehad op de hee Europese etterkunde.
- ;iovanni Boccaccio(10104108&? prozaschr|ver) " Deca3erone (10&1), een
bunde ban honderd korte verhaen geordend n een zogenoemde raamverteng:
ten mannen en vrouwen hebben zch t|dens de Forent|nse pestepdeme van
1348 afgezonderd en verteen gedurende ten dagen eder een verhaa
bewerkngen van mddeeeuwse, kasseke en oosterse verhaen; presters speen
vaak een onzede|ke ro Index n 1559
!rankri'k en 8ngeland:
Tegen het end van de 16
e
eeuw ontstond n Frankr|k b| /ichel de /ontaigne
(1&0041&72) het neuwe prozagenre van het essay. H| pubceerde dre bundes
Essais (1580-1588), waarn h| aere onderwerpen behandede op het gebed
van godsdenst, wetenschap,teratuur, opvoedng etc.
In Engeand begnt de Renassance met de prozaschr|ver en staatsman Tho3as
/ore(1*8941&0&), de vanwege z|n verzet tegen de oprchtng van de
angcaanse Kerk door Hendrk VIII werd onthoofd en n 1935 heg werd
verkaard. In 1516 pubceerde h| n het Lat|n een beschr|vng van een n z|n
ogen deae maatschapp|: Jto)is@ Geede|k werd dt de nternatonae tem
waarmee men een deae maar onberekbare toestand aandudt.
De 7arok:
15
Tot de vroege terare barok hoort de Spaanse schr|ver /iguel de 5ervantes
Baavedra (1&*841:1:), de weredberoemd werd met de tweedege Roman De
vernuHtge edel3an Don Kuichot van La /ancha (1:0&-1:1&)@ Een eenvoudge
andedeman ut de 16
e
eeuw s zo versaafd aan mddeeeuwse hoofse
rdderromans dat h| de reatet gehee ut het oog verest.
Ook Willia3 Bhakes)eare (1&:*41:1:) de vaak wordt beschouwd as de grootste
toneesch|ver ut de hee weredteratuur, s een overgangsguur tussen
Renassance en Barok. Z|n grootshed gt onder meer hern dat h| zch weng
aantrok van ae casscstsche reges en een gehee egen en uneke teratuur
schep.
- Ro3eo and .uliet (1&7&)
4 .ulius 5aesar (1:01)
4 +a3let (1:01)
4 Fthello (1:0*)
4 /ac!eth (1:0:)
4 King Lear (1:0:)
Shakespeare s ook een van de beangr|kste sonnettenschr|vers ut de
geschedens (Bonnets$ 1:07). Het type dat h| schreef wordt Shakespeare-
sonnet genoemd, ofschoon h| het had overgenomen van enkee vroegere
Engese dchters. De bouw ervan s 4-4-4-2 met een gekrust r|m n de kwatr|nen
en een gepaard n het dstchon.
Het meesterwerk van Engese barok s het grote epos #aradise lost (1::8) van
.ohn /ilton(1:0941:8*)@ Hern wordt het b|bese verhaa van de zondeva van de
eerste mensen en hun verdr|vng ut het Parad|s verted. Het gedt as enge
gesaagde epos ut de Engese teratuur.
Het )lassi)isme in !rankri'k:
De term casscsme wordt net aeen gebrukt as kenmerk van de Renassance
en de barok, maar ook as aparte stromng bnnen de Franse teratuur ut de
tweede heft van de 17
e
eeuw. groep schr|vers de n reacte op de barok de
es steden van een hedere, dude|k, orde|ke kunst.
De opvattngen van deze casscsten werden door 2icolas Boileau (1:0:41811)
neergeegd n het eerdcht (rt )o6tiLue (1:8*)@ Hern stede h| de reges op
waaraan een terar werk vogens hem aan moest vodoen en de voor een groot
dee onteend waren aan de grote schr|vers ut de Oudhed. Zo waren er reges
voor maat, r|m en strofebouw en waren en|ambementen verboden.
Toneestukken moesten over psychoogsche probemen van de personages gaan
en het vertonen van b|voorbeed een gevecht op het tonee of een deus ex
machna was ut den boze. Genres moesten zo zuver moge|k z|n. De taa moest
zo zuver moge|k en zake|k z|n, net hoogdravend en emotonee.
Franse casscsten streefden naar een sterk verstande|ke kunst en hadden
een grote beangsteng voor de vorm van kunstwerken.
As een vooroper van het casscsme beschouwt men de toneeschr|ver #ierre
5orneille (1:0:41:9*)@
Zuver casscstsche schr|vers z|n:
4 .ean de la =ontaine " Aa!les (1::9)
4 /oliMre " LEavare (1::9) ? Le !ourgeois4gentilho33e (1:80) ? Le 3alade
i33aginaire (1:80)
4 .ean Racine (1:0741:77)
16
5harles #errault (1:2941:77) : verzette zch tegen de strenge voorschrften van
het casscsme.
- 5ontes de 3a /Mre lEF'e (1:78)
Toch wst het casscsme zch te handhaven tot ver n de 18
e
eeuw.
Hoofdstuk 5: De a)httiende eeu.
34 Hstorsche achtergrond 1700-1800
In de 17
e
eeuw waren n Europa de absoute monarchen ontstaan: konnkr|ken
waarn ae macht b| de vorst berustte. Ook n de 18
e
eeuw bepaade het
absoutsme de Europese potek. Naast Frankr|k en Engeand kwam Oostenr|k
as een beangr|ke macht naar voren.
Van de tar|ke Dutse vorstendommen werd Prusen onder Frederk de Grote het
machtgste. Ook Rusand groede onder Katharna de Grote ut tot een moderne
staat. In de eeuw begon Engeand aan de opbouw van een weredr|k: grote
deen van Noord-Amerka waren a n Enges bezt, nu kwamen ook Inda en
dverse gebeden n Afrka erb|. Over het agemeen heerste n de 18
e
eeuw een
grotere wevaart dan n de 17
e
eeuw(toename bevokng; burger| sterkste
economsche kasse; meer poteke macht ten koste van absoute monarchen).
Terw| n de omrngende anden het centrae gezag steeds sterker werd, beef de
Repubek der Verengde Nederanden een statenbond met een Staten-Generaa
aan het hoofd n paats van een vorst. De Staten-Generaa was echter een
tame|k machteoos orgaan; Ae gewesten gngen gewoon hun gang. In de 17
e

eeuw werden ze nog b|eengehouden door de v|and Span|e, maar nu dregde de
bond ten onder te gaan aan nterne concten.
In de tweede heft van de 18
e
eeuw ontstonden twee poteke stromngen:
- -atriotten: streefden naar meer democrate
- -rinsgezinden: aanhangers van de stadhouders ut het hus van Oran|e
!ranse 4evolutie #17BA&: verzet tegen de konng
17A3: Fransen vaen de Repubek bnnen en stadhouder Wem V vuchtte naar
Engeand
17A5: Bataafse Repubek wordt utgeroepen.
