Unit2FungsiI|9

UNIT PELAJARAN 2

FUNGSI I

HASIL PEMBELAJARAN
Di akhir unit ini, anda diharap dapat:

1. Menakrifkan hubungan, fungsi, jenis fungsi, domain dan julat bagi suatu fungsi.

2. Mengambarkan fungsi dengan pelbagai perwakilan.

3. Menentukan domain dan julat bagi suatu fungsi.
.
4. Mengenal pasti fungsi menokok, menyusut, fungsi genap dan ganjil.
.
5. Mencari fungsi songsangan daripada fungsi satu-satu.



PENGENALAN

ajuk berkenaan fungsi adalah suatu yang sangat penting dalam bidang kalkulus. Fungsi
secara ringkasnya adalah suatu bentuk hubungan yang tertakrif antara satu set input
dan satu set output. Kita namakan set yang berhubungan tersebut dengan nama
domain dan julat. Ada ketika input kepada fungsi yang disebut sebagai hujah manakala output
T
KalkulusAsas|10

yang dipanggil nilai. Fungsi sentiasa menjadi tumpuan penyiasatan dalam kebanyakan bidang
kajian matematik moden. Terdapat banyak cara untuk kita menggambarkan atau mewakili fungsi.
Pada kebiasaannya, fungsi boleh ditakrifkan oleh formula atau algoritma yang menceritakan
bagaimana untuk mengira output daripada input yang diberikan. Cara lain yang digunakan adalah
melalui rajah yang dipanggil graf fungsi. Dalam kajian sains, fungsi kadang-kadang ditakrifkan
melalui penggunaan jadual yang menghubungkan output bagi input dipilih atau dicerap. Fungsi
boleh juga digambarkan melalui hubungan dengan fungsi-fungsi lain, contohnya sebagai fungsi
songsang, gubahan atau sebagai penyelesaian persamaan perbezaan.
Di dalam unit ini, kita akan mengenali fungsi, ciri-ciri suatu fungsi, hubungan set input dan set
output. Perwakilan yang lazim bagi fungsi akan diperkenalkan bersama dengan pelbagai tatatanda
yang berkaitan. Tumpuan kita adalah kepada bentuk persamaan matematik dan graf fungsi kerana
perkembangan unit-unit selanjutnya amat memerlukan kedua-dua perwakilan ini.

2.1 Hubungan
Takrif 2.1 Hubungan antara set X dengan set Y ialah pemetaan unsur-unsur dalam set X kepada
unsur-unsur dalam set Y. Set unsur-unsur di dalam X dinamakan domain dan set imejnya di dalam
Y dinamakan julat. Set Y dinamakan kodomain bagi hubungan.
Layari Laman Web di bawah untuk nota dan latihan tambahan mengenai fungsi
https://www.khanacademy.org/math/algebra/algebra-
functions/relationships_functions/v/graphical-relations-and-functions
http://www.sparknotes.com/math/algebra2/functions/section1.rhtml
Unit2FungsiI|11

Katakan
{ } = 1,2,3 X dan
{ } = 1,4,9 Y . Gambarajah anak panah pada Rajah 2.1 menunjukkan
hubungan kuasa dua adalah dari set X ke set Y. Biarkan H sebagai hubungan tersebut maka




: H X Y
Rajah 2.1
Kita boleh mewakilkan hubungan dengan menggunakan
a) Pasangan tertib
b) Pemetaan
c) Bentuk-bentuk berikut:
i) graf
ii) jadual
iii) persamaan

Merujuk contoh diatas
a) H diwakili dengan set pasangan tertib
H =
{ } { }
1,1},{2,4 ,{3,9}
b) H diwakili dengan satu pemetaan sebagaimana Rajah 2.1.
c) H diwakili dengan graf (Rajah 2.2)
X H = kuasa dua adalah Y

1
4
8
9

1
2
3
KalkulusAsas|12

0 1 2 3 4
x 0
2
4
6
8
10
y

Rajah 2.2
d) H diwakili dengan jadual
Jadual 2.1


e) H diwakili dengan persamaan, = =
2
, 1,2,3. y x x


2.1.1 Jenis-jenis Hubungan
Terdapat 4 jenis hubungan iaitu:
a) Hubungan satu satu.
Hanya satu unsur dari domain dipetakan kepada hanya satu unsur daripada kodomain.

b) Hubungan banyak satu.
Terdapat dua atau lebih unsur daripada domain dipetakan kepada satu unsur dalam
kodomain.
x 1 2 3
y 1 4 9
Unit2FungsiI|13

c) Hubungan satu banyak.

Terdapat satu unsur daripada domain yang mempunyai dua atau lebih imej.

d) Hubungan banyak banyak.
Terdapat dua atau lebih unsur yang mempunyai imej yang sama, juga terdapat dua atau
lebih imej daripada satu unsur yang sama.

