Dijagnosticka Ispitivanja Visokonaponske Opreme U Prenosnoj Mrezi Republike Srpske - Dejan Dukic

Dijagnostika ispitivanja visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske
Master rad 1

Uvod

Stanje visokonaponske opreme u znatnoj mjeri utie na pouzdanost rada elektroenergetskog
sistema (EES). Karakteristike visokonaponske opreme za vrijeme eksploatacije se nepovratno
mijenjaju usljed veeg broja faktora. Iz tog razloga neophodno je sprovoditi redovni monitoring i
preventivno odravanje opreme tokom cijelog njenog ivotnog ciklusa.
Tradicionalan nain monitoringa visokonaponske opreme baziran je na periodinom
pregledu, redovnom odravanju, servisiranju i revizijama u unaprijed definisanim, fiksnim
intervalima vremena. Ovaj nain monitoringa visokonaponske opreme ustupa mjesto savremenom
nainu iz sljedeih razloga:

1. Umjesto u fiksnim vremenskim razmacima, odravanje se sprovodi na osnovu procjene
stanja visokonaponske opreme;
2. Revizija visokonaponske opreme se radi samo kada je ispunjen jedan od postavljenih
kriterijuma;
3. Manuelno praenje stanja uslovljava velike trokove, posebno za udaljene
transformatorske stanice bez posade.

Za procjenu stanja visokonaponske opreme neophodno je sprovoditi dijagnostika
ispitivanja. Definicija dijagnostikih ispitivanja za prekidae, kao najvanije elemente zatite EES-a
i visokonaponskih aparata koji tite mreu u sluaju kvara, data je u internacionalnom standardu
IEC 60694. Prema ovom standardu, dijagnostika ispitivanja predstavljaju ispitivanja
karakteristinih parametara prekidaa u cilju potvrivanja njihovih funkcija. Izvode se mjerenjem
jednog ili vie parametara, a rezultati ovih ispitivanja mogu uticati na odluku o remontu.
Dijagnostika ispitivanja se sprovode i na ostalim elementima visokonaponske opreme kao
to su: rastavljai, strujni i naponski transformatori, elementi energetskih transformatora, odvodnici
prenapona itd.
U ovom radu dat je prikaz postupaka za dijagnostika ispitivanja visokonaponske opreme u
prenosnoj mrei Republike Srpske. Posebna panja je usmjerena na izbor parametara za monitoring,
to je od sutinskog znaaja za pravovremenu procjenu stanja visokonaponske opreme. Saglasno
odgovarajuoj regulativi prikazani su elektrini i hemijski metodi za dijagnostika ispitivanja
visokonaponske opreme koji se sprovode u prenosnoj mrei Republike Srpske.

Rad je podijeljen na tri oblasti:

1. Sagledavanje konstrukcionih karakteristika i principa rada visokonaponske opreme u
prenosnoj mrei Republike Srpske;
2. Kriterijumi za izbor parametara za monitoring i dijagnostiku visokonaponske opreme u
prenosnoj mrei Republike Srpske;
3. Prikaz postupaka za dijagnostika ispitivanja visokonaponske opreme u prenosnoj mrei
Republike Srpske.

Monitoring visokonaponskih postrojenja u prenosnoj mrei Republike Srpske predstavlja
kombinaciju izmeu dva prethodno navedena pristupa, tradicionalnog i modernog.
Moderni, on-line monitoring vri se uglavnom kod transformatora, jer su transformatori najskuplji
elementi elektroenergetskih sistema i samim tim im je, pored prekidaa, potrebno ukazati i najveu
panju pri monitoringu. Starosni opseg transformatora koji su u upotrebi u Republici Srpskoj je vrlo
irok, od transformatora koji su puteni u rad tokom 50-ih godina 20. vijeka (postoje i
transformatori za koje se pretpostavlja da su jo stariji, ali se ne moe tano utvrditi njihova starost
usljed nedostatka podataka), pa sve do najnovih transformatora, putenih u rad prije svega nekoliko
Master rad 2
godina. U svakoj transformatorskoj stanici nalaze se deurni tehniari koji na dnevnom, sedminom
i mjesenom nivou javljaju uklopno stanje transformatora. Osim toga, praenje stanja u pojedinim
transformatorskim stanicama je omogueno putem SCADA-e, gdje se u sluaju eventualnog kvara
podaci o tome alju u dispeerski centar. Prati se temperatura transformatora, te uklopno i isklopno
stanje transformatora. U sluaju kvara, alju se timovi inenjera i tehniara na teren da interveniu i
izvre neophodne popravke. Pored toga, redovne preglede u unaprijed zadatim periodima vre
timovi za to zaduenih inenjera. Monitoring i dijagnostika ostalih visokonaponskih elemenata se
sprovode po unaprijed zadatim periodima (najee jednom mjeseno ili jednom godinje), to
predstavlja tradicionalni nain monitoringa.
Za analizu izolacinog ulja transformatora koristi se gasno-hromatografska analiza, koja ukazuje na
temperaturu koja se razvijala u ulju tokom vremena rada transformatora, kao i fiziko-hemijska
analiza, koja ukazuje na kvalitet ulja.
Za detekciju pomjeranja transformatorskih namotaja u Republici Srpskoj ne postoje odgovarajui
instrumenti. Smatra se da ovu analizu nije potrebno sprovoditi ako su svi ostali parametri
transformatora koji se prate nazadovoljavajuem nivou.
Kod elemenata i postrojenja izolovanih SF6 gasom prati se kvalitet gasa, koliina vlage u gasu
(propusti, tolerancija). U sluaju da koliina vlage nije u zadatim granicama, gas se mijenja ili sui,
preiava (postoji odgovarajui ureaj za preiavanje SF6 gasa od raznih primjesa).
Kod prekidaa se prati stanje prekidaa, brzina uklopa, brzina isklopa, sinhronizam.
Za katodne odvodnike mogue je dobiti neke podatke u realnom vremenu (npr. broj prorada), iako
praenje ovih elemenata nije on-line, tj. konstantno.
Veliki broj podataka o stanju opreme dobija se preko reagovanja razliitih relejnih zatita (otkazi
prekidaa, nesklad polova, opadanje nivoa ulja...)
Koristi se i mogunost daljinskog pristupanja staninom raunaru i daljinskog oitavanja.
Nedostatak u dijagnostici visokonaponskih postrojenja je nenabavljanje najnovijih i
najsavremenijih ureaja, koji bi olakali dijagnostiku, zbog visoke cijene. Pored toga, nakon
izvijesnog vremena, nekada savremeni i skupi ureaj prestaje da se proizvodi a na trite dolaze
novi, unaprijeeni, pa u sluaju eventualnog kvara za stariji ureaj nema ni dostupnih rezervnih
dijelova i popravka je vrlo skupa. Zato se obino vrlo obazrivo vri kupovina novih i savremenih
ureaja, a ispitivanja se u velikoj mjeri rade konvencionalnim metodama.

Neki od najee upotrebljavanih instrumenata za dijagnostiku:

- ureaj za mjerenje padova napona,
- ureaj za suenje ulja,
- ureaj za preiavanje ulja,
- ureaj za ispitivanje dielektrine vrstoe ulja.
- ureaj za ispitivanje vakuuma (u vakuumskim elijama, komorama),
- ureaji za mjerenje faktora dielektrinih gubitaka i kapacitivnosti izolacije,
- ureaji za ispitivanje elektrine otpornosti izolacije.

U irokoj upotrebi su infracrvene kamere za termografiju, tj. nadgledanje pojavljivanja tzv. toplih
mjesta ija temperatura poraste iznad dozvoljene granice u postrojenjima. Infracrvene kamere se
koriste dok su elementi pod optereenjem i termovizija pripada mjerenjima koja su bez kontakta sa
opremom i koja ne oteuju ispitivanu opremu. U cilju unapreenja kvaliteta dijagnostike,
eksperimenitie se sa mnogim ureajima koji se uzimaju na probni period (6 mjeseci godinu
dana), kao to je npr. Calisto, instrument koji analizira koncentraciju CO i vodonika u izolacionom
ulju, proizvod firme Morgan - Schafer. Koristi se za online monitoring i bio je na raspolaganju 6
mjeseci u banjalukom Elektroprenosu, pri Slubi za specijalna mjerenja.
Jedan od prisutnih savremenih dijagnostikih ureaja koji je u upotrebi je MYRCOS - prenosni
ureaj koji se nalazi u koferu (proizvoa je takoe firma Morgan - Schafer), koji analizira sedam
razliitih gasova rastvorenih u izolacionom ulju, te na osnovu Dualovog trougla procjenjuje
Master rad 3
koncentraciju svakog od tih gasova u ulju na osnovu odnosa stanja gasova u datom uzorku ulja, kao
i drugi instrumenti. Neki od tih ureaja, nain njihovog funkcionisanja i njihove karakteristike su
opisani u radu.
Najsavremenije mjerne ureaje imaju slube za obraunsko i relejno mjerenje.

Pregled i dijagnostika visokonaponske opreme podijeljeni su na tri nivoa, koji se meusobno
razlikuju po vanosti:

1. Pregled u pojedinanim stanicama (na dnevnom, sedminom i mjesenom nivou)
Mjerenja za jednu transformatorsku stanicu traju od 4 do 6 sati, u zavisnosti od obima
zadatka, ovo mjerenje obino rade timovi od dva do tri inenjera.
2. Revizija, blai oblik od remonta, (uglavnom na godinjem nivou)
3. Remont je veliki godinji zahvat i njime su obuhvaeni pregledi svih dalekovodnih polja i
sve elije i stanice, nekad se obavlja i jednom u 2 ili 4 godine, ali 95% remonta se radi jednom
godinje.

Jo jedan od problema kod dijagnostikovanja stanja visokonaponske opreme je i nedostatak
kupljenih standarda, tj. esto nema dostupnih IEC standarda, ne postoje zadate granice ispravnosti
na opremi, prije svega na transformatorima, postoje samo uputstva kako se vre mjerenja
dijagnostikim instrumentima na pomenutoj opremi, koja daje proizvoa. Pri izboru parametara i
kriterijuma za dijagnostiku se zbog toga inenjeri koriste starim preporukama iz SFRJ, nekim IEC
preporukama, kao i vlastitim iskustvom u dijagnostici. U JUS standardima su bili zadati i svi
detaljni parametri i uputstva za ispitivanja, pa se i danas koriste JUS standardi za mnoga mjerenja.
Zvanino propisani vlastiti standardi za ispitivanje stanja opreme u Republici Srpskoj i Bosni i
Hercegovini ne postoje.

Za monitoring i dijagnostiku visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske
zaduene su odgovarajue slube u Elektroprenosu RS. Najea podjela na slube u
Elektroprenosu Republike Srpske koje vre dijagnostiku visokonaponske opreme (nazivi pojedinih
slubi i raspodjela radnih zadataka mogu djelimino da variraju od grada do grada):

1. Sluba za specijalna mjerenja, koja je zaduena za ispitivanje energetskih i mjernih
transformatora, mjerenje uzemljenja, napona dodira i koraka, ispitivanje gromobrana,
visokonaponskih elektrinih instalacija, kontrolu galvanske povezanosti metalnih masa sa
uzemljivaima, termovizijska ispitivanja.
2. Sluba za RP (rastavljai i prekidai), zadueni su za odravanjem prekidaa i rastavljaa.
3. Sluba za mjernu i relejnu tehniku i pomona napajanja, zadueni su za nadgledanje vlastite
potronje transformatorskih stanica
4. Sluba za dalekovode, zadueni su za odravanje dalekovoda.

Postoje i druge, uglavnom pomone slube, kao to su telekomunikacione slube (komunikacija
izmeu transformatorskih stanica i dispeerskih centara), slube za oitavanje potronje, itd.

Na stranici br. 5. prikazana je situaciona karta visokonaponskog elektroenergetskog
prenosnog sistema BiH i RS, na kojoj se vidi da je cijeli sistem podijeljen na etiri glavna
operativna podruja: operativno podruje Banjaluka, operativno podruje Tuzla, operativno
podruje Sarajevo i operativno podruje Mostar.
Prikazane su hidro i termoelektrane, 400 kV-ni dalekovodi, zatim 220 kV-ni i 110 kV-ni
dalekovodi, 110 kV-ni kablovi, kao i dalekovodi za ova tri naponska nivoa koji su van pogona.
Krugovima u crvenoj, zelenoj, utoj i plavoj boji oznaene su transformatorske stanice, a date su i
granice operativnih podruja i granice terenskih jedinica. Osim toga, vide se i neka vana vorita
ka susjednim dravama.
Master rad 4
Sa karte se vidi da u zapadnom dijelu Republike Srpske, u operativnm podruju Banjaluka
najvie transformatorskih stanica imaju Banjaluka (6 stanica) i Prijedor (5 stanica), dok po jednu
imaju Laktai, Nova Topola, Srbac, Prnjavor, Gradika, Ukrina, Kotor Varo, Mrkonji Grad,
Dubica, Novi Grad, Petrovac i Krupa. Ostale stanice iz operativnog podruja Banjaluka nalaze se u
Federaciji BiH.
U sjeveroistonom dijelu Republike Srpske, najvie transformatorskih stanica imaju Doboj i
Bijeljina (po 3 stanice), Brko (2 stanice), a po jednu stanicu imaju Srpski Brod, Stanari, Derventa,
Tesli, Modria, Odak, amac,Oraje, Lopare, Glinica, Zvornik, Vlasenica i Srebrenica; ove
stanice pripadaju operativnom podruju Tuzla.
U istonom dijelu Republike Srpske, pod operativnim podrujem Sarajevo, nalaze se
transformatorske stanice u Sokocu, Rogatici, Palama, Trnovu, Viegradu i Srbinju.

Pod operativnim podrujem Mostar, na jugu Republike Srpske, nalaze se transformatorske
stanice u Trebinju (2 stanice), Bilei, Nevesinju i Velianima.
Iz meusobne povezanosti pojedinih transformatorskih stanica dalekovodima moe se
vidjeti o kojim se naponskim nivoima radi kod transformatora u pojedinoj stanici, tako npr. u TS
Banjaluka 6. dolazi 400 kV-ni dalekovod iz Tuzlanske elektrane, pa se tu napon sniava na 110 kV
(400/110, 2x300 MVA) i odatle 110 kV-ni dalekovodi idu dalje, prema ostalim banjalukim
stanicama i okolnim gradovima.

Na stranici br. 6. nalazi se jednopolna ema elektroenergetskog sistema Bosne i Hercegovine
i Republike Srpske, gdje su pored dalekovodnih konekcija transformatorskih stanica date i snage
transformatora u najveim i najznaajnijim stanicama. Iz jednopolne eme moemo vidjeti da TS
Banjaluka 6. ima dva transformatora snage 300 MVA, TS Prijedor 2. ima dva transformatora
2x150 MVA (220/110), TS Viegrad 1x300 MVA (400/110) i 1x400 MVA (400/220),
itd.Takoe, najvii naponski nivo elektroenergetske opreme iznosi 400 kV.

Master rad 5

Master rad 6

Master rad 7
1. Konstrukcione karakteristike i principi rada visokonaponske
opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske

1.1. Energetski transformatori

1.1.1. Transformatori 110/35/10 KV osnovne karakteristike

Energetski transformatori 110/35/10 kV treba da budu izraeni kao uljne, trofazne,
tronamotajne jedinice, sa odvojenim namotajima, za spoljnu montau i trajan pogon sa sva tri
namotaja. Nazivne snage u trajnom pogonu se standardizuju u tri stepena (vrijednosti date za
namotaj vieg, srednjeg i nieg napona): 20/20/6,67 MVA; 31,5/31,5/10,5 MVA; 63/63/21 MVA.
Nazivna uestanost transformatora je 50 Hz.
Odnos transformacije ovih transformatora treba da bude 11010x1,5%/36,75/10,5 kV. Pri tome,
namotaji transformatora moraju biti tako dimenzionisani da u svim poloajima regulacionog
prekidaa, od najvieg do najnieg bude obezbjeena nazivna snaga transformatora.
Regulacija napona (promjena odvojaka) se obavlja pod optereenjem, u zvjezditu namotaja vieg
napona.
Sprega namotaja je Y, Yo, D5, sa izvedenim zvjezditima na strani napona 110 i 35 kV i izvedenim
krajevima namotaja nieg napona 10 kV na 4 izolatora (radi omoguavanja otvaranja namotaja
nieg napona spregnutog u trougao).
Namotaj nieg napona (tercijer) treba predvidjeti za prikljuenje trajnog optereenja trofaznih
potroaa do prethodno specificirane snage, kao i za kompenzaciju nultih komponenti
neuravnoteenih struja, koje ne prelaze vrijednosti struja kratkog spoja definisanih u zavisnosti od
snage i nazivne struje namotaja.
Hlaenje transformatora moe biti sa prirodnom cirkulacijom ulja i prirodnom cirkulacijom
vazduha (tip ONAN), sa prirodnom cirkulacijom ulja i prinudnom cirkulacijom vazduha (tip
ONAF) ili sa prinudnom cirkulacijom ulja i prinudnom cirkulacijom vazduha (tip OFAF), u
zavisnosti od specifinih zahtjeva za pojedina mjesta primjene.

Spoljni temperaturni uslovi za rad transformatora su:
- najvia temperatura okolnog vazduha: +40
o
C,
- srednja dnevna temperatura: +30
o
C,
- srednja godinja temperatura: +20
o
C.

Dozvoljene maksimalne nadtemperature i temperature pri prethodno definisanim temperaturama
vazduha za izolaciju klase A i trajan pogon iznose:
- srednja nadtemperatura namotaja u odnosu na najviu temperaturu okoline (+40
o
C) mjerena
metodom porasta otpora, moe maksimalno dostii 65
o
C (ukupna temperatura 40+65=105
o
C),
- nadtemperatura ulja u gornjem sloju, mjerena termometrom na poklopcu, moe maksimalno
dostii 60
o
C (ukupna temperatura 40+60=100
o
C),
- temperatura najtoplije take namotaja: najvie 118
o
C.

Izolaciju namotaja treba predvidjeti za sljedee najvie pogonske napone u mrei:
- za namotaj vieg napona (nazivni napon 110 kV) - 123 kV,
- za namotaj srednjeg napona (nazivni napon 35 kV) - 38 kV,
- za namotaj nieg napona (nazivni napon 10 kV) - 12 kV.

Naponi kratkog spoja, pri srednjem poloaju regulacionog prekidaa, treba da budu sljedei:

Master rad 8
S
n
= 20 MVA 31,5 MVA 63 MVA
e
vs
= 11% 11% 11%
e
vn
= 11% 11% 11%
e
sn
= 6-7% 6-7% 7-8%

Sve vrijednosti se odnose na nazivnu snagu namotaja manje nazivne snage i referentnu temperaturu
od +75
o
C. Tolerancije u pogledu napona kratkog spoja treba da budu u skladu sa preporukama IEC
76/67, paragraf 34 (tj. 10% od napred propisanih vrijednosti).
Ostali karakteristini parametri transformatora (parametri magnetnog kola i namotaja, struja
praznog hoda, gubici praznog hoda, gubici zbog optereenja, gubici u pomonim ureajima itd.) se
obino ostavljaju na izbor korisniku, za svaki konkretan sluaj.
Transformatori moraju biti dimenzionisani i konstruisani tako da njihovi namotaji izdravaju
dinamika i termika naprezanja pri kratkom spoju propisana preporukom IEC 76/67, l. 24-29.
Transformatori trebaju biti sposobni za odreenu preopteretivost, nakon trajnog pogona pri
temperaturi okoline od +40
o
. Konstruktor treba dati ove podatke, kako bi se oni poznavali u pogonu
i to za prethodno optereenje transformatora od 100%, 75% i 50% od nazivnog optereenja.
Potrebno je razlikovati normalnu - planiranu preoptereenost jednom dnevno sa srednjom
graninom nadtemperaturom namotaja od 75
o
C, koju treba za gornje uslove dati ako je njeno
dozvoljeno trajanje 15 min., 30 min., i 24 asa i iznenadno - prolazno preoptereenje, usljed
poremeaja u mrei, sa srednjom graninom nadtemperaturom namotaja od +85
o
C, koju treba dati
za trajanje od 15 min. i 30 min.

1.1.2. Transformatori 110/10 KV osnovne karakteristike

Energetski transformatori 110/10 kV treba da budu izraeni kao uljne, trofazne,
dvonamotajne jedinice, sa odvojenim namotajima, za spoljnu montau i trajan pogon. Nazivne
snage u trajnom pogonu se standardizuju u tri stepena: 20 MVA, 31,5 MVA i 40 MVA.
Nazivna uestanost je 50 Hz.
Odnos transformacije ovih transformatora treba da bude 11010x1,5%/10,5 kV. Pri tome namotaji
transformatora moraju biti tako dimenzionisani da se u svim poloajima regulacionog prekidaa, od
najvieg do najnieg, obezbijedi nazivna snaga transformatora. U pogledu regulacije napona, vai
sve to je reeno za transformatore 110/35/10 kV. Sprega namotaja je Y, d5 sa izvedenim
zvjezditem na strani napona 110 kV.
U pogledu hlaenja transformatora, spoljnih temperaturnih uslova, dozvoljenih maksimalnih
nadtemperatura, ostalih karakteristinih parametara, vrstoe pri kratkom spoju i zahtjeva u pogledu
preopteretivosti, vai sve to je reeno za transformatore 110/35/10 kV.
Izolaciju namotaja predvidjeti za sljedee najvie napone u mrei:
- za namotaj vieg napona (nazivni napon 110 kV) - 123 kV
- za namotaj nieg napona (nazivni napon 10 kV) - 12 kV

Zvjezdite namotaja vieg napona treba predvidjeti za puni stepen izolacije, sa podjednakom
izolacijom itavog namotaja.
Naponi kratkog spoja, pri srednjem poloaju regulacionog prekidaa, treba da budu sljedei:

S
n
= 20 MVA 31,5 MVA 40 MVA
e = 11% 11% 11%

Sve vrijednosti se odnose na nazivnu snagu namotaja i referentnu temperaturu od +75
o
C.
Tolerancije u pogledu napona kratkog spoja treba da budu u skladu sa preporukom IEC 76/67,
paragraf 34 (tj. 10% od naprijed propisanih vrijednosti).
Master rad 9
1.1.3. Pomoni pribor

Provodni izolatori
Svi provodni izolatori treba da su dimenzionisani i konstruisani tako da mogu izdrati naprezanja
koja proistiu iz njihovih teina i elektrodinamikih sila koje djeluju na provodnike kroz izolatore,
pri kratkom spoju na prikljunim krajevima transformatora. Ispitna sila na savijanje je najmanje 200
kg. Izolatori treba da su lako zamjenljivi, bez potrebe skidanja ili dizanja poklopca transformatora.
Takoe, treba da budu snabdjeveni sa mjernim prikljukom za mjerenje ugla gubitaka.

Prikljuak tercijera (namotaj nieg napona) kod transformatora 110/35/10 kV treba predvidjeti sa
zatitnim poklopcem, koji ima metalne pregrade izmeu izolatora. Ovaj poklopac se stavlja u
sluajevima kada nema potroaa na strani nieg napona.

Transformatorski sud treba da je prigodne konstrukcije, na tokovima koji dozvoljavaju kretanje
transformatora u dva pravca, ojaanim mestima za hidrauli-ne dizalice i kukama za podizanje
suda. Razmak tokova u transverzalnom pravcu treba da bude 2400 mm, a u longitudinalnom
pravcu 1435 mm (ovi razmaci se podrazumijevaju od unutranjih ivica transportnih ina,
eljeznikog tipa). Transformatorski sud ne smije proputati ulje i treba da bude ispitan na vakuum
98%.

Poklopac transformatora treba da je takav da omogui lako oticanje vode ka spoljnim stranama i
da olaka i usmjeri sakupljeni gas ka Buholc releju bez naginjanja suda transformatora. Poklopac
mora biti dobro zaptiven sa transformatorskim sudom i mora imati potreban broj depova za
mjerenje temperature ulja, a u skladu sa konstrukcijom transformatora.

Ureaji za hlaenje treba da su smjeteni na transformatoru. Zavisno od optereenja ili
temperature ulja oni se automatski stavljaju u rad.

Konzervator ulja treba da je smjeten na transformatoru bono sa lijeve strane posmatrano sa
strane visokonaponskog prikljuka. On mora imati pregradu za podjelu ulja, ili filter za
transformator i teretni mjenja i pokaziva nivoa ulja.

Pomoni motori koji pokreu pumpe i ventilatore za hlaenje, treba da budu predvieni za
ispravan rad i pri varijacijama napona 10% od njihovih nazivnih napona (380/220 V).

Pomona strujna kola se zavravaju u komandnom ormaru. Pomona kola naizmjenine struje
3x380/220 V za napajanje motora regulatora, pumpi i ventilatora, treba da su potpuno odvojena od
pomonih kola jednosmjerne struje (220 ili 110 V) za napajanje Buholc releja, termostata i ostalih
zatitnih ureaja transformatora.

Komandni ormar treba da je izolovan od suda transformatora i uzemljen. Prikljunice za
naizmjeninu i jednosmjernu struju treba da su razdvojene. U komandnom ormaru predvidjeti
grijae, koji se ukljuuju automatski pri niskim temperaturama, ije vrijednosti daje proizvoa.

Pribor i alat za transformator treba da obuhvati sve neophodne ureaje za njegov rad, zavisno od
specifinosti konstrukcija i zahtjeva proizvoaa i korisnika. Specifikacija pribora izvrie se za
svaki konkretan sluaj.

Tehnika dokumentacija o transformatoru mora biti uvijek kompletna tako da je mogua njegova
popravka u domaim radionicama.

Master rad 10
1.1.4. Energetski transformator snage 2.5 63 MVA
(naponski nivo do 170 kV)

1.1.4.1. Osnovni tehniki podaci

Konar - D&ST proizvodi trofazne uljne transformatore za prenos snage do 63 MVA i za
maksimalan napon do 170 kV. Regulacija napona se sprovodi prevezivanjem namotaja pomou
mjenjaa broja namotaja, u stanju bez naponskog optereenja, ili optereenog mjenjaa broja
namotaja pod naponskim optereenjem. Transformatori su predvieni za vanjski rad, pod razliitim
klimatskim uslovima. Proizvode se i testiraju u skladu sa IEC standardom 60076. Transformatori
mogu biti optereeni iznad naznaene snage po IEC standardu 60354.

1.1.4.1.1. Jezgro

Jezgro ine hladno valjani zrnasto orijentisani magnetni elini listii sa malim specifinim
gubicima. Listii su meusobno izolovani tankim slojevima neorganske izolacije, otporne na
transformatorsko ulje i visoke temperature. Stubovi jezgra veih transformatorskih jedinica su
tvorniki stegnuti i bandairani trakama. Gornji i donji jaram su stegnuti ploama, zavrtnjima i
trakama, cijeli ovaj sistem je otporan na sile kratkih spojeva.

1.1.4.1.2. Namotaji

Namotaji su konstruisani tako da ispunjavaju zahtjeve u vezi sa mehanikom otpornosti na sile
kratkih spojeva, dozvoljen porast temperature i testne napone. Cilindrinog su oblika, napravljeni
od provodnika visoke provodnosti, izolovani papirom ili emajlom. U zavisnosti od struje i napona,
koriste se razliiti tipovi motanja namotaja, kao to su spiralno namotajajavanje, namotajajavanje u
slojevima, itd.
Regulacija broja namotaja

Regulatori broja namotaja su izvedeni na visokonaponskom namotaju. Regulacija broja namotaja
moe da se izvede pod optereenjem ili bez optereenja transformatora, u beznaponskom stanju.
U prvom sluaju, mjenja moe biti kontrolisan runo ili pomou motoria, a smjeten je u
transformatorskom kotlu ili spolja, te njime moe da se upravlja daljinski ili lokalno.
U sluaju promjene broja namotaja dok je transformator bez optereenja, ruka za promjenu broja
namotaja moe biti smjetena na kotlu transformatora.

1.1.4.1.3. Izolacija

Osnovni izolacioni materijali su presovani karton i transformatorsko ulje. Izolacija izmeu namotaja
sastoji se od ulja i cilindrino oblikovanih pregrada od presovanog kartona. Izolacioni elementi su
postavljeni na ekvipotencijalne povrine tako da osiguraju pravilnu cirkulaciju ulja i neophodan
minimalan razmak izmeu provodnih dijelova. Mineralno ulje je u skladu sa standardom IEC
60296.
1.1.4.1.4. Mogunost podnoenja kratkog spoja

Transformatori su osmiljeni i proizvedeni na takav nain da izdre sile kratkih spojeva koje mogu
da deformiu jezgro i namotaje, tako to su zavojci u namotajima to simetrinije motani,
konstrukcijom robusnog sistema stege za jezgro i namotaje, namotaji su poduprti vrstim
podupiraima, mehanikom stabilizacijom namotaja namotajajanih na stubove jezgra, pritisnutih
odgovarajuom snagom i fiksiranih ploama koje steu jaram. Podnoenje kratkih spojeva se
pokazuje testiranjem po meunarodnom standardu IEC 60076 ili dravnom standardu (DIN, BS i
sl.).
Master rad 11
1.1.4.1.5. um

Nivo uma se mjeri prema standardu IEC 60076.

1.1.4.1.6. Kotao

Kotao je napravljen od elinih listova i u mogunosti je da podnese vakuum bez stvaranja
permanentnih deformacija. Po kotlu su poduno i po bokovima postavljene cjevi za hlaenje
ovalnog oblika ili ravni hladnjaci. Hladnjaci su zavareni na kotao ili mogu da se uklone, tj. pomini
su. Na dnu kotlaa nalaze se tokii koji koji mogu da se zarotiraju pod uglom od 90 bez skidanja,
tako da je mogue pomjerati transformator longitudinalno i transverzalno, ili ine koje
omoguavaju longitudinalno pomjeranje transformatora. Uljni konzervator je napravljen da podnosi
promjene ulja izmeu 25 i 100C. Ulje u konzervatoru je osigurano od uticaja vlage iz vazduha
pomou dehidratacionog usisnika, a nivo ulja u konzervatoru se provjerava magnetnim indikatrom
nivoa ulja.
1.1.4.1.7. Zatita od korozije

Poto transformatori rade u okruenju pod razliitim tekim uslovima, preduzet je niz radnji da bi se
obezbijedila odgovarajua zatita od korozije. Svi metalni dijelovi se pjeskiraju, a potom se zatite
sa dva primarna i dva zavrna sloja boje. Na taj nain se postie dobro prianjanje i neophodna
debljina zatitnog sloja boje.

Konstrukcija ovog transformatora je prikazana na slikama 1.1. i 1.2.

