Traktori i pogonske maine

Tractors and power machines

41




Biblid: 0354-9496(2012) 17: 2/3, p. 41-47 Nauni rad
UDK: 621.43: 629.11 Scientific paper
AUTOMOBILSKA I POLJOPRIVREDNA INDUSTRIJA
POSTAVLJAJU BROJNE ZAHTEVE PRED RAZVOJ
KLASINIH OTO I DIZEL MOTORA SUS
THE AUTOMOTIVE AND AGRICULTURES INDUSTRY
ARE FACING MANY CHALLENGES FOR DEVELOPMENT
OF CLASSICAL IC ENGINES
Pei R.
1
, Petkovi S.
2
, Hnatko. E.
3
, Veinovi S.
1

REZIME
Srbija uvozi vie od 75% nafte, od toga preko 95% troe transport i mehanizacija.
Optimistika predvianja su da napredne tehnologije motora, sa optimiranim sagorevanjem i
sa viegorivim sistemima napajanja otvaraju puteve ka nioj potronji goriva 25-40% kod
putnikih vozila, a do 20% kod privrednih vozila i poljoprivredne mehanizacije.
Dananji oto i dizel motori, najbrojniji pogonski agregati svih vrsta vozila, nemaju zavidnu ni
potronju goriva ni prihvatljivu otrovnu emisiju. Za unapreenje stoje nam na raspolaganju
sledee mere proverene u svetu:
- Racionalno smanjenje dimenzija (daunsajzing) uz primenu turbo nadpunjenja i naprednih
tehnologija
- Motori sa kontinualnom promenom stepena kompresije (VCR- variable compression ratio)
koji sa novim sistemom sagorevanja HCCI, daju bitno niu potronju goriva u odnosu na
dananje oto i niu emisiju u poreenju na dizel motore, i jedne i druge sa fiksnim stepenom
kompresije
- Energetska budunost nalae projektovanje motora za razna goriva i racionalno
kombinovanje svih vrsta energenata (alkohola, biodizela, tenog naftnog gasa,
komprimovanog prirodnog gasa, vodonika i elektrine struje).

1 dr Radivoje Pei, Professor, Stevan Veinovi, Dr.-Ing., Faculty of Engineering University of
Kragujevac, pesicr@kg.ac.rs, stevan@kg.ac.rs
2 dr Sneana Petkovi, Associated Professor, Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka,
petkovic1961@gmail.com
3 dr Emila Hnatko, Professor, Croatian Academy of Engineering, Zagreb, ehnatko@sfsb.hr
Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

42




Kljune rei: emisija, motor SUS, potronja goriva, promenljiv stepen kompresije,
SUMMARY
Today, Serbia imports more than 75% of the oil we consume, more than 95% of which is used
for transportation. Improved engine technologies, optimized combustion and multi fuel systems
can improve near- and mid-term fuel economy for passenger 25-40%, commercial and
agricultural vehicles about 20%.
The traditional Otto and Diesel cycle engine, the most common engine type, has repeatedly
been improved but economically fuel consumption and emission results are far from satisfying.
The World systems presented a significant step to improve today's engine properties:
- Downsizing in combination with turbocharging currently represents the main technology
trend.
- VCR (variable compression ratio) compared to conventional engines with constant
compression ratio, allows a substantial reduction in fuel consumption in the full load zone;
with flexible Otto/Diesel cycle and HCCI combustion will combine the fuel efficiency of an IC-
diesel engine with the exhaust gas quality of an IC-gasoline engine.
- The future will bring new diversity of fuels and with this change comes a proliferation of
engine variants to cater for alternative fuels (ethanol blends, biodiesel, propane, compressed
natural gas, hydrogen and electricity).
Keywords: emissions, fuel consumption, IC engine, variable compression ratio,
UVOD
U ovom radu smo se opredelili za kritiku analizu postojeih tehnolgija u proizvodnji vozila,
motora i pogonskih materijala. Uvodjenjem varijabilnih konstrukcija i optimiranjem dananjih
motora sus moe se potronja goriva u transportu i poljoprivrednoj mehanizaciji prepoloviti.
Fosilna goriva (nafta, ugalj i gas) su primarni energenti kojima se ni u najblioj budunosti ne
vidi zamena. Trenutno se u svetu angauje od 4 kW do 12 kW godinje po glavi stanovnika,
zavisno od razvijenosti zemlje i kontinenta. Rezerve fosilnih goriva su na izmaku. Budui
izgledni, alternativni, pogon vozila je elektro. Najvee efektivne snage su u transportu.
Proseno porodino vozilo ima 10 puta veu instalisanu snagu od snage elektrine struje po
domainstvu. Zato se u srednjeronim terminima ne vidi vei udeo hibridnih sistema tipa
elektro/motori sus u drumskom transportu. Godinje se proizvodi oko 60 miliona vozila, a
blizu milijarda je u saobraaju. Ovako veliki broj vozila ima naravno i odreeni negativan
uticaj na prirodu i ovekovu okolinu [1,2,3].
Jednostavne definicije ekolokih sadraja kau da su fundamentalni problemi sledei:
Sve ljudske aktivnosti simultano i svakodnevno menjaju genetske osnove na kojima
poiva ivi svet na planeti Zemlji.
Zagrevanje globusa zgunjava prizemne slojeve (sa tro- i vieatomnim gasovima) i
istisuje kiseonik iz atmosfere!
Ekoloke su jedino tehnologije koje se izvode sa to manjom potronjom kiseonika.

Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

43




SLABOSTI SAVREMENIH VOZILA
Kod savremenih vozila polje minimalne potronje je vrlo mala elipsa u radnom polju vozila.
Izborom broja stepeni prenosa i prenosnih odnosa projektanti vozila pokuavaju to ee da
koriste tu oblasti, slika 1a. Od modernih pogonskih agregata se trai da to ee (po broju
obrtaja i po optereenjima) rade sa minimalnim vrednostima potronje goriva i to niom
emisijom. Ni oto ni dizel motori sa fiksiranim a kompromisno izabranim stepenima
kompresije - ne mogu da ispune takve uslove. Zbog toga se projektuju menjai sa veim
brojem stepena prenosa pa cene menjaa ve dostiu, a kod traktora i prevazilaze, cene motora.

Kao uvodni primer uzeemo nae najuspenije izvozno vozilo Yugo 55. Bazna konstrukcija
kupljena od FIAT-a je prilagoena amerikim propisima (tada najstroijim u svetu). U tom
momentu FIAT nije izvozio svoje modele u Ameriku niti se saglasio sa naim izvozom u SAD.
Na "Yugo - America" sa motorom od 1,1 lit. (1986.) je bio na samoj granici po CAFE propisu
za ekonominost. Zato smo morali vrlo brzo prei sa karburatorske verzije na ubrizgavanje.
Ako ni po emu drugom onda smo tada, po izjavama vrhunskih strunjaka iz firme Bo, bili
prvi u svetu u serijskoj primeni ubrizgavanja benzina u usisni vod za svaki cilindar malog
motora. Zahvaljujui obostranom interesu "Zastave" i "Bosch-a" taj zahvat je uspeno izveden
(tokom dve godine intenzivnog rada) po svim ekolokim i ekonominim zahtevima.
Skoro da smo se navikli na pravilo da je potronja goriva u litrima po kilometru utoliko nia
ukoliko vozimo bre. Po zakonima prirode potronja raste sa brzinom jedino ne kod vozila,
slika 1b! Dovoljno je da se zagledamo u snimljene dijagrame i da vidimo da se promena
potronje (u etvrtom stepenu prenosa) poklapa sa krivom otpora jedino iznad 120 km/h: jer je
tako glasio projektni zadatak za Yugo 55! Konstatacija: samo je iznad 120 km/h potovan
zakon prirode da je potronja goriva srazmerna sa brzinom kretanja.