1. Cuba anda tentukan jenis hubungan bagi contoh-contoh di bawah.
a) b)

c) d)

0 2 4 6 8 10
x 0
2
4
6
8
10
y

0 2 4 6 8 10
x 0
2
4
6
8
10
y

Latihan Formatif 2.1
KalkulusAsas|14

2.2 Fungsi
Takrif 2.2 Fungsi adalah hubungan satu-satu dan hubungan banyak-satu yang memetakan unsur-
unsur dari suatu set yang dinamakan domain kepada set imej yang dinamakan julat.
2.2.1 Tatatanda Fungsi
Katakan f adalah fungsi yang memetakan unsur-unsur dari set X kepada unsur-unsur dalam set Y.
Kita tulis fungsi tersebut sebagai,

: f X Y .

Biarkan x X dan y Y , y adalah imej bagi x di bawah hubungan f dan ditulis sebagai
( ) y f x = . Kita boleh menulis pemetaan unsur dengan : f x y tetapi ( ) y f x = biasa digunakan
dalam proses pengiraan.
Sekarang, mari kita lihat beberapa contoh ringkas dan mengenali unsur, imej, domain dan julat.

Contoh 2.1
Katakan ( ) 2 5 f x x = + , 2,5,6,9,10 x = . Maka f boleh diwakil dengan pasangan tertib sebagai
{ } {2,9},{5,15},{6,17},{9,23},{10,25} .
Disini, Unsur: 2,5,6,9,10.
Imej: 9 adalah imej kepada 2, ( ) 2 2(2) 5 9 f = + = ,
15 adalah imej kepada 5, ( ) 5 2(5) 5 15 f = + = , dan seterusnya.
Domain: { } 2,5,6,9,10
f
D = . Julat: { } 9,15,17,23,25
f
J = .
Unit2FungsiI|15

Contoh 2.2
Katakan ( ) 2 5 f x x = + , x . Kita boleh wakilkan fungsi dengan graf berikut (Rajah 2.3).
-4 -2 2 4 6 8 10
x
5
10
15
20
y

Rajah 2.3
Disini, Imej: 5 adalah imej kepada 0, ( ) 0 2(0) 5 5 f = + = ,
16.6 adalah imej kepada 5.8, ( ) 5.8 2(5.8) 5 16.6 f = + = , dan sebagainya.
Domain:
f
D = .
Julat:
f
J = .
Perbincangan lanjut tentang domain dan julat bagi suatu fungsi akan dibuat dalam subtajuk yang
akan datang.

Contoh 2.3 Tentukan samada setiap hubungan di bawah merupakan fungsi atau tidak.
a) : 7, f x x x
b)
2
: 5 7, g x x x x + +
c) : 5, , 5 h x x x x .
d)
2 2
4, x y x + = .
KalkulusAsas|16

Penyelesaian:
a) : 7 f x x ( ) 7 f x x =
f adalah unik bagi setiap nilai x . f adalah fungsi kerana hubungan satu-satu.
b)
2
: 5 7 g x x x + + ( )
2
5 7 g x x x = + +
apabila ( ) 3, 3 1 x g = = ,
( ) 2, 2 1 x g = = .
Oleh itu ( ) g x mempunyai nilai yang sama dari dua nilai x yang berbeza. ( ) g x adalah
fungsi kerana hubungan banyak-satu.
c) : 5 h x x

( ) 5 h x x =


( ) h x adalah unik bagi setiap nilai x . ( ) h x adalah fungsi kerana hubungan 1-1.
d)

2 2
4 x y + =

2
4 y x =


Jelas bahawa y ada dua nilai apabila

2 2 x < < . Oleh itu persamaan tersebut bukan
satu fungsi.

Kita boleh juga menentukan satu hubungan yang diberi adalah suatu fungsi atau tidak dengan
menggunakan graf.


Unit2FungsiI|17

Ujian garis menegak untuk fungsi

Bagi sebarang garis menegak yang bersilang dengan suatu graf lebih daripada satu kali maka graf
tersebut tidak menakrifkan y sebagai fungsi kepada x. Rajah 2.4, menunjukkan bagaimana
penggunaan ujian garis menegak untuk menentukan samaada graf berikut adalah fungsi atau
tidak.
-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

(a) (b) (c)

-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

(d) (e) (f)
Rajah 2.4
Graf (a), (b), (c) dan (d) adalah fungsi kerana garis menegak hanya bersilang pada satu titik
sahaja. Manakala graf (e) dan (f) bukan mewakili fungsi.