1. Indikator nivoa ulja
2. Uljni konzervator
3. Zatitni relej
4. Dehidratacioni usisnik
5. Pogon za promjenu broja
namotaja
6. Uzemljenje
7. ine
8. Buholcov relej
9. Mjenja broja namotaja pod
optereenjem
10. Termometarski dep
11. Ploica sa podacima
12. Niskonaponski izolatori
13. Visokonaponski izolatori
14. Kuke za podizanje
15. Izlazna kutija

Slika 1.1. Konstrukcija energetskog transformatora snage 2.5 63 MVA
(naponskog nivoa do 170 kV) (Konar D&ST)

Master rad 12

1. Ureaj za otputanje pritiska
2. Visokonaponski izolator
3. Visokonaponski izolator
4. Ruka za promjenu broja
namotaja bez optereenja
5. Uljni konzervator
6. Indikator nivoa ulja
7. Buholcov relej
8. Termostat
9. Izlazna kutija
10. Uzemljenje
11. Niskonaponski izolatori
12. Ploica sa podacima
13. Kuke za podizanje
14. Tokii
15. Dehidratacioni usisnik
16. Termometarski dep
17. Indikator temperature ulja

Slika 1.2. Konstrukcija energetskog transformatora snage 2.5 63 MVA
(naponskog nivoa do 170 kV) (Konar D&ST)

1.2. Mjerni transformatori

1.2.1. Mjerni transformatori mree napona 400 kV

1.2.1.1. Opti uslovi i stavovi za pogon mree

U skladu sa proraunima struja i snaga kratkog spoja, prihvaena je vrijednost struje I
keff
= 40 kA
kao nazivna kratkotrajna termika struja (I
th
/1s).
Ova vrijednost se uzima kao mjerodavna za provjeru dimanikih, termikih i ostalih relevantnih
parametara strujnih transformatora.
Prema sprovedenim proraunima u najveem broju sluajeva vremenska konstanta jednosmjerne
struje u izvodima dalekovoda 400 kV ne prelazi vrijednost od 40 ms. Izuzetno vremenska konstanta
struje u poljima generatora velikih turboagregata ima vrijednost izmeu 130 i 150 ms.
Za zatitu vodova i postrojenja koristi se tehnika jednopolnog automatskog ponovnog ukljuenja
prekidaa (APU) (sa beznaponskom pauzom od 1s), a tropolno iskljuenje je bez APU.
U izuzetnim sluajevima mogue je da e se koristiti i tehnika tropolnog brzog APU sa
beznaponskom pauzom od 0,4 s.
Za sabirnice 400 kV u veim transformatorskim stanicama, koristi se brza statika dvokriterijumska
diferencijalna zatita sabirnica.
U svim razvodnim postrojenjima 400 kV upotrebljavaju se relejne kuice za smjetaj zatitnih i
mernih ureaja. Ova injenica je uzeta u obzir prilikom dimenzionisanja nazivnih optereenja
mjernih transformatora.

Master rad 13
1.2.1.2. Strujni transformatori 400 kV

Upotrebljavaju se dva tipa strujnih transformatora:

Tip A Strujni transformator sa dva odnosa transformacije
Tip B Strujni transformator sa tri odnosa transformacije

Promjena odnosa transformacije postie se promjenom sprega na primarnoj strani.
Primarni namotaj ima dvije sekcije (tip A), odnosno 4 sekcije (tip B), ijim se spajanjem na red ili
paralelno dobijaju dva opsega primarne struje u odnosu 1:2 (tipA), odnsono tri opsega primarne
struje u odnosu 1:2:4 (tip B).
Strujni transformator ima etiri jezgra sa karakteristikama datim u tabeli 1.1.

Tabela 1.1.

Karakteristike Oznaka I
jezgro
II
jezgro
III
jezgro
IV
jezgro
Nazivna primarna struja I
pn
Tip A
Tip B
2x500 A
4x500 A
2x800 A
4x800 A
2x800 A
4x800 A
2x800 A
4x800 A
Nazivna sekundarna struja I
sn
1A 1A 1A 1A
Klasa tanosti kl. 0,2 0,5 5P20 5P20
Proireni mjerni opseg ext. 200% 120% - -
Nazivna trajna term. Struja I
th
200% I
n
120% I
n
120% I
n
120% I
n
Faktor sigurnosti F
s
10 10 - -
Nazivna snaga S
n
5 VA 15 VA 10 VA 10 VA
Namjena jezgra:
I jezgro - za prikljuak obraunskih brojila elektrine energije
II jezgro - za prikljuak mjernih ureaja
III jezgro za prikljuak osnovne zatite
IV jezgro za prikljuak rezervne zatite

U ve izgraenim postrojenjima 400 kV za zamjenu oteenog mjernog transformatora ili u novim
izgraenim poljima, iz razloga standardizacije unutar postojeeg postrojenja, mogua je primjena i
dosadanjeg tipa strujnog transformatora koji se razlikuje od prethodno navedenih tipova samo po
uveanoj nazivnoj snazi, tj.: I jezgro 15 VA, II jezgro 30 VA, III jezgro 30 VA i IV jezgro 30 VA.
Mogua je primjena i strujnih transformatora sa promjenom odnosa transformacije izborom
odgovarajueg otcijepa na sekundarnom namotaju. U ovom sluaju nazivna snaga i granini faktori
tanosti za zatitna jezgra, dati u tabeli 1.1., treba da se odnose na najnii odnos transformacije.
Ovaj zahtjev je nuan, jer pri sekundarnom prespajanju nazivna snaga jezgra tanosti 0,1 do 5
opada sa kvadratom smanjenja nazivne primarne struje, a granini faktor tanosti opada priblino
linearno sa smanjenjem primarne nazivne struje.
Ovaj zahtjev se relativno lako ispunjava sa inverznim strujnim transformatorima, kod kojih je izrada
snanijih jezgara laka.
Ipak se iz navedenih razloga preporuuju tipovi strujnih transformatora sa promjenom odnosa
transformacije prespajanjem sekcija primarnog namotaja.
Ukoliko bi otpornost po fazi sekundarnog namotaja strujnog transformatora za jezgra III i IV iz
tabele 1.1. bila vea od 4 oma, treba zahtijevati za ista veu snagu, npr. 15 VA.

Za odreivanje karakteristika ovih jezgara konstruktoru treba dati i dopunske podatke prikazane u
tabeli 1.2.

Master rad 14
Tabela 1.2.

Tip A Tip B
- Nazivna primarna struja (I
pn
) 1600 A 3200 A
- Nazivna sekundarna struja (I
sn
) 1 A 1 A
- Nazivna uestanost (f
n
) 50 Hz 50 Hz
- Nazivna efektivna vrijednost kratkotrajne (1 s) termike
struje (I
tn
)

40 kA

40 kA
Nazivna vrna vrijednost dinamike struje (I
dyn
= 2,5 x I
th
)
100 kA

100 kA
Odnos transformacije pri kojem se prilagoavaju traeni
uslovi

1600/a A
3200/a A
- Faktor nazivne simetrnine struje kr. Spoja (K
ssc
) 25 12,5
- Vremenska konstantna primarne struje (T
p
) 100 ms 100 ms
- Ciklus rada sa dva prolaska struje (ponovno ukljuenje)
t
al
= t
al

40 ms

40 ms
- Beznaponska pauza (t
fr
) 1000 ms 1000 ms
Nazivni aktivni teret (R
b
)
( pri ovome je raunato
R
s
= R
b
+ R
ct
= 6 + 4 = 10 oma, gdje je:
R
ct
= otpornost sekundarnog namotaja
R
b
= nazivni aktivni teret
R
s
= ukupna otpornost sekundarnog kola)
6 oma 6 oma

Za polja dalekovoda 400 kV faznim provodnicima u snopu 2 x 490/65 Ale, upotrebljava se strujni
transformator tipa A sa nazivnim odnosom transformacije podeenim na (1000) 1600/(1)/1/1/1 A.
Ovdje se raunalo za dalekovod sa najviom temperaturom provodnika od 70
o
C. Kod starog
hrapavog provodnika, pri spoljnoj temperaturi od 25
o
C, sa suncem i vjetrom od 0,6 m/s, dozvoljena
struja termikog optereenja je 1860 A (1350 MVA pri 420 kV), te navedeni odnos transformacije
u potpunosti zadovoljava.
Za polja dalekovoda 400 kV, sa faznim provodnikom u snopu 3x490/65 Ale, upotrebljava se
strujni transformator tipa B sa nazivnim odnosom transformacije podeenim na (2000)
3200/(1)/1/1/1 A
Pod istim uslovima kao i za dalekovod struja termikog optereenja je 2790 A (oko 2000 MVA pri
420 kV), te navedeni odnos transformacije u potpunosti odgovara.
Za poprena spojna polja 400 kV upotrebljava se strujni transformator tipa B sa nazivnim odnosom
transformacije podeenim na (2000) 3200/(1)/1/1/1 A
Za energetske transformatore na strani 400 kV upotrebljavaju se sljedei strujni transformatori:

Tabela 1.3.

Energetski transformator Strujni transformator
Nazivni odnos
transformacije

Snaga
Maksimalna struja
na 400 kV pri
nazivnom teretu:

Tip
Nazivni odnos
transformacije
kV/kV MVA A A/A
400/5%/231 400 610 A (500)800/(1)/1/1/1
400-5%/115 300 456 A (500)800/(1)/1/1/1

Poeljno je da strujni transformatori raspolau kapacitivnim prikljukom za mjerenja napona,
odnosno tg.

Master rad 15

1.2.1.3. Naponski transformatori 400 kV

Upotrebljavaju se dva tipa naponskih transformatora: kapacitivni i induktivni.

Zbog ekonominije konstrukcije, preporuuje se upotreba kapacitivnih naponskih transformatora.
Induktivni se mogu upotrijebiti, ukoliko to izriito zahtijeva druga strana, u poljima dalekovoda
preko kojih se razmjenjuje elektrina energija sa drugim dravama.
Osnovni parametri kapacitivnog naponskog transformatora su sljedei:

- najvii napon opreme (Um) 420 kV
- nazivna uestanost 50 Hz
- nazivni odnos transformacije
400
3
0 1
3
01
3
/
,
/
,
kV
- pomoni magnetni meutransformator ima dva sekundarna namotaja:
kl. 0,2 , 30 VA, za obraunsko mjerenje energije
kl. 1/3, 100 VA, prikljuak kontrolnih mjernih ureaja i zatite.
Klasa tanosti koja se zahtijeva mora da bude odrana pri istovremenom optereenju oba
sekundarna namotaja.
Radni kapacitet je 4.400 pF 10%, sa mogunou prikljuka VF ureaja.
- efektivna vrijednost ispitnog napona izolacija sekundarnih namotaja, 50 Hz, 1 min. treba da je 3
kV.

Tranzijentne pojave kod kapacitivnih naponskih transformatora

Ferorezonansa:

Poslije naglog prekidanja kratkog spoja na sekundarnim stezaljkama kapacitivnog naponskog
transformatora, prikljuenog na 120% nazivnog napona i praktino bez tereta, vrna vrijednost
sekundarnog napona mora da se poslije 10 perioda nazivne uestanosti ponovo vrati na vrijednost
koja ne smije da se razlikuje za vie od 10% njegove normalne vrijednosti.
Poslije naglog prekidanja kratkog spoja na sekundarnim stezaljkama kapacitivnog naponskog
transformatora, prikljuenog na napon koji odgovara njegovom nazivnom naponu i praktino bez
tereta, ferorezonansa ne smije da opstane due od 2 sek.

Tranzijentni odziv:

Nakon kratkog spoja na napojnoj strani, izmeu visokonaponskog prikljuka i uzemljenog
niskonaponskog prikljuka, sekundarni napon mora da padne u toku jedne periode nazivne
uestanosti na vrijednost niu od 10% njegove vrne vrednosti pre kratkog spoja.

Osnovni parametri induktivnog naponskog transformatora su isti kao i za kapacitivni:

- najvii napon opreme (Um) 420 kV
- nazivna uestanost 50 Hz
- nazivni odnos transformacije
400
3
0 1
3
01
3
/
,
/
,
kV
- dva sekundarna namotaja:
kl. 1/3P, 100 VA za prikljuak kontrolnih mjernih ureaja i zatite.

Master rad 16


U skladu sa postojeim proraunima struja i snaga kratkog spoja prihvaena je vrijednost struje od
I
keff
= 40 kA kao nazivna kratkotrajna termika struja (I
th
/1s). Ova vrijednost se uzima kao
mjerodavna za provjeru dinamikih, termikih i ostalih relevantnih parametara strujnih
transformatora.
U pogledu vremenske konstante jednosmerne komponente struje kratkog spoja i zemljospoja, sve
vai isto to je reeno u ta. Za prethodne mjerne transformatore.
U veini razvodnih postrojenja 220 kV upotrebljavaju se relejne kuice za smjetaj zatitnih ureaja
i mernih ureaja.
1.2.2.2. Strujni transformatori 220 kV

Upotrebljavaju se strujni transformatori sa dva odnosa transformacije. Promjena odnosa
transformacije postie se promjenom sprege na primarnoj strani. Primarni namotaj ima dvije sekcije
ijim se spajanjem na red ili paralelno dobijaju dva opsega primarne struje u odnosu 1:2.
Strujni transformator ima 3 jezgra sa karakteristikama kao u tabeli 1.4.

Tabela 1.4.

Karakteristike Oznaka I jezgro II jezgro III jezgro
Nazivna primarna struja Ipn 2x600 A 2x600 A 2x600 A
Nazivna sekundarna struja Isn 1 A 1 A 1 A
Klasa tanosti kl 0,5 5P20 5P20
Proireni mjerni opseg ext 120% - -
Nazivna trajna ter. Struja Ith 120% In 120% In 120 In
Faktor sigurnosti Fs 10 - -
Nazivna snaga Sn 30 VA 30 VA 30 VA
Namjena jezgara:
I jezgro za prikljuak mjernih ureaja
II jezgro za prikljuak osnovne zatite
III jezgro za prikljuak rezervne zatite

Na mjestima gdje postoji zahtjev za obraunskim mjerenjem elektrine energije treba upotrijebiti
strujni transformator sa 4 jezgra, od kojih e jezgro za obraun elektrine energije sluiti samo za
prikljuak obraunskih brojila.

Karakteristike ovog jezgra su date u tabeli 1.5.
Tabela 1.5.

Nazivna primarna struja (I
pn
) 2x600 A
Nazivna sekundarna struja (I
sn
) 1 A
Klasa tanosti (kl) 0,2
Proireni mjerni opseg (ext) 120%
Nazivna trajna ter. Struja (I
th
) 120% I
n
Faktor sigurnosti (F
s
) 10
Nazivna snaga (S
n
) 5 VA

U sluaju izgradnje novog razvodnog postrojenja 220 kV, mogue je upotrijebiti strujni
transformator isith karakteristika kao u tabelama 1.4. i 1.5., samo manjih nazivnih snaga jezgra:
- za prikljuak obraunskih brojila elektrine energije 5 VA;
- za prikljuak mjernih ureaja 15 VA;
- za prikljuak osnovne zatite 10 VA;
- za prikljuak rezervne zatite 10 VA.
Master rad 17

Mogua je primjena i strujnih transformatora sa promjenom odnosa transformacije izborom
odgovarajueg otcijepa na sekundarnom namotaju.

Za polja dalekovoda 220 kV odnos transformacije strujnih transformatora, zavisno od presjeka
provodnika dalekovoda, dat je u tabeli 1.6.
Tabela 1.6.

Vrsta dalekovoda Materijal i presjek
provodnika
Struja termikog
optereenja
Nazivni odnos
transformacije
Nadzemni Al/Fe 360/57 675 A 600/1/1/1 A
Nadzemni Al/Fe 490/65 930 A 1200/1/1/1 A

Za energetske transformatore na strani 220 kV odnos transformacije strujnih transformatora zavisno
od nazivne snage energetskog transformatora dat je u tabeli 1.7.

Tabela 1.7.

Energetski transformator Strujni transformator
Odnos transformacije Snaga Maksimalna primarna
struja
Nazivni odnos
transformacije
kV/kV MVA A A/A
400-5%/231 400 1000 1200/1/1/1
220-15%/115 150
250
439
732
600/1/1/1
1200/1/1/1

1.2.2.3. Naponski mjerni transformatori 220 kV

Kao i u mrei 400 kV upotrebljavaju se dva tipa naponskih transformatora: kapacitivni i induktivni.
Obrazloenje za primjenu je isto kao kod naponskih transformatora za prethodni nivo napona.
Osnovni parametri kapacitivnog naponskog transformatora su sljedei:

- Najvii napon opreme 245 kV
- Nazivna uestanost 50 Hz
- Nazivni odnos transformacije
220
3
0 1
3
01
3
/
,
/
,
kV
Dva sekundarna namotaja:
kl. 1/3P, 100 VA za prikljuak kontrolnih mjernih ureaja i zatite.



Mrea 110 kV se razvija uglavnom oslonjena na razvodna postrojenja 400/110 kV, a u rjeim
sluajevima na dopunska postrojenja 220/110 kV i lokalne elektrane 110 kV. Veina
transformatorskih stanica 400/110 kV ima po 2 transformatora po 300 MVA i dva sistema sabirnica
110 kV. Svaki transformator radi na odvojenom sistemu sabirnica 110 kV, a spree se obino dalje
u mrei 110 kV. Samo u sluaju nude ta dva transformatora rade paralelno na jednom sistemu
sabirnica 110 kV.
U izuzetnim sluajevima se izvode i postrojenja 400/110 kV sa 3 transformatora po 300 MVA u
kojima se kao i u gornjem sluaju predvia da najvie dva transformatora rade paralelno na istim
sabirnicama 110kV.
Master rad 18
U skladu sa analizama i proraunima struja i snaga kratkog spoja i zemljospoja u mrei 110 kV,
prihvaena je vrijednost struje od I
keff
= 31,5 kA kao nazivna kratkotrajna termika struja (I
th
/1s).
Ova vrijednost se uzima kao mjerodavna za proveru dinamikih, termikih i ostalih relevantnih
parametara strujnih transformatora. Ne oekuju se nikakvi problemi u pogledu vremenske
konstantne jednosmjerne struje kratkog spoja i zemljospoja.
U novim razvodnim postrojenjima 400/110 kV predviaju se relejne kuice i za 110 kV postrojenje
za smetaj zatitnih mjernih ureaja.

1.2.4. Kapacitivni naponski mjerni transformatori za spoljnu montau
(nazivni napon 72,5 525 kV)

Neki od najee koritenih tipova naponskih mjernih transformatora u veini naponskih nivoa
prenosne mree u Republici Srpskoj su Energoinvestovi naponski mjerni transformatori za spoljnu
montau sa nazivnim naponom 72.5-525 kV. Ovdje su detaljno opisane njihove konstrukcione i
tehnike karakteristike, nain funkcionisanja je dat principijelnom emom, a bitno je napomenuti i
da se konstrukcija transformatora razlikuje za naponske nivoe 72.5-225 kV (mnogo su ee u
upotrebi) i za nivoe 420 -525 kV, pa su posebno date karakteristike za svaki od ova dva tipa.

1.2.4.1. Konstrukcija transformatora

Kapacitivni naponski transformator (KNT) sastoji se od dva glavna dijela:

- kapacitivnog djelitelja;
- mjerne grupe, koja obrazuje postolje transformatora.

Kapacitivni djelitelj za nazivne napone do 300 kV je smjeten u jedan porcelanski izolator.
Montiran je na poklopac mjerne grupe, kroz koji se preko aralditnog izolatora uvodi napon sa
meuizvoda na naponski transformator, pa su djelitelj i mjerna grupa montano jedna cjelina. Za
napone od 300 kV i vie, djelitelj se smjeta u dva izolatora, gdje je gornji djelitelj montano
sastavljen od donjeg djelitelja i mjerne grupe.

1.2.4.1.1. Kapacitivni djeljitelj

Kapacitivni djelitelj se montira na poklopac mjerne grupe, a ako se sastoji iz dva djelitelja (>300
kV), gornji djelitelj se montira na donji djelitelj. Aktivni dio djelitelja sadri niz redno vezanih
kondenzatorskih elemenata namotajajanih specijalnim kondenzatorskim papirom velike dielektrine
vrstoe i aluminijumske folije, a obraeni su posebnim tehnolokim postupkom. Porcelanski
izolator opremljen je stopicama, obruevima i slijepim navrtkama. Zaptivanje se obezbjeuje
upotrebom kvalitetnih zaptivaa smjetenih u ljebove na spojnim mjestima poklopca i porcelana.
Spojna prirubnica kotla sa ugraenom specijalno oblikovanom diletacionom membranom od
sintetike gume otporne na ulje, teflona ili metala predstavlja glavu djelitelja. Membrana u ovom
besprijekorno zaptivenom djelitelju razdvaja ulje od vanjske atmosfere i vri kompenzaciju
promjene zapremine ulja usljed promjene temperature, tako da je pritisak u djelitelju uvijek isti kao
i pritisak van djelitelja. Glava djelitelja je opremljena priborom za noenje zaprenog VF filtera.
Na prirubnici je predviena ugradnja horizontalnog ili vertikalnog naponskog prikljuka.

1.2.4.1.2. Mjerna grupa

Mjerna grupa se sastoji od induktivnog naponskog transformatora, prigunica usklaenja, sistema
za podeavanje sekundarnog napona i sistema za priguenje ferorezonantnih fenomena. Svi ovi
elementi smjeteni su u elini kazan, napunjen transformatorskim uljem i zatvoren metalnim
Master rad 19
poklopcem, opremljenim sa odgovarajuom opremom za impregnaciju i kontrolu stanja
zaptivenosti transformatora.
Poklopac mjerne grupe je ujedno i donji poklopac djeljitelja. Dilatacija ulja obezbjeena je preko
osuenog vazduha, koji se nalazi iznad ulja u svim pogonskim uslovima na pritisku veem od 100
kP, ime je onemoguen prodor vlage u mjernu grupu.
Kraj primarnog namotajaja i krajevi sekundarnog namotajaja izvedeni su u vodonepropusnu kutiju.
Kraj primarnog i sekundarnih namotajaja spojeni su preko bakarnih ploica na kazan mjerne grupe
na ijem postolju je predvien vijak za uzemljenje. Uzemljenje se moe dovesti i u kutiju
sekundarnih krajeva. Pored kutije sekundarnih krajeva nalazi se pokaziva nivoa ulja u kazanu
mjerne grupe.
1.2.4.2. Namjena

Kapacitivni naponski mjerni transformatori se koriste za odvajanje mjernih i zatitnih ureaja od
visokog napona, za transformaciju mjernih napona na iznos prilagoen mjernim i zatitnim
ureajima i za prenos visokofrekventnog signala.
Na slikama 1.3. i 1.4. prikazane su konstrukcije ovih transformatora, a u tabelama 1.8. i 1.9. njihove
tehnike karakteristike.

Slika 1.3. Konstrukcija kapacitivnog naponskog mjernog transformatora za spoljnu montau
(nazivni napon 72,5 245 kV) (Energoinvest)

Master rad 20

Tabela 1.8. Tehnike karakteristike KNT za spoljnu montau
(nazivni napon 72,5 245 kV) (Energoinvest)

Master rad 21

Slika 1.4. Konstrukcija kapacitivnog naponskog mjernog transformatora za spoljnu montau
(nazivni napon 420 525 kV) (Energoinvest)

Master rad 22

Tabela 1.9. Tehnike karakteristike KNT za spoljnu montau
(nazivni napon 420 525 kV) (Energoinvest)

Master rad 23

Slika 1.5. Principijelna ema KNT za spoljnu montau
(nazivni napon 72.5 525 kV) (Energoinvest)

1.2.4.3. Odravanje

Potrebno je sistemski kontrolisati nivo ulja na pokazivau nivoa ulja na transformatoru ukoliko
pokaziva postoji, pritisak gasa kao i zaptivna mjesta radi uoavanja eventualnog kvaenja ulja i u
sluaju bilo kakvih nenormalnosti konsultovati prizvoaa. Takoe je potrebno povremeno oistiti
porcelanske izolatore i provjeriti vrstinu spoja primarnih prikljuaka i stezaljki za uzemljenje. Bilo
kakve popravke, otvaranja i intervencije na transformatoru vri iskljuivo proizvoa.

1.2.5. Kapacitivni naponski mjerni transformator
(nazivni napon 69 800 kV)

Jo jedan od tipova naponskih mjernih transformatora koji su u upotrebi u prenosnoj mrei
Republike Srpske su KNT proizvoaa Trench, koji se prave za naponske nivoe 69-800 kV.

Konstrukcione karakteristike i princip rada

KNT se sastoji od dva glavna dijela; visokonaponskih kapacitivnih sekcija i bazne kutije u kojoj se
nalaze elektromagnetske komponente. Serijski povezani kapacitivni elementi koji se nalaze u
porcelanskim elijama, od kojih je svaka hermetiki zatvorena, ine kapacitivne sekcije.
Kapacitivni elementi su izolovani visokokvalitetnim polipropilenskim filmskim/papirnim
dielektrikom i impregnisani sintetikim fluidom.
Svaka kapacitivna sekcija je opremljena ekspanzivnom komorom od nerajueg elika koja doputa
ekspanziju sintetikog fluida u skladu sa promjenama temperature ambijenta. U sluaju pojave
previsokog pritiska unutar kapacitivne sekcije, ekspanzivna komora e da pokrene probojnu iglu,
to e rezultovati otputanjem pritiska i vizuelnom indikacijom problema. Na ovim kapacitivnim
sekcijama (1-4 sekcije po KNT) zadrava se najvei dio visokog napona. Napon na krajevima
transformatora (aproksimativno 5-12 kV u zavisnosti od tipa) se uzima iz najnie kapacitivne
sekcije i njime se napaja elektromagnetno kolo u aluminijumom obloenoj baznoj kutiji. Bazna
kutija sadri meutransformator koji obezbjeuje krajnji izlazni napon preko sekundarnih namotaja
sa vie izvoda, serijskog kompenzacionog reaktora i ferorezonantnog kontrolnog kola. Bazna kutija
je ispunjena suvim mineralnim uljem, titei komponente od uticaja okoline. Ferorezonancija se
Master rad 24
lako i jednostavno kontrolie primjenom magnetnog polja napravljenog tako da ima malu gustinu
fluksa i pomou prigunog kola koje je kontrolisano zasienim reaktorom i vezano unakrsno sa
sekundarnim namotajem. Kolo za suzbijanje ferorezonancije ne utie negativno na tranzijentni
odziv.

1. Serijski reaktor

2. Naponski meutransformator

3. Filter za suzbijanje harmonika

4. Zatitni zazor

5. Sekundarni zavreci

6. Faradejev plat

7. Prekida za naponsko uzemljenje

8. Spoj prigunog kalema i zazora

9. Spoj odvodnog kalema, zazora i
prekidaa za uzemljenje

Slika 1.6. ematski prikaz kapacitivnog naponskog mjernog transformatora
(nazivni napon 69 800 kV) (Trench)

1. Porcelanski sud

2. Ekspanziona komora ispunjena uljem

3. Kondenzatorski valjci

4. Bazna kutija (kazan) ispunjena uljem

5. Meutransformator

6. Serijski reaktor

7. Stabilizaciono optereenje

8. Niskonaponska izlazna kutija

9. Sud za oitavanje nivoa ulja

Slika 1.7. Konstrukcija kapacitivnog naponskog mjernog transformatora
(nazivni napon 69 800 kV) (Trench)
Master rad 25
1.2.6. Strujni uljni transformator tipa IST (naponski nivo 72.5 420 kV)

Meu najee koritene tipove strujnih mjernih transformatora na veini naponskih nivoa prenosne
mree u Republici Srpskoj spadaju Energoinvestovi strujni uljni mjerni transformatori tipa IST, koji
se proizvodi za nazivne napone 72.5 - 420 kV. Ovdje su detaljno opisane njihove konstrukcione i
tehnike karakteristike.
1.2.6.1. Konstrukcija transformatora

Glavni izolacioni sistem od visokokvalitetnog istog celuloznog papira, proces suenja,
vakuumiranja i impregnacije kvalitetnim transformatorskim uljem i kondenzatorske obloge za
oblikovanje elektrinog polja bi trebalo da smanjuju sadraj vlage ispod 10 mg/kg, a pri tome da
daju veliku dielektrinu vrstou, nizak nivo parcijalnih pranjenja, otpornost na atmosferske
prenapone i veliku sigurnost inverznih strujnih transformatora u pogonu. Zbog simetrine
konfiguracije provodnika primarnog namotaja i torusnih jezgara sa ravnomjerno namotajajanim
sekundarnim namotajima, inverzni strujni transformatori imaju prednost u sluaju zahtjeva za
niskom reaktansom rasipanja i povoljnijim odzivom u prelaznom reimu. Inverzni strujni
transformatori su veoma otporni na termika i dinamika naprezanja uzrokovana strujama kratkog
spoja u mrei zbog konfiguracije primarnog namotaja smjetenog u glavi transformatora. Primarni
namotaj ne prolazi kroz porcelanski izolator, pa njegova dinamika naprezanja i energija luka
izazvana eventualnim probojem izolacionog sistema ne oteuju izolator, tako da okolna oprema u
postrojenju nije ugroena od dijelova rasprsnutog izolatora. U sluaju proboja i pojave luka u
transformatoru dolazi samo do oteenja metalne dilatacione membrane.
Prespojivi primarni namotaj ine 2 ili 4 bakarna ili aluminijumska profilisana provodnika
smjetena u zatitnoj cjevi u glavi transformatora. Potpuna odvojenost primarnog namotaja od
izolacionog sistema titi izolacioni sistem od termikog i dinamikog naprezanja pri kratkim
spojevima u mrei. U sluaju intervencije na primarnom namotaju (npr. Zbog otklanjanja uzroka
pregrijavanja) nema potrebe za isputanjem ulja i ugroavanjem izolacionog sistema. Upotrijebljeno
transformatorsko ulje je veoma otporno na starenje i ne sadri ekoloki tetne polihlorisane bifenile
(PCB).
Torusna jezgra izraena su od hladnovaljanog orijentisanog lima ili od lima od magnetnog
materijala sa niskom indukcijom zasienja (npr. mumetal), u zavisnosti od traene klase tanosti.
Standardno se isporuuju transformatori sa izolatorima od kvalitetnog elektroporculana sa
specifinom kliznom stazom od 25 mm/kV najvieg napona opreme. Na zahtjev se isporuuju
transformatori sa porcelanskim izolatorom specifine klizne staze od 31 mm/kV, ili sa kompozitnim
izolatorom zahtjevane specifine klizne staze. Zaptivai otporni na ulje i starenje garantuju
pouzdano zaptivanje za vrijeme itavog radnog vijeka transformatora. Svi elementi za spajanje
izraeni su od nerajueg elika, a konstrukcioni dijelovi od aluminijuma ili elika zatienog
vruim cinkovanjem. Velika dielektrina vrstoa izolacionog sistema, otpornost na termika i
dinamika naprezanja, sistem zaptivanja i antikorozivna zatita garantuju dug radni vijek
transformatora i minimalno odravanje. U tabeli 1.10. date su tehnike karakteristike ovog
transformatora, a na slici 1.8. njegova konstrukcija.

Master rad 26
Tabela 1.10. Tehnike karakteristike strujnog uljnog transformatora tipa IST (naponski nivo 72.5 420 kV)
(Energoinvest)

Slika 1.8. Konstrukcija uljnog transformatora tipa IST (naponski nivo 72.5 420 kV)

Master rad 27
1.2.7. Kombinovani strujno-naponski transformator za mree najvieg napona do
420 kV VAU

Kombinovani strujno-naponski transformator je kombinacija dvije mjerne jedinice u jednoj,
naponskog induktivnog transformatora i strujnog transformatora. Koristi se za odvajanje mjernih i
zatitnih ureaja od visokog napona i za transformaciju mjerenih napona i struja na iznos prilagoen
mjernim i zatitnim ureajima.
Glavna izolacija je od izolacionog papira impregnisanom transformatorskim uljem u visokom
vakuumu. Otpornost na prenapone atmosferskog i mrenog porijekla,kao i zahtjevi elektromagnetne
kompatibilnosti postignuti su ugradnjom kapacitivnih obloga u izolaciju. Transformatori su punjeni
uljem sa dodatkom inhibitora koji poboljava otpornost ulja na starenje. Odvoenje gasova i
dehidracija ulja se provodi pod visokim vakuumom do sadraja vlage od 10 mikrograma po gramu,
ime se postiu odlina dielektrina svojstva. Izolator je izraen od porculana cilindrinog oblika.
Klizna staza izolatora odreuje se prema zagaenosti atmosfere na mjestu ugradnje. Toplotna
dilatacija zapremine ulja se kompenzuje metalnom membranom od nerajueg elika. Kuite je od
elika, zavareno,a antikorozivna zatita se postie cinkovanjem. Primarni prikljuci su izraeni od
elektrolitskog bakra ili aluminijuma, a sekundarni prikljuci su smjeteni u dvije sekundarne kutije,
zajedno sa prikljukom za uzemljenje sekundarnih namotajaja.
Jezgra strujnog transformatora su motana, izraena su od hladno-valjanog orientisanog magnetnog
lima ili mekog magnetnog materijala (mumetal), u zavisnosti od klase tanosti. Sekundarni
namotajaj namotajajan je du oboda jezgra, a primarni namotajaj prolazi kroz centar jezgra, pa je
strujni transformator niskoreaktantnog tipa.
Jezgro naponskog transformatora je otvoreno, u obliku tapa. Izraeno je od hladno valjanog
orijentisanog lima.