17AB: eerste grondwet, waarn onder andere de schedng van Kerk en staat
werd vastgeegd en het kesrecht utgebred.
Eerli)hting: cuturee stromng van de 18
e
eeuw; boede voora n Engeand en
Frankr|k; In Nederand achterutgang ten opzchte van de 17
e
eeuw; prukent|d:
de sfeer van deftghed en zefgenoegzaamhed de n Nederand heerste.
35 De Verchtng.
De overheersende cutuurstromng van de 16
e
en 17
e
eeuw was de Renassance
geweest. In de 18
e
eeuw ontstond er een neuwe grote geeste|ke stromng: De
Eerli)hting. Met deze term w men aangeven dat n de 18
e
eeuw het gevoe
ontstond dat de wered angzaam maar zeker dude|k, heder,vercht aan het
worden was. De mens had as het ware at|d n een geeste|ke dusterns geeefd,
maar nu begon daar een ende aan te komen dankz| de nzchten de men n de
Renassance had opgedaan en de door de denkers van de 18
e
eeuw verder
werden ontwkked.
In de Renassance had de wetenschap zch zo sne kunnen ontwkkeen, omdat
men zch net anger gebonden voede aan wat was overgeeverd van vroeger of
wat door de Kerk en overheden was voorgeschreven. Men gng nu onderzoeken
17
hoe de wered n ekaar zat (em(irisme&. In de 18
e
eeuw ontstond herut de
opvattng dat de mense|ke rato n staat was aes op te ossen (4ationalisme)
T|dperk van de Rede.
- Sr Wam Hersche : Mekweg een sch|fvormge massa
- 5arl Linaeus , egde de systematek van de panten- en derenwered vast
en voorzag ae bekende paten en deren van de nu nog steeds gebrukte
Lat|nse benamng.
Op regeus gebed hngen vee verchte denkers het deCsme aan: de opvattng
dat er we een Opperwezen bestaat, maar dat de vererng daarvan n de vorm
van een godsdenst znoos s.
- %oltaire (1:7*41889) : ge|khed van ae godsdensten en dee der
tolerantie#verdraagzaamheid&: eder mens moet kunnen denken en
geoven wat h| w en overheden hebben daar nets mee te maken.
.ohn Locke (1:024180*) Tras potca: de opvattng dat de utvoerende
macht(regerng), de wetgevende
macht(parement) en de rechter|ke macht
gescheden moeten z|n.
/ontesLuieu (1:97418&&)
Monarche en godsdenst gng met beschouwen as bowerken van behoudzucht
en domhed, de de ontpoong van de mense|ke capacteten n de weg stonden
met aere ver- en geboden.
Het streven naar grotere vr|hed kwam op economsch terren tot utng n het
ontstaan van het liberalisme: de overhed moet zch zo weng moge|k
bemoeen met de econome, maar moet de overaten aan het
marktmechansme, het spe van vraag en aanbod, dat geregueerd wordt door de
ondernge concurrente van de producenten.
- (da3 B3ith(182041870) " (n inLuir' into the nature and causes oA the
ealth oA nations (188:) b|be van de econome ; grondegger van het
berasme.
Door hun grote vertrouwen n de mense|ke rede waren de meeste denkers van
de 18
e
eeuw optmstsch gestemd. Men gng ervan ut dat de mens n wezen
goed s en dat verkeerd gedrag voortkomt ut gebrek aan kenns van het goede.
As men het goede eert za h| ook daarnaar gaan handeen beang hechten
aan onderw|s en opvoedng!
De Amerkaanse en Franse Revoute (1776 en 1789) kunnen we beschouwen as
het n de prakt|k brengen van de deen van de Verchtng.
36 beedende kunst en muzek.
Hoewe de verchtng de overheersende cutuurstromng van de 18
e
eeuw was,
had z| sechts een zeer beperkte nvoed op de beedende kunst en de muzek.
Op deze gebeden werd name|k grotendees voortgebouwd op Renassance en
barok.
In de beedende kunst heerste n de eerste heft van de 18
e
eeuw het ro)o)o. De
rococo s een decorateve kunst: zwerg, bekoor|k, graceus, spees, e|k.
18
- (ntoine Watteau (1:9*41821): beangr|kste vertegenwoordger; dysche
en erotsche tafereen vo nmfen en saters n zachte pastetnten.
Rond het mdden van de 18
e
eeuw kwam het neo)lassi)isme op, waarn men
teruggreep op het casscsme van de Renassance. Opneuw gng men zch
baseren op de Greks-Romense kunst en op de van de grote Renassance-
kunstenaars.
- .acLues4Louis David (18*94192&) voornaamste schder
- ;iovanni Battista Tie)olo (1:7:41880) zette de barok voort
- .ean4Ba)tiste 5hardin (1:7741887) vooroper van de 19
e
-eeuwse kunst
(reastscher)
In de muzek wordt de eerste heft van de 18
e
eeuw nog overheerst door de
barok. Twee grootste barok componsten componeren dan hun werk:
- .ohann Be!astian Bach (1:9&418&0)
- ;eorg =riedrich +Gndel (1:9&418&7)
T|dens hun even s de muzek a aan het veranderen: de poyfone schr|fw|ze
wordt vervangen door de homofone, waarb| er sechts n hoofdmeode s de
ondersteund wordt door varanten en aanvungen erop.
S:mfonie: oorspronke|k was deze een nedend nstrumentaa stuk b| operas
en oratora, maar geede|k kwam ze daar heemaa os van te staan.
De vroege symfonen bestonden ut dre deen (sne-angzaam-sne), maar rond
1700 begon Haydn verdege symfonen te schr|ven vogens het schema:
=llegro #snel&, andante of adagio #langzaam&, menuet #een dansvorm&
en een snelle Jnale.
De muzek van de tweede heft van de 18
e
eeuw wordt overheerst door de
Weense kasseken:
- =ran1 .ose)h +a'dn(180241907): eerste grootmeester van de symfone
(104 stuks)
- WolAgang (3adeus /o1art(18&:41871): str|dt met Bach en Beethoven om
de eerste paats n de componsten-rangorde. 41 symfonen, 24
panoconcerten en een reeks weredberoemde operas zoas: Don
;iovanni$ Le no11e di =igaro$ Die Nau!erOPte
- Ludig van Beethoven (188041928), overgangsguur tussen de 18
e

eeuwse muzek en de romantsche muzek van de 19
e
eeuw. 9 symfonen,
5 panoconcerten en tar|ke panosonates.
37 teratuur.
De verchtng kunnen we omschr|ven as een progresseve stromng waarn
aere neuwe deen weren verkondgd. In het tonee en de poze heerste het
neocasscsme: men vogde de kasseke reges na de n de 17
e
eeuw door de
Franse dchter Ncoas Boeau waren opgested n z|n eerdcht (rt #o6tiLue
(1:8*). Hern had Boeau aeen poze en tonee besproken, met as gevog dat
de prozagenres vee vr|er waren en de geest van de verchtng er gemakke|ker
n tot utng kon komen.