Sl. 1a Sadanji motori imaju vrlo malo
polje u kome je potronja minimalna
Fig. 1a Fuel overconsumption at low
speed
Sl. 1b Test vozila Yugo-Amerika 55 (40 kW)
na ravnom putu pri 20 km/h, 60 km/h i 130 km/h
Fig. 1b Effect of speed on fuel consumption
Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

44




Evo primera za mala putnika
vozila. Kriva otpora (sl. 1b) ide od 2
kW do 25 kW, a potronja ovako:
8 litara na 100 km pri brzini 20
km/h, potrebna snaga za
kretanje je oko 2 kW,
8 litara na 100 km pri 60 km/h
kada je za kretanje potrebno
svega 5 kW,
8 litara na 100 km pri brzini 130
km/h, otpori kretanju 25 kW tj.
angaovana snaga 12 puta vea
i brzina kretanja vea preko
est puta!
Naredna ilustracija, za praktino
identian apsurd, se odnosi na
savremene drumske krstarice od 48 tona. Aktuelni vuni vozovi imaju na ravnom putu skoro
stalnu potronju goriva (40 litara na 100 kilometara) u opsegu brzina od 20 do 80 kilometara
na sat! Na usponu od 2% troi 80 litara na 100 km pri brzinama od 20 do 50 km/h, na usponu
od 4% - 140 litara na 100 km pri brzinama od 20 do 30 km/h a na usponu od 6% - 200 litara na
100 km pri brzini od 20 km/h, slika2.
Po fabrikim reklamama najekonominiji evropski modeli u seriji su u tabeli 1. Folksvagenov
Lupo 3L TDI je prvi serijski automobil koji ispunjava sve emisione propise za dizel motore.
Lupo troi 2.99 litara na 100 km, emituje 81 g/km CO
2
, a buka mu je 71 dB(A), ima 3.7 kg
magnezijuma i 137 kg aluminijuma. Smart troi 5 litara na 100 km sa oto motorom ili 4.8 litara
na 100 km sa dizel motorom.
Tab. 1. Vrhunski evropski modeli po ekonominosti
Tab. 1. Top European models according fuel economy
Snaga
Power
Potronja, L/100 km
Fuel consumption
C
2
Buka
Noise
v
max
~Cena
Price
MODELI
MODELS
kW MVEG 1/3
mix
g/km dB(A) km/h Evra
Lupo 45 3.6 2.7 3 81 71 165 14.000
Korsa 40 7.4 4.6 5.6 135 71 150 9.000
Smart 33 5.8 4.2 4.8 115 73 135 8.000
MB-160CDI 44 5.6 3.9 4.5 119 69 155 17.000
Naalost, dananja vozila vrlo retko rade u oblasti minimalne potronje goriva. Tehnoloke
inovacije iz Formule 1 sve bre ulaze u serijska vozila, u proseku za 5 godina. Zato od
sportskih verzija i njihovih imitacija ne treba ni oekivati doprinos u ekonominosti. Aktuelne
preokupacije su brzinske karakteristike, a ekologija je ostala uzgredni cilj.
Po teorijskim studijama ukupni uinak motora SUS (bilo da su oto ili dizel) moe da se
popravi. Budui oto motori se mogu unaprediti do 40%, a najbolji dizel motori do 50%. Stepen
korisnosti iznad 50% ostvaruju samo brodski dvotaktni dizel motori ~55%.


Sl. 2 - Potronja goriva pri stalnoj brzini kamiona od
48 tona na ravnom putu i na usponu
Fig. 2 FC (fuel consumption) of a heavy truck as a
function of constant speed and grade
Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

45




RAZVOJNI CILJEVI U OBLASTI POGONSKIH AGREGATA I
POGONSKIH MATERIJALA MOTORNIH VOZILA
Jo od energetskih naftnih okova svima prijaju parole jedno gorivo za sve motore ili jedan
motor za sva goriva. Armije u svojim projektnim zadacima redovno navode viegorivost kao
vaan atribut motora. Teme o snabdevanju namenske tehnike jednim gorivom i jednim
mazivom redovno su prisutne u armijskim strategijama (The Single Fuel Concept and
Operation Desert Shield/Storm. AGARD Report 810), slika 3.
Amerika vojska tesno saradjuje sa sve tri inenjerske organizacije (ASTM, API i SAE), ali
ima i svoje podele: MIL-L za maziva; MIL-G za masti; MIL-N za hidraulike fluide. Vojni
logistiari hoe kvalitetnu sirovinu iz rafinerija odgovarajuim paketom aditiva da prilagode
svakoj vrsti pogonskih agregata (motorima: klipnim i turbinskim) u saobraajnim, transportnim
i borbenim sredstvima.
Prvi su se snali veliki tankeri. Oni kao gorivo troe preienu naftu dok je prevoze do
rafinerija. Ni evropska naftna udruenja ne oklevaju, slika 4, ve su doneti novi propisi za
maziva.