1. Zatitnik membrane
2. Indikator poloaja membrane
3. Vijak za odzraivanje membrane
4. Membrana
5. Glavna izolacija
6. Sekundarni namotajaj strujnog tr.
7. Primarni prikljuak strujnog tr.
8. Jezgro naponskog tr.
9. Sekundarni namotajaj naponskog tr.
10. Primarni namotajaj naponskog tr.
11. Glava
12. Izolator
13. Kuite
14. Ventil za punjenje i ispust ulja
15. Sekundarna kutija
16. Sekundarni prikljuci

Slika 1.9. konstrukcija kombinovanog strujno-naponskog transformatora VAU (Konar)

Master rad 28
1.3. Automatski regulatori napona za energetske transformatore sa promjenom
odnosa transformacije pod optereenjem

1.3.1. Osnovne postavke i zahtjevi

Svrha primjene automatskih regulatora napona na energetskim transformatorima je odravanje
napona na sekundarnoj strani transformatora na odreenom nivou, uz dozvoljene tolerancije
promjena.
Svrha primjene programatora regulatora napona je izmjena nivoa referentnih napona na
regulatorima, zavisno od uslova pogona ili ranije utvrenih programa.
Namjena strujnog kompenzatora regulatora napona je da se uticajem struje (ili aktivne i reaktivne
snage) koja protie kroz transformator putem automatskog regulatora napona automatski
kompenzuju padovi napona u mrei koju transformator napaja. Ova kompenzacija moe biti
potpuna ili djelimina, zavisno od karakteristika mree i uslova pogona.
Automatski regulatori napona, programatori i strujni kompenzatori treba da budu konstruisani na
bazi savremenih tehnikih rjeenja i prilagoeni karakteristikama energetskih transformatora,
regulacionih prekidaa (teretnih mjenjaa) i njihovih sistema za automatsko, odnosno runo-
daljinsko upravljanje.
Po principu dejstva regulator napona je diskontinualni regulacioni sistem sa impulsnim izlazom.

1.3.2. Regulator napona

Mjerni organ regulatora napona napaja se preko sekundara naponskih mjernih transformatora.
Nazivna linijska vrijednost ulaznog napona u mjerni organ je 100 V, 50 Hz.
Zahtijeva se da greka mjernog organa bude manja od 0,3%, a greka vremenskih organa manja od
10%. (Pri nazivnoj uestanosti od 50Hz i temperaturi okoline od 20
o
C).
Potrebno je predvidjeti sljedee opsege podeavanja pojedinih parametara regulacije (kontinualno,
ili u nizu bliskih stepenica):
Referentna vrijednost napona (eljena vrijednost regulisanog napona U
r
) mora da bude podesiva u
opsegu najmanje
U
r
= (0,90 1,15) U
n
, gdje je U
n
nazivni napon (100 V).
Zona neosjetljivosti (mrtva zona Z
n
) je opseg oko referentne vrijednosti napona unutar koje
regulator ne djeluje. Ona mora da bude podesiva u opsegu Z
n
= (1% 5%) U
n.
Granice zone
neosjetljivosti su onda:

gornja: U
2
= U
r

1
2
Z
n
, donja: U
1
= U
r
-
1
2
Z
n.
.
Opseg neosjetljivosti ( U) je polovina zone neosjetljivosti izraena kao procenat referentne
vrijednosti napona U =
Zn
Ur
2
100%.

Povratne vrijednosti napona U
p2
(gornja) i U
p1
(donja), karakteriu osjetljivost djelovanja
regulatora. Kada promjena napona prelazi vrijednost U (vidjeti sliku), aktivira se vremenski
organ regulatora i nakon isteka vremena zakanjenja T
z
, regulator mijenja odnos transformacije
regulacionog transformatora putem prebacivanja regulacionog prekidaa u sljedei stepen navie ili
nanie.
Ako se u nekom kraem vremenu T
r
<T
z
napon ponovo vrati u zonu neosjetljivosti, regulator
prestaje da djeluje na tu promjenu napona tek onda kada se on vrati ispod povratnih vrijednosti U
p
.
Znai, povratni napon U
p1
je napon pri kome regulator prestaje djelovati na povienje, a povratni
napon U
p2
, napon pri kome regulator prestaje djelovati na snienje napona.
Master rad 29
Povratni odnos (K
p
) je apsolutna vrijednost razlike izmeu referentne i povratne vrijednosti napona,
izraena u procentima stepena neosjetljivosti
U = Z
n
/2.
Gornji povratni odnos je onda K
p2
=
Up Ur
U
Up Ur
Zn
2
100%
2
2
100%,
=

/

a donji povratni odnos K
p1
=
Ur Up
U
Ur Up
Zn
=
1
100%
1
2
100%.
/

Zahtijeva se da bude K
p1
= K
p2
= 70 80% za bilo koje podeavanje irine zone neosjetljivosti i
referentnog napona.
Na slici 1.10. je data grafika interpretacija prorauna ovih koeficijenata i ostalih osnovnih
parametara regulatora.

Slika 1.10. Grafika ilustracija osnovnih parametara regulatora i prorauna povratnog odnosa

Oznake sa slike 1.10.:

U2 gornja vrijednost napona pri kojoj regulator djeluje na snienje
Up2 gornja povratna vrijednost napona pri kojoj regulator prestaje da djeluje na snienje
Ur referentna, odnosno eljena vrijednost regulisanog napona
U1 donja vrijednost napona pri kojoj regulator djeluje na povienje
Up1 donja vrijednost napona pri kojoj regulator djeluje na povienje
U opseg neosjetljivosti
Zn zona neosjetljivosti regulatora
Tz vremensko zakanjenje djelovanja regulatora, pri odstupanju izvan opsega neosjetljivosti U
Tr<Tz vrijeme trajanja odstupanja napona izvan zone neosjetljivosti, u kome ne dolazi do djelovanja regulatora

Vremensko zakanjenje djelovanja regulatora (Tz)

Za regulaciju napona uz pomo regulacionih transformatora sa promjenom odnosa transformacije
pod optereenjem, mogu se primijeniti regulatori sa nezavisnom, inverznom i integralnom
vremenskom karakteristikom.
U sluaju regulatora sa nezavisnom vremenskom karakteristikom, zakanjenje djelovanja regulatora
Tz mora da bude podesivo (kontinualno ili u nizu bliskih stepenica) u opsegu najmanje 10180 s.
Napon regulacionog
stepena transformatora
U
U2
Up2
Ur
Up1
U1
t
Ur-U
Ur+U
U
Tz Tr
Zn
Master rad 30
Kod regulatora sa integralno-inverznom vremenskom karakteristikom, najmanje podeeno vrijeme
zakanjenja djelovanja treba da bude u opsegu 510 s.

Trajanje impulsa (Ti) i pauze (Tp) izlaznog signala

Izlazni signal iz regulatora napona je impulsnog tipa, kod koga je trajanje impulsa i pauze u
granicama:

Ti = 1 5 s
Tp = 5 10 s.

Ostale karakteristike regulatora treba da zadovolje sljedee zahtjeve:
- Radni uslovi:
- Temperatura: -20

+50
o
C
- Vlanost: 40 80%
- Nivo izolacije: 2500 V.
- Pomoni napon napajanja zavisi od mjesta primjene i naina obezbjeenja sigurnog
napajanja.

Stabilnost karakteristika regulatora napona treba da se u raznim uslovima pogona odrava u
sljedeim granicama:

- Linearnost spoljne karakteristike regulatora
Odstupanje napona reagovanja od podeene vrijednosti na pravoj povuenoj kroz take 85% i 115%
od nazivnog napona, treba da je manje od 0,3%.

- Vremenska stabilnost Odstupanje parametara regulatora tokom vremena od 6 mjeseci, treba da
je manje od 0,3%.

- Temperaturna stabilnost Odstupanje parametara regulatora za promjene radne temperature u
opsegu izmedju -5
o
C i +40
o
C, treba da je manje od 0,5%.

- Stabilnost na promjene napona napajanja Odstupanje parametara regulatora za promjene napona
napajanja u opsegu od 15% od nazivne vrijednosti, treba da je manje od 0,2%.

- Stabilnost na promjene frekvencije Odstupanja parametara regulatora pri promjeni frekvencije
mjernog napona od 2,5 Hz od nazivne frekvenzije 50 Hz, treba da je manje od 0,3%.

Svi prikljuni krajevi regulatora treba da su lako pristupani. Energetski transformator treba da je
zatien od prekomjernog povienja napona pri kvaru na regulatoru napona. Ova, kao i ostale
zatite, ne moraju biti sastavni dio regulatora.

Djelovanje regulatora treba da bude blokirano pri

- nestanku mjernog napona,
- iskljuenju transformatora,
- nestanku pomonog napona napajanja,
- kvaru u mrei, koji se odraava u naglom padu mjernog napona > 30%.

Regulator treba da ima prigodnu signalizaciju djelovanja i kvarova. Takoe treba predvidjeti
unutranju i spoljanju signalizaciju blokiranog stanja regulatora.
Master rad 31
Regulator napona treba da ima izvuene krajeve radi prikljuka programatora (pomou koga se
mijenja referentni napon) i ureaja za kompenzaciju.

1.3.3. Strujni kompenzatori

Regulator treba da ima mogunost kompenzacije prema struji optereenja transformatora. Ova
kompenzacija moe biti monofazna ili trofazna.
Izuzetno se moe primijeniti i kompenzacija posebno prema aktivnoj, a posebno prema reaktivnoj
snazi koje teku kroz transformator (ili prema aktivnoj i reaktivnoj komponenti struje), odnosno
prema faznom uglu struje optereenja transformatora.
Kompenzator moe da bude ukljuen u sam regulator ili smjeten u posebno kuite za prikljuak
na regulator. On se prikljuuje na sekundar strujnog transformatora nazivne struje 5A (ili 1A), u
jednoj (monofazna kompenzacija), ili u sve tri faze (trofazna kompenzacija), ili na neki drugi nain.
Maksimalni opseg strujne kompenzacije pri nazivnoj sekundarnoj struji ne treba da bude manji od
15% nazivnog napona regulatora. On treba da je podesiv kontinualno ili u nekoliko bliskih
stepenica.
1.3.4. Primjene

1.3.4.1. Pojedinana regulacija dvonamotajnih transformatora

Za pojedinanu (individualnu) regulaciju dvonamotajnih transformatora, vae sve odredbe,
specificirane u prethodnim paragrafima.

1.3.4.2. Zajednika regulacija paraleno spregnutih transformatora

Pri paralelnom radu vie transformatora sa identinim regulacionim izvodima u jednom postrojenju,
primijeniti jedno od sljedeih rjeenja:

Kada svi transformatori rade paralelno, na iste sabirnice nieg napona, dovoljan je jedan regulator
napona. Ukoliko jednovremenost dejstva regulacionih prekidaa svih transformatora u paraleli nije
obezbjeena sa sistemom za elektrino upravljanje sa daljine, u sistem za regulaciju napona uvesti i
dodatne ureaje koji obezbjeuju ovu performansu, odnosno izvesti signalizaciju nepravilnog
djelovanja i blokiranja regulatora napona.

Ukoliko se u nekom postrojenju radi sa razdvojenim sabirnicama nieg napona, svaki sistem
sabirnica mora imati po jedan regulator napona. Pri ovome, sistem za regulaciju napona dopuniti sa
odgovarajuom komutacionom emom, koja treba da u pogonu sa razdvojenim sabirnicama na
strani regulisanog napona omogui samostalnu regulaciju za svaki sistem sabirnica posebno.

U paralelnom pogonu (povezane sabirnice i na primarnoj i na sekundarnoj strani), regulacija napona
svih transformatora u paralelnom radu vri se sa jednim od regulatora, koji se moe proizvoljno
birati.
1.3.4.3. Regulacija tronamotajnih transformatora

Prilikom primjene regulatora napona na tronamotajnim transfomatorima kod kojih se koriste
namotaji i srednjeg i nieg napona, regulisani napon moe biti ili napon na sabirnicama srednjeg, ili
napon na sabirnicama nieg napona.
Za tronamotajne transformatore treba primijeniti regulatore sa dva organa za mjerenje, sa
odgovarajuim logikim sklopom za meusobno blokiranje. Taj sklop treba da zaustavlja
nedozvoljeno povienje napona na sekundarnoj ili tercijernoj strani, do koga bi moglo doi zbog
neusklaenog djelovanja dva nezavisna organa za mjerenje.
Master rad 32
Pri paralelnom radu tronamotajnih transformatora, gornjim zahtjevima se pridruuju i odredbe iz
prethodne take.

1.3.4.4. Regulacija napona sa dvije kaskadno spregnute transformacije

U sluaju regulacije napona na dva naponska nivoa, sa kaskadno spregnutim regulacionim
transformatorima kao na donjoj slici, posebnu panju treba pokloniti koordinaciji djelovanja
regulatora svakog od transformatora. Preporuuje se primjena jedne od sljedeih varijanti:

Slika 1.11. Ilustracija regulacije napona sa dva kaskadno spregnuta transformatora

Na oba transformatora, T1 i T2 treba primijeniti regulatore sa nezavisnim vremenskim
karakteristikama. Podeeno vrijeme zakanjenja djelovanja regulatora transformatora T2 treba da
bude krae od podeenog vremena zakanjenja regulatora transformatora T1 (Tz2<Tz1).
Na transformatoru T1 treba primijeniti regulator sa inverznom vremenskom karakteristikom, a na
transformatoru T2, regulator sa nezavisnom vremenskom karakteristikom. Podeeno vrijeme
zakanjenja djelovanja regulatora transformatora T2 treba da bude krae od podeenog vremena
zakanjenja regulatora transformatora T1.
Trebalo bi izbjegavati primjenu regulatora sa inverznom vremenskom karakteristikom na oba
transformatora, radi sprjeavanja pojave oscilacija zbog neusklaenog djelovanja dva regulatora.

1.3.5. Programator regulatora napona

Programatori regulatora napona se primjenjuju na zahtjev odgovarajue slube .
Programator regulatora napona treba da bude vremenski, sa dnevnim i sedminim programom. Za
promjenu dnevnog programa treba obezbijediti najmanje etiri stepenice promjene nivoa
regulisanog napona, sa trenutnim prelaskom sa jednog na drugi program. Programator treba da bude
izabran tako da radi u tandemu sa regulatorom napona, iji su parametri definisani u paragrafu 2,
bez ikakvih posrednih ureaja. Ako je pogodno, jedan programator moe sluiti za sve regulatore u
jednom postrojenju.

Programator treba da ima prigodnu signalizaciju svojih programa u toku i kvarova. Pomoni naponi
za rad programatora, su isti oni koji su definisani i za regulator napona. Programator treba
predvidjeti za iste radne uslove i istu stabilnost odravanja parametara kao i za regulator napona.
Kao programatori regulatora napona, mogu se koristiti i mikroprocesorski ureaji daljinskih stanica
programski orijentisanih teleinformacionih sistema. Ukoliko se primjenjuju u te svrhe, daljinske
stanice moraju omoguiti laku lokalnu ili daljinski upravljanu izmjenu programa i odgovarajue
sprezanje sa individualnim regulatorima napona i neophodne D/A i A/D pretvarae.

T1
T2
Prema potroaima
Donji napon Srednji napon Gornji napon
Master rad 33
1.4. Prekidai u SF6 tehnici

Automatski prekida je elektrini prekida koji je konstruisan da zatiti elektrinu mreu od
oteenja izazvanih preoptereenjem ili strujom kratkog spoja. Za razliku od osiguraa, koji nakon
obavljanja svoje funkcije nije vie sposoban za rad i mora se zamijeniti novim, automatski prekida
se moe ponovo pustiti u rad (runo ili automatski). Automatski prekidai se proizvode u raznim
veliinama, od malih kunih, koji tite kunu instalaciju, do velikih prekidaa namijenjenih za
zatitu visokonaponskih vodova. Svi automatski osigurai imaju zajedniki princip rada u svom
funkcionisanju, iako se mogu razlikovati u znatnoj mjeri, u zavisnosti od napona i struje koje
prekidaju.
Automatski prekida mora detektovati uslove za prekidanje strujnog kola. Automatski prekidai za
velike struje ili napone obino su upravljani ureajem koji vri otkrivanje situacija u kojima e da
djeluje automatski prekida. Solenoid koji e izvriti ukljulenje mehanizma prekidaa u pogon
obino koristi bateriju, iako neki visokonaponski prekidai koriste strujne strujne transformatore,
zatitne releje i interni izvor struje.
Nakon to se otkrije greka, kontakti prekidaa se moraju otvoriti da bi prekinuli kolo, za
razdvajanje kontakata se koristineki vid mehanike energije (sabijena opruga ili sabijeni vazduh).
Mali prekidai mogu se runo vratiti u pogon, dok vei imaju solenoide da pokrenu dejstvo i
elektrine motoreda ponovo sabiju oprug i vrate prekida u rad.
Kontakti automatskog prekidaa moraju podnositi tokove struje bez velikog grijanja, kao i visoku
temperaturu koja nastaje tokom razdvajanja kontakata od voltinog luka. Kontakti su napravljeni od
bakra, bakarnih legura, srebrnih legura, itd. Radni vijek kontakata je ogranien usljed troenja u
toku rada od samog voltinog luka.Mali automatski prekidai poslije kvara na kontaktima moraju da
se zamijene, dok veliki visokonaponski prekidai imaju mogunost samo da im se zamijene
kontakti.
Kada se prekida strujno kolo, na mjestu prekida se stvara elektrini luk (Voltin luk). Pojava ovog
luka mora se dogoditi u zatvorenom prostoru, da bi ga se potom hladilo i ugasilo u kontrolisanim
uslovima, tako da novonastali razmak izmeu kontakata moe izdrati napon na krajevima
kontakata bez ponovnog uspostavljanja elektrinog luka. Prekidai koriste vakuum,vazduh, inertne
gasove ili ulje kao medijum u kome se dogaa pojava elektrinog luka. Za gaenje luka se koriste
sljedee tehnike:

- izduivanje luka
- pojaano hlaenje
- raspodjela u komorama na vie malih lukova
- povezivanje kondenzatora u paralelu sa kontaktika u kolima jednosmjerne struje
Kada se otklone kvarovi koji su izazvali aktiviranje automatskog prekidaa, kontakti moraju biti
zatvoreni da bi se ponovo uspostavilo elektrino kolo.
Visokonaponski automatski prekidai sa SF6 gasom
Visokonaponski automatski prekidai su doivjeli velike promjene od kada su prvi put
upotrijebljeni (poetkom 70-ih godina 20. vijeka), u pogledu promjene napona na kome prekidai
rade, kao i struja optereenja. Ovi prekidai su namijenjeni za unutranju i spoljanju ugradnju.
Prekidanje struje u ovim prekidaima se vri razdvajanjem kontakata u medijumu koji je SF6 gas,
koji ima odline dielektrine osobine i osobine za gaenje Voltinog luka.
Oduvavanje luka gasom mora biti takvo da vrlo brzo smanji temperaturu izmeu kontakata sa
20000 K na manje od 2000 K za nekoliko mikrosekundi, tako da bude sposoban da podnese
tranzijentni povratni napon koji e se pojaviti na kontaktima nakon prekida. SF6 gas, ili sumpor-
heksafluorid se koristi za napone vie od 52 kV.

Master rad 34
Neke od osobina SF6 prekidaa:

- jednostavnost komore za gaenje, koja ne treba pomonu komoru
- samostalnost obezbijeena tehnikom oduvavanja
- kratko vrijeme prekida, 2 do 2.5 ciklusa
- visoka pouzdanost koja dozvoljava gotovo 25 godina rada bez odravanja
- ugraeni otpornik ili sinhronizovane operacije, da se sprijei pojava prenapona prilikom
prekidanja
- nizak stepen buke

Usavravanje tehnologija za gaenje Voltinog luka dobilo se pojavom ventila izmeu ekspanzionog
i kompresionog dijela.
Kada se prekidaju male struje,ventil se otvara pod pritiskom generisanim zbog toga to je pritisak u
kompresionom dijelu vei nego onaj u ekspanzionom. Oduvavanje luka dobija se kretanjem klipa i
potiskivanjem gasa. U sliaju prekidanja velike struje, energija luka stvara visok pritisak u
ekspanzionom dijelu, to dovodi do zatvaranja ventila i izolovanja ekspanzionog dijela od
kompresionog, Nadpritisak potreban za prekidanje dobija se upotrebom termikog efekta i efekta
zapuenja dizne koja se deava kada god voltin luk znaajno umanji isticanje gasa iz dizne.
Da se sprijei velika potronja energije zbog kompresije gasa, ventil je montiran na klip da bi
ograniio nadpritisak u kompresionom dijelu na vrijednost dovoljnu za prekidanje malih struja.

Slika 1.12. Samogasea komora automatskog prekidaa: (1) zatvorena , (2) kada prekida malu struju, (3) kada
prekida veliku struju, (4) otvorena

Master rad 35
1.4.1. Prekidai u SF6 tehnici za naponske nivoe 72,5- 420kV sa tri elektropneumatska
pogonska mehanizma (tip SFE)

Slika 1.13. Prekidai u SF6 tehnici (tip SFE)

1.4.1.1. Pogonski mehanizam

Za otvaranje prekidaa ovog tipa i zatezanje opruge za zatvaranje koristi se elektropneumatski
pogonski mehanizam EPM 255. Napajanje pogona vazduhom vri se motorno-kompresorskom
jedinicom koja je smjetena u komandnom ormaru prekidaa. Upravljanje pogonom vri se
dovoenjem napona na prikljuke pula odgovarajuih elektroventila. Pogon se moe opremiti
ureajem za runo sporo pokretanje prekidaa u fazi podeavanja aparata. Ureaj je veoma
jednostavan i siguran, a takoe slui i kao sigurnosna brava tokom revizije prekidaa.

1.4.1.2. Konstrukcija

Prekidi visokog napona sa gasom SF6 tip SFE su autonomni tropolni aparati predvieni za
vanjsku montau sa jednim prekidnim elementom po polu, odnosno dva prekidna elementa po polu
za naponski nivo 420 kV. Ovi aparati po principu rada pripadaju potisnim prekidaima kod kojih se
gaenje luka postie sabijanjem i potiskivanjem gasa SF6 prilikom operacije otvaranja. Prekidai
ovog tipa su konstruisani na modularnom principu sa ciljem da se postigne najvei mogui stepen
unifikacije sastavnih dijelova i sklopova, jednostavnost konstrukcionih rjeenja i to vea
pouzdanost u radu. Pol prekidaa se sastoji od jednog ili dva prekidna elementa, potpornog
izolacionog stuba i kuita mehanizma postavljenih na noseu konstrukciju. Pogonski mehanizam je
smjeten u kolonu ispod pola zajedno sa rezervoarom za vazduh. Kod prekidaa s dva prekidna
elementa po polu, paralelno prekidnim elementima postavljeni su kondenzatori za kontrolu
raspodjele napona. Svaki izolacioni stub s pripadajuim kuitem mehanizma i prekidnim
elementom, odnosno spojnim Y elementom sa dva prekidna elementa predstavlja jedinstvenu
gasnu zonu. Prekidaki element se sastoji od sklopa nepokretnih kontakata, sklopa pokretnih
kontakata sa klipom i cilindrom za potiskivanje gasa i porcelanskog kuita. Veza izmeu
pogonskog mehanizma i prekidnog elementa ostvarena je preko izolacione poluge koja je smjetena
u potporni izolacioni stub i kuite mehanizma.

Master rad 36

Slika 1.14. - Energoinvestovi prekidai u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 72.5-170 kV

Tabela 1.11. Tehniki podaci za prekidae u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 72.5-170 kV

Master rad 37

Slika 1.15. Energoinvestovi prekidai u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 245 kV

Tabela 1.12. Tehniki podaci za prekidae u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 245 kV

Master rad 38

Slika 1.16. Energoinvestovi prekidai u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 420 kV

Tabela 1.13. Tehniki podaci za prekidae u SF6 tehnici (tip SFE), naponski nivo 420 kV

Master rad 39
1.4.2. Prekidai u SF6 tehnici za naponske nivoe 123-170kV sa motorno-oprunim pogonskim
mehanizmom tipa SFEL

1.4.2.1. Pogonski mehanizam

Pokretni kontakt prekidaa pogonjen je motorno-oprunim pogonskim mehanizmom preko direktne
veze pogon-pol. Pogonski mehanizam je uobiajan, jednostavan u konstrukciji i radu. Operacija
otvaranja prekidaa je postignuta oslobaanjem akumulirane energije opruga isklopa pritiskom na
dugme za isklop, ime se oslobaa
poluga za blokiranje iskljuenja. Pritiskom na dugme za uklop, tj. oslobaanjem poluga za
blokiranje, vri se ukljuenje prekidaa, uz istovremeno natezanje opruga isklopa prekidaa. Po
zavretku, tj. kompletiranju operacije zatvaranja prekidaa, vri se natezanje opruga uklopa, te je
pogonski mehanizam, odnosno prekida,spreman za obavljanje ciklusa O-CO ak i u sluaju
nestanka napajanja motora.
Pored mogunosti elektrinog lokalnog i daljinskog komandovanja prekidaem, predviene su
mogunosti runog manipulisanja prekidaem i runog navijanja opruge uklopa u sluaju nestanka
pomonih napona. Znaajno je istai da ovi prekidai s lakoom prekidaju struje bliskog kratkog
spoja, to inae predstavlja najtei zahtjev za veinu SF6 prekidaa na klasinom potisnom
principu.


Prekidai tipa SFEL za nazivne napone do 170 kV imaju jedan prekidni element po polu. U cilju
sniavanja energije potrebne za pokretanje prekidaa i omoguavanje primjene pouzdanih motorno-
oprunih pogona, sklopni element, pored potisnog principa, koristi i pojaano djelovanje
elektrinog luka. Raeni su na modularnom principu u cilju postizanja to veeg stepena unifikacije
sastavnih dijelova, jednostavnijeg konstrukcionog rjeenja i to vee pouzdanosti. Jedina razlika
izmeu prekidaa pojedinih naponskih nivoa je u duinama izolatora i potezne izolacione ipke, kao
i rastojanje izmeu polova, to je diktirano veliinom promjenjivog radnog napona. Za svaki
naponski nivo prekidai se izrauju u izvedbi sa jednopolnim komandovanjem. Opremljeni su
motorno-oprunim pogonskim mehanizmima smjetenim u vodootporne kabine koje sadre
pomonu elektroopremu za obezbjeenje funkcionalnosti prekidaa. Nazivni pritisak gasa SF6 je
0,6 Mpa (abs). Montaa i putanje u rad su vrlo jedostavni i ne zahtijevaju nikakve specijalne
ureaje za prvo punjenje gasom.

Master rad 40

Slika 1.17. Prekidai u SF6 tehnici (tip SFEL), naponski nivo 123-170 kV

Tabela 1.14. Tehniki podaci za prekidae u SF6 tehnici (tip SFEL), naponski nivo 123-170 kV

Master rad 41
1.5. Rastavljai

Rastavlja je mehaniki rasklopni aparat koji slui za vidljivo odvajanje dijela postrojenja koji nije
pod naponom od dijela postrojenja koji je pod naponom. Kada se u postrojenju obavljaju radovi, on
je uvijek otvoren. Obino se kao dodatna mjera zatite koristi u tom sluaju i uzemljenje otvorenog
voda.
Rastavljaem se otvara i zatvara strujni krug kada se prekida ili ukljuuje neznatna elektrina struja.
On je u mogunosti da trajno provodi struju u normalnim uslovima i za odreeno trajanje provenja
struje pri nenormalnim uslovima, kao to su struje kratkog spoja. Sa rastavljaem se ne smije
rukovati ako je prekida u zatvorenom poloaju, jer bi dolo do prekidanja velike struje u vazduhu,
to moe biti opasno.
Rastavne sklopke (rastavljai snage) su rasklopni aparati koji se u odreenim pogonskim uslovima
ukljuuju, provode i prekidaju nazivne struje. Ovi ureaji se esto kombinuju sa visokonaponskim
osiguraima, koji slue kao zatita od kratkog spoja. Rastavna sklopka ima komoru za gaenje
elektrinog luka. Prilikom otvaranja, najprije se pokreu noevi rastavljaa i kada se dostigne
odreeni hod u komori se izvrava prekidanje.

Rastavlja tipa NSA za vanjsku montau

Tropolno upravljivi rastavljai proizvode se za nazivni napon 72,5 - 245 kV i nazivnu struju 1250 -
3150 A. Rastavljai se mogu isporuiti sa jednim ili dva zemljospojnika sa motornim i runim
pogonskim mehanizmom. Blokade i/ili lokote mogue je dodati kod runog ili motornog pogonskog
mehanizma.

1 - strujna staza
(enski kontakt)
2 - strujna staza
(muki kontakt)
3 - Izolator
4 - Postolje sa leajem
5 - Gornja univerzalna spojnica
6 - Radna osovina
7 - Donja univerzalna spojnica
8 - Zatita od leda
9 - Radni mehanizam glavnih noeva
Strujna staza:
10 - Ruica sa leajem
11 - Pogonska motka
12 - Pogonska motka
13 - Jednostruki spoj
14 - Dvostruki spoj
15 - Pogonska poluga
16 - Dvostruka pogonska poluga

Slika 1.18. Konstrukcija rastavljaa tipa NSA za vanjsku montau (ABB)

Master rad 42
1.6. Odvodnici prenapona

Odvodnici prenapona su osnovni zatitni elementi za zatitu izolacije visokonaponske opreme u
postrojenju od prenapona. Njihova uloga je da sprijee prodor opasnih prenapona do rasklopnog
postrojenja, tj. da ih smanje ili ih preusmjere na dijelove postrojenja manje vrijednosti. Odvodnici
prenapona prikljuuju se na ulazu u transformatorsku stanicu ili na sabirnicama. Klasian, tj. SiC
(silikon-karbid) odvodnik prenapona se sastoji od nelinearnog otpornika na kome se u irokom
opsegu struja koje se pojavljuju pri atmosferskim pranjenjima mijenja pad napona u relativno
uskim granicama. Da bi se nelinearni otpornik odvojio od mree u normalnom pogonu koriste se
iskrita, koja se sastoje od dvije elektrode, od kojih je jedna spojena na fazu, a druga na zemlju.
Iskrite reaguje pri pojavi prenapona, tako da se fazni provodnik preko nelinearnog otpornika spaja
sa zemljom. Preskok na iskritu predstavlja zemljospoj ili kratki spoj u zavisnosti od poloaja nulte
take.
Noviji tip odvodnika prenapona (metal-oksidni ili ZnO odvodnik) nema iskrite, ve samo
nelinearni otpornik koji ima znatno nelinearniju karakteristiku, tako da pri radnom naponu provodi
vrlo malu struju u zemlju.
Promjenljivost otpora se postie djelovanjem estica ZnO. Smjesa cink-oksida pomijeana je sa
drugim metalnim oksidima, oblikuje se u valjie i pee na visokoj temperaturi pa se ugrauje u
odvodnik. Kroz ove odvodnike ne tee struja koju pokree pogonski napon, vemala struja
proputanja. Izolacija izmeu ZnO estica ne dozvoljava prolaz veih struja. Sa povienjem napona,
izolacioni materijal sa ZnO postaje provodljiviji i struja proputanja se pojaava. Kako nema
iskrita, ovaj odvodnik je stalno na naizmjeninom naponu, pa treba voditi rauna o pregrijavanju,
to bi promijenilo izolaciona svojstva odvodnika.
Koriste se za linijske napone do 800 kV.
Uzimajui u obzir osjetljivost na zagrijavanje, nazivni napon ovih odvodnika treba da bude vei za
oko 20% od trajnog radnog napona. Kod ZnO odvodnika nemanaglih prelaznih pojava koje se kod
klasinih odvodnika ne mogu izbjei zbog djelovanja iskrita.