De verchte prozateratuur s n essente ddactsch: teratuur was een mdde
om de neuwe ezen ratonee deen en opvattngen te beden en de taa ervan s
daarom dude|k en zake|k.
19
Encyclopdie: Grootste ddactsche werk ut de Verchtng, waaraan tar|ke
geeerden meewerkten onder edng van Denis Diderot (1713-1784). De
encycopde verschee van 1751 tot 1780 en tede tensotte 35 deen.
De verbredng van de Verchtngsdeen werd ook bevorderd door het grote
aanta t|dschrften dat n de 18
e
eeuw verscheen. De t|dschrften waren net
zuver nformatef, maar ddactsch-morastsch, Vee artkeen waren n een soort
verhaende vorm gegoten: daogen, breven, fabes, resbeschr|vngen, soms ook
echte korte verhaen. Hermee wde men de burger| opvoeden.
Deze perodeken ontstonden n Engeand:
- The B)ectator (1811) " Richard Bteele en .ose)h (ddison@
Hernaar worden a deze t|dschrften s(e)tatoriale ges)hriften
genoemd.
- De +ollandse B)ectator (18014180&)
Hee beangr|k was n de 18
e
eeuw de epsch-ddacsche teratuur. Het
overheersende genre op dt gebed was het imaginaire reisverhaal.
<maginaire reisverhaal: een tekst waarn men een res beschr|ft de noot
heeft paatsgevonden, maar waarn de sch|n wordt opgehouden dat het om een
echte res gaat.
.onathan BiAt " ;ulliverEs travels(182:)
.@(@ Bchas1 " Rei1e door het a)eland (1899)
2to(is)he romans"uto(ieDn: romans waarn de hoofdpersoon komt terecht n
een deae wered de as voorbeed dent voor onze wered. De deae wered s
een utope.
4obinsonade: een roman over een of meer personen de door omstandgheden
van de rest van de wered werd afgezonderd raken en zch aeen moeten zen te
redden.
- Daniel DeAoe " Ro!inson 5rusoe (1817)
T|dens de Verchtng schreef men tar|ke robnsonades, omdat ze een deaa
genre z|n om te aten zen dat men zch zefs n de moe|kste omstandgheden
staande kan houden door gebruk te maken van de rede.
De beangr|kste terare verneuwng n de 18
e
eeuw was het ontstaan van de
Roman. In tegensteng tot de satre en de Robnsonade gaat het b| de roman
om de personen: de gebeurtenssen z|n een mdde om personages te bestr|den.
Psychoogsche roman: karakters tekenen
Ontwkkengsroman : hoe personen n de oop van hun even veranderen
De roman s vee reastscher dan de epsch-ddactsche genres, net n de zn dat
aes ook n werke|khed zou kunnen gebeuren, maar dat de auteur zch moete
geeft de t|drumte|ke achtergrond gestate te geven. Satren en robnsonades
z|n n zekere zn net zo t|doos as het sprook|e, terw| romans zch afspeen n
een preces omschreven t|d en rumte, ook a kunnen deze gehee verzonnen
z|n.
38 |ustus van Ehen.
De |urst Van Ehen groede op n krngen waar het Frans de voertaa was en
aanvanke|k schreef h| ook n de taa. H| vertaade werk van BiAt en DeAoe n
het Frans en het Nederands, evenas stukken ut de t|dschrften van (ddison en
20
Bteele. As dank voor z|n nspannngen om de Engese cutuur n Frankr|k bekend
te maken, werd h| benoemd tot d van het beangr|ke wetenschappe|k
genootschap The Ro'al Bociet'@ In 1731 rchtte h| De +ollandse B)ectator(eerst
een weekbad, ater 2x per week) op n 1731, de tot 1735 verscheen en vr|we
heemaa door hem werd vogeschreven. Het s grotendees vogeschreven met
essays, maar soms sprak Van Ehen z|n menng net rechtstreeks ut, maar door
mdde van een kort verhaa. Zo ontstonden de eerste korte verhaen ut de
Nederandse Lteratuur.
39 |.A. Schasz.
Een van de aardgste magnare resverhaen ut de Nederandse teratuur s
Rei1e door het a)eland (1899)van .@(@ Bchas1@ H| heeft ook nog dre ander
magnare resverhaen geschreven , maar n 1986 maakte P.|. Bu|nsters
aanneme|k dat het een pseudonem was van de schr|ver en potcus Gerrt
Paape(1752-1803). De achterggende gedachte van het verhaa s de aanva op
agemene zaken zoas het bndengs vogen door de massa van wat de (potek)
eders zeggen, zefs tegen ek gezond verstand n.
40 Hronymus van Aphen (1746-1803)
In de Verchtng ontstonden neuwe deen over opvoedng. Zeer nvoedr|k
waren de opvattngen van .ean4.acLues Rousseau (181241889).
H| gng ut van de gedachte dat de mens n wezen goed s, maar bedorven
wordt door de maatschapp|. Zo stede h| dat knderen zo ang moge|k n
hun knderwered moeten b|ven. Ze moeten net tot aes gedwongen
worden maar hust zovee moge|k vr|geaten worden, want dan zuen ze
zch van zef tot goede mensen ontwkkeen. ontstaan |eugdteratuur n
het mdden van de 18
e
eeuw.
+iCron'3us van (l)hen " #roeve van kleine gedichten voor kinderen(1889)
anonie3, opvoedkundge gedcht|es voor z|n dre knderen. Het bundet|e bevat
24 gedchten en had zovee succes dat er n hetzefde |aar nog een tweede dee
kwam met 22 gedchten (net meer anonem). In 1782 vogde er een derde dee
met 20 nummers.
De popuartet van Van Aphen s te danken aan het fet dat h| n voor knderen
begr|pe|ke taa aere w|ze essen geeft, wat gehee paste n de t|d van de
Verchtng.
41 Bet|e Woh(1738-1804) en Aag|e Deken (1741-1804)
Doordat Esabeth Bekker een moderne verchte opvoedng kreeg versterkte dat
de negng tot weerspannghed en vr|hedsdrang. Op 21-|arge eeft|d trouwde
ze met de 52- |arge predkant en weduwnaar Adraan Woh. Het was een
verstandshuwe|k dat aanvanke|k net erg geukkg was maar dat utgroede tot
een harmonsche verhoudng, eerder gebaseerd op respect dan op efde. Toen ze
enkee |aren na haar huwe|k gedchten begon te schr|ven, kwam ze Aag|e
Deken tegen. Ze werden correspondentevrendnnen en toen Adraan Woh n
1777 overeed gngen ze samen wonen en schr|ven.
17B0: +istorie van 3eju<rou Bara Burgerhart eerste Nederandse Roman;
gebaseerd op Bet|es egen otgevaen; roman n breven(155)
Nadee: gebeurtenssen worden vaak verted door dat ae correspondenten op de
hoogte gehouden moeten worden
Voordee: zaken worden van ae kanten becht; karakters veeden zchzef ut
d.m.v. breven.