Sl. 3 Goriva za namenske potrebe
Fig. 3 Fuel for military purposes
Sl. 4 Novi evropski propisi o motornim
mazivima Ax/Bx za oto/ dizel motore
Fig. 4 The EU specifications for Otto/Diesel
engine lubricants
Dananji razvoj tehnike dozvoljava selektivno voenje radnog procesa po oto i/ili dizel ciklusu
saglasno uslovima vonje. Takve motorske slobode nude velika tehnoloka olakanja naftnoj
industriji u formulaciji jednog novog (a istog za oto i dizel motore) energijski efikasnijeg i
ekoloki prihvatljivijeg goriva. Optimizacije na takvim motorima su vezane za opremu kojom
se teno ili gasovito (kao i svako drugo alternativno) gorivo direktno uvodi u radne cilindre.
Stepeni kompresije se samoregulacijom adaptiraju prema motornim kvalitetima goriva, a radni
procesi vode po kompleksnim nalozima: ekonominost, snaga, obrtni momenat, ekologinost,
buka i tako dalje. Pametno vozilo prepoznaje gorivo, a elektronika vodi radni proces u motoru
[4,5,6].
Evropske automobilske firme neguju inventivno-stvaralaka razmiljanja. Ovde mislimo, pre
svega, na Opel koji je spajanjem i razdvajanjem od FIAT-a uveo daunsajzing, fleksibilne
platforme i brojne novine. Te ideje bi mogli slikovito prevesti antitezom vie iz manjeg[7].
Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

46




Novi motori su laki i ekonominiji, a veom snagom podiu dinaminost vozila koja se onda
sa takvim pogonskim agregatima (motor + menja + kvailo + konice+tokovi) mogu
racionalnije projektovati. Uinak daunsajzinga emo ilustrovati na primeru traktorskih motora.
Uglavnom su retke firme u oblastima poljoprivredne i vieprimenske mehanizacije koje
nemaju integrisane fabrike motora. Ni propisi ne mogu da se koncentriu na neki specifian tip
maina. Zato se sve vrste normativa orjentiu po opsezima snaga slika 5a. Neemo obraivati
pojedinane tehnologije motora ve emo samo pomenuti one koje su ve oivele, slika 5b.
Idealna varijanta pogonskog agregata motornih vozila, na bazi motora SUS, ima promenljive
nosee odlike sa radnim reimom. Sve to u skladu sa prvostepenim ciljevima: potronja,
emisija, buka, snaga i redovno raspoloivo gorivo [6].


Sl. 5a Eko propisi za optu mehanizaciju
Fig. 5a Eco clean powertrains
Sl. 5b Daunsazing u skladu sa TIER 4
Fig. 5b Downsizing driven by TIER 4

Prave ideje poinju dobrom
skicom, a tek smiljenim
inenjerskim zahvatima dobijamo
motore za vozila. Pored desetak
naih pretraivanjem svetske
literature doli smo do preko 1000
patenata o klipnim motorima sa
promenljivim stepenom
kompresije [6,8,9,10,11]. Meu
brojnim patentima nali smo i
jedno uspeno reenje motora iz
Novog Sada [10,11]. Prednost
takvih VCR-motora je da proiruju
polje minimalne potronje goriva,
slika 6.
ZAKLJUNA
RAZMATRANJA
Vrhunske ideje za multi procesne oto/dizel-motore jesu motori sa automatski promenljivim
stepenima kompresije, koji se biraju u skladu sa kvalitetima goriva, uz ekonomino i

Sl. 6 Budui motori imaju proireno radno polje sa
minimalnom potronjom goriva
Fig. 6 Future engines have a wide range of fuel
minimum consumption
Traktori i p/m
Tractors and p/m
Automobilska i poljoprivredna industrija
The automotive and agricultures industry are
Pei, R., et al
Vol.17.No.2/3.p.41-47, 2012.