Slika 1.19. nadzemni vodovi tieni odvodnicima prenapona

Master rad 43
1.6.1. Odvodnik prenapona 3EQ4

Radi se o metal-oksidnom (ZnO) odvodniku prenapona sa polimernim sloenim kuitem za
sisteme do U
m
=550 kV. Simboli u oznaci ovog odvodnika imaju sljedea znaenja: 3
visokonaponska oprema, E ureaj za zatitu od prenapona, Q polimerno kuite, 4 model
odvodnika prenapona.

1.6.1.1. Primjena

Zatita opreme u elektroenergetskim sistemima protiv spoljnih i unutranjih prenapona. Postoje i
specijalni odvodnici prenapona (npr. za zatitu neutralne take od prenapona, tercijarnih namotaja
transformatora i druge primjene).
Naznaeni napon odvodnika je do 468 kV (npr.za nominalni sistemski napon do 500 kV), a
nominalna struja pranjenja od 10 do 20 kA.
Odvodnik je napravljen za upotrebu pod normalnim uslovima rada u skladu sa odgovarajuim
standardima. Mogue ga je postaviti u bilo koji potreban poloaj
(stojei, visei, vertikalan, horizontalan).


Aktivni elektrini dio sastoji se od stuba koji ine metal-oksidni (MO) otpornici sa nelinearnim U/I
karakteristikama. Polimerno kuite se sastoji od fiberglasom ojaane plastine (FRP) cjevi vrlo
visoke mehanike vrstoe. Prirubnice montirane na FRP cijev napravljene su od legure
aluminijuma otporne na vanjske uslove. Plombiranje je izvreno zaptivaima od sintetike gume,
nepropusne i otporne na vremenske uslove i nerajuim metalnim dijafragmama. Svaka jedinica
odvodnika prenapona je na oba kraja opremljena dijafragmama za otputanje pritiska i mlaznicama
za preusmjeravanje gasova, pri emu te mlaznice ne smiju biti usmjerene u smjeru nijedne
sistemske komponente u okolini, tako da vreli gasovi ne bi izazvali bilo kakva oteenja prilikom
izduvavanja. Na slici 1.17. prikazana je konstrukcija 3EQ4 odvodnika prenapona.

1.6.1.3. Princip rada

Metal-oksidni otpornici su veoma nelinearne komponente tj. imaju otro zalomljenu UI
karkateristiku, to ima za posljedicu da ispod odreene vrijednosti napona (kome je odvodnik
izloen) samo mala struja curenja tee kroz odvodnik. Odvodnici su napravljeni tako da pod
normalnim kontinualnim vrijednostima napona kroy njih tee struja curenja aproksimativne
vrijednosti < 1mA. U sluaju pojave prenapona koji nastaju nakon udara groma ili putanja opreme
u rad, otpornici postaju provodni (u omskom opsegu), tako da struja odvodnika moe potei ka
zemlji, a prenapon je reduciran na vrijednost pada napona na odvodniku (rezidualni, tj. preostali
napon). Struje kroz odvodnik imaju vrijednosti do 2 kA u sluaju prenapona kod putanja opreme u
rad, ili od 1 . . .10 . . . 20 kA u sluaju prenapona nastalih usljed udara groma.
Zatitni domet odvodnika prenapona je ogranien, pa mjesto instalacije mora da bude to je
mogue blie opremi koja se titi.

Master rad 44

1. Metal-oksidni otpornici
2. Kompozitno kuite
3. Gumena plomba
4. Metalna dijafragma
5. Opruga za otputanje pritiska
6. Preusmjeriva gasa

Slika 1.20. konstrukcija odvodnika prenapona 3EQ4 (Siemens)

Odvodnik prenapona 3EQ4 se sastoji od jedne ili dvije modularne jedinice
(proizvode se po potrebi sa odgovarajuim osnovnim dimenzijama D, H, d i I), kao to je prikazano
na slici 1.21.

Slika 1.21. modularne jedinice odvodnika prenapona 3EQ4 (Siemens)

Master rad 45

1.7. Uzemljenja

1.7.1. Osnovne postavke

Sistemi uzemljenja elektroenergetskih postrojenja moraju ispuniti tri osnovna zahtjeva:

- da u najnepovoljnijim uslovima kvara u postrojenju ili na mrei ostvare utvreni stepen sigurnosti
po ljude od napona dodira i koraka unutar i izvan ograde objekta
- da u vrijeme trajanja kvara potpomognu zatiti opreme i sprjeavanju pojave poara i eksplozije
- da obezbijede efikasan rad neutralne take elektroenergetskog sistema u normalnom pogonu i
koordinaciju izolacije sistema u uslovima kvara.

Kao najnepovoljniji uslov kvara utvruje se jednopolni dozemni kratki spoj u prelaznom
(tranzitnom) periodu za energetsko stanje mree u perspektivi:

- od oko 10 god. za postrojenja u izgradnji ili rekonstrukciji,
- od oko 5 god. za postrojenja u pogonu.

Kao uslov bezopasnosti za projektovanje uzemljenja u smislu ovih preporuka utvruje se najvei
dozvoljeni napon dodira na ovjeku (unutranjeg otpora 1000) za vrijeme trajanja kvara od 0,25
sekundi.
Prema dosadanjem iskustvu, naponi koraka su uvijek manje opasni od napona dodira i ne uzimaju
se kao kriterijum za projektovanje uzemljenja, ali se njihova vrijednost provjerava mjerenjem na
izgraenom uzemljenju.
Najvea dozvoljena vrijednost napona dodira na ovjeku u podruju postrojenja iznosi 230 V, a van
postrojenja 115 V za vrijeme trajanja kvara od 0,25 sekundi.
Sistem uzemljenja elektroenergetskog postrojenja izvodi se kao zdrueno uzemljenje zatitnog,
radnog i gromobranskog uzemljenja.
Sistem uzemljenja sastoji se od zemljovoda i meusobno u paraleli povezanih uzemljivaa
postrojenja, stubova dalekovoda i dopunskih horizontalnih uzemljivaa (metalnih cjevovoda,
spoljnih metalnih plateva energetskih kablova i dr.) kao i svih drugih uzemljivaa (temeljenih
uzemljivaa brana, komandnih zgrada i dr.).
Uzemljenje postrojenja sastoji se od zemljovoda i uzemljivaa koji se izvodi u obliku horizontalne
mree kombinovane po potrebi vertikalnim uzemljivaima po periferiji mree.
Najei oblik povrine koju obuhvata uzemljiva postrojenja je pravougaoni ili kvadratni.
Pod podrujem postrojenja u smislu ovih preporuka smatraju se ogradjeni prostori i zgrade u kojima
je smetena elektroenergetska oprema, u koje imaju pristup struna lica i druga lica pod nadzorom
(U
d
230 V za vreme trajanja kvara od 0,25 sekundi).
Na ostalim prostorima ili ogradama (poslovne ili stambene zgrade i drugi pratei objekti te u veim
trafostanicama) van postrojenja koji se nalaze na podruju sistema uzemljenja gdje je dozvoljen
pristup nestrunom osoblju, najvei dozvoljeni napon dodira na ovjeku je 115 V za vrijeme
trajanja kvara od 0,5 sekundi.

1.7.2. Mjerenja i kontrole na sistemu uzemljenja

Sistem uzemljenja u elektroenergetskom objektu zadovoljava zahtjeve propisa tek poto se to
mjerenjem i kontrolom utvrdi.
Sva potrebna mjerenja i kontrole na sistemu uzemljenja vre Instituti ili druge specijalizovane
ustanove, pridravajui se pri tome odredaba vaeih tehnikih propisa i ove preporuke.

Na sistemu uzemljenja elektroenergetskog objekta vre se sljedea mjerenja i kontrole:
Master rad 46

- impedanse sistema uzemljenja
- napona sistema uzemljenja
- napona dodira i koraka na podruju postrojenja i izvan postrojenja u prelaznoj zoni
- napona dodira i koraka u podruju referentne zemlje, usljed iznoenja potencijala van
postrojenja
- meusobne povezanosti pojedinih elemenata sistema uzemljenja i kontinuiteta uzemljivaa
izmeu pojedinih kontaktnih mjesta i spojeva

Na novoizgraenom ili rekonstruisanom sistemu uzemljenja mjerenja i kontrole vre se prije
putanja postrojenja u pogon.
Kod postrojenja ija je eksploatacija u toku, mjerenja i kontrole na sistemu uzemljenja sprovode se
svake pete godine nakon putanja postrojenja u pogon.
U postrojenjima koja su u eksploataciji due od 15 godina, a kod kojih je kao materijal uzemljivaa
upotrijebljena elina pocinkovana traka, kontrolu meusobne povezanosti i kontinuiteta uzemljenja
treba sprovoditi svake tree godine. Pri tome se stanje uzemljivaa kontrolie i otkopavanjem.
Kod objekata koji u sklopu sistema uzemljenja imaju i uzemljenje postrojenja elektrine vue
(EVP), kontrola meusobne povezanosti i kontinuiteta uzemljenja sprovodi se svake druge godine.
Mjerenje impedanse sistema uzemljenja vri se metodom mjerenja struje i napona (UI metodom).
Radi eliminisanja moguih napona smetnji, ispitna struja ne bi trebalo da bude manja od 50 A, a iz
razloga sigurnosti i mogunosti pojave opasnih napona za vrijeme mjerenja, ispitna struja ne bi
trebalo da bude vea od 100 A.
U mjernom kolu za mjerenje napona dodira i napona koraka otpor ovjeka zamjenjuje se otporom
od 1000 .
Kontrola meusobne povezanosti uzemljenja, spojeva i kontinuiteta uzmeljivaa vri se
proputanjem ispitne struje veliine 10 A do 20 A izmeu pojedinih ispitnih taaka na sistemu
uzemljenja. Kontrola presjeka i stanja uzemljenja sprovodi se mjerenjem dimenzija i vizuelnim
pregledom nadzemnog i podzemnog (otkopavanjem) dela instalacije.
Sve provjere napona na sistemu uzemljenja vre se na osnovu udjela struje zemljospoja koja protie
kroz sistem uzemljenja (I
e
).

Za raunanje impedanse sistema uzemljenja kao i napona dodira i napona koraka na osnovu
rezultata mjerenja ispitnom strujom (I
i
), mora se uzeti u obzir redukcioni faktor dalekovoda do
pomonog uzemljivaa (r
pi
) prema relaciji:

I
ir
= r
pi
I
i

Impedansa sistema uzmeljenja (Z
e
) rauna se na osnovu izmjerene vrijednosti napona sistema
uzemljenja prema referentnoj zemlji (U
oi
) i ispitne struje kroz ispitivani sistem uzemljenja (I
ir
)
prema:

Z
e
=
U
I
oi
ir

Pune vrijednosti napona dodira (U
d
) i napona koraka (U
k
) pri struji zemljospoja (I
e
) raunaju se na
osnovu izmjerenih veliina napona dodira (U
di
) i napona koraka (U
ki
) preko relacije

U
(d,k)
= U
(d,k)i

I
I
e
ir

Master rad 47

2. Kriterijumi za izbor parametara za monitoring i dijagnostiku
visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske

2.1. Periodika odravanja elektroenergetskih postrojenja

U odjeljku 2.1. su prikazane tabele iz Pravilnika o rokovima odravanja elektroenergetskih
postrojenja (transformatorskih stanica) prenosne mree Jugoslavije (Jul 1991.), koji se odnose na
redovno odravanje visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske i koji su i danas
na snazi prilikom redovnog odravanja i dijagnostike visokonaponske opreme u prenosnoj mrei
Republike Srpske, gdje se veina ovih ispitivanja, tj. pregledi, odravanje, servisiranje, revizije i
remonti, kao i monitoring opreme radi tradicionalnim metodama, tj. u unaprijed definisanim i
fiksnim intervalima vremena.

Oznake roka odravanja:

D - dnevno
S - sedmino
M- mjeseno
G - godinje

Visokonaponska oprema:

1. Energetski transformator 110, 220 i 400 kV
2. Regulaciona sklopka
3. Mjerni transformator 6 - 35 KV
4. Mjerni transformator 110-400 kV
5. Mjerni transformator 6 - 35 kV
6. Pneumatski prekida 110, 220 i 400 kV
7. Hidromatski prekida 6 - 35 kV
8. Malouljni prekida 6 - 35 kV
9. Malouljni prekida 110, 220, 400 kV
10. Malouljni prekida (Hidraulini pogon)
11. Malouljni prekida (Elektromotorni pogon)
12. Elektopneumatski pogon
13. Prekidai sa SF6 gasom 6 - 35 kV
14. Prekidai sa SF6 gasom 110, 220, 400 kV
15. Vakuumski prekidai 6 - 35 kV
16. Rastavlja 6 - 35 kV
17. Rastavlja 110, 220, 400 kV
18. Sabirnice i primarne veze
19. Metalom oklopljena gasom SF6 izolovana postrojenja
20. Odvodnik prenapona 6 - 400 kV
21. Visokonaponski osigura 6 - 35 kV
22. Uzemljenje
23. Kablovska mrea 6 - 110 kV
24. Sinhroni kompenzator
25. Kondenzatorska baterija
26. Energetski TR 6-35 kV, prigunice i transformatori za uzemljenje zvjezdita
27. Omski otpornik za uzemljenje zvjezdita
28. Kompresor i razvod komprimovanog vazduha

Master rad 48

Spisak radova
Rokovi
Pregled Revizija Remont
1. Energetski transformator 110, 220 i 400 kV
1. Pregled kotla S
2. Pregled hladnjaka S
3. Pregled konzervatora S 10 G*
4. Pregled aktivne materije u suioniku vazduha M
5. Pregled nivoa ulja u aici suonika vazduha M
6. Pregled nivoa ulja u providnim izolatorima S G
7. Provjera ventilatora S po potrebi
8. Provjera uljnih pumpi S po potrebi
9. Provjera zasuna i ventila G
10. Pregled cijevi za odzraivanje G
11. Pregled brtvi G
12. Provjera suionika vazduha G
13. Provjera povratnog ventila konzervatora G
14. Pregled uzemljenja kotla G
15. Pregled uvrenja trafoa (papuice i dr.) G
16. Isputanje eventualno skupljene vode u konzervatoru i kotlu G
17. Pregled i eventualno podeavanje iskrita G
18. Pregled izolacije kotla (kotlovska zatita) G
19. Pregled odunika G
20. Provjera rada Buholc releja i upravljako-dojavnih krugova G
21.
Provjera rada nadpritisne zatite regulacione sklopke i upravljako-dojavnih
krugova
G
22.
Provjera rada upravljako dojavnih krugova kontaktnog termometra G
23. Provjera rada upravljako dojavnih krugova termo slike G
24. Provjera elektrinih primarnih veza 2 G
25. Provjera rada upravljako-dojavnih krugova termike zatite G
26. Provjera rada upravljako-dojavnih krugova oprunog odunika G
27. Provjera rada sakupljaa gasa i upravljako-dojavnih krugova G
28. Provjera rada upravljako dojavnih krugova ureaja za hlaenje TR G
29. Provjera ispravnosti termometra 6 G
30. Mjerenje struje praznog hoda po potrebi
31. Ispitivanje dielektrine vrstoe ulja G
32. Mjerenje otpora izolacije namotaja 2 G
33. Ispitivanje sistema izolacije 4 G
34. Provjera rada bimetala i magnetskih okidaa rashladnog sistema 3 G
35. Fiziko-hemijska analiza ulja 4 G
36. Hromatografska analiza gasova u ulju 2 G**
37. ienje izolatora G
38. ienje povrina transformatora po potrebi
39. ienje hladionika po potrebi
40. Zatita metalnih dijelova od korozije po potrebi
41. Mjerenje omskog otpora namotaja 4 G
42. Mjerenje prijenosnog odnosa transformatora 4 G
43. Provjera deformacije namotaja po potrebi
44. Mjerenje kuta gubitaka provodnih izolatora 4 G***
45. Mjerenje kapaciteta provodnih izolatora 4 G***
* kod konzervatora sa gumenom membranom prema preporuci proizvoaa
** G za 400 kV transformatore i blok transformatore, 2 G za ostale transformatore
*** gdje postoje mogunosti za mjerenje, shodno opoj primjeni

Master rad 49

Spisak radova
Rokovi
2. Regulaciona sklopka
1. Pregled nepropusnosti ulja na brtvenim mjestima regulacione sklopke S
2. Pregled pogonskog mehanizma i grijanja ormaria S
3. Revizija i remont pogonskog mehanizma G 5 G*
4. ienje i pregled filtera za ulje 5 G*
5. Zamjena ulja u teretnoj preklopki 5 G*
6.
Remont teretne preklopke, ugaonog i spojnog prenosa, oprunog mehanizma,
kontakata, otpornika, izolacionog cilindra teretne preklopke
5 G*
7.
Provjera funkcionalnosti, ispitivanje zatita regulacione sklopke te
elektrine i mehanike blokade
G 5 G
8. Provjera signalizacije regulacione sklopke G 5 G*
* odnosno po preporukama proizvoaa
1. Pregled vanjske izolacije, nivoa ulja i brtvljenja S
2. ienje vanjskih povrina izolatora 2 G*
3. Provjera elektrinih primarnih i sekundarnih veza 2 G
4. Provjera uzemljenja 2 G
5. Provjera uvrenja na konstrukciju 2 G
6. Pritezanje vijaka na brtvenim mjestima po potrebi
7. Pregled i eventualno podeavanje iskrita 2 G
8.
Ispitivanje prenosnog odnosa i klase tanosti na obraunskim mjernim
mjestima
6 G*
* u aerozagaenim zonama
** 12 G za induktivne transformatore, 6 G za kapacitivne naponske transformatore
4. Mjerni transformator 110-400 kV
1.
Pregled vanjske izolacije, nivoa ulja, brtvljenja, teflonskih i slinih
membrana, odvodnika prenapona i primarnih spojeva
S
4. Provjera elektrinih primarnih i sekundarnih veza 6 G
6. Pregled i eventualno podeavanje iskrita 6 G
7. Pregled membrana 3 G
8. Ispitivanje sistema izolacije 6 G
9. Mjerenje parcijalnih izbijanja 4 G
10. Hromatografska analiza gasova u ulju na TR 220 i 400 kV 6 G
11.
Provjera sekundarnih vrijednosti napona kapacitivnih naponskih
transformatora
G
12.
Ispitivanje prenosnog odnosa i klase tanosti na obraunskim mjernim
mjestima
12 G**
14. Provjera pritiska gasa M
15. istoa gasa G
* u aerozagaenim zonama G
** za kapacitivne transformatore 5 G
Master rad 50
Spisak radova
Rokovi
1. Pregled pritiska vazduha u rezervoaru S
2. Pregled razvoda vazduha i provjera nepropusnosti 2 G
3. Pregled glavnog ventila 2 G
4. Provjera rada manostata i manometra, podeavanje i ispitivanje 2 G
5. Otvaranje lunih komora, pregled i ureenje kontakata, ienje, podmazivanje 4 G
6. ienje, podmazivanje i podeavanje pogonskog mehanizma i zglobova 2 G
7. Provjera potronje vazduha 4 G
8. ienje i podmazivanje mehanizma elektroventila 2 G
9. Provjera rada i podeavanje signalne sklopke 2 G
10. Provjera elektrinih primarnih veza 6 M 2 G
13. ienje vanjskih povrina izolatora i izolacionih poluga 2 G*
14. Funkcionalno ispitivanje prekidaa 2 G
15. Ispitivanje rada prekidaa relejnom zatitom G
16. Zatita metalnih dijelova od korozije po potrebi**
17. Mjerenje padova napona na prikljucima 2 G
** u vanjskim postrojenjima 10 G
6. Pneumatski prekida 110, 220 i 400 kV
1. Pregled pritiska i cjevovoda prekidaa S
2. Pregled injektora vazduha S
3. Pregled dosjeda noa rastavljaa S
4. Isputanje kondenzata iz cjevovoda prekidaa S
5.
Provjera ispravnosti grijaa i termostata u upravljakim i pogonskim
ormarima
M
7.
Otvaranje lunih komora, pregled i ureenje kontakata, ienje i
podmazivanje
6 G*
8. Zamjena brtvi 6 G*
9.
Otvaranje elektroventila
6 G*
10. Provjera ispravnosti pritisnih releja 3 G
12.
ienje filtera prekidaa
6 G
13. Provjera sistema napajanja komprimovanim vazduhom 6 G*
14. Provjera nepropusnosti prekidaa 6 G*
15. Provjera potronje vazduha 6 G*
16. Provjera ledolomne naprave 3 G
17. Provjera amortizera 3 G
18. Provjera mehanizma pogona rastavljaa 3 G
19. ienje vanjskih povrina izolatora 3 G**
20.
Provjera stanja i eventualno ienje unutranjih povrina izolacionih
provodnika vazduha
6 G
23. Zatita metalnih dijelova od korozije
po potrebi
24. Vremensko snimanje rada prekidaa i eventualno podeavanje 6 G*
25. Funkcionalno ispitivanje prekidaa 6 G*
Master rad 51
26. Provjera elektrinih komandi preko relejne zatite G
27. Ispitivanje posuda pod pritiskom 6 G
28. Unutranji pregled posuda pod pritiskom 3 G
29.
Ispitivanje sigurnosnog ventila na prekidau
G
30. Provjera rada manostata i manometra, podeavanje i ispitivanje 3 G
31. Provjera ulja za uljnu komandu S 6 G
* prekidai starije izvedbe 3 G
** u aerozagaenim zonama 1 G
Spisak radova
Rokovi
7. Hidromatski prekida 6 - 35 kV
1. Pregled nivoa i boje hidrina S
2. Pregled kontakata rastavljaa na prekidau S
3. Provjera proputanja pogonskog vazduha i hidrina S
5. Provjera amortizera 2 G
6. Otvaranje lunih komora, pregled, ienje i ureenje kontakata 4 G
7. Otvaranje i pregled pogonskog cilindra i provjera gumene membrane 4 G
9. Ispitivanje hidrina 2 G
10. Pregled upravljakog ventila 4 G
11. Ispitivanje elektrinog okidaa 2 G
12.
Provjera rada, ienje, podmazivanje i podeavanje pogonskog
mehanizma i zglobova prekidaa
2 G
17. Ispitivanje prekidaa relejnom zatitom G
* u aerozagaenim zonama 1 G
8. Malouljni prekida 6 - 35 kV
1. Pregled nivoa i boje ulja S
2. Pregled proputanja ulja S
3. Provjera elektrinih primarnih veza 6 M 2 M
4. Otvaranja lunih komora, pregled, ienje i ureenje kontakata 6 G**
5. Provjera rada, ienje pogonskog mehanizma i zglobova prekidaa 2 G
7. Zamjena ulja 2 G
14. Mjerenje hoda kontaktne ipke i prodiranja u kontaktnu ruu 6 G**
16. Provjera grijaa 6 M
** prema uputstvu proizvoaa
Master rad 52
Spisak radova
Rokovi
9. Malouljni prekida 110, 220, 400 kV
1. Provjera nivoa ulja S
2. Pregled proputanja ulja S
3. Provjera elektrinih primarnih veza G 3 G
4. Provjera ispravnosti rada grijaa i termostata M
5. Pregled izolatora, naprslina, zalivenosti i privrenja M
6. Ispitivanje i eventualna zamjena ulja 6 G**
7. Otvaranje lunih komora, pregled, ienje i ureenje kontakata 6 G**
8. Mjerenje hoda kontaktnog noa i prodiranje u kontaktnu ruu 6 G**
9. Mjerenje vremena ukljuenja i iskljuenja prekidaa 6 G**
10.
Provjera istovremenosti sklapanja polova prekidaa 6 G**
16. Provjera uvrenja prekidaa na konstrukciju 3 G
* u zoni aerozagaenja G
** prema preporuci proizvoaa
10. Malouljni prekida hidraulini pogon
1. Provjera nivoa pritiska na monostatu S
2. Provjera zaptivenosti spojeva na prikljucima visokog i niskog pritiska S
3. Provjera nivoa ulja u rezervoaru 3 M
4. Provjera uestalosti rada pumpi 3 G
5. Provjera elektrohidraulinih ventila 3 G
6. Provjera pada pritiska od manipulacije G
7. Provjera akumulatora visokog pritiska G
8. Provjera releja u pogonu G
9. Ispitivanje cijevi visokog i niskog pritiska (oteenja, pukotine) 6 G
10. Ispitivanje akumulatora visokog pritiska pomou povienog pritiska 6 G
11. Ispitivanje grupe motor-pumpi 6 G*
12. Ispitivanje signalizacije blokade pritiska 6 G*
13. Provjera zaptivenosti ulja i azota 6 G*
14. Provjera rada grijaa M
15.
Provjera zaptivenosti pogona sa kontrolom pada pritiska za 24 asa bez
pumpe
G
16. Provjera pritiska za komande G
17. Provjera istoe ulja 6 G
18. Podeavanje hoda elektromagneta 6 G
19. ienje rezervoara za ulje i zamjena ulja 6 G
20. Zamjena filtra na pumpi 6 G
21. Provjera cijevi visokog i niskog pritiska 6 G
22 . Provjera dielektrine vrstoe ulja 6 G
* prema preporuci proizvoaa
Master rad 53
Spisak radova
Rokovi
11. Malouljni prekida - elektromotorni pogon
1. Provjera nivoa ulja u kuitu reduktora prenosnog mehanizma motora 6 M
2. Provjera grijaa i termostata M
3. Provjera zazora kalema za ukljuenje i iskljuenje G
4. Provjera etkica pogonskog elektromotora G
5. Provjera rada i podeavanje signalne sklopke G
6. ienje, podmazivanje i podeavanje opruge za ukljuenje G
7. ienje, podmazivanje i podeavanje poluga G
8. ienje, podmazivanje kuglastih i iglastih leajeva i kliznih puteva G
9. Mjerenje i podeavanje zazora pogonskog mehanizma 3 G
12. Elektropneumatski pogon
1. Provjera pritiska na manostatu S
2.
Provjera zaptivenosti na spojevima razvoda vazduha i gubitka
(curenja) komprimovanog gasa
6 M
3. Isputanje kondenzata iz razvoda vazduha S
4. Provjera ispravnosti grijaa i termostata M
5. Provjera nivoa ulja u karteru kompresora M
6. Provjera zategnutosti pogonskog kaia M
7. Provjera ispravnosti zranog presostata G
8. Provjera rada i podeavanje signalne sklopke G
9. Zamjena ulja u karteru kompresora G
10. ienje uljnog filtera kompresora G
11. Podmazivanje leajeva G
12. ienje usisnih i izduvnih ventila kompresora G
13. Ispitivanje rada sigurnosnog ventila 6 M
14.
Podmazivanje svih kliznih puteva i leaja elektro-pneumatskih ventila
i podeavanje kinematskih putova
G
15.
ienje i zamjena zaptivki elektropneumatskog ventila za ukljuenje
i iskljuenje
4 G
16.
Ispitivanje rezervoara za vazduh sa poveanim pritiskom i zamjena
zaptivaa
5 G
13. Prekidai sa SF6 gasom 6 - 35 kV
1. Provjera pritiska gasa SF6 u zavisnosti od temperature 2 G
2. ienje vanjskih povrina izolatora G
3. Provjera elektrinih primarnih veza G
5. Provjera rada oienja pritisnih releja i signalnih sklopki 2 G
6. Podmazivanje leajeva i kliznih povrina pogonskog mehanizma 2 G
7. Provjera zazora zapinjaa i ostalih mehanizama 2 G
8. Mjerenje padova napona na ukljuenim polovima G
9. Kontrola stanja kontakata i lune komore M 12 G**
10. Ispitivanje kvaliteta gasa 6 G*
11. Provjera grijanja pogonskog mehanizma G
12. Zatita metalnih dijelova od korozija po potrebi
* po potrebi
** prema uputstvu proizvoaa
Master rad 54
Spisak radova
Rokovi
14. Prekidai sa SF6 gasom 110, 220, 400 kV
1. Provjera pritiska gasa SF-6 S
2. Provjera pritiska vazduha, odnosno duika S
3. Provjera sadraja vlage u gasu SF-6 8G
4. Provjera sadraja produkata razlaganja gasa SF-6 8G
5. Provjera proputanja i nivoa ulja u uljnom rezervoaru S
6. Provjera hidraulinog spremnika glavnog ventila i pogonskog cilindra 8 G
7. Provjera proputanja komprimovanog vazduha u vazdunom razvodu 3 M
8. Isputanje kondenzata iz razvoda komprimovanog vazduha 2 S
9. Zamjena ulja u kompresoru 6 M
10. Podmazivanje leajeva motora kompresora G
11. Provjera uestalosti rada pumpi 6 M
13.
Provjera ispravnosti termostata i grijaa u upravljakim i pogonskim
ormariima
M
15. Provjera radnog hoda prekidaa 4 G
16. Provjera kinematskih kota i podmazivanje pogonskog mehanizma G
17. Provjera istroenosti kliznih ploha, svornjaka i leajeva 8G
18. Provjera ispravnosti presostata i mano-vakummetra 6 M
22. Mjerenje vremena uklopa i isklopa 8G
23. Provjera istovremenosti sklapanja polova prekidaa 8G
24. ienje i zamjena brtvi na pneumatskom pogonskom mehanizmu 4 G
25.
Otvaranje lunih komora, pregled, ienje
i ureenje kontakata
8G
26.
Provjera ispravnosti izolatora, naprsline, prelomi, brtvljenje,
privrenje
4 G
28. Provjera elektrinih komandi preko relejne zatite G
15. Vakuumski prekidai 6 - 35 kV
1. Pregled izolacije S
2. ienje vanjskih povrina i izolacionih poluga 2 G*
5. Provjera istroenosti kontakata 2 G
6. Podmazivanje leajeva i kliznih povrina pogonskog mehanizma 10 G**
7. Provjera vakuuma 10 G
** ili nakon 10000 uklapanja
Master rad 55
Spisak radova
Rokovi
16. Rastavlja 6 - 35 kV
1. Pregled prenosnih poluga i izolatora S 2 G
2. ienje i podmazivanje glavnih kontakata i kontakata za uzemljenje 2 G
3 . Podmazivanje zagona rastavljaa 2 G
4. Otvaranje, ienje, podmazivanje i podeavanje zagona rastavljaa 6 G
5. Provjera upravljakog ventila 6 G
6. ienje izolatora i izolacionih poluga 2 G*
8. Provjera blokada rastavljaa 2 G
9. Provjera rada i podeavanje signalne sklopke i krajnjih kontakata 2 G
10. Podmazivanje leajeva 4 G
12. Funkcionalno ispitivanje 2 G
15. Provjera grijanja 6 M

17. Rastavlja 110, 220, 400 kV
1. Pregled prenosnih poluga i izolatora S 3 G
2. Pregled glavnih kontakata i noeva za uzemljenje S 3 G
3. Provjera ispravnosti grijaa i termostata u upravljakim ormariima M
5. Provjera rada elektrinog kontakta (trapez.) ienje i podmazivanje 3 G
6. Provjera kontaktnog pritiska na pantografskom rastavljau 3 G
7.
ienje, podmazivanje i podeavanje glavnih kontakata i kontakata
noeva za uzemljenje
3 G
8. Podmazivanje pogonskog mehanizma 3 G
9. Podmazivanje leaja i zglobova prenosnih osovina i poluga 3 G
10. Provjera upravljakih elektropneumatskih ventila 6 G
11. Pregled instalacije komprimovanog vazduha 6 G
12. Provjera aparata u upravljakom ormariu 3 G
13. Provjera blokada rastavljaa 3 G
14. Provjera rada i podeavanje signalne sklopke i krajnjih kontakata 3 G
15. ienje izolatora 3 G*
16. ienje i podmazivanje leajeva okretnih izolatora 9G
19. Funkcionalno ispitivanje rastavljaa 3 G
21. Provjera ispravnosti strujnog puta u glavi rastavljaa 6 G
Master rad 56