21
17BB: vucht naar Frankr|k
+istorie van 3eju<rou 5ornelia Wildeschut (18704187:): 6 deen; hun aatste
grote roman; commerce msukkng toen ze n 17A7 terug kwamen n
Nederand.
5 november 1B$/: Bet|e over|dt
1/ november 1B$/: Aag|e over|dt
42 butenandse teratuur
Hoewe men n de 18
e
eeuw natuur|k vee poze en tonee schreef, s het toch
de ctonee proza dat voor ons het beed van de 18
e
-eeuwse teratuur bepaad.
Hoewe de geest van de Verchtng overwegend optmstsch was, z|n het |ust
enkee zeer pessmstsche werken de weredberoemd z|n geworden.
- .ohan BiAt (1::8418*&)4 a 3odest )ro)osal (1827): meest pessmstsch.
- .ohan BiAt (1::8418*&) " Travels into several re3ote nations oA the orld
!' Le3uel ;ulliver ;ulliverEs travels(182:): meesterwerk van Swft;
grote satre
o 4 deen:
Dee 1: eand Lput beschr|vng Frans-Engese oorog
(1689-1697)
Dee 2: and van de reuzen; een satre en utope. vee ms
n Engeand
Dee 3: Laputa(verstroode professoren), Banbarb(congres
van krankznnge geeerden), Gubbdubdrb (tovenaars)
verge|kng heersers vroeger en nu
Dee 4: Houyhnhnms (paarden ntegent en mensen veze
deren); utope Guver zet sechthed egen wered.
%oltaire (=ran>ois /arie (rouet$ 1:7*41889) " 5andide ou lEo)ti3is3e : tweede
grootse satre vermake|ke aanva op het optmstsche voorutgangsgeoof van
sommge verchte denkers de meenden dat de mens n de beste van ae
moge|ke wereden eefde.
Votare was een van de beroemdste en meest gevreesde mannen van z|n t|d.
Z|n boeken werden regematg verboden en zef werd h| dverse keren ut
Frankr|k verbannen en enkee |aren gevangen gezet.
Danier DeAoe(1::041801) " The liAe and strange sur)rising adventures oA
Ro!inson 5rusoe oA Qork$ 3ariner (1817) hernaar s de robnsonade genoemd,
Wanneer een auteur met opzet een magnar resverhaa ongeoofwaardg maakt,
gaat het epsch-ddactsche magnare resverhaa over n de zuver epsche
eugenteratuur, de beschouwd kan worden as een parode op het magnare
resverhaa.
- Rudol)h Erich Ras)e " Baron von /unchausenEs narrative oA his
3arvelous travels and ca3)aigns in Russia (189&)@
4 ;ottAried (ugust BDrger (18*84187*) " Wunder!are Reisen 1u Wasser und
1u Lande$ =eld1Dge und lustige (!enteuer des =reherrn von /Dnchhausen
(189:) bewerkng!
22
De moderne roman ontstond mdden 18
e
eeuw n Engeand. De eerste auteur
daarvan was Ba3uel Richardson (1:97418:1)@ H| pubceerde n 1740-1741
#a3ela or virtue rearded n twee deen roman bestaande ut breven en
dagboek fragmenten.
Tevens s Richardson de schepper van de psychoogsche roman en de
brefroman.
De tweede Engese romanschr|ver s +enr' =ielding(1808418&*)@ Ut ergerns
over de zoetsappge verhaen van Richardson begon h| te schr|ven. In 1741
pubceerde h| (n a)olog' Aor the lige oA /rs@ Bha3ela (ndres en het |aar erop
The histor' and adventures oA .ose)h (ndres. Fedngs meesterwerk s The
histor' oA To3 .ones$ a Aoundling (18*7).
Naast deze mn of meer reastsche romans ontstond n dezefde r|d ook een
ander type: greze romans (gotc nove). Deze romans speeden zch af n het
vereden(meesta de Mddeeeuwen) n ade|ke krngen. Ze waren net zo
grezeg, maar ze z|n we van groot beang geweest omdat n de 19
e
eeuw de
hstorsche roman en het moderne grezeverhaa erut voortkwamen.
- +orace Wal)ole (181841878)4 The castle oA Ftranto (18:*), eerste gothc
nove
De grootste Engese romanschr|ver van de 18
e
eeuw s waarsch|n|k Rence
Bterne (1810418:9) " The liAe and o)inions oA Tristra3 Bhand' (18:0418:7?
7delen). even s een onbegr|pe|ke warboe van feten, verznses, wensen en
dagdromen.
Hoofdstuk 7: De negentiende eeu.
45 Hstorsche achtergrond 1800-1875.
Aan het ende van de 18
e
eeuw waren de deen van de Verchtng zo sterk
verbred, dat ze tot poteke veranderngen edden. In 177@ verkaarde Amerka
zch onafhanke|k van Engeand (Declaration oA Inde)endence).
Franse Revoute (1789) D6claration des droits de lEho33e et du cito'en@
In de aatste kwart van de 18
e
eeuw begon n Engeand de ndustre revoute:
de vervangng van handenarbed door machnes.
- Stoommachne (|ames Watt, 1777)
- Stoomschp (Roger Futon (1804)
- Stoomocomotef (George Stephenson, 1814)
- Eektrsche motor (George Faraday, 1821)
- Spoor|n (1825 Engeand; 1839 Nederand)
- de teegraaf (Samue Morse, 1837)
De heersende deooge van de 19
e
eeuw was het berasme, dat economsche
en poteke vr|hed van de mens propageerde. Overa probeerde de burger|
meer nvoed te kr|gen. Ook schafte men vr|we overa de savern| af. De
Fransen hadden dat a n 1794 gedaan en Engeand n 1834. In 1861 hef men n
Rusand het |fegenschap op en door de Amerkaanse burgeroorog (1861-1865)
werd het zwarte voksdee bevr|d.
In de 19
e
eeuw ontstond naast de burger| het ndustreproetaraat dat n de
krottenw|ken eefde en onder eendge omstandgheden n fabreken moest
werken.
23
1B/B: 5o33unistisch 3aniAest (Marx en Enges) Proetarrs aer anden
verengd u
utbarstng: overa n Europa vonden opstanden paats.
Pas n het aatste kwart van de 19
e
eeuw begon er een socae wetgevng op gang
te komen.
In de Noorde|ke Nederanden kwamen n 17A5 de patrotten n opstand tegen
de Repubek der Verengde Nederanden. Met behup van een Frans nvaseeger
werd de Bataafse Repubek utgeroepen, de echter net ang stand hed.
In 1B$5 stede de Franse kezer Napoeon het Konnkr|k Hoand n, met z|n broer
Lodew|k Napoeon as konng. T|dens dens regerng werden onder andere het
Wedboek van Strafrecht en het Burger|k Wetboek ngevoerd. Omdat het
konnkr|k naar de zn van Napoeon vee te zefstandg optrad, dwong h| n 1B1$
z|n broer tot aftreden en maakte h| van Nederand een Franse koone.