KalkulusAsas|18

Contoh 2.4 Fungsi h di beri oleh

2
: 5 3 h x x x + + , x. Cari
a) ( ) 4 h
b) ( ) 2 h x
c) nilai atau nilai-nilai x yang imejnya ialah 3
d) nilai x sedemikian sehingga ( ) h x x = .
Penyelesaian
a) ( ) = + +
2
5 3 h x x x

( )
2
4 4 5(4) 3 39 h = + + =
b) ( )
2
5 3 h x x x = + +

( ) ( ) ( )
2
2 2 5 2 3 h x x x = + +



2
3 x x = +
c)
2
3 5 3 x x = + +

2
5 0 x x + =

( ) 5 0 x x + =

0 x = atau 5 x = .
d)
2
5 3 x x x = + +

2
4 3 0 x x + + =

( )( ) 3 1 0 x x + + =

3 x = atau 1 x = .


Unit2FungsiI|19

1. F adalah hubungan dari set A kepada set B. Jika { } 1,2,3,4 A B = = , nyatakan sama ada f
adalah fungsi atau tidak jika f diberi dengan perwakilan berikut;
a) { } { } { } { } { } { }
1,1 , 1,2 , 2,3 , 3,4 , 4,4
b)

{ } { } { } { } { }
1,3 , 3,1 , 2,4 , 4,2
c) { } { } { } { } { } { }
1,3 , 3,1 , 2,3 , 2,2 , 4,2
2. Nyatakan sama ada setiap hubungan berikut mentakrifkan suatu fungsi atau tidak;
a)
2
4 , 0 y x x =
b) 1, , 0 xy x y = >
c)
5 3
, y x x x = +
d)
3
1, x y x + =
3. Fungsi f di beri oleh
3
: 25 f x x x , x . Cari
a) ( ) 3 f
b) ( ) f x


c) nilai

jika ( ) 0 f = .



Fikirkan. Jika h adalah sebarang fungsi.
Apakah ( ) 3 h x + setara dengan ( ) ( ) 3 h x h + ?
Apakah ( ) h x setara dengan ( ) h x ?


Latihan Formatif 2.2
KalkulusAsas|20

2.2.2 Domain dan Julat

Katakan suatu fungsi : , f X Y , x X y Y . Domain bagi suatu f adalah set unsur-unsur x
yang dipetakan kepada imej-imej y . Set bagi imej dikenali sebagai julat. Tatatanda bagi domain
adalah
f
D , manakala untuk julat pula adalah
f
J . Kita boleh menulis domain dan julat dengan
menggunakan tatatanda selang.
Perhatian Domain bagi suatu fungsi biasanya diberi, jika tidak diberi kita boleh menentukannya
secara aljabar atau secara graf.
Berikut adalah contoh fungsi untuk kita tentukan domain dan julatnya.
Katakan f adalah hubungan 'kuasa-dua adalah' antara set A dengan set B.

Rajah 2.5
Domain
{ } 2, 1,0,1,3
f
D =
Kodomain
{ } 0,1,3,4,6,9,10 B =
Julat
{ } 0,1,4,9
f
J = .
Perhatikan

f
J B
Unit2FungsiI|21

Menentukan domain dan julat secara graf

Untuk menentukan domain dan julat suatu fungsi, kita hendaklah memahami fungsi daripada
bentuk grafnya.
Contoh 2.5
Katakan
2
: , 1 3 f x x x . Kita boleh tuliskan sebagai
( )
2
, 1 3 f x x x = dan diwakilkan
dengan graf seperti
-4 -2 2 4
x
2
4
6
8
10
y



Domain
{ } :1 3
f
D x x = atau
[ ] 1,3
f
D =
Julat
( ) ( ) { }
:1 9
f
J y f x f x = = atau
[ ] 1,9
f
J =


Contoh 2.6
Katakan
2
: , 2 3 f x x x .
Kita boleh tuliskan sebagai
( )
2
, 2 3 f x x x = dan diwakilkan dengan graf seperti
KalkulusAsas|22

-4 -2 2 4
x
2
4
6
8
10
y

Domain
{ } : 2 3
f
D x x = atau
[ ] 2,3
f
D =
Julat
( ) ( ) { }
: 0 9
f
J y f x f x = = atau
[ ] 0,9
f
J =

Contoh 2.7
Katakan
2
: f x x . Oleh kerana domain bagi f tidak diberi maka kita boleh tentukan berdasarkan
persamaannya sahaja. Daripada
( )
2
f x x = , f tertakrif untuk semua nilai x oleh itu x . Graf
bagi fungsi adalah
-4 -2 2 4
x
2
4
6
8
10
y


Domain:
{ } :
f
D x x = atau
( ) ,
f
D =
Julat:
( ) ( ) { }
: 0
f
J y f x f x = = atau
[ ) 0,
f
J =

Kita ambil nilai y yang
terendah kepada yang
tertinggi pada graf
Unit2FungsiI|23

Contoh 2.8
Katakan : 2 f x x + . Daripada fungsi f, ia tertakrif apabila 2 0 x + maka 2 x . Berikut
adalah graf fungsi f
-2 2 4 6 8 10
x
-1
1
2
3
4
y