Spisak radova

Rokovi
18. Sabirnice i primarne veze
1. Pregled svih elemenata sabirnica M
2. Provjera spojnog i prikljunog materijala, pritezanje spojeva i prikljuaka 10 G*
3. Zamjena oznaka na sabirnicama 10 G
4. Provjera uvrenja sabirnica na nosae po potrebi
5. ienje sabirnikih izolatora otvorenih postrojenja 10 G**
6. ienje sabirnikih izolatora zatvorenih postrojenja 5 G**
7. Zatita od korozije metalnih dijelova
po potrebi***
8. Termovizijsko snimanje postrojenja G

* dotezanje vijaka na novim postrojenjima nakon godinu dana
** u aerozagaenim zonama G
*** u zatvorenim postrojenjima 15 G
19. Metalom oklopljena, gasom SF6 izolovana postrojenja
1. Provjera pritiska gasa S
2. Mjerenje sadraja vlage u gasu 2 G*
3. Provjera sadraja produkata razlaganja u gasu 6 G
4. Provjera ispravnosti manometara i manovakuummetara 2 G
5. Provjera radnog hoda rastavljaa 2 G
6. Provjera prijenosa mehanizma pogona 2 G
8. Provjera brtvljenja 2 G
9. ienje provodnih izolatora 2 G
12. Provjera blokade rastavljaa 2 G
13. Provjera djelovanja brzih rastavljaa 2 G
14. Provjera oienja i sekundarnih prikljuaka 2 G
15. Provjera strujnih krugova signalizacije upravljanja 2 G
16. Otvaranje rastavljaa, pregled i zamjena kontakata 10 G
17. Pregled i ienje brtvenih povrina 10 G
18. Zamjena brtvi 10 G
19. Pregled i zamjena ekrana 10 G
* sadraj vlage provjerava se i kod putanja u pogon, nakon 6 M i zatim svake 2 G
20. Odvodnik prenapona 6 - 400 kV
1. Pregled odvodnika S
2. Pregled brojaa prorade M
6. ienje izolatora 3 G*
7. Ispitivanje odvodnika prenapona i eventualna zamjena **
* u zatvorenim i vanjskim postrojenjima u aerozagaenim zonama G
** u 3 godine ispituje se 10% ugraenih odvodnika iste proizvodnje za cijelu AO, kod cinkoksidnih odvodnika mjerenje struje odvoenja svake 3
godine
Master rad 57
Spisak radova
Rokovi
21. Visokonaponski osigura 6 - 35 kV
1. Pregled osiguraa S
2. Pregled nosaa, kontakata i indikatora S
3. ienje izolatora 2 G
4 . Provjera uvrenja na konstrukciju 2 G
22. Uzemljenje
1. Provjera spojeva uzemljenja na konstrukciju 6 G
2. Provjera mehanike zatite uzemljenja 6 G
3. Provjera i pritezanje spojeva 6 G
4. Mjerenje napona dodira i koraka 5 G
5. Provjera stanja trake iskopom 15 G
6. Odravanje propisane boje uzemljenja 10 G
23. Kablovska mrea 6 - 110 kV
1. Pregled izolatora kablovske glave 3 M
2.
Pregled nivoa ulja i pritiska u kablovskim glavama i eventualno
dolivanje ulja
3 M
3. ienje kablovske glave i izolatora 2 G*
4. Provjera, ienje i pritezanje kontaktnih mjesta 2 G
6. Mjerenje napona koraka i dodira u kablovskim kuicama 5 G
8. Provjera stanja trake uzemljivaa iskopom 15 G
9. Provjera oploenja kablova 110 kV 5 G
10. Provjera dielektrine vrstoe unutranje izolacije kabla po potrebi
u aerozagaenim zonama G
24. Sinhroni kompenzator
1. Pregled pumpi za vodu i ulje D G
2. Pregled nivoa ulja u leajevima D
3. Pregled kompenzatora radi vibracije D
4. Provjera pritiska vodonika D
5.
Provjera temperature leaja agregata za uzbunu i generatora 1000 Hz D
6. Provjera istoe H2 na pokaznom instrumentu D
7. Pregled etkica na budilici S
8. ienje komore i kliznih kolutova 6 M
9. Pregled i podeavanje etkica na kliznim prstenima kompenzatora 6 M
10. ienje rashladnog sistema G
11. Podmazivanje leajeva pobudne grupe 3 M
12. Ispitivanje, zamjena ulja u leajevima kompenzatora G
13. Pregled leajeva kompenzatora G
14. Ispitivanje otpora izolacije rotora i statora G
15. Zamjena ulja u leajevima pobudne grupe G
16. Ispitivanje strujnih krugova zatite, signalizacije, upravljanja G
Master rad 58
Spisak radova
Rokovi
25. Kondenzatorska baterija
1. Pregled kondenzatorske baterije S
5. Ispitivanje kapaciteta baterija i kondenzatorskih lanaka 2 G
6. Funkcionalno ispitivanje rada automatike 2 G
7. Provjera upravljakih krugova 2 G
26. Energetski transformatori 6-35 kV, prigunice i transformatori za uzemljenje zvjezdita
1. Pregled kotla S
2. Pregled kondenzatora S
3. Pregled suionika vazduha M
4. Provjera uvrenja G
5. Provjera rada Buholc releja i upravljako-dojavnih krugova G
6. Provjera uzemljenja kotla G
8. Ispitivanje otpora izolacije namotaja 2 G*
10. Ispitivanje dielektrine vrstoe ulja G
* 4 G za transformatore do 4 MVA
27. Omski otpornik za uzemljenje zvjezdita
1. Pregled kotla 3 M
2. Provjera nivoa elektrolita M
3. Provjera ispravnosti grijaa M I
4. Mjerenje otpora elektrolita G
5. Provjera uzemljenja G
7. Pregled i ienje suhih otpornika 2 G
8. Mjerenje otpora suhih otpornika 2 G
28. Kompresor i razvod komprimovanog vazduha
1. Pregled nivoa ulja u kompresoru S
2. Pregled pritisaka po cilindrima S
3. Pregled pritisaka u razvodnoj mrei S
4. Provjera uestalosti rada kompresora S
5. Isputanje kondenzata iz kotlova i kondenzacionih lonaca S
6. Zamjena ulja u kompresoru G
7. ienje filtera za vazduh G
8. Provjera ventila G 2 G
9. Pregled prstena, klipa i cilindara 2 G
10. Pregled leajeva klipnjae, radilice i brtvljenja 4 G
11. ienje kartera G
12. Provjera spojnice motor-kompresor 4 G
13. ienje i podmazivanje leaja elektromotora 4 G
14. Ispitivanje elektroventila G
15. Provjera ispravnosti manometra 4 G
16. Provjera automatike kompresora G
17. Ispitivanje sigurnosnih ventila G
Master rad 59
2.2. Mjerenje otpornosti izolacije

Otpornost izolacije se mjeri na svim postrojenjima i opremi u elektroenergetskom sistemu.
Vrijednost otpornosti izolacije je jedan od najvanijih pokazatelja o stanju opreme. Izolacija je
podlona uticaju vlage i temperature u zavisnosti od vrste materijala, to se znatno odraava na
vrijednost njenog otpora.
2.2.1. Priprema izolacije za mjerenje

Izolaciju treba prije mjerenja oistiti od prljavtine i praine, ukoliko je pristupana. Otpor izolacije
se mjeri pri temperaturi od najmanje +10C. U posebnim sluajevima, kada to zahtijevaju tvornika
uputstva ili drugi propisi, temperaturu izolacije treba prilagoditi tim zahtjevima. Otpor izolacije
elektroopreme treba mjeriti po istoj temperaturi na kojoj se nalazi u pogonu, a ukoliko to nije
mogue, potrebno je otpor izolacije preraunati na vrijednost po radnoj temperaturi.
Otpor izolacije najee se mjeri megaommetrom. Napon megaommetra se bira u zavisnosti od
objekta ija se izolacija mjeri i njegovog nazivnog napona. Samo ako je posebnim propisima
regulisano, otpor izolacije moe da se mjeri i drugom metodom (npr. UI metodom).
Sve provodnike koji pripadaju objektu ija se izolacija mjeri potrebno je spojiti zajedno i
uzemljiti.Takav spoj se zadri nekoliko minuta, zbog pranjenja elektrinog naboja. Za objekte
veeg kapaciteta moe biti posebno propisano vrijeme trajanja ovakvog spoja.
Jedan pol megaommetra se prikljui na provodnik (ili grupu provodnika koji su galvanski spojeni),
a drugi pol (najee plus-pol) na meusobno spojene i uzemljene sve ostale provodnike, masu i
kuite. Uzemljiti treba i provodnike za mjerenje temperatura, sekundarne namotaje ugraenih
mjernih transformatora i slino.
Opte pravilo kae da se mjeri izolacija jednog provodnika, a svi ostali provodnici su uzemljeni.
Ovo pravilo vai za kompletnu viepolnu i viefaznu opremu, tj. transformatore, razvodna
postrojenja, kablove, instalacione provodnike, oklopljene sabirnice, itd.
Nije ispravno mjerenje svakog provodnika prema zemlji dok ostali provodnici vise u vazduhu, tj.
da nisu spojeni sa masom.
Na taj nain mjeri se otpornost izolacije svakog provodnika, namotaja i grane. Za provodnik koji
ima ekran, on se spoji posebnom stezaljkom megaommetra oznae-nom sa ekran. Namotaji
transformatora koji su spojeni meusobno i nemaju izve-dena oba kraja faze ili grane, ispituju se u
odnosu na ostale namotaje, kuite i zemlju bez rastavljanja. Samo u sluaju nepovoljnih rezultata
mjerenja, moe se vriti drugaija kombinacija mjerenja zbog pronalaenja loih mjesta.

2.2.2. Mjerenje otpora izolacije

Vrijednost otpora izolacije se oitava 60 sekundi poslije prikljuenja mjernog napona. Izmjerena
vrijednost se moe oitati na instrumentu i prije isteka vremena od 60 sekundi, ako se pouzdano
moe procijeniti da je postignuta ustaljena vrijednost otpornosti izolacije (npr. ako se u toku zadnjih
10 sekundi mjerenja ne promijeni vrijednost otpornosti izolacije).

2.2.3. Vlanost izolacije

Vlanost izolacije je bitna pri odluivanju da li elektoopremu (naroito transformatore) moemo
pustiti u rad.

Pri odreivanju vlanosti izolacije moemo koristiti sljedee metode:
- metod apsorpcije pri mjerenju otpora izolacije,
- metod kapacitet-frekvencija,
- metod kapacitet temperatura,
- metod koeficijenta nelinearnosti.

Master rad 60
Metod apsorpcije je zasnovan na zavisnosti otpora izolacije od trajanja mjerenja. Za elektrine
maine i transformatore vrijednost otpornosti izolacije se oita 15 seku-ndi i 60 sekundi poslije
prikljuenja mjernog napona megaommetra, te vrijednosti se oznaavaju sa R
15''
i R
60''
. Koeficijent
apsorpcije je odnos te dvije vrijednosti, tj. K
aps
= R
15''
/ R
60''
. Za namotaj koji nije vlaan pri
temperaturi od 10 do 30C, koeficijent apsorpcije je izmeu 1.3 i 2. Za vlanu izolaciju ovaj
koeficijent je blizu jedinice.
Radi utvrivanja koeficijenta apsorpcije treba koristiti megaommetar napajan iz baterije ili
pogonjen elektromotorom da bi njegov indukovani napon bio konstantan za vrijeme mjerenja.
Metod kapacitet-frekvencija primjenjuje se uglavnom pri mjerenju na energetskim
transformatorima. Zasniva se na injenici da se kapacitet izolacije koja nije vlana ne mijenja u
odnosu na kapacitet vlane izolacije pri promjeni frekvencije napona kojim mjerimo. Kapacitet
izolacije se mjeri pri frekvenciji 2 Hz i pri 50 Hz, a pri tempera-turi od najmanje 10C. Odnos
kapaciteta izmjerenog pri frekvenciji 2 Hz (C
2
) i kapa-citeta izmjerenog pri frekvenciji 50 Hz (C
50
)
za suvu izolaciju je blizu jedinice, a za vlanu oko 2. Za ovo mjerenje treba imati poseban
instrument za provjeru vlanosti. Ostale metode se rjee koriste.

2.2.4. Utvrivanje temperature izolacije

Vrijednost otpornosti izolacije znatno zavisi od njene temperature. Zato treba znati pri kojoj je
temperaturi mjerena otpornosti izolacije. Temperatura izolacije elektroopreme se utvruje na
sljedei nain:
- za energetske transformatore koji nisu podvrgnuti zagrijavanju uzima se temperatura gornjih
slojeva ulja mjerena termometrom,
- za energetske transformatore koji su podvrgnuti zagrijavanju ili djelovanju sunevih zraka
uzima se srednja temperatura faze B namotaja vieg napona odreena na osnovu mjerenja
omskog otpora,
- za svu ostalu opremu temperatura izolacije se utvruje neposrednim mjere-njem na opremi
ili mjerenjem temperature okline u zatvorenom prostoru.

2.2.5. Preraunavanje otpornosti izolacije na vrijednost pri odreenoj temperaturi

Pri poreenju rezultata mjerenja otpornosti izolacije elektroopreme sa rezultatima prethodnih
mjerenja ili sa tvornikim mjerenjima, potrebno je uzeti u obzir temperaturu opreme pri kojoj je
vreno mjerenje i unijeti ispravke, tj. svesti rezultate mje-renja na istu temperaturu. Najbolje je
rezultate svesti na temperaturu tvornikih mje-renja. Ako je otpornost izolacije mjerena na
temperaturi t
2
koja se razlikuje od temperature t
1
pri kojoj je vreno ranije mjerenje,

mjerenje u
tvornici ili koja je utvrena propisima, izmjerena vrijednost pri temperaturi t
2
treba preraunati na
vrijednost

pri temperaturi t
1
, mnoei dobijene vrijednosti

koeficijentom za preraunavanje

K
2
.

R
2
= R
2
K
2
.

Koeficijent za preraunavanje K
2
daje proizvoa opreme, a moe se i izraunati iz
obrasca
) (
2
1 2
t t
e K

=

, gdje je temperaturni koeficijent za otpornosti zolacije, t
2
je temperatura pri
kojoj je vreno drugo mjerenje
,
a t
1
temperatura pri kojoj je vreno prvo mjerenje u tvornici, ranije
mjerenje ili temperatura koja je utvrena propisima.

2.3. Mjerenje dielektrinih gubitaka tg

Dielektrini gubici (gubici u izolaciji) su jedna od karakteristika stanja elektrine izolacije. Po
veliini gubitaka mogue je procijeniti starenje i vlanost izolacije. Dielektrini gubici su
proporcionalni tangensu ugla (tg) na slici 2.1., koji se naziva faktorom dielektrinih gubitaka.

Master rad 61

Slika 2.1. Vektorski dijagram napona i struja u izolaciji

Za faktor dielektrinih gubitaka, struju i snagu gubitaka u izolaciji vae sljedee relacije:
Ic
Ir
tg =
fCU Ic 2 =
tg fCU UIctg UI UIr P
2
2 cos = = = =
o
90 = + , pri emu su:
tg - faktor dielektrinih gubitaka
I struja kroz izolaciju (A)
Ir radna komponenta struje kroz izolaciju (A)
Ic kapacitivna komponenta struje (A)
- ugao izmeu struje I i njene kapacitivne komponente Ic
f frekvencija naizmjenine struje (Hz)
C kapacitet izolacije (F)
U napon koji je doveden na mjerenu izolaciju (V)
P gubici u izolaciji (W)
- fazni ugao izmeu napona U i struje I

Prema tome, gubici snage i tg su proporcionalni.
Faktor dielektrinih gubitaka izolacije elektoopreme mjeri se pri nominalnom naponu dijela opreme
koji se ispituje, ali njavie pri naponu od 10 kV. Faktor dielektrinih gubitaka izolacije pri suenju
transformatora bez ulja mjeri se pri naponu od najvie 220 V. Pri mjerenju faktora dielektrinih
gubitaka izolacije elektroopreme treba istovremeno izmjeriti i njen kapacitet. Faktor dielektrinih
gubitaka izolacije elektoopreme i struja provoenja odvodnika prenapona mjere se pri temperaturi
od najmanje +20C.
Mjerenje faktora dielektrinih gubitaka i kapaciteta izolacije mjeri se najee pomou eringovog
mosta, kao na slici 2.2.

Slika 2.2. Mjerenje tg i kapaciteta eringovim mostom
Cx mjereni objekat, Cn etalon kondenzatora sa zanemarljivim gubicima
Master rad 62
Mjerenje se vri tako da se most dovede u ravnoteu, tj. da kroz nul-indikator na protie struja. To
se postie viestrukim uzajamnim djelovanjem na otpornik R
3
i kondenzator C
4
. Pri ravnotei mosta
vae relacije:
4 4
2 R fC tg = i
3
4
R
R
C C
N x
= .

Za mjerenje tg na objektima koji imaju oba kraja izolovana (izmeu dva namotajaja, ili provodnika
i prirubnice provodnog izolatora) primjenjujemo tzv. obrnutu emu,koja se dobije tako da
uzemljenje iz take D prebacimo na taku A, ili na taku C.

2.3.1. Preraunavanje faktora dielektrinih gubitaka na vrijednost pri odreenoj temperaturi

Pri poreenju rezultata mjerenja faktora dielektrinih gubitaka izolacije elektroopreme sa
rezultatima mjerenja, sa tvornikim mjerenjima ili sa vrijednostima utvrenim propisima, potrebno
je uzeti u obzir temperaturu opreme pri kojoj je vreno mjerenje i unijeti ispravke, tj. svesti rezultate
mjerenja na istu temperaturu. Najbolje je rezultate svesti na temperaturu tvornikih mjerenja.
Ako je faktor dielektrinih gubitaka tg
2
mjeren na temperaturi t
2
koja se razlikuje od temperature t
1
pri kojoj je vreno mjerenje,

mjerenje u tvornici ili koja je utvrena propisima, izmjerenu vrijednost
tg
2
treba preraunati na vrijednost

pri temperaturi t
1
, mnoei vrijednost tg
2
koeficijentom za
preraunavanje

K
1
.

tg
2
= tg
2
K
1
,
gdje su:
tg
2
- tg
2
preraunat na temperaturu t
1
,
tg
2
tg

mjeren pri temperaturi t
2
,
K
1
koeficijent za preraunavanje

Koeficijent za preraunavanje daje proizvoa opreme, a moe se i izraunati iz obrasca
) (
1
1 2
t t
e K

=

, gdje je temperaturni koeficijent za tg, t
2
je temperatura pri kojoj je vreno
mjerenje tg
2,
a t
1
temperatura pri kojoj je vreno mjerenje tg
1
u tvornici, ranije mjerenje ili
temperatura koja je utvrena propisima.

2.4. Energetski transformatori

2.4.1. Otpornost izolacije energetskih transformatora

Otpornost izolacije kod energetskih transformatora mjeri se na nain opisan u odjeljku 2.2., uz
sljedee dopune:

Otpor izolacije uljnih transformatora treba mjeriti po isteku odreenog vremena poslije zavretka
punjenja transformatora uljem:

- za transformatora do 1 MVA od 6 sati,
- za transformatore do 30 MVA od 8 sati
- za transformatore preko 30 MVA od 12 sati

Otpor izolacije uljnih transformatora treba mjeriti pri temperaturi ulja i izolacije:

- za transformatore do 110 kV i do 80 MVA od najmanje +10C
- za ostale transformatore od najmanje +20C ili prema uputstvu proizvoaa

Master rad 63
Ako je temperatura transformatora nia od gore navedene, treba ga zagrijati do iznad potrebne
temperatura, pa otpor izolacije mjeriti pri padu temperature.
Temperatura izolacije se utvruje prije mjerenja njene otpornosti.
Temperatura transformatora i izolacije se utvruje na sljedei nain:

- za uljne transformatore koji nisu podvrgnuti zagrijavanju uzima se temperatura gornjih
slojeva ulja mjerena termometrom

Za transformatore koji su podvrgnuti zagrijavanju ili djelovanju sunevih zraka i za suve
transformatore uzima se temperatura faze B namotajaja visokog napona odreena na osnovu
mjerenja omskog otpora po metodi za preraunavanje omskog otpora na vrijednost pri odreenoj
temperaturi. Mjerenje omskog otpora treba vriti poslije prestanka zagrijavanja, ako je zagrijavanje
vreno spolja 30 minuta, a ako je zagrijavanje vreno metodom kratkog spoja 60 minuta.
Napon megaommetra za mjerenje otpora izolacije bira se prema nazivnom naponu namotaja koji se
mjeri prema tabeli 2.1.

Tabela 2.1. - Napon megaommetra za mjerenje otpora izolacije

Napon namotaja koji se mjeri (kV) Napon megaommetra (V)
Do 1 1000
Preko 1 do 6 2500
Preko 6 2500 ili 5000

Prije poetka mjerenja otpora, izolacije, sve namotajaje treba kratko spojiti i uzemljiti najmanje 5
minuta, a izmeu pojedinih mjerenja 2 minuta.
Ako se mjerenje ponavlja zbog greke u toku mjerenja ili bilo kog drugog razloga, namotajaje treba
kratko spojiti i uzemljiti najmanje 5 minuta.
Najmanje vrijednosti otpornosti izolacije R
60
uljnih transformatora do 35 kV mogu se odrediti sa
dijagrama na slici 2.3.

Slika 2.3. - Najmanje vrijednosti otpora izolacije transformatora do 35 kV
u zavsnosti od temperature i snage

Najmanje vrijednosti otpora izolacije R
60
uljnih transformatora iznad 35 kV mogu da budu 70% od
vrijednosti mjerenih u tvornici i navedenih u ispitnom listu transformatora.
Ove vrijednosti ne bi smjele da budu nie od vrijednosti prema datom dijagramu na krivoj 2.
Preraunavanje otpora izolacije na vrijednost pri odreenoj temperaturi vri se kada treba da
rezultate dobijene u laboratorijskim uslovima izrazimo preko temperature na kojoj u stvarnosti radi
ispitivana oprema, pri emu treba uzeti da je temperaturni koeficijent otpora izolacionog ulja
=0.0403.
Master rad 64
Preraunavanje se moe izvriti do sljedeih razlika u temperaturi:

- za transformatore do 110 kV ili do 80 MVA do +/-10C
- za transformatore preko 110 kV ili preko 80 MVA do +/-5C

Vrijednost koeficijenta apsorpcije pri temperaturi transformatora od 10 do 30C treba biti najmanje
1.3.
Koeficijent K2 za preraunavanje otpora izolacije uljnih transformatora u zavisnosti od razlike
temperature moe se odrediti sa dijagrama na slici 2.4.

Slika 2.4. - Koeficijent K2 za preraunavanje otpora izolacije uljnih transformatora
u zavisnosti od razlike temperature

2.4.2. Faktor dielektrinih gubitaka

Faktor dielektrinih gubitaka (tg) uljnih transformatora mjeri se prema uobiajenim metodama,
opisanim u odjeljku 2.2., uz sljedee dopune:

Faktor tg se mjeri na transformatorima snage od 4 MVA i vie.
Faktor tg uljnih transformatora se mjeri po isteku odreenog vremena nakon punjenja
transformatora uljem ili poslije filtriranja ulja u transformatoru:

- za transformatore preko 30 MVA od 12 sati

Faktor tg mjerimo pri temperaturi priblino onoj temperaturi pri kojoj su vrena tvornika mjerenja
, ali ne ispod sljedeih temperatura:

- za transformatore do 110 kV ili do 80 MVA od +10C
- za transformatore preko 110 kV ili preko 80 MVA od +20C, ili po uputstvu proizvoaa

Prilikom mjerenja tg sve izvode namotajaja jednog napona treba spojiti zajedno najkraim putem
(kratko spojiti), tako da svi izvodi budu spojeni sa ostalim izvodima istog naponskog nivoa, bilo da
pripadaju namotajaju koji se mjeri, bilo ostalim namotajajima koji su uzemljeni.
Master rad 65
Najvee doputene vrijednosti faktora dielektrinih gubitaka (tg) zavise od vrste ulja i izolacije. Za
savremene transformatore do 35 kV punjene kvalitetnim uljem najvie vrijednosti tg mogu se
odrediti sa dijagrama na slici. 2.5.

Slika 2.5. Maksimalne vrijednosti tg uljnih transformatora do 35 kV u zavisnosti od temperature i snage

Najvie dozvoljene vrijednosti tg uljnih transformatora iznad 35 kV mogu da budu 130% od
vrijednosti mjerenih u tvornici i navedenih u ispitnom listu transformatora. Ove vrijednosti ne smiju
biti vie od vrijednosti u prethodnom dijagramu (kriva 2).
Preraunavanje faktora dielektrinih gubitaka (tg) na vrijednost pri odreenoj temperaturi vri se
kada treba da rezultate dobijene u laboratorijskim uslovima izrazimo preko temperature na kojoj u
stvarnosti radi ispitivana oprema, pri emu se uzima da je temperaturni koeficijent izolacionog ulja
i izolacije (za tg) =0.028.
Preraunavanje moe da se vri do sljedeih razlika u temperaturi:

- za transformatore do 110 kV ili do 80 MVA do +/-10C
- za transformatore preko 110 kV ili preko 80 MVA do +/-5C

Koeficijent K1 za izraunavanje tg uljnih transformatora u zavisnosti od razlike temperatura moe
se odrediti sa dijagrama na slici 2.6.

Slika 2.6. - Koeficijent K1 za izraunavanje tg uljnih transformatora u zavisnosti od razlike temperatura

2.4.3. Ispitivanje izolacije povienim naponom

Ispitivanje izolacije transformatora obavlja se po pravilu u tvornici proizvoaa. Punim ispitnim
naponom prema JUS N.H1.020 standardu i preporukama IEC 76 ispituju se samo novi ili potpuno
Master rad 66
premotani transformatori i to samo jednom. Ponavljanje ispitivanja izolacije ne treba raditi. Ako se
ipak ponovno ispitivanje smatra potrebnim, ispitni napon treba da iznosi 80% punog ispitnog
napona. Korieni transformatori se nakon popravka ispituju za vrijeme garancije sa 80% punog
ispitnog napona, a nakon isteka garancije sa 70% tog napona.

Tabela 2.2. - Ispitni naponi uljnih transformatora prema JUS N.H1.020 i IEC 76

Stepen
izolacije i
najvii
pogonski
napon mree
Jednominutni odnosivi napon
industrijske frekvencije (kV
eff
)
Podnosivi udarni napon 1.2/50 s
(kV
max
)
(kV) Namotaji Namotaji Prov. izol. Namotaji i provodni izolatori
JUS IEC JUS JUS IEC
Si 1.1 2.5 3 - -
Si 3.6 16 10 21 45
Si 7.2 22 20 27 60
Si 12 28 28 35 75
Si 24 50 50 55 125
Si 38 70 70 78 170
Si 72.5 140 - 148 325
Si 123s 185 185 185 450 450
Si 123 230 230 230 550 550
Si 245s 395 360 395 900 850
Si 245 - 395 - - 950
Si 420 s - 570 - - 1300
Si 420 - 630 - - 1425

Slovo ''s'' uz napone 123, 245 i 420 kV oznaava smanjeni stepen izolacije.

Ispitivanje izolacije povienim naponom vri se prema uobiajenim metodama, uz sljedee dopune:

Ispitivanje izolacije povienim naponom uljnih transformatora vri se samo ako je transformator
otvaran i vrena popravka ili zamjena izolacije ili njenog dijela.
Ispitivanje izolacije povienim naponom se vri na kompletno zatvorenom transformatoru
napunjenom uljem, sa montiranim provodnim izolatorima. Ne moraju biti montirani radijatori i
konzervator, umjesto konzervatora moe se staviti posuda sa uljem manje zapremine i nivoa.

2.5. Mjerni transformatori

Kod mjernih transformatora pri dijagnostikim pregledim kontroliu se: transformatorsko ulje,
omski otpor namotajaja, otpor izolacije i faktor dielektrinih gubitaka.
Analiza i ispitivanje transformatorskog ulja strujnih i naponskih mjernih transformatora vri se na
nain koji je opisan u odjeljku za ispitivanje izolacionih ulja.

2.5.1. Omski otpor namotaja

Omski otpor namotaja mjeri se uobiajenim metodama za mjerenje otpora, kao to su mosne
metode (Vitstonov i Tomsonov most), zatim pomou UI metode (ampermetar + voltmetar), metode
dva voltmetra ili samo pomou ommetra, uz sljedee dopune:

Master rad 67
- kod naponskih mjernih transformatora mjeri se omski otpor sekundarnih namotaja, a omski
otpor primarnih namotajaja mjeri se samo kod induktivnih naponskih transformatora,
- kod strujnih mjernih transformatora ne mjeri se omski otpor, nego samo zatvorenost
strujnog kruga,
- primarna strana kapacitivnih naponskih transformatora ispituje se megaommetrom napona
2500 V ili 5000 V, kao izolacija.

Slika 2.7. Opta ema kapacitivnog naponskog transformatora

Na slici 2.7. prikazana ja opta ema kapacitivnog naponskog transformatora, a oznake na slici su:
C
1
visokonaponski kondenzator
C
2
meunaponski kondenzator
P prigunica
T transformator
I iskrite
F filter
MV stezaljka meunapona
VF prikljuak fisokofrekventnog ureaja
U, X, 1u, 1x, 2u, 2x stezaljke primarnog i sekundarnog dijela transformatora

Omski otpor se mjeri izmeu stezaljki MV i X (ako su pristupane), i na stezaljkama sekundarnih
namotajaja. Dobijeni rezultati se uporeuju sa tvornikim rezultatima. Dozvoljena odstupanja su +/-
2% od tvornikih mjerenja, ili od namotajaja drugih faza istih transformatora.

2.5.2. Otpornost izolacije

Otpornost izolacije mjernih transformatora mjeri se na naine predstavljene u odjeljku o mjerenju
otpora izolacije 2.2., uz dopune:

- napon megaommetra za mjerenje izolacije sekundarnih namotaja je 1000 V, a primarnih
2500 V,
- najmanje dozvoljene vrijednosti otpora izolacije su:
- VN namotajaj strujnih i dvopolno izolovanih naponskih transformatora -
300 M, a svi ostali namotaji -1 M.


Faktor dielektrinih gubitaka tg potrebno je mjeriti samo kod naponskih i strujnih transformatora
nominalnog napona 110 kV i vieg, sa uljnom i papirnom izolacijom. Faktor dielektrinih gubitaka
Master rad 68
se mjeri na nain opisan u odjeljku 2.3., a najvea dozvoljena vrijednost tg je 2%, ako tvornikim
uputstvima nije odreeno drugaije.

2.6. Izolaciono ulje

Ispituju se sva izolaciona ulja: za transfomatore, prekidae, kablove, kondenzatore, izolatore.

2.6.1. Uzimanje uzoraka

Dielektrina vrstoa, faktor dielektrinih gubitaka i ostale karakteristike izolacionih ulja su
osjetljive i na najmanju neistou uzorka, a posebno na mogunost apsorpcije vlage. Zato uzorke
izolacionih ulja treba posmatrati sa posebnom panjom.
Posuda u kojoj se uzima uzorak treba biti ista i suva, treba da se moe sigurno zaepiti da ne bi u
nju dola neistoa, a naroito vlaga. Uzorak se uzima sa najnie take objekta ili sa mjesta koje je
proizvoa odredio za uzimanje uzorka. Prije uzimanja uzorka treba u posudu ispustiti malu
koliinu ulja da bi se odstranio talog sa mjesta uzimanja uzorka. Uzorak ulja se uzima u posudu
direktno, bez pomonih sredstava (lijevka i slicno). Uzorak ulja ne smije tei u posudu preko ruku
ili rukavica lica koje uzima uzorak.
Odmah nakon uzimanja uzorka posudu treba dobro zatvoriti i ne otvarati do laboratorije u kojoj se
vri analiza ulja. Na posudu treba odmah staviti oznaku iz koje se nedvosmisleno moe saznati
porijeklo uzorka, kao i objekat, datum uzimanja uzorka, broj uzorka i slino. Ako se uzorak
otprema u drugo mjesto oznaka treba da sadri i mjesto i firmu iz koje potie.