1B15: Napoeon wordt dentef versagen n de Sag b| Wateroo het noorden
wordt herengd met het zuden tot het Verengd Konnkr|k der Nederanden, met
as vorst Wem I, de zoon van de aatste stadhouder.
De deen waren snds 1579 a gescheden dus de eenhed was van korte duur en
n 1830 kwam het zuden n opstand stchtng Konnkr|k Beg.
In het Noorden gngen de beraen onder edng van Thorbecke (1798-1872) een
grote ro speen.
Met de grondwetsherzenng van 1B/B werden de bevoegdheden van de Tweede
Kamer utgebred en werd de vr|hed van godsdenst en onderw|s vastgeegd.
Door de berae economsche potek kon nu ook de ndustre revoute n
Nederand doordrngen.
In de ate 18
e
en 19
e
eeuw bracht met de poteke deaen van de Verchtng n
prakt|k. Op cuturee gebed was men aweer een stap verder:
End 18
e
eeuw : 4omantiek
Mdden 19
e
eeuw: realisme (naast de romantek!)
1875: Jn de siK)le (romantek en reasme z|n utgewerkt)
46 De romantek.
In de 18
e
eeuw had men aes wat net n overeenstemmng was met de deen
van de Verchtng afgewezen as romantsch. Het had toen nog een negateve
betekens. Tegen het ende van de 18
e
eeuw gaat het woord geede|k een
posteve betekens kr|gen.
Waren de hoofdkenmerken van de Verchtng ratonasme en casscsme, n de
Romantek stede men gevoeens, verbeedngskracht en ndvduasme op de
eerste paats.
Een es de men aan de kunst stede was orgnatet. Kunst moest net zozeer
gercht z|n op het pubek, maar moest de persoon|ke opvattngen van de
kunstenaar weergeven.
7oh.miens: kunstenaars de onmaatschappe|k even: rusteoos zwerven,
drankmsbruk, efdesahares, armoede, drugs etc. (nu: artsteke guren de er
anders utzen en zch anders gedragen dan de doorsnee mensen).
24
Beethovens Derde s'3Aonie (190*) was aanvanke|k Bonaparte getted, maar
omdat Napoeon zch tot kezer utrep en daarmee terugkeerde naar de oude
orde, veranderde Beethoven de tte woedens n Eroca.
In z|n werk moest de romantcus zch aereerst aten eden door z|n gevoeens
de vaak sterk contrasterend z|n: efde naast afkeer, vreugde naast verdret, rust
naast onrust.
;oethe +i33elhoch jauch1end und 1u3 Tode !etrD!t@
Met hun verbeedng probeerden de romantc te ontsnappen aan de wered van
het her en nu: naar het vereden en de toekomst, naar verre streken en
exotsche andschappen naar het bovennatuur|ke en het regeuze. Centraa
herb| staat de natuur, as symboo van het ongerepte, het net door de mens
bedorven, as het aternatef voor de modern stede|ke beschavng de door de
ndustre revoute bezg was te ontstaan.
Op wetenschappe|k gebed komt de nteresse voor het natuur|ke tot utng n
de bestuderng van de cutuur van net-westerse vokeren: de etnooge of
volkenkunde, de we tegenwoordg meesta cuturee antropooge noemen. Ook
ontstond de volkkunde de de fokore van westerse bevokngsgroepen
bestudeert.
Taawetenschap: taen worden met ekaar vergeeken om te komen tot een
ndeng naar soorten. ae Europese taen verwant, behave het Fns, Hongaars
en Basksch. Ook ontdekte men dat de Europese taen verwant z|n met Inda,
waarmee ze de Indo-Europese/Indo-Germaanse groep vormen.
Ook kwam de teratuurwetenschap op. Ut nteresse voor het vereden en het
exotsche gng men net-westerse teraturen vertaen, mddeeeuwse
handschrften utgeven en verhaen en gedchten opschr|ven, de tot dan toe
steeds mondeng waren overgeeverd.
In de muzekwetenschap edde deze beangsteng voor het vereden tot de
utgave en heropvoerng van het werk van vroegere componsten.
47 beedende kunst.
De bouwkunst van de 18
e
eeuw s kassek: orde|k, symmetrsch, met een
voorkeur voor koepes, zuen en horzontae |nen.
De romantsche bouwkunst s het tegendee hervan: vo verrassende vormen en
met een voorkeur voor sptse torens en vertcae |nen.
De overheersende stromng n de archtectuur s de neogotek de a n de tweede
heft van de 18
e
eeuw n Engeand ontstond en de rond het mdden van de 19
e

eeuw een hoogtepunt berekte n het werk van de Franse archtect E@E@ %iolet4le4
Duc (191*41987).
Neogotsche gebouwen n Nederand:
- het Rijks3useu3 (198:) Door #@.@+@ 5u')ers (eerng
%iolet4le4Duc)
4 5entraal station (3sterda3(199&)
De 18
e
-eeuwse schder|en z|n statsch en evenwchtg, en de composte ervan
noemt met gesoten: bnnen de |st wordt een afgerond taferee geschderd.
De composte van romantsche schder|en s open: het |kt asof het taferee
zch buten de |st voortzet, asof er sechts een dee van een groter gehee s
25
geschderd. Ook z|n romantsche schder|en vee warmer van keur en de
nadruk |kt eerder op schderen te ggen dan op tekenen.
- =rancisco ;o'a (18*:41929)
4 5as)ar David =riedrich (188*419*0)
4 Willia3 Turner (188&419&1)
4 Th6odore ;6ricault (18714192*)
4 EugMne DelacroiR (1879419:0)
Naast de romantsche schderkunst boede n Frankr|k nog steeds de
neocasscstsche schderkunst. De neocasscstsche kunst was n fete de
omce kunst, omdat deze aan de academes werd onderwezen. De voornaamst
neocasscst ut deze t|d was Do3iniLue Ingres (1890419:8)@
In de Romantek vnden er beangr|ke veranderngen paats n de muzek.
Componsten waren voortaan zefstandge kunstenaars en waren net meer n
oondenst van een Kerk of een vorst. Ze verdenden hun brood met de verkoop
van compostes, het geven van essen, en het optreden as drgent of sost.
Hun werk was voora bedoed voor de muzekkamers van de wegestede burgers
en voor de concertzaen en operahuzen van de grote steden boe symfonen
en operas en van kamermuzek en panomuzek.
De strenge muzkae vormen van de 18
e
-eeuw (symfone, sonate) werden vaak
naar egen nzcht gew|zgd. Er kwamen neuwe, vee ossere vormen op de geen
dude|k vaste structuur meer hadden (etude, mpromptu). Ook drongen er
butenmuzkae eementen de muzek bnnen (abstracte muzek programma-
muzek).