Domain:
{ } : 2
f
D x x = atau
[ ) 2,
f
D =
Julat:
( ) ( ) { }
: 0
f
J y f x f x = = atau
[ ) 0,
f
J =

Menentukan domain dan julat secara aljabar
Telitikan contoh-contoh berikut bagi menentukan domain dan julat bagi sesuatu fungsi dengan
menggunakan cara aljabar.
Contoh 2.9
Cari domain dan julat.
a) ( ) 3 f x x = +
b) ( )
1
2
f x
x
=

c) ( )
2
1
9
f x
x
=

Penyelesaian:
a) ( ) 3 f x x = +
f tertakrif apabila 3 0 x + , iaitu 3 x .
KalkulusAsas|24

Dengan menggantikan
( ) f x y = , kita tulis x dalam sebutan y seperti berikut
3 y x = +

2
3 y x = + ,

2
3 x y =
Perhatikan dengan 3 x

maka
2
3 3 y

seterusnya 0 y . Akhirnya,
{ }
, 3
f
D x x x = ,
{ }
, 0
f
J y y y =

b) ( )
1
2
f x
x
=

f tertakrif apabila 2 0 x , iaitu 2 x .
Dengan menggantikan
( ) f x y = , kita tulis x dalam sebutan y seperti berikut
1
2
y
x
=

1
2 x
y
= + ,
Perhatikan dengan 2 x

maka
1
2 2
y
+

seterusnya 0 y .
{ }
, 2
f
D x x x =

atau
{ } \ 2 ,
{ }
, 0
f
J y y y =

atau
{ } \ 0 .
c) ( )
2
1
9
f x
x
=

f tertakrif apabila
2
9 0 x > , iaitu
( )( ) 3 3 0 x x + >

3 3 x < < .
Dengan menggantikan
( ) f x y = , kita tulis x dalam sebutan y seperti berikut
2
1
9
y
x
=

2
2
1
9 x
y
= ,
Unit2FungsiI|25

2
1
9 x
y
= .
Perhatikan dengan 3 3 x < <

maka 0. y
{ }
, 3 3
f
D x x x = < <

,
{ }
, 0
f
J y y y = .

1. Tentukan domain dan julat bagi fungsi berikut :
a) ( ) =
2
f x x
b) ( ) 3 k x x = +
c) ( ) =

3
1
x
h x
x

d) ( ) = + +
2
4 5 f x x x

2.2.3 Fungsi Menokok dan Fungsi Menyusut
Takrif 2.3
a) Satu fungsi dikatakan menokok pada selang terbuka, I, jika ( ) ( )
1 2
f x f x < apabila
1 2
x x <
untuk setiap
1 2
, x x I .
b) Satu fungsi dikatakan menyusut pada selang terbuka, I, jika ( ) ( )
1 2
f x f x > apabila
1 2
x x < untuk setiap
1 2
, x x I .
c) Satu fungsi dikatakan malar pada selang terbuka, I, jika ( ) ( )
1 2
f x f x = untuk setiap
1 2
, x x I .
Latihan Formatif 2.3
KalkulusAsas|26

x
1
x
2
fHx
1
L
fHx
2
L
y
Menokok
x
1
x
2
fHx
1
L
fHx
2
L
y
Menyusut
x
1
x
2
f Hx
1
L=f Hx
2
L
y
Malar
Rajah 2.6
Rajah 2.6 menunjukkan gambaran fungsi menokok, menyusut dan malar sebagaimana yang
dijelaskan daripada takrif di atas.
Contoh 2.10
Nyatakan selang di mana fungsi berikut menokok, menyusut atau malar
a) b)
-3 -2 -1 1 2 3 4 5
x
-4
-3
-2
-1
1
2
3
4
5
y
f HxL=3x
2
-x
3

-6 -4 -2 2 4 6
x
-6
-4
-2
2
y

Penyelesaian
a) Fungsi menokok pada selang ( ) 0,2 , menyusut pada ( ) ,0 dan ( ) 2, .
b) Fungsi menokok pada selang ( ) , 4 , menyusut pada ( ) 4, dan malar pada( ) 4,4 .
Unit2FungsiI|27

2.2.4 Fungsi Genap dan Ganjil

Takrif 2.4 Satu fungsi f dikatakan fungi genap apabila ( ) ( ),
f
f x f x x D = dan dikatakan fungsi
ganjil apabila ( ) ( ),
f
f x f x x D = .
Mari kita lihat beberapa contoh fungsi genap, ganjil atau tidak kedua-duanya, serta graf fungsi
yang berkenaan.
Contoh 2.11
Fungsi Genap Fungsi Ganjil Tidak kedua-duanya
-4 -2 2 4
x
-2
2
4
6
8
y


2
y x =
Graf bagi fungsi akan bersimetri
pada paksi y
-4 -2 2 4
x
-5
5
y


3
y x =
Graf bagi fungsi akan
bersimetri pada titik asalan
O.