2.6.2. Dielektrina vrstoa

eliju aparata u kojoj se mjeri dielektrina vrstoa treba dobro izaprati uljem spremnim za
ispitivanje, neposredno pred poetak ispitivanja. Treba isprati i staklenu ipku kojom e se mijeati
ulje u eliji u toku ispitivanja. Ova ipka mora biti uvijek ista za vrijeme ispitivanja, bilo da se
odlae u eliji ili izvan nje. Specijalni aparat za ispitivanje dielektrine vrstoe treba da ima
elektrode sa meusobnim razmakom 2.5mm. Aparat moe biti sa runim ili automatskim
podizanjem napona.

2.6.2.1. Postupak ispitivanja

Ispitni napon se podie od nule ravnomjernom brzinom od 2 kV/s do preskoka ili proboja.
Ispitivanje treba ponoviti 6 puta sa istim punjenjem elije. Prvo ukljuivanje ispitnog napona se vrsi
10 minuta nakon punjenja elije ako nema vazdunih mjehuria u ulju.
Svako sljedee ispitivanje moe poeti 1 minut nakon iceznua mjehuria u ulju. Nakon svakog
preskoka ili proboja, ulje u eliji treba promijeati staklenom ipkom. Nakon proboja ili preskoka sa
elektroda treba odstraniti eventualne mjehurie i drugo.
Dielektrina vrstoa je aritmetika srednja vrijednost svih 6 rezultata, ukoliko nijedan rezultat ne
odstupa za vise od 25% od te aritmetike srednje vrijednosti. Ukoliko je odstupanje vee, treba
ponoviti kompletan postupak ispitivanja.
Napon preskoka ili proboja se izraava u kV. Rezultati ispitivanja se upisuju u izvjetaj.

2.6.3. Analiza ulja

Pored dielektine vrstoe, izolaciono ulje treba ispitati i po druagim zahtjevima, a pregled ostalih
analiza naveden je u tabeli. Ova ispitivanja vri za to specijalizovana ustanova.

Master rad 69
Tabela 2.3. - Dozvoljene vrijednosti karakteristika izolacionih ulja

Red.
br.
Karakteristika Granica
Za
transformatore
JUS BH3.561
Za prekidae
JUS BH3.562
Dimenzija
1
Dielektrina vrstoa
- novo ulje nesueno
- novo ulje sueno

min.
min.

120
200

120
200

kV/cm
kV/cm
2 tg na 90C maks. 0.5 0.5 %
3 Neutralizacioni broj maks. 0.03 0.03 mmKOH/g
4 Specifini el. otpor na 90C min. 1 1 Gm
5
Plamite u zatvorenom
sudu
min. 130 140 C
6 Stinite maks. -45 -30 C
7
Kinematika viskoznost
- na +20C
- na -15C
- na -30C

min.
maks.
maks.

3010(-6)

180010(-6)
4010(-6)
50010(-6)

m2/s
m2/s
m2/s

Izvjetaj o analizi ulja pie se u za to predvienom obrascu.

2.6.4. istoa ulja

Ulje posmatrano kroz sloj od 10 cm mora da bude sasvim bistro i bez stranih primjesa.

2.7. Kriterijumi za donoenje odluke o revitalizaciji
energetskih transformatora

2.7.1. Starenje izolacije energetskih transformatora

ivotni vijek i sigurnost rada transformatora u mrei u najveoj mjeri zavisi od stanja njegovog
izolacionog sistema. ivotni vijek transformatora gotovo je jednak ivotnom vijeku njegovog
izolacionog sistema. Izolacioni sistem koji se najee koristi obuhvata tenu izolaciju
(transformatorsko ulje) i vrstu izolaciju (izolacioni papir). Izolaciono ulje obezbjeuje oko 80%
dielektrine vrstoe transformatora.
Najvei broj (oko 85%) kvarova na transformatoru se pripisuje propadanju izolacionog
sistema.Transformatorsko ulje je dobar izolacioni materijal i kada je impregnisano u papir, ono
uveava njegovu dielektrinu vrstou. Mala viskoznost ulja dozvoljava da ono prodire u vrstu
izolaciju i tako prenosi toplotu sa jezgra prema hladnjacima. Tena izolacije na taj nain slui i kao
sredstvo za hlaenje. Visoka oksidaciona stabilnost transformatorskog ulja obezbjeuje dug rad na
visokim temperaturama.
Izolacija novog transformatora je izloena dejstvu poviene temperature, elektromagnetnog polja i
katalitikom djelovanju metala. Ovo su osnovni faktori poetne degradacije. Produkti starenja koji
tada nastaju ubrzavaju te procese i vremenom oni postaju dominantni faktori degradacije.
Primjenom neke od postojeih metoda revitalizacije uljno-papirne izolacije proces starenja se moe
usporiti.

2.7.2. Kriterijumi za donoenje odluke o revitalizaciji energetskih transformatora

Termika degradacija celulozne izolacije zavisi od njenog kvaliteta. Papir sa primjesama nije
termiki otporan i njegova degradacija poinje ve pri temperaturi od 60C. Celuloza koja je
dobijena od drveta sa velikim brojem molekula u lancu polimerizacije sa minimalnom vezivnom
Master rad 70
materijom ili bez nje, vrlo se malo mijenja i pri 90C i zato se prilikom naruivanja transformatora
mora definisati kvalitet papira.
Jedan od prvih koraka za utvrivanje potrebe za revitalizacijom odnosi se na utvrivanje sadraja
vlage u izolacionom sistemu

2.7.2.1. Sadraj vode u ulju (u ppm)

Ova vrijednost se moe lako izmjeriti poznatom metodom, Karl-Fischer titracijom. Uzimanje
uzorka se vri iskljuivo pomou specijalnog prica da ne bi dolo do kontakta vazduha i ulja.

2.7.2.2.. Sadraj vode u vrstoj izolaciji

Sadraj vode u papiru zavisi od temperature. Preko dijagrama je mogue priblino odrediti sadraj
vode u papiru preko izmjerene koliine vode u ulju. Ovo vai u stacionarnom temperaturnom
stanju, kada je uspostavljena ravnotea sadraja vode izmeu ulja i papira. Pri promjeni temperature
postoji znatna inercija raspodjele vode u sistemu ulje-papir.

Slika 2.8. - Temperaturna raspodjela vode u sistemu ulje-voda

Danas postoje i razne metode za direktno mjerenje (izraunavanje) sadraja vode u vrstoj izolaciji,
kao npr: Polarisation and Depolarisation Current analysis (PDC analysis), Recovery Voltage
Measurement (RVM) itd.

2.7.3. Kriterijumi za pristupanje suenju

Suenju izolacije transformatora treba pristupiti uvaavanjem kriterijuma datih u tabeli 2.4.
(mjereno na temperaturi transformatora od 70C).

Master rad 71

Tabela 2.4. - Kriterijumi za pristupanje suenju

Napon (VN)
400 kV 220 kV 110 kV
Sadraj vode u papiru (%) 1.5 2.0 3.0
Sadraj vode u ulju (ppm) 15 20 40

2.7.4. Formiranje taloga u transformatoru

Formiranje rastvorljivih produkata starenja u transformatorskom ulju poinje im se ulje stavi u
pogon, zbog prisustva kiseonika, vlage, bakra i gvoa kao katalizatora i akceleratora kao to su
temperatura, kiseline, vibracije, udarni naponi i visoki elektrini stresovi.
Ti rastvorljivi produkti starenja/oksidacije postaju nerastvorljivi kako se oksidacija nastavlja i na
kraju se taloe kao poetni talog u oblasti hladnjaka (rebra hladnjaka), a kasnije na toplijim
konstrukcijskim dijelovima, jezgru i namotajima. Za vrijeme ovog procesa, izolacioni papir djeluje
kao filter i poinje da se zapuava, to dovodi do smanjenja dielektrike vrstoe.

Polarna jedinjenja poinju da se formiraju kada je neutralizacioni broj (NB) izmeu 0,05 i 0,10
mgKOH/g, a rezultat je smanjenje meupovrinskog napona (MP). Kada je NB izmeu 0,11 i 0,15
mgKOH/g, masne kiseline oblau namotaje, talog postaje nerastvorljiv i poinje taloenje u
periodima niskih temperatura u rebrima hladnjaka, a zatim se zadrava u izolacionim upljinama.
Kada je NB od 0,16 do 0,20 mgKOH/g, talog se stvara u rebrima namotaja, kao i u jezgru i
namotajima, nezavisno od temperature. Jednom kada nastane, oksidacija nastavlja da ovrava te
naslage taloga. Skoro svi trafoi sa nivoom kiselina izmeu 0,20 i 0,30 mgKOH/g pokazuju vrste
naslage taloga prilikom inspekcije. Naslage taloga u transformatorima sprjeavaju razmjenu toplote
izmeu aktivnog dijela transformatora i izolacionog ulja i nastavljaju da oteuju vrstu izolaciju,
napadajui papir. Zbog toga, izuzetno je vano odravati transformator bez naslaga taloga.

Oksidi u poetnoj fazi oksidacije mogu se konstatovati mjerenjem vrijednosti neutralizacionog
broja (kiselinski broj), meupovrinskog napona i promjenom tg od poetnog stanja. Ove granine
vrijednosti definiu trenutak kada je potrebno vriti revitalizaciju (odstranjivanje produkata starenja-
oksidacije) izolacije i date su u tabeli 2.5.

Tabela 2.5. - Granine vrijednosti za pristupanje revitalizaciji

Napon (VN)
400 kV 220 kV 110 kV
MP (mN/m) 30 30 30
tg (%) 100 200 300
NB (mgKOH/g ulja) 0.1 0.1 0.1

Vaan podatak daje i odnos meupovrinskog napona (MP) i neutralizacionog broja (NB). Granine
vrijednosti ovog odnosa su date u tabeli 2.6.

Master rad 72
Tabela 2.6. - Poseban kriterijum za pristupanje revitalizaciji

Napon (VN)
400 kV 220 kV 110 kV
MP / NB 300 300 300

Navedene granine vrijednosti govore o poetku stvaranja taloga, to se ne smije dozvoliti.
Granina vrijednost za tg nije navedena zbog toga to i eventualno mijeanje sa vrlo malom
koliinom drugih ulja (mainskog npr.) moe ovu veliinu drastino pokvariti.

Ostale granine vrijednosti:

Sadraj peroksida max. 8 ppm
Sadraj policiklinih aromata max. 3% (Regulativa EU)
(policiklini aromati sa 3-7 prstenova se smatraju veoma kancerogenim)
Sadraj estica max. 10.000 (> 5m u 100 ml ulja)

Svaka od navedenih graninih vrijednosti govori da je izolacija ugroena i da se moraju preduzeti
mjere da se zaustavi ubrzano starenje.
Navedeni kriterijumi su neto stroiji od nekih meunarodnih propisa, ali prouavanje starenja
sistema izolacije konstantno napreduje posljednjih desetak godina, a promjene propisa i
specifikacija koje definiu granine vrijednosti se mijenjaju sa izvijesnim zakanjenjem.
Neophodno je ove stroije kriterijume usvojiti posebno kod vanih transformatora kao to su blok-
transformatori, transformatori za pobudu, transformatori na voritima, itd.
Prilikom primjene navedenih kriterijuma mora se provjeriti da rezultati ne predstavljaju posljedicu
lokalnog kvara (pregrijevanja), parcijalnih pranjenja ili pranjenja neuzemljenih masa. Provjeru je
najsigurnije i najlake izvriti gasnohromatografskom analizom (DGA) gasova rastvorenih u ulju,
prema IEC 60599.

2.7.5. Revitalizacija izolacije energetskih transformatora

Pod revitalizacijom izolacije smatra se odstranjivanje svih produkata starenja iz uljne i celulozne
izolacije. Revitalizacija podrazumijeva regeneraciju-rerafinaciju izolacionog ulja, dubinsko
preiavanje celulozne izolacije i suenje-dehidraciju ukupnog izolacionog sistema.
Efekat revitalizacije treba da bude takav da se karakteristike ulja dovedu do nivoa novog ulja u
novom transformatoru, a da se ubrzano starenje celulozne izolacije zaustavi.
I ostale karakteristike izolacije, kao to su otpornost izolacije, tg itd, poslije revitalizacije se
moraju viestruko popraviti.

2.7.6. Kriterijumi koji definiu optimalan trenutak za revitalizaciju izolacije

Pravovremeno izvrena revitalizacija obezbjeuje maksimalno produenje ivotnog vijeka
transformatora i poveanje sigurnosti rada u mrei. S obzirom da je depolimerizacija celuloze
nepovratan proces, zakanjela revitalizacija e imati i manji efekat. U zavisnosti od trenutka
primjene revitalizacije, ivotni vijek transformatora se produava od 10 do preko 25 godina.
Na osnovu iskustava u Srbiji i drugim dravama, prvenstveno iz tehnoloki visoko razvijenih
zemalja, kao i na osnovu IEC, IEEE i drugih meunarodnih propisa i standarda, preporuuju se
sljedee granine vrijednosti karakteristika izolacije kada treba izvriti revitalizaciju:

Master rad 73
Tabela 2.7. - Granine vrijednosti karakteristika izolacije

Karakteristika Jedinica
Naponski nivo
72.5 kV 72.5-170 kV 170-400 kV 400 kV
Sadraj vode u vrstoj izolaciji (20C) % 3.0 2.5 2.0 1.5
Sadraj vode u ulju (20C) ppm 20 15 15 10
Dielektrina vrstoa ulja kV/cm 170 180 200 220
Neutralizacioni (kiselinski) broj (NB) mgKOH/g ulja 0.15 0.10 0.10 0.10
Meupovrinski napon (MP) mN/m 25 25 30 32
Dielektrini faktor rasipanja (tg) 90C x10^(-3) 100 100 100 100
Odnos MP/NB - 166 250 300 320
Stepen polimerizacije celuloze (DP) - 400 400 400 400
Godinja promjena DP ( DP) - 50 50 40 30
2FAL ppm 3.5 3.5 3.0 3.0
Godinja promjena 2FAL (2FAL) ppm 0.1 0.1 0.1 0.1

Iskustvo pokazuje da ako bilo koja od navedenih karakteristika izolacije pree navedene granice,
potrebno je preduzeti odreene mjere i planirati revitalizaciju (potpunu ili djeli-minu). Kriterijumi
su dati sa stanovita tehnike i ekonomske opravdanosti, gde je bitna i prosjena starost
transformatora.

2.8. Standardi za izolaciona ulja

Revizijom standarda IEC 60422 za koritena mineralna izolaciona ulja izvrena je:

- Nova klasifikacija ispitnih metoda u tri grupe:
Grupa 1 - rutinski testovi;
Grupa 2 - dopunski testovi;
Grupa 3 - specijalno-istraivaki testovi
- Nova periodika ispitivanja ulja u eksploataciji (poveana je uestanost ispitivanja za
transformatore iz svih naponskih nivoa),
- Uvoenje novih ispitnih metoda: odreivanje broja i veliine estica u ulju; infracrvena
spektrofotometrija (IR odreivanje sadraja inhibitora oksidacije ulja (DBPC) kao i
sadraja aromatskih jedinjenja); odreivanje kiselinskog broja (neutralizacioni broj Nb)
metodom potenciometrijske titracije; nova metoda odreivanja korozivnog sumpora, kao
korozija srebrene trake kao i nova metoda obrade mineralnih ulja kontaminiranih PCB-om.

Grupa 1 - Rutinski testovi
Rutinski testovima se smatra ispitivanje: boje, probojnog napona, sadraja vode, kiselosti
neutralizacionog broja, faktora dielektrinih gubitaka i sadraj inhibitora.
Nakon ispitivanja ovih osobina ulja, moe se sa sigurnou ocijeniti kvalitet ulja za dalju
eksploataciju. Ako rezultati dobijeni ovim ispitivanjima ne prevazilaze granine vrijednosti obino
nisu neophodna daljnja ispitivanja do sljedee redovne kontrole, ali, pod odreenim uslovima
dopunski testovi mogu biti efikasni - korisni.
Grupa 2 - Dopunski testovi
Dopunski testovi mogu biti korisni da se dobiju dodatni pokazatelji kvaliteta ulja , i mogu
koristiti kao pomo u procjeni dalje upotrebljivosti ulja iz ekploatacije. Dopunski testovi
podrazumjevaju ispitivanje sadraj taloga i mulja, meupovrinskog napona, broja estica,
oksidacione stabilnosti.
Grupa 3 Specijalno-istraivaki testovi
Uglavnom se koriste za odreivanje pogodnosti ulja za opremu u pogonu kao i usaglaenosti
kvaliteta ulja sa zahtjevima zatite ivotne i radne okoline.
Specijalno-istraivaki testovi obuhvataju ispitivanje: oksidacione stabilnosti, take paljenja,
take teenja, gustine, viskoziteta, sadraja PCB i korozivnog sumpora.
Master rad 74

Tabela 2.8. Grupa 1 - Rutinski testovi

Osobine
Kategorija
opreme
Granine vrijednosti
Uslovno Ne
Zadovoljava zadovoljava zadovoljava
Boja i izgled
Sve kategorije
isto bez tamno i/ili
vidljivih neistoa - mutno
Probojni napon (kV)
O, A, D > 60 50-60 < 50
B, E > 50 40-50 < 40
C > 40 30-40 < 30
F
Regulaciona sklopka praznog hoda i regulaciona sklopka na
O,A ,B,C transformatorima < 25
Jednofazna ili spojena regulaciona sklopka na O, A, B
transformatorima < 40
G < 30
Sdraj vode
(mg
H2O
/ kg
ulja
na 20
0
C)
O, A, D < 5 5-10 > 10
B, E < 5 5-15 > 15
C < 10 10-25 > 25
F Kao na odgovarajuim transformatorima
G Nije rutinsko ispitivanje
Kiselost(mg
KOH
/ g
ulja
)
O, A, D < 0,10 0,10-015 > 0,15
B, E < 0,10 0,10-0,20 > 0,20
C < 0,15 0,15-0,30 > 0,30
F ,G Nije rutinsko ispitivanje
Faktor dielektrinih gubitaka
na 40-60 Hz na 90
0
C
O; A < 0,10 0,10-0,20 > 0,20
B, C < 0,10 0,10-0,50 > 0,50
D < 0,01 0,01-0,03 > 0,03
E < 0,10 0,10-0,30 > 0,30
F, G Nije rutinsko ispitivanje
Sadraj inhibitora Sve kategorije
1. Ako je koncentracija inhibitora od (40-60%) od poetne
vrijednosti i kiselost 0,06 mg
KOH
/ g
ulja
i meupovrinski
napon 30 mN/m preporuuje se dodavanje inhibitora do
poetne koncentracije.
2. Ako je koncentracija inhibitora < 40% od poetne
vrijednosti ili kiselost > 0,06
KOH
/ g
ulja
preporuuje se
regeneracija ulja i dodavanje inhibitora do poetne vrijednosti
ili se moe nastaviti sa upotrebom ulja u pogonu ali do
koncentracije inhibitora < 0,05% poveati uestalost
monitoringa.
Master rad 75
Tabela 2.9. Grupa 2 - Dopunski testovi

Osobine
Kategorija
opreme
Granine vrijednosti
Uslovno Ne
Sediment i talog Sve kategorije
Nema taloga ili mulja koji se moe istaloiti
Rezultati ispod 0,02% na koliinu ulja su zanemarivi
Meupovrinski napon (mN/m)
O,A,B,C,D > 28 22-28 < 22
E Nije rutinsko ispitivanje
G Nije primjenjljivo
estice ( sadraj i veliina)
O,A,B,C,D,E,F Po veliini i broju estica na odreenu koliinu ulja
oznaka kontaminacije je: nema kontaminacije, niska
kontaminacija,normalna,granina vrijednost
kontaminacioje, visoka kontaminacija
G Nije rutinsko ispitivanje

Tabela 2.10. Grupa 3 Specijalno-istraivaki testovi

Osobine
Kategorija
opreme
Granine vrijednosti
Uslovno Ne
Taka paljenja Sve kategorije
Maksimalno snienje u odnosu na poetnu
vrijednost 10%
Sadraj PCB Sve kategorije < 50 ppm

Elektrina oprema isporuena krajnjem korisniku je ve napunjena mineralnim uljima. U
takvim sluajevima kada je ulje ve dolo u kontakt sa izolacionim i drugim materijalima, ono
se vie ne moe posmatrati kao nekoriteno ulje kako je definisano u IEC 60296. Zato se
njegove karakteristike posmatraju kao one primjenjljive za koriteno ulje, ak iako elektrina
oprema nije bila pod naponom.
Sve karakteristike ulja su prilagoene kategoriji i funkciji opreme. Na nivo promjene osobina
ulja utie tip opreme i razliite vrste materijala kao i odnos tene i vrste izolacije.
Kako su karakteristike ulja u novoj opremi sastavni dio konstrukcije transformatora, korisnik
moe zahtjevati da ove karakteristike budu bolje od minimalno uspostavljnih vrijednosti koje
su bazirane na dugogodinjem iskustvu u praksi.
Granine vrijednosti za kvalitet ovog ulja date su u tabeli 2.11.

Master rad 76
Tabela 2.11. - Granine vrijednosti za mineralna izolaciona ulja poslije punjenja u novu opremu a prije
stavljanja pod napon

Osobine
Naponski nivo opreme (kV)
< 72,5 kV 72,5 do 170 > 170 kV
Izgled isto, bez prisutnog taloga i suspendovanih materija
Boja ( skala po ISO 2049) Max.2 Max.2 Max.2
Probojni napon (kV) > 55 > 60 > 60
Sadraj vode (mg/kg) - vrijednost nije
korigovana sa temperaturom sve dok se ne
uspostavi ravnotea izmeu ulja i
celulozne izolacije
20 maksimalan
sadraj vode moe
biti dogovoren izmeu
proizvoaa i
korisnika opreme
<10 10
Kiselost ( mg KOH/g) Max.0,03 Max.0,03 Max.0,03
Faktor dielektrinih gubitaka na 90
0
C Max.0,015 Max.0,015 Max.0,010
Specifini otpor na 90
0
C Min.60 Min.60 Min.60
Meupovrinski napon (mN/m) Min.35 Min.60 Min.60
Sadraj PCB (mg/kg) Ne detektuje se < 2 ukupno

Oprema je svrstana u sedam kategorija po vrsti i naponskom nivou :

Tabela 2.12. - Kategorija opreme

Kategorija Tip opreme
Kategorija 0 Energetski transformatori U
n
400 kV
Kategorija A
Energetski transformatori za najvii napon 170 kV <U
n
420 kV.
Takoe, energetski transformatori bilo kojeg napona iji je neprekidni rad od
vitalnog interesa ili slini ureaji za specijalnu primjenu koji rade u tekim
uslovima.
Kategorija B
Energetski transformatori za najvii napon 72,5 kV <U
n
170 kV (osim onih koji
pripadaju kategoriji A).
Kategorija C
Energetski transformatori za najvii napon U
n
72,5 kV (osim onih koji pripadaju
kategoriji A).
Kategorija D Mjerni transformatori za najvii napon iznad 170 kV.
Kategorija E Mjerni transformatori za najvii napon do 170 kV.
Kategorija F Uljni razdvojni rezervoari regulacionih sklopki.

Master rad 77
Tabela 2.13. - Preporuena periodika ispitivanja

OSOBINE

KATEGORIJA OPREME
O A B C D E F G
Grupa 1 -
Rutinski testovi
1-2 1-3 1-4 2-6 1-2 2-6 2-6 2-6
Grupa 2 -
Dopunski testovi
Ovi testovi se mogu vriti periodino ali rjee nego rutinski testovi. Uestalost ispitivanja
zavisi od tipa ulja , starosti i od opreme. Prvo mjerenje se izvodi u novoj ili repariranoj
opremi prije stavljanja pod napon.
Grupa 3 -
Specijalno
istraivaki testovi
Ovo su specijalni testovi koji su korisni samo pod specijalnim okolnostima
Ovi predloeni periodi su u saglasnosti sa normalnim rutinskim monitoringom. Ako jedna ili vie mjerenih
karakteristika ukazuju da ulje uslovno zadovoljava, ili je u loem stanju, ili ima abnormalan trend starenja ovi
periodi mogu biti krai saglasno vanosti opreme. Ovi periodi takoe mogu biti krai u sluaju da je ulje
kontaminirano sa PCB da bi se minimizirali bilo kakav uticaj na radnu i ivotnu okolinu prouzrokovan kvarom
opreme.
Za opremu kategorije D i E nakon uzimanja prvog uzorka, korisnik poslije konsultacija sa proizvoaem i/ ili
laboratorijom moe odluiti da produi period uzorkovanja.
Testovi Grupe 1 treba da se izvre nakon punjenja ili dopunjavanja transformatora, prije stavljanja pod napon.

2.9. Prekidai, rastavljai i noevi za uzemljenje

2.9.1. Opti pregled

Pregledaju se istoa izolatora i izolacije., ispravnost izolatora, odsustvo naprslina i drugih
oteenja, pravilnost nalijeganja vidljivih kontaktnih elemenata, nivo ulja ili drugog sredstva
za gaenje luka u prekidaima i kvalitet brtvljenja.

2.9.2. Prodiranje kontaktnih dijelova

Mjerenje prodiranja kontaktnih dijelova i mjerenje hoda pokretnih dijelova prekidaa vri se
prema uputstvu proizvoaa.

2.9.3. Prelazni otpor zatvorenih kontakata

Prelazni otpor zatvorenih kontakata prekidaa i rastavljaa mjerimo u ukljuenom poloaju,
prema emi na slici 2.9.

Slika 2.9. Mjerenje prelaznog otpora kontakata prekidaa i rastavljaa
Master rad 78
Vrijednosti otpora moraju odgovarati tvornikim podacima. U nedostatku tvornikih podataka
izmjerenu vrijednost analiziramo u odnosu na razvijenu toplotu R I
2
i mogunost odvoenja
te toplote. Orijentacione dozvoljene vrijednosti su 50 do 200 W, to zavisi od veliine
prekidaa, mjesta montae, mogunosti hlaenja i sl.


Pored mjerenja otpornosti izolacije prema masi, treba izmjeriti i otpornost izolacije izmeu
otvorenih kontakata prekidaa. Mjerenje vriti na svakom polu.
Najmanje vrijednosti otpora izolacije prekidaa navedene su u tabeli:

Tabela 2.14. - Najmanje vrijednosti otpora izolacije prekidaa u zavisnosti od nominalnog napona

Nominalni
napon
(kV)
1 3 10 20 35 110 220 400
Do 5 polja
(M)
500 1000 1500 2000 3000 4000 5000 5000

Mjerenje otpora vri se megaommetrom 2500 ili 5000 V.


Ispitivanje izolacije povienim naponom vri se samo u izuzetnim sluajevima, ako je
predvieno tvornikim uputsvom ili ako je ugovoreno.
Ispitivanje izolacije prekidaa vrimo u sklopu ispitivanja postrojenja kome prekida pripada.
Prekida treba biti otvoren, jedan njegov dio prikljuen na sabirnice (direktno ili preko
rastavljaa prema izvedbi), a drugi odvodni kraj treba biti kratko spojen i uzemljen.
Ispitivanje drugog kraja prekidaa (odvodni kraj) vri se zajedno sa odvodom (kabl ili
sabirnice kojima se odvodi energija). Prekida treba biti otvoren, a njegov prvi kraj kratko
spojen i uzemljen.
2.9.6. Pogon

Ispitivanje pogona prekidaa, rastavljaa i noeva za uzemljenje vri se prema uputstvu
proizvoaa. Potrebno je provjeriti siguran rad elektromotora i svih ostalih elemenata kod
80% vrijednosti pomonog napona.

2.9.7. Rad svitaka za ukljuenje i iskljuenje

Posebnu panju treba obratiti na ispitivanje svitaka za ukljuenje i iskljuenje. U sklopu toga
treba ispitati:
- omski otpor i otpor izolacije;
- siguran rad svitaka za ukljuenje kod 80% nominalnog napona;
- siguran rad svitaka za iskljuenje kod 70% nominalnog napona;
- sigurnost rada.

Kod prekidaa 400 kV treba ispitati oba svitka za iskljuenje.

Master rad 79
2.9.8. Jednovremenost rada kontakata

Jednovremenost zatvaranja i otvaranja glavnih energetskih kontakata prekidaa, rastavljaa i
noeva za uzemljenje u trofaznom sistemu ispituje se u dinamikom radu, mjerei razlike
vremena zatvaranja ili otvaranja kontakata pojedinih faza. Pogodno je koristiti instrument
kojim se mogu istovremeno mjeriti vremena otvaranja ili zatvaranja sva tri pola prekidaa
trokanalnu topericu.
Maksimalne dozvoljene razlike u jednovremenosti rada kontakata propisuje proizvoa.

2.9.9. Vremena ukljuenja i iskljuenja

Vremena ukljuenja/iskljuenja prekidaa, rastavljaa i noeva za uzemljenje ispituju se
davanjem odgovarajue komande uz istovremeno aktiviranje toperice. Glavni energetski
kontakti po zavretku operacije zaustave topericu. Pogodno je koristiti trokanalnu topericu,
a ako se mjerenje vri jednokanalnom topericom mjerenje treba vriti na svakoj fazi. Pri
mjerenju vremena ukljuenja tropolnih prekidaa i rastavljaa treba glavne kontakte vezati u
seriju, a pri mjerenju vremena iskljuenja vezati ih paralelno. Izmjerena vremena se ne smiju
razlikovati od tvornikih podataka za vie od 2%.

2.9.10. Poloajne sklopke

Poloajne sklopke i njihovi pomoni kontakti za signalizaciju poloaja prekidaa, rastavljaa
ili noeva za uzemljenje ili za blokadu njihovog rada moraju da zadovoljavaju sljedee
uslove:
- prilikom ukljuenja mogu da jave zatvoreni poloaj tek kad su glavni kontakti svih
polova stigli u poloaj u kome mogu sigurno i trajno voditi nazivnu struju i podnijeti
podnosivu kratkotrajnu i tjemenu struju;
- prilikom iskljuenja mogu da jave otvoren poloaj tek kada se izmeu glavnih
kontakata postigne 80% konanog razmaka.

2.10. Odvodnici prenapona

Ispitivanju podlijeu odvodnici svih nivoa napona.

2.10.1. Otpornost elemenata

Mjerenje otpornosti elemenata vri se samo ako to zahtijeva uputstvo proizvoaa.
Otpornost elemenata odvodnika prenapona se mjeri istosmjernim naponom po uputstvu
proizvoaa ili megaommetrom iji napon nije vei od dvostruke vrijednosti nazivnog napona
odvodnika, odnosno vrijednosti iz tabele 2.15.

Tabela 2.15. - Napon megaommetra za mjerenje otpora odvodnika prenapona

Nazivni napon odvodnika prenapona (kV) Napon megaommetra (V)
0.28 500
0.5 500 ili 1000
0.66 1000
3 i vie 2500 ili 5000
Master rad 80
Izmjerene vrijednosti se ne smiju razlikovati za vie od +/-30% od tvornikih mjerenja, tj.
uputstva proizvoaa. Ako ovih nema, moe se orijentaciono uzeti da je otpor ventilnog
odvodnika prenapona u granicama izmeu 8 i 80 M.

2.10.2. Struja provoenja

Mjerenje struje provoenja vri se samo ako to zahtijeva uputsvto proizvoaa. Mjerenje se
vri istosmjernim naponom ili po uputstvu proizvoaa.

2.10.3. Otpor izolacije

Mjerenje otpora izolacije se vri samo ako to zahtijeva uputstvo proizvoaa i mjeri se po tom
uputstvu.

2.11. Provodni izolatori

U pitanju su specijalni provodni izolatori ili uvodni izolatori za energetske transformatore.
Ovi izolatori esto imaju posebnu izolaciju i dodatnu opremu za praenje stanja izolacije, kao
to su manometri, uljokazi i slino.