- B'3)honie AantastiLe (1900) " +ecor Berlio1(1900419:7)
4 =ran1 Lis1t (19114199:) gedchten gebaseerd op terare teksten
4 =ran1 Bchu!ert (187841929) gedchten op muzek
4 ;uise))e %erdi (191041701) romans, toneestukken opera
Ook de voksmuzek oefende vee nvoed ut. Vee componsten bestudeerden en
verzameden voksederen en - dansen en verwerkten de n hun compostes.
-=r6d6ric 5ho)in (1910419*7) #olonaises$ /a1urkaEs #ools
Tot de beangr|kste Romantsche componsten behoren naast de a genoemde:
- ;ioacchino Rossini (1872419:9)
- =eliR /endelssohn (1907419*8)
- Ro!ert Bchu3ann (1910419&:)
- Richard Wagner (191041990)
- #eter Iljitsj Tsjaikovski (19*041970)
48 Lteratuur.
In reacte op het ratonasme van de Verchtng egden de romantsche schr|vers
de nadruk op het gevoe. Twee gevoeens speen herb| een overheersende ro:
3elts)hmerz en Sehnsu)ht. Hermee doet men op de romantsche
meanchoe en verangen naar het onberekbare geuk: de deae geefde,
vrendschap en maatschapp|.
Het antratonasme van de romantc edde tot een neuwe beangsteng voor
het geoof, maar dan net zozeer voor het geoof van de bestaande
kerkgenootschappen, maar voor de persoon|ke verhoudng de de mens met het
Opperwezen kan hebben.
26
In de Renassance en ook nog n de Verchtng hadden schr|vers vaak hun
nsprate gezocht n de Kasseke Oudhed. De romantc daarentegen eten zch
nspreren door de mddeeeuwse teraturen van West-Europa. Daardoor
hereefden oude genres as de baade en het sprook|e.
Het escapsme van romantc b|kt ut hun beangsteng voor bovennatuur|ke
zaken, wat edde tot een boe van het grezeverhaa, en ut de stuerng van hun
romans en verhaen n het vereden(Mddeeeuwen), de toekomst of n verre
exotsche streken.
De hstorsche roman kwam voort ut de 18
e
-eeuwse gothc nove, de sechts n
naam n het vereden speede. Toen atere schr|vers zch sereus gngen
verdepen n de Mddeeeuwen en andere t|den en de opgedane kenns n hun
romans verwerkten, schepen z|n de hstorsche roman.
- Bir Walter Bcott " Ivanhoe (1917)
Ut de gothc nove komt ook de romantsche greze roman voort. Hern
specueert de schr|ver op aere rratonee angsten de dep n de mens even:
dusterns, geeste|ke en chame|ke afw|kngen, deren en voora de dood.
- /ar' Bhelle' " =rankendtein (1919) ? ook scence cton.
4 Edgar (llan #oe (1907419*7)
De bekendste Scence Fcton schr|ver s |ues Verne (1828-1905)
- %o'age au centre de la terre (19:*)
- De la terre S la lune (19:&) magnar resverhaa (ook b|
moderne S.F.)
- %ingt 3ille lieues sous les 3ers (1980)
In sommge atere gothc noves worden aan het sot de bovennatuur|ke
gebeurtenssen ontmaskerd as bedrog detectveverhaa ontstaat.
Ten sotte boede n de Romantek ook het sprook|e. De oude, reeds ang
bestaande sprook|es worden volkss(rook'es genoemd, omdat ze werke|k
onder het vok eefden en edereen ze kende. kinder und +aus3Grchen "
;e!roeders ;ri33@
Ook gngen schr|vers zef sprook|es verznnen: )ultuurs(rook'es. +ans
5hristian (ndersen (onbegr|pe|k voor knderen!)
49 Het reasme.
In de muzek s de Romantek de overheersende stromng tot dep n de 19
e
-eeuw.
In de teratuur en de schderkunst daarentegen komt er tegen het mdden van
de eeuw een neuwe stromng naar voren: het reasme. Het wordt dan een echte
stromng de betrekkng heeft op vr|we ae genres ut de schderkunst en de
teratuur. Het was een reacte op de e|ke, sentmentee en fantastsche kant
van de Romantek. De reasten zochten de onderwerpen n de hen omrngende
reatet van aedag, de ze zo ob|ectef moge|k trachtten weer te geven.
Aanvanke|k beedden ze voora het even van de mddenkasse ut, maar onder
nvoed van het opkomende socasme ook de socae omstandgheden van de
arbeders.
- ;ustave 5our!et (191741988)
- .ean4=roin>ois /illet (19094198&)
- .o1eA IsraCls (192*41711)
27
Rond 1870 maakt het reasme paats voor het mpressonsme, waarn de
onderwerpen gehee ondergeschkt z|n geworden aan de weergaven van cht en
keur.
In het terare reasme ontstond de kasseke roman. De ntrge (pot) ervan heeft
een dude|k begn, veroop en afsutng en s hee zorgvudg opgebouwd. Het
onderwerp van deze romans s de natuurgetrouwe utbeedng en/of
socaapsychoogsche anayse van mens en maatschapp|.
In de muzek komt het reasme pas tegen het end van de 19
e
eeuw tot urng n
de verstsche opera. Het hoogtepunt van het versme s 5avalleria
rusticana(1970) " #ietro /ascagni@ Ook rekenen we 5ar3en (198&)4 ;eorges
Bi1et tot het versme.
De Nederandse teratuur van de 19
e
eeuw s voor een groot dee een mengeng
van Romantek en reasme, zoas de verhaen van Ncoaas Beets of de gedchten
van Gudo Gezee.
De romantek met haar overdr|vngen, emotonatet en extreme opvattngen
paste net goed b| de Nederandse nuchtere zutuur van de 19
e
eeuw. Egen|k
z|n er n Nederand maar twee beangr|ke schr|vers geweest de echte romantc
waren: =ran>ois +aversch3idt en /ultatuli@
50 Ncoaas Beets (Hdebrand) (1814-1903).
Na een aanta zeer romantsche dchtbundes schreef de Ledse theoogestudent
Ncoaas Beets onder het pseudonem Hdebrand de verhaenbunde 5a3era
o!scura (1907), de een van de popuarste werken ut onze teratuur zou
worden. De tte saat op de 19
e
-eeuwse vooroper van het fototoeste. In de
5a3era o!scura maakt Beets een satrsch beed van de Hoandse burger| ut de
eerste heft van de 19
e
eeuw.
Fguren geschapen door Beets:
- Onbetrouwbare veer Van der Hoogen
- De st|ve hark Peter Stastok
- De vro|ke osbo Dof
- De verkerge Nurks
51 Fran os Haverschmdt (Pet Paat|ens) (1835-1894).
Haverschmdt deed het voorkomen asof h| ut de gedchten van z|n vrend Pet
Paat|ens een kene keuze had gemaakt en deze nu aan het Ledse
studentenpubek aanbod n de Leidse Btudentenal3anak van 1856. In 1867 gaf
h| onder de naam Pet Paat|ens het bundet|e Bnikken en gri3lachjes ut, dat
opent met een evensschets van Paat|ens door F.H. en waarn zefs een portret
van Paat|ens s opgenomen. In de guur van Paat|ens hekede h| de dweper|,
de overdreven gevoeghed, het koketteren met egen verdret van de zwarte
Romantek. In de guur Pet Paat|ens ve Haverschmdt een bepaade kant van
z|n persoon|khed aan. Haverschmdt was een romantcus van het zuverste
water, de voortdurend met zchzef overhoop ag. Na de door van z|n vrouw n
1891 werd z|n depresse steeds hevger en peegde h| n 1894 zefmoord.