-3 -2 -1 1 2 3 4
x
-6
-4
-2
2
4
y


3 2
3 y x x =


KalkulusAsas|28

Contoh 2.12
Tentukan sama ada fungsi berikut adalah fungsi genap, ganjil atau tidak keduanya.
a)
4 2
( ) 3 2 5 f x x x = +
b)
5 3
( ) 2 7 4 f x x x x = +
c)
3
2
( )
2
x
f x x = +
Penyelesaian
a)
4 2
( ) 3 2 5 f x x x = + ,

( ) ( )
( )
4 2
4 2
( ) 3 2 5
3 2 5

f x x x
x x
f x
= +
= +
=

Oleh itu f adalah fungsi genap.
Graf f adalah suatu graf yang simetri dengan paksi-y.
b)
5 3
( ) 2 7 4 f x x x x = + ,

( ) ( ) ( )
( )
( )
5 3
5 3
( ) 2 7 4
2 7 4

f x x x x
x x x
f x
= +
= +
=

Oleh itu f adalah fungsi ganjil. Jelas daripada graf,
fungsi f adalah simetri pada asalan.
-4 -2 2 4
x
-5
5
y
-4 -2 0 2 4
x
2
4
6
8
10
12
y

Unit2FungsiI|29

c)
3
2
( )
2
x
f x x = +

( )
( )
3
3
2
2
( )
2 2
x x
f x x x

= + = +
Perhatikan bahawa ( ) f x tidak sama dengan ( ) f x atau
( ) f x , maka f bukan fungsi genap atau ganjil.


1. Tentukan samaada fungsi berikut adalah fungsi genap, ganjil atau tidak keduanya.
a)
4 2
( ) 7 f x x x = +
b)
5 2
( ) f x x x = +
c)
3
( ) 2 3 f x x x =


2.2.5 Fungsi satu - satu
Takrif 2.5 Suatu fungsi f dikatakan satu kepada satu jika setiap unsur berlainan dalam domain
mempunyai imej yang berbeza.

1 2
( ) ( ) f x f x = jika dan hanya jika
1 2
x x =

di mana
1 2
,
f
x x D .
-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

Latihan Formatif 2.4

KalkulusAsas|30

Kita boleh menentukan fungsi 1-1 menggunakan 2 cara berikut:

1. secara teori, dengan membuktikan
1 2 1 2
( ) ( ) f x f x x x = = ,
2. ujian garis mendatar, iaitu dengan menentukan bilangan titik persilangan yang wujud apabila
satu garisan mendatar dilukiskan pada graf fungsi pada domainnya.
Contoh kontradiksi boleh digunakan bagi membuktikan suatu fungsi itu bukan fungsi 1-1.

Contoh 2.13
Tentukan fungsi berikut 1-1 atau tidak.
a)
2
( ) 4 f x x = , x
b)
2
( ) 3 g x x = + , [0,6] x
c) ( ) | | k x x = , x
d)
2
1
: h x
x
, 0 x >
Penyelesaian:
a)
2
( ) 4 f x x = , x
Cara 1 :
Katakan
1 2
,
f
x x D , apabila
1 2
( ) ( ) f x f x = maka
2 2
1 2
4 4 x x =

2 1
x x =

1 2
( ) ( ) f x f x = dan
1 2
x x = , maka
( ) f x bukan 1-1.
Unit2FungsiI|31

Cara 2 :
-5 5
x
-4
-2
2
4
6
8
10
y

Garis mengufuk memotong graf ( ) f x

pada lebih daripada satu titik maka ( ) f x bukan 1-1.
Cara 3 : Contoh kontradiksi
Ambil 3,3
f
D , maka didapati
( 3) 9 3 6 f = = dan
(3) 9 3 6 f = =
Oleh itu ( 3) (3) f f = apabila 3 3 .
( ) f x bukan fungsi 1-1.

b)
2
( ) 3 g x x = + , [0,6] x
Cara 1 :
Katakan
1 2
,
g
x x D , apabila
1 2
( ) ( ) g x g x = maka
2 2
1 2
3 3 x x + = +
1 2
x x = ,
1 2
( ) ( ) g x g x = dan
1 2
x x = , maka ( ) g x fungsi 1-1.
KalkulusAsas|32

Cara 2 :
-5 5
x
-4
-2
2
4
6
8
10
y

Garis mengufuk memotong graf
( ) g x hanya pada satu titik maka
( ) g x fungsi 1-1.
c. ( ) | | k x x = , x
.
Cara 1 : Cara 2 :
katakan
1 2
,
k
x x D dan
1 2
( ) ( ) k x k x =

1 2
| | | | x x =

2 2
1 2
x x =

1 2
x x =
( ) k x bukan unsur 1-1.
-5 5
x
-4
-2
2
4
6
8
10
y

Garis mengufuk memotong graf ( ) k x pada
lebih daripada satu titik maka ( ) k x bukan 1-1.