47




viefunkcionalno voenje radnih ciklusa.
Ako uvedemo motore sa promenljivim stepenom kompresije onda vie ne bismo imali podele
ni na benzine ni na dizel goriva. Vano je imati jedno energetski definisano gorivo
njegovom toplotnom moi. Tada su suvini motorski kompleksi kao oktanski ili cetanski
brojevi i samim tim komplikovana rafinerijska postrojenja za visokooktanske benzine, za
visokocetanske dizele i slino.
Budue rafinerije se moraju inovirati, primenom novih tehnologija tako da manje troe, vie
proizvode i da nude energetski i ekoloki kvalitetnija goriva. Osnovni proizvodi buduih
rafinerija postaju sirovine, a deo za sagorevanje kao goriva, u transportnim primenama, e biti
definisan energetskim parametrima, pre svega toplotnom moi. Naprimer, pametna motorna
vozila e moi da identifikuju karakteristike goriva i da podese motorske parametre za vonju
sa minimalnom potronjom goriva.
ZAHVALA
Rad je rezultat istraivanja u okviru projekta TR 35041 koji finansira Ministarstvo za
obrazovanje, nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbija.
LITERATURA
[1.] D. Gruden: Varovanje okolja v avtomobilski industriji, Izolit, Ljubljana 2011, knjiga od 504 strana ISBN 978-
961-6625-46-3, (Prevod sa nemakog: Umweltschutz in der Automobilindustrie, Vieweg + Teubner Verlag,
GmbH. Wiesbaden, 2008.)
[2.] R. Pei, S. Petkovi, S. Veinovi: Motorna vozila - Oprema, Mainski fakultet u Kragujevcu i Mainski fakultet
u Banja Luci 2008, knjiga od 536 strana, ISBN 978-99938-39-20-0.
[3.] Pei R., Petkovi S., Hnatko. E., Veinovi S.: Antropogeno globalno zagrevanje i obnovljive energije, Traktori
i pogonske maine, ISSN 0354-9496, vol. 15, br. 2/3, str. 101-108, 2010.
[4.] R. Pei, A. Davini, S. Veinovi: One engine for all fuels one fuel for all engines, 10th EAEC European
Automotive Congress, Belgrade 30th May -1st June, 2005., Proceedings ISBN 86-80941-30-1 Paper
EAEC05YU-EN01 - Page 1-10.
[5.] S. Veinovi, R. Pei, N. Janiijevi, T. Dragovi: Fuel Flexible engines: two and four stroke engines With
variable compression ratio, XI Internationa Symposium on Alcohol Fuels, Volume One, Sun City, South Africa,
14- 17 April, 1996. p. 52-57.
[6.] R. Pei: Automobilski oto motori sa minimalnom potronjom, Monografija, Specijalno izdanje asopisa
Mobility & Vehicle Mechanics, Kragujevac 1994.
[7.] R. Pei, S. Petkovi, E. Hnatko, S. Veinovi: Interdisciplinary contents of the project The minimum fuel
consumption car, Proceeding (Pei R., Luki J.) International Congress Motor Vehicles & Motors 2012,
Kragujevac 3rd -5th October 2012, pp. 289- 297.
[8.] Pei R.: "The research in the area of IC engines-laboratory for IC engine on the faculty of Mechanical
Engineering in Kragujevac", Faculty of Mechanical Engineering in Kragujevac, 2000, Monograph (473 pages).
[9.] R. Pei, M. Adi, S. Petkovi, E. Hnatko, D. oki, S. Veinovi: Budunost je u ekolokom angaovanju
energije, Traktori i pogonske maine, ISSN 0354-9496, (2011) Vol.16, No. 3, str. 24-31.
[10.] J. Dori, D. Rui, I. Klinar, B. Stoji: Unapreenje efikasnosti parcijalnih karakteristika OTO motora, Traktori
i pogonske maine, ISSN 0354-9496, (2011) Vol.16, No. 2, str. 54-60.
[11.] J. Dori: Motor SUS sa varijabilnim kretanjem klipa, Patentna prijava broj 2012/0073, Zavod za Intelektualnu
svojinu Republike Srbije, Beograd 2012



Rad primljen: 22.10.2012. Rad prihvaen: 05.11.2012.