52 Mutatu (Eduard Douwes Dekker) (1820-1887)
Na een onvotoode mddebareschoo kreeg Douwes Dekker n 1838 een baanb|
het Nederands bestuur n Ind. In de t|d begon h| ook te schr|ven maar
pubceerde h| vr|we nets. Tot 1852 bekeedde h| aere functes, waarna h|
enkee |aren met verof n Nederand doorbracht. Toen h| terugkeerde n Ind
28
werd h| tot assstent-resdent van Lebak,een onderafdeng van het dstrct
Bantam op |ava, benoemd.
Gouverneur-generaa (zetede op Batava) A.|. Duymaer van Twst
I
Resdent (hoofd van een provnce) In Bantam C.P. Brest van Kempen
I
Assstent-resdent (hoofd van een ken gebed n de provnce) In Lebak
Douwes Dekker
Naast het Nederandse bestuur was er ook nog een nands bestuur. De
Nederanders hadden de oude Indsche ade een zekere zefstandghed aten
behouden: beangr|ke nandse hoofden waren as regenten aangested as een
soort paraebestuur naast het Nederandse gezag. De regent van Lebak was
Karta Natanegara (raden adpat).
De socae omstandgheden n Lebak waren hee secht en Dymaer van Twst had
Douwes Dekker naar Lebak gestuurd, omdat deze getoond had vee hart te
beztten voor de nandse bevokng, Douwes Dekker ontdekte a sne dat de
regent msbruk maakte van z|n poste en advseerde daarom Brest van Kempen
om de regent te schorsen. Brest van Kempen wde meer gegevens maar kreeg
deze net van Douwes Dekker en as straf daarvoor moest h| naar een andere
paats. As reacte herop nam Douwes Dekker ontsag. In 1857 vertrok h| naar
Nederand en n 1859 schreef h| onder barre omstandgheden n Brusse de
roman /aR +avelaar$ oA de koTeveilingen der 2ederlandse +andels3aatscha))ij.
Daarn deed h| de hee zaak ut de doeken met as doe eerherste voor zchzef
en verbeterng van het ot van de nanders. In 1860 werd het boek gepubceerd
onder het pseudonem Mutatu. Tekens kwam h| op de gebeurtenssen n Ind
terug n de zeven bundes IdeeCn de h| tussen 1862 en 1877 utgaf. Hern
verzamede h| aes wat h| schreef: gedchten, verhaen, essays, toneestukken
en taoze aforsmen. Verspred over deze deen s de roman De geschiedenis van
Woutertje #ieterse te vnden, de n 1890 afzonder|k utgegeven werd.
Om een groter pubek te bereken en om aan overtugngskracht te wnnen
besoot Mutatu een roman te maken n paats van een essay over de ahare-
Lebak.
Hoofdstuk 1: Introducte van Batavus Droogstoppe
Hoofdstuk2: Droogstoppe ontmoet oude schookameraad Max
Haveaar(=Douwes Dekker/S|aaman)
Hoofdstuk 3: S|aaman neemt contact op met Droogstoppe en bedt hem een pak
manuscrpten aan met het verzoek nancee borg te staan b| een eventuee
utgave ervan.
Hoofdstuk 5-8: z|n zogenaamd geschreven door Stern en verteen het begn van
de Lebak-ahare
Hoofdstuk 9/10: Droogstoppe aan het woord met ontevredenhed over Sterns
woorden
Hoofdstuk 10: artke van Droogstoppe; heeft Stern betrapt op het opdragen van
gedchten.
Hoofdstuk 11-15: van de Hand van Ster; behandet groeende probemen van
Haveaar n Lebak.
Hoofdstuk 16: nedng op de geschedens van Sad|ah en Adnda.
Hoofdstuk 17: verhaa van Sad|ah en Adnda.
Hoofdstuk 18-20: crss n de Lebak-zaak
29
Aan het ende van hoofdstuk 20 gaat de roman over n een beschouwng. Na
droogstoppe en Stern wordt Mutatu nu de schr|ver de de anderen wegstuurt
en het heft zef n handen neemt,.
Het Droogstoppe-dee geeft wat meer gewcht aan het op zch vr| magere
verhaa over Lebak. Op de maner begnt het boek as een satre op de Hoandse
koopedentoestand maar verandert dan n een ven|nge aanva op wat de
Hoandse handesgeest n Indones heeft aangercht. B| de cmax van het
Haveaar-dee breekt het verhaa af en verandert n een kwaadaardg essay
waarn de schr|ver ae regsters opentrekt om z|n gram te haen:
zefrechtvaardgng, dregementen en ten sotte veer| n de vorm van een
retorsche vraag.
53 Gudo Gezee (1830-1899)
De Zud-Nederandse teratuur was n de 17
e
en 18
e
eeuw n verva geraakt. Pas
n de 19
e
eeuw kwam er weer een sereus te nemen terare bedr|vghed n het
zuden b| de aanhangers van de Vaamse Bewegng, de zch verzetten tegen de
overheersng van het Frans. De beangr|kste guur was de Rooms-Kathoeke
Gudo Gezee. Vogens hem moest Vaanderen op egenkracht een teratuur en
cutuur tot ontwkkeng brengen de ge|kwaardg waren aan zowe de van
Frankr|k as de van Nederand. Z|n dchterschap vat uteen n twee peroden
van grote creatvtet.
1) 1855-1965: werkzaam as eraar moderne taen na z|n presterschap. Ut deze
perode dateert de bunde Kleengedichtjes (19:0), waarn h| onder andere z|n
verzet tegen het Frans utspreekt.
2) Nadat met n 1865 z|n eraarschap had ontnomen, werd h| benoemd tot
kapeaan, eerst n Brugge ater n het afgeegen Kortr|k. Herover was h| zeer
verbtterd en gedurende twntg |aar schreef h| nog maar weng poze en egde
zch toe op |ournastek en taakundg werk.
Buten West-Vaanderen genoot Gezee nauwe|ks enge bekendhed, maar tegen
het ende van z|n even begon daar veranderng n te komen en gng men nzen
dat h| een van de grootste Nederandstage dchters was.
d van de Konnk|ke Vaamse academe(1886), eredoctor van de unverstet
van Leuven (1887), rdder n de Leopodsorde (1889).