Unit2FungsiI|33

Cara 3: Contoh kontradiksi

Ambil 5,5
k
D , maka didapati
( 5) 5 5 k = = dan
(5) 5 5 k = =
Oleh itu ( 5) (5) k k = apabila 5 5 .
( ) k x bukan fungsi 1-1.
d)
2
1
: h x
x
, 0 x >
Cara 1 : Cara 2 :

Katakan ( )
1 2
, 0,
h
x x D = , apabila
1 2
( ) ( ) h x h x = maka
2 2
1 2
1 1
x x
=
1 2
x x = ,
1 2
( ) ( ) h x h x = dan
1 2
x x = , maka ( ) h x fungsi
1-1.
-5 5
x
-4
-2
2
4
6
8
10
y

Garis mengufuk memotong graf ( ) h x hanya
pada satu titik maka ( ) h x fungsi 1-1.

KalkulusAsas|34

x

1. Tunjukkan sama ada setiap fungsi berikut adalah fungsi 1-1 atau tidak.
a) ( ) 1 f x = , x R
b)
4
( ) f x x = , [ 1,1] x
c) ( ) f x x = , 0 x
d) ( ) | | f x x x = + , x R

2.2.6 Fungsi Songsang
Katakan : f x y ialah fungsi 1-1 , maka songsangannya ditandakan sebagai
1
f

dengan
1
: f y x

atau
1
( ) f y x

= .
Gambarajah dibawah menjelaskan hubungan di antara f dan
1
f

.

f


( )
1
x f y

=

( ) y f x =

1
f
f
D J

=

1
f

1
f
f
J D

=


Perhatian Fungsi f mempunyai songsangan
1
f

adalah suatu fungsi 1-1. Domian f adalah juga
julat bagi songsangannya, julat bagi f bersamaan dengan domain songsangannya. Selanjutnya
persamaan berikut dipenuhi;
1 1
[ ( )] [ ( )] f f x f f x x

= = ,
f
x D .
Latihan Formatif 2.5
Unit2FungsiI|35

Mencari songsangan f
Contoh 2.14
Cari
1
( ) f x

jika
3
( )
4
f x
x
=
+
.
Penyelesaian
Guna keputusan
1
[ ( )] f f x x

1
3
( ) 4
x
f x

=
+


1
3 ( ) 4 xf x x

= +

1
3 4
( )
x
f x
x

= .
{ : , 4}
f
D x x x = ,
( ) { : ( ) , 0}
f
J x f x f x =
Contoh 2.15
Diberi
i.
3
( ) 3 4 f x x = + , ii.
3
( )
2
x
g x
x
=

.
a) Cari domain dan julat bagi f dan g .
b) Cari
1
f

dan
1
g

jika wujud.
Penyelesaian:
i)
3
( ) 3 4 f x x = +
a)
f
D = ,
f
J =
b) f adalah fungsi 1-1 kerana
KalkulusAsas|36

1 2
3 3
1 2
1 2
( ) ( )
3 4 3 4
f x f x
x x
x x
=
+ = +
=

Oleh itu fungsi songsang bagi f wujud. Dengan menggunakan
1
[ ( )] f f x x

=

1 3
3[ ( )] 4 f x x

+ =


( )
3
1
4
( )
3
x
f x

=

1
3
1
4
( )
3
x
f x

=


.
ii)
3
( )
2
x
g x
x
=

.
a) { : , 2}
g
D x x x = ,
1
{ : , 3}
g
g
J D x x x

= =
b) Fungsi g adalah 1-1, kerana
( ) ( )
=
=

=
=
1 2
1 2
1 2
1 2 2 1
1 2
( ) ( )
3 3
2 2
2 2
g x g x
x x
x x
x x x x
x x

Dengan menggunakan
1
[ ( )] g g x x

= maka
( )
( )
1
1
3 ( )
( ) 2
g x
x
g x

( ) ( )
1 1
3 ( ) ( ) 2 g x g x x x

=


1
2
( )
3
x
g x
x

Unit2FungsiI|37

Graf fungsi dan songsangannya

Graf bagi songsangan fungsi ( ) y f x = , iaitu
1
( ) y f x

= boleh diperolehi dengan memantulkan

graf ( ) y f x = pada garis y x = .
Berikut beberapa contoh graf fungsi dan songsangan.
Contoh 2.16
a) ( ) 3 5 f x x = ,
1
5
( )
3
x
f x