2.11.1. Opti pregled

Pregledaju se istoa izolatora, odsustvo naprslina na glazuri izolatora, postojanje pomone
opreme uz izolator i saglasnost tehnikih karakteristika sa tvornikom dokumentacijom,
pravilnost montae i hermetinost izolatora napunjenih uljem.

2.11.2. Analiza ulja

Analiza ulja se vri prema tabeli 2.16.

Tabela 2.16. - Dozvoljene vrijednosti karakteristika izolacionih ulja

Red.
br.
Karakteristika Granica
Za
transformatore
JUS BH3.561
Za prekidae
JUS BH3.562
Dimenzija
1
Dielektrina vrstoa
- novo ulje nesueno
- novo ulje sueno

min.
min.

120
200

120
200

kV/cm
kV/cm
2 tg na 90C maks. 0.5 0.5 %
3 Neutralizacioni broj maks. 0.03 0.03 mmKOH/g
4 Specifini el. otpor na 90C min. 1 1 Gm
5
Plamite u zatvorenom
sudu
min. 130 140 C
6 Stinite maks. -45 -30 C
7
Kinematika viskoznost
- na +20C
- na -15C
- na -30C

min.
maks.
maks.

3010(-6)

180010(-6)
4010(-6)
50010(-6)
m2/s
m2/s
m2/s

Master rad 81
2.11.3. Manometri

Provjeravanje tanosti manometara u odgovarajuoj laboratoriji.


Mjerenje otpornosti izolacije provodnih izolatora se vri prema uobiajenim postupcima za
mjerenje otpornosti izolacije datim u odjeljku 2.2, pri emu ako izolator ima ekran,
odgovarajui prikljuak megaommetra treba prikljuiti na ekran.
Dozvoljene vrijednosti navedene su u tvornikim uputstvima, a ako ovih nema, najmanja
vrijednost otpora izolacije iznosi 100 M.


Mjerenje faktora dielektrinih gubitaka tg vrimo prema uobiajenim postupcima za
mjerenje ovog faktora. Pri mjerenju faktora dielektrinih gubitaka, potrebno je izmjeriti i
kapacitet.
Najvie vrijednosti tg smiju iznositi 130% od tvornikih podataka. Ukoliko nisu dostupni
tvorniki podaci, koriste se podaci iz tabele 2.17.

Tabela 2.17. - Najvee vrijednosti tg provodnih izolatora

Napon izolatora (u kV) Do 35 Preko 35 do 110 Preko 110
Maksimalni tg (%) 3 2 1


Ispitivanje izolacije povienim naponom vri se samo ako je predvieno tvornikim
uputstvom ili ako je ugovoreno, a vri se uobiajenim metodama za ispitivanje izolacije
povienim naponom.
Visina ispitnog napona iznosi najvie 80% vrijednosti ispitnih napona za provodne izolatore
datih u tabeli 2.2. za ispitne napone uljnih transformatora, u koloni za provodne izolatore.

2.12. Uzemljenje

2.12.1. Opti pregled

U toku polaganja uzemljivaa (ue, traka, ploa, ipka, cijev i slino) potrebno je provjeravati
istou i kvalitet spojnih mjesta, pravilnost polaganja po dubini, pravilnost i kvalitet zatite od
korozije spojnih mjesta i saglasnost svih elemenata uzemljenja sa projektom.

Zatitna uzemljenja

Potrebno je provjeriti ispravnost spoja na dozemni vod svih metalnih dijelova koji normalno
nisu pod naponom i ne spadaju u pogonske strujne krugove, ali zbog greke mogu doi pod
napon (makar i preko elektrinog luka). To su metalni dijelovi elektrinih naprava i aparata,
zatitne mree i ploe, metalne konstrukcije zgrada, prirubnice provodnih i potpornih
Master rad 82
izolatora, metalni plat, spojnice i glave kablova, sekundarni krugovi mjernih transformatora i
slino.

Pogonska uzemljenja

Potrebno je provjeriti postojanje i kvalitet spoja na uzemljiva (preko dozemnog voda) onih
taaka opreme koje spadaju u pogonske strujne krugove, kao sto su stezaljka X
visokonaponskog namota jednopolno izolovanog naponskog mjernog transformatora,
odgovarajua stezaljka odvodnika prenapona, otpornika u zvjezditu transformatora i
generatora, direktnog uzemljenja transformatora i generatora i slino.

2.12.2. Otpor uzemljenja

Mjerenje otpora uzemljenja transformatorskih stanica i razvodnih postrojenja treba vriti UI
metodom, prema slici 2.10.

Z uzemljiva iji otpor mjerimo
d rastojanje dvije krajnje take uzemljivaa
Zp pomoni uzemljiva na rastojanju 5d najmanje 50 m
od Z
Zm mjerni uzemljiva na rastojanju 5d najmanje 50 m
od Z i najmanje 50 m od Zp

Slika 2.10. - Mjerenje otpora uzemljenja UI metodom

Mjerenje se vri u beznaponskom stanju objekta, u suho doba godine.
Unutranji otpor voltmetra ne treba biti veliki zbog jakog uticaja stranih elektrinih polja, koja
unose znatne greke, pa rezultati postaju neupotrebljivi.
Otklon voltmetra bez ukljuenog izvora elektrine struje ukazuje na prisustvo stranog napona.
Ovu pojavu treba neutralisati. esto pomae RC lan prikljuen paralelno voltmetru (npr.
kondenzator do 0.2 uF i eventualno otpornik do 10 k).
Mjerenje se vri pri struji od 10 do 20 A. Za manje objekte dovoljna je struja 3 do 6A.
Otpor uzemljenja se rauna kao RzUzm/I, gdje su:

Rz - otpor uzemljenja ()
Uzm - napon voltmetra (V)
I - struja ampermetra (A)

Mjerenje otpora uzemljenja manjih postrojenja, manjih transformatorskih stanica, manjih
objekata ili posebnih objekata i postrojenja koja se ne mogu iskljuiti iz pogona radi mjerenja
UI metodom, mogu se mjeriti i posebnim instrumentom za ovu svrhu.
Nain mjerenja je detaljno opisan u uputstvu koje se daje uz svaki takav instrument. Metod se
najee sastoji u tome da se koriste dvije sonde koje se zabiju u zemlju na rastojanju od oko
20m od instrumenta, pod tupim uglom (preko 90). Sam instrument se postavlja neposredno
uz izvod uzemljivaa. Vrijednost otpora uzemljenja ne smije biti vea od projektovane.

Master rad 83
2.12.3. Otpor petlje

Mjerenje otpora petlje uzemljenja slui za provjeru zatitnih mjera, zatitnog uzemljenja i
nulovanja. Otpor petlje uzemljenja odreuje vrijednost struje iskljuenja. Vrijednost otpora
zatitnog uzemljenja mora biti manja od maksimalno dozvoljene. Struja kvara mora pouzdano
iskljuiti prekostrujni zatitni lan (osigura, zatitni automat) i ne smije biti manja od
vrijednosti odreenih propisima.
Najvee dozvoljene vrijednosti otpora petlje uzemljenja, uzimajui u obzir greku raznih
prekostrujnih zatitnih lanova, navedene su u tabeli 2.11.

Tabela 2.11. - Najvee dozvoljene vrijednosti otpora petlje uzemljenja

Nazivna struja osiguraa
(A)
6 10 16 20 25 35 50 63 80 100
Izvedba osiguraa Najvei dozvoljeni otpor cijelog strujnog kruga ()
Topljivi
osigura kod
potroaa
Brzi
Tromi
8
8
5
5
3.1
3.1
2.5
2.5
2
2
1.2
1.2
0.8
0.8
0.7
0.5
0.5
0.3
0.4
0.2
LS sklopka
kod potroaa
Tip L
Tip H
8
11
5
7
3.1
4.4
2.5
3.5
2
2.8

Kablovska i
nadzemna
mrea, kuni
prikljuak,
podzemni
vodovi
LS
sklopka
tip L, H

Topljivi
osigura
11

11
7

7
4.4

4.4
3.5

3.5
2.8

2.8

2

Zatitna
sklopka
23 14 8.8 7 5.6 4 2.8 2.2 1.5 1.2

Mjerenje se moe izvriti specijalnim instrumentima izraenim za ovu svrhu u ijim je
uputstvima detaljno objavljen postupak mjerenja i navedene najvee vrijednosti otpora petlje
za pojedine vrijednosti osiguraa ili UI metodom.
Otpor petlje je suma impedanse faznog provodnika, fazne impedanse energetskog
transformatora i nultog, odnosno zatitnog provodnika. Fazne impedanse namotaja na
niskonaponskoj strani energetskih transformatora mogu se odrediti prema tabeli 2.12.

Tabela 2.12. - Pribline vrijednosti fazne impedanse namotaja na niskonaponskoj strain energetskih
transformatora

Snaga
transformatora
(kVA)
20 25 31.5 40 50 63 80 100 125 160
Impedansa
faze ()
0.97 0.80 0.70 0.53 0.45 0.38 0.30 0.26 0.22 0.17
Snaga
transformatora
(kVA)
200 250 315 400 500 630 800 1000 1250 1600
Impedansa
faze ()
0.14 0.12 0.10 0.08 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.03

U sluaju zemljospoja, na mjestu kvara tee struja kratkog spoja. Rezultati mjerenja se unose
u izvjetaje.
Master rad 84
3. Prikaz postupaka za dijagnostika ispitivanja
visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike
Srpske

3.1. Metodologija rada u slubi za specijalna mjerenja

3.1.1. Ispitivanje energetskih transformatora

3.1.1.1. Mjerenje prenosnog odnosa energetskih transformatora

a) Primjenjena metoda: mosna metoda za mjerenje prenosnog odnosa.

b) Metodologija rada:

Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primar, sekundar, tercijer); most za
mjerenje prenosnog odnosa se prikljui na izvor naizmjenine struje 220 V, 50 Hz i
povee sa primarnim i sekundarnim namotajem na istom stubu ispitivanog
transformatora. Kada se most uravnotei, na instrumentu se oitava vrijednost
prenosnog odnosa i odstupanja u odnosu na nazivni prenosni odnos. Postupak se
ponovi na ostalim stubovima. Ako je transformator regulacioni, mjerenje prenosnog
odnosa se vri u svakom poloaju regulacione preklopke.

c) Koriteni mjerni ureaj:

Most za mjerenje prenosnog odnosa.

d) Principijelna ema vezivanja mjerne opreme:

T ispitivani transformator
M most za mjerenje
prenosnog odnosa
VN vii napon
NN nii napon

e) Naziv standarda, pravilnika, propisa, normativa i tehnikih preporuka koritenih
pri ispitivanju:

1. Preporuke IEC 60726-1;
2. JUS IEC 76-1;
3. Pravilnik o odravanju elektroenergetskih objekata Elektroprenosa BiH.

f) Nakon zavetka mjerenja pie se izvjetaj o ispitivanju, vri se ocjena validnosti
rezultata mjerenja i daje komentar u pogledu zadovoljavanja navedenih standarda,
propisa i preporuka.
Master rad 85
3.1.1.2. Mjerenje struja magneenja energetskih transformatora

a) Primjenjena metoda: metoda direktnog mjerenja napona i struje, pri emu su
namotaji transformatora napajani iz izvora niskog napona.


Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primar, sekundar, tercijer); namotaj
primara se prikljui na izvor naizmjenine struje 3x380/220 V, 50 Hz - pri tome su
ostali namotaji otvoreni; u sve tri faze se mjere naponi napajanja i struje koje protiu
kroz namotaje. Postupak se ponovi za namotaje sekundara i tercijera. Ako je
transformator regulacioni, mjerenje struja magneenja na regulacionom namotaju vri
se u svakom poloaju regulacione preklopke.

c) Koriteni mjerni ureaji:

Digitalni multimetar, visoke klase tanosi - 2 komada.


T ispitivani
transformator
VP
voltmetarska
preklopka

e) Naziv standarda, pravilnika, propisa, normativa i tehnikih preporuka koritenih pri
ispitivanju:

2. JUS IEC 76-1;


Master rad 86
3.1.1.3. Mjerenje otpora namotaja energetskih transformatora

a) Primjenjena metoda: UI metoda, direktno mjerenje napona i struje na namotaju
transformatora, napajanje iz stabilnog izvora jednosmjerne struje 12 - 24 V;


Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primar, sekundar, tercijer); namotaj jedne
faze primara se prikljui na stabilan izvor jednosmjerne struje (baterija); mjere se
napon na namotaju i struja koja protie kroz njega; poto se radi o malim otporima,
vezuje se ampermetar ispred voltmetra (gledano od strane izvora). Postupak se ponovi
za ostale fazne namotaje, kao i za namotaje sekundara i tercijera. Ako je transformator
regulacioni, mjerenje otpora na regulacionom namotaju vri se u svakom poloaju
regulacione preklopke. Potrebno je izmjeriti i temperaturu namotaja, kako bi se otpor
mogao preraunati na 75
o
C. Prilikom mjerenja treba paziti da ne doe do sluajnog
prekida strujnog kruga, jer dolazi do indukovanja visokog napona koji se ispoljava na
mjestu prekida.


Digitalni multimetar, visoke klase tanosi - 2 komada.


P prekida
B baterija
R zatitni otpornik

ispitivanju:

1. Preporuke IEC 60726-;
2. JUS IEC 76-1;


Master rad 87
3.1.1.4. Mjerenje otpora izolacije namotaja energetskih transformatora

a) Primjenjena metoda: direktno mjerenje otpora izolacije pomou megaommetra.


Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primara, sekundara, tercijera); izvodi sve
tri faze istog namotaja se kratko spoje. Pozitivna i negativna elektroda mjernog
ureaja se dovedu na ispitivani namotaj i masu ili na dva namotaja izmeu kojih se
mjeri otpor izolacije. Preostali namotaji, odnosno masa, koji se trenutno ne ispituju,
vezuju se na elektrodu za zatitu od smetnji (guard). Pozitivna elektroda se vezuje na
taku koja u pogonu transformatora ima nii potencijal. Nakon startovanja ureaja
mjeri se vrijeme i otava otpor izolacije na 15 i 60 sec, na osnovu ega se izraunava
faktor apsorpcije: f
a
= R
60
/R
15
, koji je veoma bitan za ocjenu stanja izolacije. Postupak
se ponovi za sve kombinacije izmeu namotaja (primara, sekundara, tercijera) i mase.


1. Megaommetar sa digitalnim pokazivaem, ispitni napon do 5 kV;
2. Megaommetar sa analognim pokazivaem, ispitni napon do 15 kV.


T ispitivani
transformator
M -
megaommetar
G elektroda za
zatitu od smetnji

ispitivanju:

1. Preporuke ZEP-a;


Master rad 88
3.1.1.5. Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka energetskih
transformatora

a) Primjenjena metoda: merenje kapaciteta i faktora gubitaka pomou eringovog
mosta.


Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primar, sekundar, tercijer); izvodi sve tri
faze istog namotaja se meusobno kratko spoje; most za mjerenje kapaciteta i faktora
dielektrinih gubitaka se povee tako da se VN elektroda spoji na jedan namotaj (npr.
primarni), a NN elektroda na neki drugi (sekundarni ili tercijerni). Mjerni ureaj se
prikljui na izvor naizmjenine struje 220 V, 50 Hz. Podesi se eljena vrijednost
ispitnog napona i uravnotei most, te se oitaju vrijednosti kapaciteta (C) i faktora
dielektrinih gubitaka (tg ). Postupak se ponovi za sve kombinacije izmeu namotaja
(primara, sekundara, tercijera) i mase.


eringov most za uzemljene i neuzemljene ispitne objekte, ispitni napon do 12 kV.


T ispitivani
transformator
M most za mjerenje C i
tg
VN visokonaponska
elektroda
NN niskoonaponska
elektroda
G zatitna elektroda

ispitivanju:

2. Preporuke ZEP-a;


Master rad 89
3.1.1.6. Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka provodnih izolatora

a) Primjenjena metoda: mjerenje kapaciteta i faktora gubitaka pomou mosta za
mjerenje kapaciteta.


Sa transformatora se odvoje svi prikljuci (primar, sekundar, tercijer); most za
mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka se povee tako da se VN elektroda
spoji na jedan provodni izolator, a NN elektroda na izvod na donjem dijelu provodnog
izolatora, preko koga se uzemljuje ekran provodnog izolatora. Pri tome se mora
obezbijediti da ekran provodnog izolatora pri spitivanju bude odvojen od mase.
Mjerni ureaj se prikljui na izvor naizmjenine struje 220 V, 50 Hz, podesi se
eljena vrijednost ispitnog napona i uravnotei most, te se oitaju vrijednosti
kapaciteta (C) i faktora gubitaka (tg). Postupak se ponovi za sve sve provodne
izolatore koji imaju izvod za mjerenje kapaciteta.




M most za mjerenje C i tg
VN visokonaponska
elektroda
NN niskoonaponska
elektroda
G zatitna elektroda
C kapacitet provodnog
izolatora
E ekran (izvod)

ispitivanju:

2. Preporuke ZEP-a;


Master rad 90
3.1.1.7. Ispitivanje dielektrine vrstoe ulja energetskih transformatora

a) Primjenjena metoda: izazivanje direktnog proboja na uzorku ulja i oitavanje
napona
izmeu elektroda.


Iz transformatora se uzima uzorak ulja (iz jednog od epova koji su za to namijenjeni)
i sipa u posebnu posudu, koja mora biti ista i koja se hermetiki zatvara. U posudu
ureaja za ispitivanje dielektrine vrstoe, koja se prethodno ispere, sipa se ulje dok
elektrode ne budu potopljene. Kontrolie se razmak izmeu elektroda, koji treba da
iznosi 2,5 mm. Ulje se ostavi izvjesno vrijeme da se stia i da iz njega izau mjehurii
vazduha. Napon na elektrodama se poveava, brzinom od 2 kV/sec, sve dok ne doe
do proboja i oita se probojni napon (skala voltmetra je badarena tako da pokazuje
izlazni napon transformatora). Vri se est proba i izrauna aritmetika sredina, koja
se upisuje kao vrijednost probojnog napona, ukoliko nijedna od njih ne odstupa vie
od 25 % od srednje vrijednosti. U suprotnom se ispitivanje ponavlja.

c) Naziv koritenih mjernih ureaja:

1. Mjerni ureaj za mjerenje probojnog napona sa analognim pokazivaem, napon na
elektrodama do 75 kV;
2. Mjerni ureaj za mjerenje probojnog napona sa digitalnim pokazivaem, napon na
elektrodama do 60 kV.


AT autotransformator
T tranformator visokog napona
E elektrode
P prekida

ispitivanju:

1. Preporuke IEC 60296, IEC 60156;
2. Preporuke ZEP-a;

E
V
~
220V, 50Hz
P
AT
T
Master rad 91

3.1.2. Ispitivanje mjernih transformatora

3.1.2.1. Mjerenje otpora izolacije mjernih transformatora

a) Primjenjena metoda: direktno mjerenje otpora izolacije pomou megaommetra.

Sa mjernog transformatora se odvoje svi primarni i sekundarni prikljuci, sekundarni
namotaji se prespoje. Pozitivna i negativna elektroda mjernog ureaja se dovedu na
ispitivani namotaj i masu ili na dva namotaja izmeu kojih se mjeri otpor izolacije.
Preostali namotaji, odnosno masa, ija se izolacija trenutno ne ispituje, vezuju se na
elektrodu za zatitu od smetnji (guard). Pozitivna elektroda se vezuje na taku koja se
nalazi na niem potencijalu (kada je mjerni transformator u pogonu). Nakon startanja
ureaja mjeri se vrijeme i oitava otpor izolacije na 15 i 60 sec, na osnovu ega se
izraunava faktor apsorpcije: f
a
= R
60
/R
15
, koji je veoma bitan za ocjenu stanja
izolacije. Postupak se ponovi za sve kombinacije izmeu namotaja primara, sekundara
i mase.


1. Megaommetar sa digitalnim pokazivaem, ispitni napon do 5 kV;
2. Megaommetar sa analognim pokazivaem, ispitni napon do 15 kV.

d) Principijelne eme vezivanja mjerne opreme:

Mjerenje otpora izolacije strujnih mjernih transformatora

SMT ispitivani strujni mjerni
transformator
K, L primarni prikljuci
1k,1l sekundar, I jezgro
1k,1l sekundar, II jezgro
M megaommetar
G elektroda za zatitu od smetnji

Mjerenje otpora izolacije naponskih mjernih transformatora

NMT ispitivani naponski mjerni
transformator
U, X primarni prikljuci
1u, 1x sekundar, I jezgro
2u, 2x sekundar, II jezgro
M megaommetar

K L
1k 1l 2k 2l
SMT
M
G - +
U X
1u 1x 2u 2x
NMT
M
G - +
Master rad 92
Mjerenje otpora izolacije kapacitivnih mjernih transformatora

NMT ispitivani naponski mjerni
transformator
U prikljuak visokog napona
X izlaz primara
meutransformatora
M megaommetar
C
1
, C
2
kapacitivni djelitelj
T meutransformator
Z zavretak kapacitivnog djelitelja
P prigunica
e) Naziv standarda, pravilnika,
propisa, normativa i tehnikih
preporuka koritenih pri
ispitivanju:

1. Preporuke IEC 60044-1 i IEC 60186;
2. Preporuke ZEP-a;


3.1.2.2. Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka mjernih
transformatora

a) Primjenjena metoda: mjerenje kapaciteta i faktora gubitaka pomou eringovog
mosta;


Strujni mjerni transformatori i induktivni naponski mjerni transformatori:
Sa mjernog transformatora se odvoje svi primarni i sekundarni prikljuci, svi namotaji
se odvoje od mase, sekundarni namotaji se prespoje i meusobno galvanski poveu.
Most za mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka se povee tako da se VN
elektroda spoji na namotaj VN, a NN elektroda na sekundarne namotaje.

Kapacitivni naponski mjerni transformatori:
Sa naponskog mjernog transformatora se odvoji primarni prikljuak, kapacitivni
djelitelj napona se odvoji od mase, primarni namotaj mjerne grupe se odvoji od mase.
Most za mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka se povee tako da se VN
elektroda spoji na poetak, a NN elektroda na zavretak kapacitivnog djelitelja.

Mjerni ureaj se prikljui na izvor izmjenine struje 220 V, 50 Hz, podesi se
vrijednost eljenog ispitnog napona i uravnotei most, te se oitaju vrijednosti
kapaciteta (C) i faktora gubitaka (tg).

T
1u
1x
2u
2x
X
P
Z
C1
C2
U
M
G - +
NMT
Master rad 93

c) Naziv koritenog mjernog ureaja:



Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka SMT

SMT ispitivani strujni
transformator
K, L primarni prikljuci
1k,1l sekundar, I jezgro
2k,2l sekundar, II jezgro
M most za mjerenje C+tg
VN visokonaponska elektroda
NN - niskonaponska elektroda

Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka NMT

NMT ispitivani naponski
mjerni transformator
U, X primarni prikljuci
M most za mjerenje C I tg

Mjerenje kapaciteta i faktora dielektrinih gubitaka kapacitivnih mjernih
transformatora

NMT ispitivani naponski
mjerni transformator
U prikljuak visokog
napona
X izlaz primara
meutransformatora
M most za mjerenje C+tg
C
1
, C
2
kapacitivni djelitelj
T meutransformator
Z zavretak kapacitivnog
djelitelja
P prigunica

K L
1k 1l 2k 2l
SMT
M
VN NN G
U X
1u 1x 2u 2x
NMT
M
VN NN G
T
1u
1x
2u
2 x
X
P
Z
C1
C2
U
N MT
M
V N N N G
Master rad 94
ispitivanju:

1. Preporuke IEC 60044-1 i IEC 60186;
2. Preporuke ZEP-a;


3.1.3. Ispitivanje uzemljenja, gromobranske zatite, elektrinih instalacija

3.1.3.1. Mjerenje impedanse sistema uzemljenja, napona dodira i napona
koraka

a) Primjenjene metode:

UI metoda za mjerenje impedanse sistema uzemljenja;
Metoda direktnog mjerenja napona dodira i napona koraka, pomou voltmetra velikog
unutranjeg otpora.


Pravi se vjetaki zemljospoj koji se napaja iz kunog transformatora, tako da se jedna
faza istog spoji na jedan fazni provodnik odabranog voda, koji se prethodno iskljui i
uzemlji na odgovarajuoj udaljenosti ili se uzemlji susjedna TS na tom vodu, (strujna
sonda). Mjeri se struja vjetakog zemljospoja i potencijal uzemljivaa u odnosu na
udaljenu taku (referentna zemlja). Radi mjerenja ovoga potencijala koristi se ili neki
drugi vod koji se iskljui i uzemlji dovoljno daleko da se dostigne taka referentne
zemlje, ili se razvue PF ica dovoljne duine (naponska sonda). Pravac u kome se
mjeri ovaj potencijal mora sa pravcem strujne sonde da zahvata ugao od najmanje 90
o
.
Iz izmjerenih vrijednosti napona i struje izraunava se impedansa sistema uzemljenja.
Naponi dodira i koraka se mjere pomou voltmetra velikog unutranjeg otpora, pri
emu se kontakt sa zemljom ostvaruje pomou izama sa bakarnim onom, povrine
200 cm
2
i pritiskom na tlo od najmanje 500 N.


1. Digitalni multimer, visoke klase tanosi - 2 kom;
2. Ploa sa ugraenim strujnim transformatorom: 2 x 50/5A, klase 1,5;
3. Strujna mjerna klijeta opsega 400/100 A.

Master rad 95

Mjerenje impedanse sistema uzemljenja

V
Referentna zemlja
Uzemlji vac
A
Pomocni uzemlj ivac
VN transformator
X/0,4 kV
n.n.(0,4 kV)

Mjerenje napona dodira i napona koraka
U~
A
Pomocni
uzemljivac
V
Rc
V
Rc
Uk
1m
Ud
1m

U
d
napon dodira, U
k
napon koraka, R
otpor ljudskog tijela

ispitivanju:

1. Pravilnik o tehnikim normativima za elektroenergetska postrojenja
nazivnog napona iznad 1000 V (Sl. list SFRJ, br. 4/1974);

Master rad 96

3.1.3.2. Kontrola galvanske povezanosti metalnih masa sa uzemljivaem

a) Primjenjena metoda:

Proputanje struje izmeu metalne mase (ija se povezanost kontrolie) i
uzemljivaa, mjerenje struje koja tee kroz dozemno ue i pada napona na vezama.


Pomou izvora malog izlaznog napona i male unutranje otpornosti jednosmjernog ili
naizmjeninog napona proputa se struja izmeu kontrolisane metalne mase i
uzemljivaa, od najmenje 15 A. Pri tome se mjeri pad napona izmee metalne mase i
uzemljivaa, te se moe izraunati ukupni otpor veza sa uzemljivaem (otpor
zemljovoda sa prelaznim otporima na mjestima spajanja).


1. Strujni generator, izlazni napon do 10 V, izlazna struja do 100 A;
2. Digitalni multimer, visoke klase tanosi - 2 kom;
3. Strujna mjerna klijeta opsega 400/100 A.


MM metalna masa koja se kontrolie
SG strujni generator

ispitivanju:


MM
A
V
SG
ULAZ 220V, 50Hz
I
UZEMLJIVAC
Master rad 97

3.1.3.3. Mjerenje otpora uzemljivaa dalekovodnih stubova


UI metoda, koritenje mjernog ureaja i obuhvatnog strujnog mjernog transformatora,
te strujne i naponske sonde


Metoda mjerenja je u UI metoda koja je u skladu sa preporukom IEC 61557-5. Mjerni
ureaj koji koristimo omoguava mjerenje otpora uzemljivaa pojedine noge daleko-
vodnog stuba bez odvajanja zatitnog ueta i bez odvajanja uzemljenja od
konstrukcije stuba. Postavi se obuhvatni strujni mjerni transformator oko noge stuba
iji otpor uzemljenja se mjeri i strujna stezaljka na nogu stuba. Postave se sonda za
mjerenje napona i elektroda za pomono uzemljenje (kroz koju se puta struja) na
propisanom rastojanju tako da potencijalni lijevci koji se formiraju oko uzemljivaa
dalekovodnog stuba, sonde i pomone elektrode ne utiu jedan na drugi. Svi elementi
se poveu sa mjernim ureajem. Sada se preklopka na ureaju prebaci iz poloaja
'iskljueno' u poloaj za tropolno mjerenje pomou obuhvatnog strujnog transforma-
tora i pristupi se mjerenju koje je potpuno automatizovano i mikroprocesorski
kontrolisano. Na ovaj nain izvrimo mjerenje otpora uzemljivaa sve etiri noge
dalekovodnog stuba R
E1
, R
E2
, R
E3
, R
E4
. Ukupan otpor uzemljenja dalekovodnog stuba
se dobije prema formuli:

4 3 2 1
1 1 1 1
1
E E E E
E
R R R R
R
+ + +
=

c) Mjerna oprema:

- Mikroprocesorski ureaj za mjerenje otpora uzemljenja
- Rasklopivi obuhvatni strujni transformator


1 - prikljuak elektrode za
pomono uzemljenje
2 - prikljuak sonde za
mjerenje napona
3 - prikljuak stezaljke na
nozi stuba
4 - prikljuak obuhvatnog
strujnog transformatora

Master rad 98
ispitivanju:

1. Preporuka IEC 61557-5;
2. Pravilnik o odravanje elektroenergetskih objekata Elektroprenosa BiH.

f) Izvjetaj o izvrenom mjerenju sadri:

- naziv dalekovoda na kome se mjerenje vri;
- referentnu vrijednost otpora uzemljenja (uzima se iz projekta);
- naziv proizvoaa i tip mjernog instrumenta;
- broj stubnog mjesta;
- datum mjerenja;
- meteoroloke prilike na dan mjerenja;
- vrstu tla na kome se stub nalazi;
- rezultate mjerenja za pojedine noge stuba i izraunati ukupni otpor;
- ime i prezime osobe koja je izvrila mjerenje;
- komentar rezultata mjerenja, da li rezultat zadovoljava referentnu vrijednost.

3.1.3.4. Mjerenje specifinog otpora tla

a) Primjenjena metoda: Venerova metoda


Za mjerenje specifinog otpora tla koristi se instrument za mjerenje otpora
uzemljenja, a primjenjuje se Venerova metoda. Metoda se sastoji u tome da se da se
instrument za mjerenje otpora uzemljenja povee sa 4 elektrode koje se zabodu u tlo u
istom pravcu i sa jednakim rastojanjem izmeu susjednih elektroda. Preklopka
instrumenta se stavi u poloaj za etveropolno mjerenje. Nakon startovanja,
instrument automatski mjeri otpor uzemljnja, koji zavisi od specifinog otpora tla i
rastojanja izmeu elektroda.

Specifini otpor tla se rauna po formuli: = 2aR, gdje su:

a - rastojanje izmeu elektroda [m]
R - vrijednost izmjerenog otpora []

Broj mjernih mjesta se bira u zavisnosti od veliine povrine koja obuhvata
uzemljiva, a treba da iznosi najmanje 5.
Mjerenje se izvodi tako da se na nekom pravcu odrede 4 take sa jednakim
rastojanjem izmeu susjednih elektroda i izmjeri otpor uzemljenja. Dubina
postavljanja sondi ne smije iznositi vie od a/3. Nakon prvog mjerenja rastojanje se
postepeno poveava i svaki put se mjeri otpor. Postupak se ponavlja sve dok se
vrijednost specifinog otpora ne stabilizuje. Mjerenje se obavi po istom postupku za
ostale mjerne take.
Nakon toga se vri obrada rezultata, crtaje dijagrami = f(a) i izraunava srednja
vrijednost specifinog otpora tla na dubini postavljanja uzemljivaa.