54 De romantsche teratuur n het butenand.
De eerste tekenen van wat men ater de Romantek zou gaan noemen, kwamen
naar voren n Frankr|k n het werk van .ean4.acLues Rousseau (181241889)@
Ondanks dat h| n de t|d van de verchtng eefde en meewerkte aan de
Enc'clo)edie wordt h| toch agemeen beschouwd as de vader van de
Romantek.
- .ulie (18:1) ro3an aanva op de moderne
beschavng, de de
- E3ile (18:2) ro3an mens had vervreemd van z|n
egen|ke aard.
- Du contrat social (18:2) )olitieke studie
Rousseaus deen vonden voora weerkank n het aatste kwart van de 18
e
eeuw,
een perode de aangedud wordt met de term (reromantiek #L Duitse Sturm
und Drang&.
.ohann WolAgang (von) ;oethe (18*741902)was net aeen een veez|dg
schr|ver, ook deed h| natuurkundg en boogsch onderzoek en was h| actef n
het poteke even.
30
- =aust (1909) ? beroemdste werk; geeerde verkoopt ze aan duve n ru
voor kenns
- Die Leiden des jungen Werthers (188*)? bekendste roman
- Wanderers 2achtlied (1890) ? natuurgedcht|e; geschreven op de muur van
een berghut
- ErlkPnig (1890)? baade.
=riedrich (von) Bchiller (18&74190&)4 Fde an die =reude weredberoemd
doordat Beethoven het gebrukte voor het sotkoor voor z|n 2egende B'3Aonie@
Tegen 1800 begnt n Dutsand en Engeand de hoge Romantek.
- E@T@(@ +o<3ann (188:41922)
- Bir Walter Bcott (188141902); weredberoemd vanwege |eugdbewerkngen;
tot z|n bekendste romans behoren Ivanhoe(1917)en The !ride oA
La33er3oor (1917)
In de rest van Europa treedt de Romantek pas naar voren rond 1820. In Engeand
en Dutsand s dan a een tweede generate dchters aan het werk.
- ;eorge ;ordon$ Lord B'ron (18994192*); romantcus b| utstek; ade|ke
bohemen de Londen verbaasde met z|n butenssge gedrag en
efdesahares.
- +enrich +eine (1878-1856); beangr|kste Dutse dchter n de hoge
Romantek; geeste|k was h| een rusteoze zwerver de nergens echt b|
hoorde.
- 5harles Baudelaire (1921419:8); beangr|kste Franse dchter van de 19
e

eeuw; h| was het standaard voorbeed van een Pote maudt (verdoemde
dchter): een ongeukkge |eugd en een moezame schoocarrre, ater een
osbandg even met turbuente efdesahares en een zefmoordpogng,
voortdurende ged- en drugsprobemen. Z|n enorme hedendaagse
reputate rust maar op n dchtbunde: Les Oeurs du 3al (19&8).
- Btendhal (1892419*2)? le rouge et le noir (1901)$ La chartreuse de )ar3e
(1907) kassenmaatschapp|
- +onor6 de Bal1ac(1877419&0)? cycus co36die hu3aine commentaar op
de Franse samenevng van de vroege 19
e
eeuw en as zodang w|zen ze
voorut naar de reastsche roman ut de tweede heft van de 19
e
eeuw.
Eug6nie ;randet (190*) $Le )Mre ;oriot(190&)
(leRander #oesjkin (187741908) " .evgeni Fnegin (1900)
Edgar (llan #oe (1907419*7)? the Aall oA the house oA Jsher$ the tell4tale heart$
the Aacts in case oA /@ %alde3ar$ the cask oA (3ontillado@ Tevens werd h| met het
v|fta detectveverhaen de grondegger van het msschen we popuarste genre
ut de ontspannngsectuur.
+ans 5hristian (ndersen (190&4198&) schreef sprook|es de zon massae
verspredng over Europa kregen dat vr|we edereen as knd er op z|n mnst
enkee geezen heeft: het e|ke eend|e, de kene zeemeermn, de neuwe keren
van de kezer, het standvastge tnnen sodaat|e, het mes|e met de
zwavestok|es.
55 De reastsche teratuur n het butenand.
De Engese romanschr|ver 5harles Dickens (191241980) staat nog op de grens
van Romantek en Reasme. Tot z|n beste boeken behoren:
- Fliver Tist (1909)
31
- David 5o))erHeld (19&0)
- ;reat eR)ectations (19:1)
+er3an /elville (191741971) " /o!' Dick (19&1); de roman s vee meer dan een
avonturenverhaa op zee het s ook een stude n mense|ke hoogmoed en n het
probeem van goed en kwaad. In vee opzchten s het een symbosch boek en
daadoor overschr|dt het de grens tussen reasme en de atere stromng van het
symbosme.
De meest zuvere reast s ;ustave =lau!ert(192141990), schr|ver van een van
de beroemdste romans ut de Franse teratuur: /ada3e Bovar' (19&8). Faubert
streefde een zo groot moge|ke ob|ectvtet na n de beschr|vng van z|n
hoofdpersonen en van hun socae omgevng: nergens mengt h| zchzef n z|n
verhaa met verkarngen of moraserende opmerkngen. Het gng Faubert
echter net aeen om een zo reastsch moge|ke utbeedng van het karakter,
maar h| wde ook een reastsch beed geven van het patteandseven n
Normand (ondertte: Moeurs de provnce = zeden van de provnce).
Twee van de grootste reastsche romanschr|vers waren Russen:
- =jodor Dostojevski (192141991)? msdaadromans, psychoogsche romans
waarn het mense|k kwaad as versch|nse centraa staat; /isdaad en
straA (19::); de ge!roeders Kara3a1ov(1990)@
- Lev Tolstoj (192941710)? vaak beschouwd as grootste schr|ver van
Rusand; Forlog en vrede (1980) panorama van Rusand t|dens de
Napoeontsche oorogen (1805-1812), het thema van het boek s dat de
geschedens net gemaakt wordt door vedheren en potc maar door de
gewone mensen de hun werk doen. Het reastsche karakter wordt
versterkt door het opnemen van ctaten ut oorogsberchten, breven,
omce documenten en derge|ke; (nna Karenina (1988),psychoogsch en
socaa drama want het vat een samenevng aan de gevoeens verstkt n
een keurs|f van conventes.
Het reasme heeft n groot toneeschr|ver opgeeverd, de Noor +endrik I!sen
(19294170:)@ Aanvanke|k stond z|n werk nog onder nvoed van de Romantek,
zoas #eer ;'nt (19:8) waarn materaa ut sprook|es en de Noorse fokore s
verwerkt en dat n verzen s geschreven. #eer ;'nt wordt n Noorwegen as een
soort natonaa werk beschouwd, net n het mnst dankz| de muzek de de
Noorse natonae componst Edvard Greg erb| schreef. Na dt stuk gng Ibsen
over op maatschappe|ke dramas n proza. Bteun)ilaren van de 3aatscha))ij
(1988) vat de huchear| van de hogere kassen aan, Een )o))enhuis (1987) s
een pedoo voor de vrouwenemancpate.
32