+
=
1
f
f
D J

= = ,
1
f
f
J D

= =

f
f
-1
y=x
-5 5 10
x
-5
5
10
y

b)
3
( ) f x x = ,

1 3
( ) f x x

=
1
f
f
D J

= = ,
1
f
f
J D

= =
f
f
-1
y=x
-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

c) ( ) 2 f x x = + ,

1 2
( ) 2 f x x

=
[ 2,7]
f
D = , [0,3]
f
J =

f
f
-1
y=x
-4 -2 2 4 6 8
x
-4
-2
2
4
6
8
10
y

KalkulusAsas|38

1. Takrifkan fungsi songsangan untuk setiap fungsi yang berikut.
a)
2
( ) 2 f x x + , x
+

b)
4
( ) f x
x
,
{ } / 0 x
c)
2
( ) ( 1) 3 f x x + + , x
+


RUMUSAN
Dalam unit ini kita telah membincangkan beberapa konsep penting berkaitan dengan fungsi.
Perkenalan ini diharap dapat diperkukuhkan oleh pelajar dengan latihan-latihan yang banyak
daripada buku-buku teks. Kita akan mengaplikasikan pengetahuan daripada unit ini secara
langsung pada unit selanjutnya iaitu Fungsi II. Pemahaman tentang domain dan julat, serta
songsangan suatu fungsi akan membantu kita untuk melakarkan graf-graf bagi fungsi khusus
seterusnya menyelesai masalah yang berkaitan.

KATA KUNCI
Hubungan, Fungsi, Domain, Julat, Fungsi Songsang.







Latihan Formatif 2.6
Unit2FungsiI|39

1. Tentukan domain dan julat bagi fungsi berikut :
a) ( ) ( ) =
2
3 , g x x x
b) ( )
[ ]
( ]
2 3, 1,0
5, 0,1
x x
f x
x
+

2. Lakarkan graf fungsi dan nyatakan domain dan julat;
a) ( ) 4 k x =
b) ( ) 6 3 h x x = +
c) ( )
2
2 f x x =
d)
1
3
y
x
=
+

3. Lakarkan graf fungsi berikut dan tentukan domain dan julat;
a) ( )

=

<

1 , 0
, 0
x x
f x
x x

b) ( )
2
0, 1 0
1, 0
0 1 4 ,
x
f x x
x x
< <

= =

< <

c) ( )
3, 5
2, 5 5
3, 5
x x
f x x
x x
+ >

= <

Latihan Sumatif

KalkulusAsas|40

4. Di beri ( )
2
2 4 5 f x x x = + + dan ( )
2
3 6 7 g x x x = .
a) Tukarkan fungsi dalam bentuk ( )
2
a x h k + .
b) Nyatakan domain dan julat fungsi.
c) Nyatakan titik maksimum atau titik minimum bagi setiapnya.

5. Domain suatu fungsi h ialah dengan h ditakrifkan oleh
2
: 2 h x x +
.

a) Apakah imej bagi 6, 1,0,2 ?
b) Apakah unsur dalam domain dengan imej 18?
c) Apakah julat bagi fungsi h?

6. Lakarkan graf bagi fungsi ( ) 3 f x x = bagi < < 5 5 x . Nyatakan julat bagi f.
Seterusnya cari domain bagi x yang sepadan dengan julat bagi ( ) 1 7 f x .

7. Tentukan samaada fungsi-fungsi di bawah adalah genap, ganjil atau tidak kedua-duanya;
a)
2
( ) f x x =
b)
3
( ) f x x =
c) ( ) f x x =
d) ( ) 1 f x x = +
e)
5
2
( )
1
x x
f x
x

=
+

f) ( ) 2 f x =


Unit2FungsiI|41

8. Cari
1
f

bagi fungsi-fungsi berikut;
a) ( ) 3 5 f x x =
b)
3
( ) f x x =
c)
( )
x
f x e = , 0 x

d) ( ) 2 f x x = + ,
[ ] 2,7 x
Tentukan domain dan julat
1
f

.
9. Takrifkan fungsi songsang untuk setiap fungsi yang berikut;
a) :
2
x
f x
x

+
,
{ } / 2 x
b)
1
:
1
x
f x
x

+
,
{ } / 1 x
c)
2 3
:
1
x
f x
x
+

,
{ } / 1 x .

10. Takrifkan fungsi songsangan untuk setiap fungsi yang berikut;
a) ( ) 3 2 f x x , x
b)
2
( ) 2 f x x + , x , 0 x
c)
4
( ) f x
x
, x , 0 x
d)
2
( ) 1 f x x , x , 1 x
e)
2
( ) ( 1) 5 f x x + + , x , 0 x .

11. Dua fungsi f dan g ditakrifkan oleh
3
:
x
f x
x
+
, 0 x dan : 2 g x x . Cari;
a)
1
g

b)

g f
KalkulusAsas|42

12. Katakan : f
+
adalah suatu fungsi yang ditakrifkan oleh
1
( ) f x
x

= . Carikan
1
f


dan lakarkan grafnya.
13. Diberi :
a
f x
b x

adalah sedemikian hingga ( 2) 5 f = dan

1
( 2) 4 f

= . Carikan nilai
a dan b. seterusnya nilaikan
1
(4) f

.

RUJUKAN
Hestenes, M. D. & Hill, R. O. (1986). Algebra and trigonometry. New Jersey: Prentice-Hill, Inc..
Larson, R. & Hostetler, R. P. (2004). Algebra and Trigonometry (6
th
. Ed.). Boston, MA: Houghton
Mifflin.
Swokowski, E. W. & Cole, J. A. (2003). Algebra and trigonometry with analytic geometry (I0
th
. Ed.).
Brooks Cole: Pacific Grove.


Unit2FungsiI|43

JAWAPAN LATIHAN FORMATIF

Latihan Formatif 2.1
1. a) 1-Banyak b) Banyak-banyak c) 1-Banyak d) 1-1
Latihan Formatif 2.2
1. a) bukan b) ya c) ya
2. a) bukan b) ya c) ya d) ya
3. a) - 48
b) ( )
3
25 f x x x = +
c) 0,5,-5
Latihan Formatif 2.3
1.
a) [ ) : , : 0,
f f
D J b) [ ) [ ) : 3, , : 0,
k k
D J
.
c) { } { } : / 1 , : / 3
h h
D J d) : , :
f f
D J
Latihan Formatif 2.4
1. a) genap b) tidak kedua-duanya c) ganjil
Latihan Formatif 2.5
1. a) bukan b) bukan c) 1-1 d) 1-1
Latihan Formatif 2.6
1.
a) ( ) 2, 2 f x x x

KalkulusAsas|44

b)
4
( ) f x
x
,
{ } / 0 x
c) ( ) 3 1 f x y , 3 x

JAWAPAN LATIHAN SUMATIF

1. a) : , :
g g
D J b)
[ ] [ ] { } : 1,1 , : 1,3 5
f f
D J
2. a) b)

-10 -5 5
x
2
4
6
8
10
y

{ } : , : 4
k k
D J
-10 -5 5 10
x
-10
-5
5
10
y

: , :
h h
D J
c) d)

-10 -5 5
x
-10
-5
5
y

( ] : , : ,2
f f
D J
-6 -4 -2 2 4 6
x
-6
-4
-2
2
4
6
y

{ } { } : / 3 , : / 0
y y
D J



Unit2FungsiI|45

3. a) b)

-6 -4 -2 2 4 6
x
-6
-4
-2
2
4
6
y

( ] : , : ,1
f f
D J
-4 -2 2 4
x
-4
-2
2
4
y

( ) [ ) : 1,1 , : 0,4
f f
D J

c)

-6 -4 -2 2 4 6
x
-6
-4
-2
2
4
6
y



( ] : , : , 2
f f
D J
4.
a) ( ) ( )
2
2 1 3 f x x = + + , ( ) ( )
2
3 1 4 g x x = +
b) [ ) : , : 3,
f f
D J , ( ] : , : , 4
g g
D J
c) ( ) 1,3 Min, ( ) 1, 4 Min
5. a) 38,3,2,6
b) 4,4
c) [ ) : , : 2,
h h
D J
KalkulusAsas|46

6.
-10 -5 5
x
2
4
6
8
10
y

[ ) : 0,8
f
J ,
[ ] : 4,1
f
D , atau
[ ] : 4,10
f
D
7.

a) even
b) odd
c) even
d) neither
e) odd f) even

8. a)
1
5
( )
3
x
f x

+
=
1
f
f
D J

= = ,
1
f
f
J D

= =
b)
1 3
( ) f x x

= 1
f
f
D J

= = ,
1
f
f
J D

= =
c)
1
( ) ln f x x

= [ ) 1
0,
f
f
D J

= = ,
[ ) 1
1,
f
f
J D

= =
d)
1 2
( ) 2 f x x

= [ 2,7]
f
D = , [0,3]
f
J =
9.
a)
1
2
:
1
x
f x
x

, x , 1 x
b)
1
1
:
1
x
f x
x

, x , 1 x
c)
1
3
:
2
x
f x
x

, x , 2 x

10.
a)
1
1
( ) ( 2)
3
f x x

= + , x R
b)
1
( ) 2 f x x

= , x R , 2 x >

Unit2FungsiI|47

c)
1
4
( ) f x
x

= , x , 0 x
d)
1
: 2 f x x

= , 1 x
e)
1
( ) 1 5 f x x

= + , 6 x

11.
a)
3
1 x
, 1 x b)
2
x
, x
12.

1
1
( ) f x
x

= , 0 x < , 0 y >

-3 -2 -1 1 2 3
-3
-2
-1
1
2
3
y=-
1
x


13. 20, 6; 1 a b = =