Master rad 99

1. Digitalni instrument za mjerenje otpora uzemljenja;
2. Strujna mjerna klijeta;
3. Naponska mjerna klijeta.


MU instrument za
mjerenje otpora
uzemljenja
E elektrode
a rastojanje izmeu
elektroda

ispitivanju:

1. Standard IEC 62305-5;
2. Pravilnik o tehnikim normativima za elektroenergetska postrojenja nazivnog
napona iznad 1000 V (Sl. list SFRJ, br. 4/1974);

f) Nakon zavetka mjerenja pie se izvjetaj o ispitivanju, vri se obrada rezultata,
crtaju dijagrami = f(a) i izraunava srednja vrijednost specifinog otpora tla na
dubini postavljanja uzemljivaa.

3.1.3.5. Ispitivanje sistema gromobranske zatite


Kontrola gromobranskih odvoda na zgradama, bez razdvajanja mjernog spoja i bez
mjernih sondi, koristei mjerni instrument za mjerenje otpora uzemljenja i dvoja
mjerna klijeta (strujna i naponska).


Primjenjuje se metoda ispitivanja bez rastavljanja mjernog mjesta; gromobranski
odvod se obuhvati sa strujnim i naponskim mjernim klijetima, koja su meusobno na
razmaku od najmanje 100 mm i postavljena tako da su smjerovi magnetskih silnica
strujnih i naponskih mjernih klijeta usaglaeni. Mjerna klijeta se poveu sa
instrumentom za mjerenje otpora uzemljenja i preklopka se postavi u odgovarajui
poloaj. Nakon startovanja instrumenta i izbora eljene frekvencije mjerne struje, na
displeju se direktno oitava vrijednost izmjerenog otpora.
Master rad 100


1. Digitalni instrument za mjerenje otpora uzemljenja;
2. Strujna mjerna klijeta;
3. Naponska mjerna klijeta.


V naponska kljijeta
I strujna klijeta
R
x
otpor gromobranskog odvoda koji se
mjeri
R
1
, R
2
, ... otpori ostalih gromobranskih
odvoda

ispitivanju:

1. Standard IEC 62305-5;
2. JUS IEC 1024-1;

f) Primjenjena metoda: kontrola gromobranskih odvoda na zgradama, bez
razdvajanja mjernog spoja i bez mjernih sondi, koristei mjerni instrumentom DET
4TCR2 dvoja mjerna klijeta (strujna i naponska).

g) Nakon zavetka mjerenja pie se izvjetaj o ispitivanju, vri se ocjena validnosti

3.1.3.6. Ispitivanje ispravnosti zatite od indirektnog dodira u elektrinim
instalacijama niskog napona

a) Primjenjene metode:

1. Direktno mjerenje otpora petlje i oekivane struje kvara na utinicama, bez
prekidanja napajanja.
2. Direktna provjera kontinuiteta zatitnog provodnika na utinicama, bez prekidanja
napajanja.

Master rad 101

Predvieno je mjerenje impedanse petlje, mjerenje oekivanje struje kratkog spoja i
provjera kontinuiteta zatitnog provodnika. Mjerenje impedanse petlje se vri tako da
se instrument povee sa utinicom ili prikljukom svjetiljke, tako da se jedan
prikljuak instrumenta vee na fazni provodnik (L), a drugi na neutralni (N). Pri tome
strujni krug ostaje pod naponom, potroai trebaju biti iskljueni, a preklopka
instrumenta se stavlja u poloaj za mjerenje impedanse petlje. Pritiskom na startni
taster, instrument direktno mjeri impedansu petlje kvara, koja se oitava sa displeja.
Ako se preklopka instrumenta postavi u poloaj za mjerenje struje kratkog spoja, na
displeju e biti prikazana ova struja. Za ispitivanje kontinuiteta PE provodnika
instrument se povee sa faznim (L) i sa zatitnim (PE) provodnikom, a preklopka se
stavi u poloaj za provjeru kontinuiteta. Pritiskom na startni taster, instrument testira
kontinuitet PE provodnika i na displeju se pojavljuje potvrda ili negacija kontinuiteta.

c) Naziv koritenog mjernog ureaja:

1. Multifunkcionalni tester za mjerenje impedanse petlje, mjerenje oekivane struje
kvara i provjeru kontinuiteta zatitnog voda.


MT multifunkcionalni tester
U utinica
L fazni provodnik
N neutralni provodnik
PE zatitni provodnik

ispitivanju:

1. Pravilnik o tehnikim normativima za elektrine instalacije niskog napona
(Sl. list SFRJ, br. 53/88 i 54/88);
2. Pravilnik o zatiti na radu pri korienju elektrine struje
(Sl. list SR BiH, br. 34/88).


3.1.4. Termovizijsko snimanje spojeva primarne opreme

a) Primjenjena metoda: direktno snimanje infracrvenog zraenja koje sa povrine
emituje ispitivani ureaj, te oitavanje temperature na osnovu talasne duine
emitovane infracrvene svjetlosti.


Infracrvenom kamerom se snimaju redom spojevi primarne opreme. U softver se
unose podaci o temperaturi i vlanosti vazduha pri snimanju, udaljenost elementa
Master rad 102
postrojenja koji se snima i faktor emisivnosti povrine. Na osnovu talasne duine
emitovane infracrvene svetlosti softverski se proraunava temperatura snimljene
povrine.

c) Naziv korienog mjernog ureaja: infracrvena kamera

d) Naziv standarda, pravilnika i tehnikih preporuka koji su koriteni pri ispitivanju

1. Standard IEC;
2. JUS IEC;
3. Pravilnik o odravanju elektroenergetskih objekata Elektroprenosa B i H.

e) Nakon zavetka mjerenja pie se izvjetaj o ispitivanju, vri se ocjena validnosti

Master rad 103
3.2. Ispitivanje izolacije mjernih i energetskih transformatora

3.2.1. Razlozi ispitivanja izolacije

Svi transformatori, visokonaponska prekidaka oprema i elektrini ureaji imaju
predvieni rok trajanja. Od prvog dana kada je putena u rad, oprema je izloena
termikim i mehanikim stresovima, ulasku stranih tijela i promjenama temperature i
vlanosti. Svi ovi uticaji poveavaju radnu temperaturu opreme kada je u pogonu.
Ovo zagrijavanje ubrzava hemijske reakcije u elektrinoj izolaciji, to rezultuje
promjenom (smanjenjem) dielektrinih svojstava iste. Ovaj proces ima lavinsku
karakteristiku tj. promjena elektrinih svojstava izolacije poveava faktor gubitaka i
izaziva dodatno zagrijavanje koje dalje smanjuje izolaciju. Ako se faktor gubitaka
izolacije periodino prati i zabiljeava, mogue je predvidjeti i/ili sprijeiti
katastrofalne kvarove na elektrinoj opremi.
U poetku razvoja javne isporuke elektrine energije, metodi i procedure su teili
izbjegavanju neplaniranih gubitaka uzrokovanih nedostacima opreme. Metod koji je
obezbjeivao ponovne podatke i omoguavao jednostavno mjerenje na licu mjesta
bilo je mjerenje kapacitivnosti i faktora gubitaka (faktora snage) izolacije opreme.
U sluajevima kada su testiranja faktora gubitaka vrena redovno i kada su relevantni
rezultati testiranja poreeni sa ranijim rezultatima, primjeivano je pogoranje
izolacije i raena su neophodna preventivna mjerenja. Na osnovu ovog terenskog
rada u standardima i dokumentima IEEE, ANSI i IEC su razvijene i opisane
procedure za testiranje da bi se detaljno opisao kvalitet izloacije za razliite vrste
elektrine opreme. Da bi se definisale prihvatljive vrijednosti faktora gubitaka,
razvijen je "sistem za snimanje podataka" baziran na statistikim podacima koji
odgovaraju specifinim tipovima i modelima opreme. Standardna mjerenja
kapacitivnosti i faktora gubitaka elektroizolacionog medijuma su vrena da bi se
osigurala mogunost poreenja podataka. Faktor gubitaka je raunat i razultati su
korigovani poreenjem sa napajanjem prema vrijednosti test napona od 10 kV. Neki
rezultati su mnoeni sa temperaturnim korekcionim faktorom da bi se dobila
vrijednost koja odgovara vrijednosti na 20
0
C. Svaki rezultat koji se sada dobija pri
razliitim test naponima i temperaturama preraunava se za 10kV/ 20
0
C i onda se
snima i poredi. Na ovaj nain smanjenje izolacionih svojstava u toku odreenog
perioda moe biti odreeno. Prema istoriji test rezultata, baziranoj na odreenom
mjernom instrumentu, iskusan inenjer moe da preduzme odgovarajue odravanje
bazirano na promjenama vrijednosti faktora gubitaka.

3.2.1.1. Faktor gubitaka

Faktor gubitaka je ukupna energija koju ureaj koristi tokom normalnog rada.
Tanije, faktor gubitaka izolacije je energija koja se troi pri protoku struje kroz
otpornu komponentu izolacije. Put uzemljenja zavisi od tipa elektrine opreme.
Na primjer, prekidaka oprema e vjerovatno razviti provodnost ka zemlji pod pravim
uglovima prema spojevima sa tlom. U transformatorima, putanje se mogu pojaviti u
otpornosti izolacije izmeu namotaja i kuita. U svim sluajevima rezultat je faktor
gubitaka u vidu zagrijavanja.

Master rad 104
3.2.1.2. Faktor disipacije (tg)

Da bi se opisao faktor gubitka izolacije, testirani objekat treba da se razmatra u
testiranju kao kondenzator, obzirom da su svi test objekti kao npr. transformatori,
provodni izolatori, sabirnice, generatori, motori, visokonaponska oprema itd.
napravljeni od metala i izolacije i zbog toga imaju kapacitivna svojstva. Svaki test
objekat se sastoji od razliitih kapacitivnosti zajedno sa izolacijom i internom
kapacitivnou prema zemlji.
Komponente koje utiu na kapacitivnost za obian ploasti kondenzator:

C=
d
xA

A - povrina elektrode
d - razdaljina izmeu elektroda
C - kapacitivnost
0
-dielektrina konstanta vakuuma
r
- relativna dielektrina konstanta materijala
=
0
r
dielektrina konstanta

Kod idealnog kondenzatora otpornost izolacionog materijala je beskonano velika. To
znai da struja pri upotrebi AC napajanja prednjai naponu za tano 90
0
.
Poslije daljeg razmatranja mora se uzeti u obzir da svaki izolacioni materijal sadri
slobodne elektrone koji prave male gubitke pod DC napajanjem (P=U
2
/R). Pri AC
napajanju javljaju se tzv. dielektrini (histerezisni) gubici koji su analogni
histerezisnim gubicima u gvou.
Faktor gubitaka (disipacije): tg=P
R
/Q
C
= U
R
/I
C
=
CR
1

Faktor snage : F=cos =I
R
/I=P
R
/S
C
=tg/
2
1 tg +

Poto formula glasi P=Qtg, gubici koji su proporcionalni sa tg obino se izraavaju
kao vrijednost tg da bi se izrazio kvalitet izolacionog materijala. Zbog toga se ugao
naziva ugao gubitaka, a tg faktor gubitaka.

3.2.1.3. Razlika izmeu faktora snage cos i faktora disipacije tg

Dok se u Evropi za opisivanje dielektrinih gubitaka koristi faktor disipacije tg, u
SAD se za proraune koristi faktor snage cos .
Statistiki podaci koji su prikupljeni u SAD proraunati su uz koritenje faktora
gubitaka cos da bi se opisali gubici u izolaciji. Poto se radi o komplementarnim
uglovima nije vano da li se koristi tan ili cos poto se javljaju vrlo male razlike
koje se mogu zanemariti.

3.2.1.4. Prividna, aktivna i reaktivna snaga

Veza izmeu razliitih tipova snaga vidi se u sljedeim jednainama:
Prividna snaga: S=U I
Aktivna snaga: P=U I cos
Reaktivna snaga: Q= U I sin
Master rad 105
Poto veina testiranih objekata nije isto otporna (omska) postojae fazni ugao
izmeu test napona i struje. Ovaj fazni pomjeraj se takoe mora uzeti u obzir prilikom
prorauna snage.

3.2.1.5. Instrumenti za ispitivanje

Postoje tri osnovne vrste ureaja za ispitivanje kapacitivnosti, faktora snage i faktora
rasipanja:
1. Vrlo taan eringov most, koji se mora runo balansirati pri emu se balans
posmatra na nula-indikatoru i u irokoj je upotrebi ve decenijama. Kapacitivnost i
faktor rasipanja mogu se izraunati pomou oitane pozicije elementa za balansiranje.
2. Mjerni mostovi za C i tg sa automatskim balansiranjem vre mjerenja pomou
metode diferencijalnog transformatora. Automatsko balansiranje ini rad veoma
jednostavnim.
3. Vektorski voltmetar je u principu modifikacija metode diferencijalnog
transformatora.
Sve tri metode se trenutno koriste za tana mjerenja C i tg na razliitim objektima.
Razlika meu njima je u tanosti i rezoluciji.
Instrumenti za rad na terenu su specijalno konstruisani za teke uslove i opremljeni su
visokonaponskim izvorom za maksimalni test napon od 10 kV. Pored toga, ti
instrumenti imaju i velik izbor specijalnih dodataka, kao to su table sa konverzionim
faktorima za 20
0
C i potiskivanje smetnji za tana mjerenja u elektromagnetnim
poljima.
Laboratorijski instrumenti su konstruisani za upotrebu u prostorijama gdje se
zahtijeva visoka tanost. Ovi test-sistemi se rade po modularnom principu za vie
nivoe test-napona. Sistemi se mogu koristiti za svakodnevno testiranje, za precizne
dugotrajne testove ili za testove prihvatljivosti (npr.tehniki prijem).

3.2.1.6. Procjena rezultata ispitivanja

Apsolutna vrijednost faktora disipacije se razlikuje izmeu razliitih testiranih
objekata. Tokom godina su prikupljeni statistiki podaci i proizvoai mogu da
preporue tipinu vrijednost faktora disipacije baziranu na tipu objekta, modelu i
intervalu odravanja. Bolje rjeenje je da se ustanovi ranija istorija ispitivanja za svaki
test objekt da bi se dobile krive rasta.
Postoji nekoliko smjernica koje se mogu koristiti da bi se ustanovilo da li testirani
objekat ima problema sa izolacijom, transformatori snage imaju manje od 2%, a
mjerni transformatori imaju manje od 5% svoje nominalne snage. Ove smjernice
mogu da se razlikuju od stvarnih vrijednosti i prihvatljivi limiti zavise od
proizvoaa, modela, intervala odravanja, tipa odravanja i uslova okoline. Mora se
pomenuti da se brojne statistike vrijednosti prikupljaju u mW umjesto sirovih
podataka (faktor snage ili tg). Gubici u mW su stvarni gubici snage u izolaciji,
izraunati na 2.5kV ili 10 kV.

3.2.2. Protokoli za ispitivanje izolacije mjernih i energetskih transformatora

U odjeljku 3.2.2. prikazan je pregled ispitnih protokola za ispitivanje izolacije
naponskih i strujnih mjernih transformatora, kao i protokola za ispitivanje dielektrine
vrstoe ulja energetskih transformatora (110-20-10 kV) koji se primjenjuju pri
Master rad 106
ispitivanjima i dijagnostici opreme u sklopu visokonaponske prenosne mree u
Republici Srpskoj.
Dati protokoli se odnose na mjerenje faktora dielektrinih gubitaka tg i na mjerenje
kapacitivnosti unutar naponskih i strujnih mjernih transformatora, kao i na ispitivanje
stanja izolacije ovih transformatora, u cilju ocjenljivanja stanja u kome se nalazi
njihova izolacija.

Kod mjerenja faktora dielektrinih gubitaka tg i mjerenja kapacitivnosti ispitivanja
se vre za svaku fazu posebno (primar - masa), uz ispitne napone od 5 i 10kV.
Kapaciteti i tg se mjere pri direktnoj i inverznoj polarizaciji, pa se onda rauna
srednja vrijednost ove dvije kapacitivnosti i faktora dielektrinih gubitaka.

U sluaju ispitivanja izolacije, potrebno je za svaku fazu izvriti tri mjerenja
otpornosti:

primar-masa (pri ispitnom naponu od 5kV),
primar-sekundar (pri ispitnom naponu od 5kV) i
sekundar-masa (pri ispitnom naponu od 2kV).

Nakon toga, mjere se ovi otpori u periodima od 15 sekundi i 60 sekundi, a onda se
provjeravaju odnosi ovih otpora, tj. faktor apsorpcije.

U protokolima su takoe navedene vremenske prilike, temperatura i vlanost vazduha
za vrijeme mjerenja, navode se upotrebljavani instrumenti, podaci o ispitivanom
transformatoru (tip, proizvoa, godina proizvodnje, potom: nazivni naponi, fazni
naponi primara i tri sekundara, kao i nazivni kapaciteti transformatora sa
tolerancijom +10%-5% za naponske transformatore, a nazivni napon, prenosni odnos
i podaci o jezgrima za strujne mjerne transformatore),
te se na kraju izvjetaja se u skladu sa tehnikim preporukama (pri emu se za ova
mjerenja primjenjuju tehnike preporuke EPS-a) daju napomene da li su ispitivani
faktori u zadovoljavajuim granicama, te da li je sa izolacijom naponskih i mjernih
transformatora sve u redu.

Pri ispitivanju dielektrine vrstoe ulja energetskih transformatora, potrebno je u
izvjetaju navesti prenosne odnose, snagu i spregu transformatora, temperaturu ulja,
navesti iz kog dijela transformatora je uzet uzorak ulja, a potom izvriti ispitivanje
dielektrine vrstoe ulja sa 6 ponavljanja, te odrediti njenu srednju vrijednost. Ako se
srednja vrijednost dielektrine vrstoe ulja pribliila kritinoj vrijednosti proboja,
potrebno je izvriti ponovljeno ispitivanje, takoe sa 6 ponavljanja.

Izvjetaji koji su dati u nastavku su autentini i odnose se na mjerenje kapaciteta,
faktora dielektrinih gubitaka i otpora izolacije za mjerne i energetski transformator u
jednoj od est banjalukih transformatorskih stanica.

Master rad 107
MJERENJE KAPACITETA I FAKTORA
DIELEKTRINIH GUBITAKA
NAPONSKIH MJERNIH TRANSFORMATORA
Podaci o mjernim transformatorima
Objekat:
Polje:
Proizvoa: "KONAR"
Tip: VCU - 245
Godina proizvodnje: 2004.

Nazivni napon: 245 kV
Primar: 220000/ 3

V
I sekundar: 100/ 3 V; 0 - 10 VA; cl. 0,2
II sekundar: 100/ 3 V; 50 VA; cl. 0,5/3P
III sekundar: 100/ 3 V; 50 VA; cl. 0,5/3P
Nazivni kapacitet: 4400 pF + 10 %; - 5 %

ISPITIVANI
NAMOTAJ

Ispitni
napon
[ [[ [kV] ]] ]
Izmjereni kapacitet Izmjereni tg
C
1

(dir. pol.)
[ [[ [nF] ]] ]
C
2
(inv. pol.)
[ [[ [nF] ]] ]
C
(sr. vr.)
[ [[ [nF] ]] ]
tg
1
(dir. pol.)
[ [[ [%] ]] ]
tg
2
(inv. pol.)
[ [[ [%] ]] ]
tg
(sr. vr.)
[ [[ [%] ]] ]
FAZA L1; ;; ; Tvorniki broj:
Primar - masa
5 4,452 4,453 4,453 0,48 0,49 0,49
10 4,449 4,450 4,450 0,47 0,44 0,46
Primar - masa
5 4,499 4,501 4,500 0,30 0,33 0,32
10 4,495 4,496 4,496 0,37 0,38 0,38
Primar - masa
5 4,374 4,377 4,376 1,19 0,85 1,02
10 4,373 4,374 4,374 0,80 0,65 0,73
Mjerni ureaj: "TETTEX", Tip: 5283/2818, Tvorniki broj:
Vrijeme: Sunano; Temperatura vazduha: 23 C ; Vlanost vazduha: 40 %
Napomena:

Prema Tehnikim preporukama EPS-a za ocjenu stanja izolacije mjernih transformatora, faktori
dielektrinih gubitaka (tg ) naponskih mjernih transformatora su zadovoljavajui.

Ispitali:

Datum: Pregledao:

Master rad 108

ISPITIVANJE IZOLACIJE
NAPONSKIH MJERNIH TRANSFORMATORA
Podaci o mjernim transformatorima
Objekat:
Polje:
Proizvoa: "KONAR"
Tip: VCU - 245

Primar: 220000/ 3

V
I sekundar: 100/ 3 V; 0 - 10 VA; cl. 0,2
II sekundar: 100/ 3 V; 50 VA; cl. 0,5/3P
III sekundar: 100/ 3 V; 50 VA; cl. 0,5/3P
Nazivni kapacitet: 4400 pF + 10 %; - 5 %
ISPITIVANI NAMOTAJ
PREMA
Ispitni
napon
[ [[ [kV] ]] ]
Izolacioni otpor Odnos
R
15 sec

[ [[ [G ] ]] ]
R
60 sec

[ [[ [G ] ]] ]
R
10 min

[ [[ [G ] ]] ]
sec 15
sec 60
R
R

min 1
min 10
R
R

FAZA: L1 ; ;; ; Tvorniki broj:
Primar masa 5 70 100 1,43
Primar sekundar 5 80 100 1,25
Sekundar - masa 2 80 100 1,25
Mjerni ureaj:
Proizvoa: " Biddle instruments " - USA; Tip: 15 kV MEGAOHMMETER; Tvorniki broj:
Napomena:
Prema Tehnikim preporukama EPS-a za ocjenu stanja izolacije mjernih transformatora, izolacioni
otpori naponskih mjernih transformatora su zadovoljavajui.

Ispitao:

Datum: Pregledao:

Master rad 109

MJERENJE KAPACITETA I FAKTORA
DIELEKTRINIH GUBITAKA
STRUJNIH MJERNIH TRANSFORMATORA
Podaci o mjernim transformatorima:
Objekat:
Polje:
Proizvoa: "KONAR"
Tip: APU - 245

Prenosni odnos: 2x600/1/1/1/1/1 A
I jezgro: 15 VA; cl. 0,2; Fs = 10

II jezgro: 30 VA; cl. 0,5; Fs = 10
III jezgro: 30 VA; 10P30
IV jezgro: 30 VA; 10P30
V jezgro: 30 VA; 10P30

ISPITIVANI
NAMOTAJ

Ispitni
napon
[ [[ [kV] ]] ]
Izmjereni kapacitet Izmjereni tg
C
1

(dir. pol.)
[ [[ [pF] ]] ]
C
2
(inv. pol.)
[ [[ [pF] ]] ]
C
(sr. vr.)
[ [[ [pF] ]] ]
tg
1
(dir. pol.)
[ [[ [%] ]] ]
tg
2
(inv. pol.)
[ [[ [%] ]] ]
tg
(sr. vr.)
[ [[ [%] ]] ]
Primar - masa
5 582,3 584,6 583,5 -0,21 0,87 0,33
10 582,9 584,0 583,5 0,06 0,60 0,33
Primar - masa
5 582,2 576,5 579,4 2,26 -1,24 0,51
10 580,7 577,9 579,3 1,37 -0,41 0,48
Primar - masa
5 590,0 568,6 579,3 8,02 -7,54 0,24
10 584,3 574,0 579,2 4,16 -3,42 0,37
Mjerni ureaj: "TETTEX", Tip: 5283/2818, Tvorniki broj:
Napomena:

Prema Tehnikim preporukama EPS-a za ocjenu stanja izolacije mjernih transformatora, faktori
dielektrinih gubitaka (tg ) strujnih mjernih transformatora su zadovoljavajui.

Ispitali:

Datum: Pregledao:

Master rad 110

ISPITIVANJE IZOLACIJE
STRUJNIH MJERNIH TRANSFORMATORA

Podaci o mjernim transformatorima:
Objekat:
Polje:
Proizvoa: "KONAR"
Tip: APU - 245

Prenosni odnos: 2x600/1/1/1/1/1 A
I jezgro: 15 VA; cl. 0,2; Fs = 10

II jezgro: 30 VA; cl. 0,5; Fs = 10
III jezgro: 30 VA; 10P30
IV jezgro: 30 VA; 10P30
V jezgro: 30 VA; 10P30
ISPITIVANI NAMOTAJ
PREMA
Ispitni
napon
[ [[ [kV] ]] ]
Izolacioni otpor Odnos
R
15 sec

[ [[ [G ] ]] ]
R
60 sec

[ [[ [G ] ]] ]
R
10 min

[ [[ [G ] ]] ] sec 15
sec 60
R
R

min 1
min 10
R
R

Primar masa 5 >100 >100 -
Primar sek. (I+II+III+IV+V) 5 >100 >100 -
Sekundar (I+II+III+IV+V) - masa 2 40 80 2
Sekundar (I+II+III+IV+V) - masa 2 100 >100 -
Sekundar (I+II+III+IV+V) - masa 2 60 80 1,33
Mjerni ureaj:
Proizvoa: "Biddle instruments" - USA; Tip: 15 kV MEGAOHMMETER; Tvorniki broj:
Napomena:
Prema Tehnikim preporukama EPS-a za ocjenu stanja izolacije mjernih transformatora, izolacioni
otpori strujnih mjernih transformatora su zadovoljavajui.

Ispitao:

Datum:. Pregledao:

Master rad 111
ISPITIVANJE
DIELEKTRINE VRSTOE ULJA
ENERGETSKIH TRANSFORMATORA

Podaci o trasformatoru:
Objekat:
Mjesto:

Transformator broj: 1 Godina proizvodnje: 2004.

Proizvoa: "KONAR" Prenosni odnos: 110/21(10,5)/10,5 kV
Tip: TRP 40000-123/AK

Snaga: 40/40/14 MVA

Tvorniki broj: Sprega: YNyn0d5

Datum uzimanja uzorka: Temperatura ulja: 21
o
C
Vrijeme pri uzimanju uzorka: sunano Frekvencija ispitnog napona: 50 Hz
Datum ispitivanja: 15.06.2011. Ulje uzeto iz: Donjeg epa
PRVO ISPITIVANJE PONOVLJENO ISPITIVANJE
Proba broj
Dielektrina vrstoa
[kV/cm]
Proba broj
Dielektrina vrstoa
[kV/cm]
1 300 1
2 300 2
3 280 3
4 270 4
5 270 5
6 260 6
Srednja vrijednost 280,00 Srednja vrijednost
Mjerni ureaj: IU-300; Proizvoa: "Jugorendgen"-EI Ni; Tip: 7607266; Tvorniki br.:

NAPOMENA:
Dielektrina vrstoa ulja je zadovoljavajua.
Ispitali:

Datum Pregledao:

Master rad 112
3.2.3. Testiranje otpornosti zolacije - 15 kV Megaommetar (Biddle)

Megaommetrom sa opsegom do 15 kV za testiranje izolacije vri se testiranje
otpornosti izolacije visokonaponskih i drugih elemenata, tj. utvruje se da li je
izolaciona mo ispitivanih elemenata tokom godina oslabila ili joj se smanjila
otpornost. Na slikama 3.1. i 3.2. prikazan je izgled instrumenta.

Slika 3.1. - Izgled instrumenta

1 - zatitni terminal
2 i 23 izlazni kabl
3 visokonaponski terminal
4 kabl za uzemljenje
5 i 25 kabl za napajanje
6 naljepnica sa uputstvom
7 traka za noenje
8 poklopac kutije sa instrumentom
26 lokacija transformatora
27 kutija instrumenta

Master rad 113

Slika 3.2. - Izgled instrumenta

9 - spoljna utinica
10 kalibrator megaommetra
11 mnoilac
12 skala megaommetra
13 stabilizacija
14 skala kilovoltmetra
15 7.5 kV-ni voltmetarski kalibrator
16 biranje opsega
17 15 kV-ni voltmetarski kalibrator
18 kontrola napona
19 AC ON zelena lampica
20 ulazni prekida za napajanje
21 izlazna ON crvena lampica
22 izlazni ON prekida
23 izlazni kabl
24 uzemljenje
25 napojni kabl

3.2.3.1. Priprema za testiranje

Ispitivanje se vri na opremi koja nije pod naponom, tako da prije bilo kakvog
ispitivanja treba iskljuiti ispitivane elemente sa mree i pri tome obavezno provjeriti
da li kod njih postoji zaostali statiki elektricitet.
Prije upotrebe, instrument mora da bude uzemljen, operativno podruje u kome se
vri mjerenje mora biti suho i isto, instrument mora biti unutar 3m udaljenosti od
visokonaponske opreme koja se testira (izlazni kabl mora biti upotrijebljen cijelom
duinom kako bi operator bio maksimalno udaljen od VN terminala), pouzdana veza
sa uzemljenjem mora biti unutar 3.6m udaljenosti od instrumenta, potrebno je da
operator ima slobodan pristup instrumentu i da moe da oitava rezultate mjerenja bez
ikakvog dolaenja u kontakt sa visokonaponskim terminalima.
Nakon to su obezbjeeni ovi bezbjedonosni uslovi, vri se konekcija instrumenta sa
ispitivanim objektom. Povezuje se panel instrumenta i uzemljiva vodom za
Master rad 114
uzemljenje, izlazni kabl instrumenta se povezuje sa visokonaponskim terminalom
testiranog elementa, u sluaju da se ne koristi zatitna kvaica, metalni omota (folija)
izlaznog kabla se ne smije uzemljiti, uzemljenje omotaa bi dovelo do kratkog spoja
megaommetra, tako da u tom sluaju instrument nee oitati otpornost koju je
potrebno izmjeriti.
Ako je potrebno sprovesti test zatite, potrebno je povezati zatitni vod ispitivanog
elementa sa metalnim omotaem izlaznog kabla instrumenta preko odgovarajue
kvaice na izlaznom kablu i izolovati zatitno kolo od zemlje. Dok je glavni prekida
mjernog instrumenta u poloaju OFF, konektovati ulazni kabl instrumenta na
ispitivani element.

Slika 3.3. - Testiranje u stanici

Master rad 115

Slika 3.4. - Testiranje transformatorskih terminala

3.2.3.2. Mjerni postupak

1. Ukloniti sva zatitna uzemljenja sa opreme koja se testira.
2. Ukljuiti AC ON prekida, pri emu e da zasvijetli zelena lampica.
3. Ukljuiti izlazni ON prekida.
4. Podesiti voltmetarski opseg na eljenu vrijednost.
5. Podesiti megaomski mnoitelj na opseg X1
6. Podesiti stabilizator na poloaj OUT
7. Lagano okrenuti kontrolu napona na nulu, pri emu se pali crvena lampica.
8. Okretati kontrolu napona u smjeru kazaljke na satu da bi se poveao izlazni
napon koliko je potrebno da bi se obavilo testiranje.
9. Pratiti napon, otpornost i vrijeme, izvriti podeavanja i oitavanja kao to je
opisano u narednim koracima.
10. Ako se javljaju kolebanja otpornosti tokom oitavanja, prekida stabilizatora
treba prebaciti u poloaj ON.
Master rad 116
11. Da se izmjeri otpornost izolacije na 10 kV, potrebno je podesiti opseg
voltmetra na 15 kV i podesiti napon na tano 10 kV, a potom oitati gornju
crnu skalu.
Otpornost izraena u megaomima se oitava sa gornje crne skale
megaommetra.
Ta otpornost se zatim mnoi sa faktorom na koji je podeen opseg
megaommetra.
12. Da se izmjeri otpornost izolacije na 5 kV, potrebno je podesiti opseg voltmetra
na 7.5 kV i podesiti izlazni napon na tano 5 kV. Sada se goristi donja crvena
skala za oitavanje. Oita se donja crvena skala megaommetra i oitani
rezultat se pomnoi faktorom na koji je podeen opseg megaommetra.
13. Da bi se izmjerile otpornosti izolacije pri naponima drugaijim od 5 i 10 kV,
potrebno je oitati pokazivanje na skalama koje odgovaraju mjernom opsegu
voltmetra, tako da se slae sa crvenom (unutranjom) i crnom (spoljanjom)
skalom. Zatim, treba oitanu vrijednost pomnoiti sa podeenim opsegom
megaommetra, a onda pomnoiti sa oitavanjem sa donje zelene skale
voltmetra.

Nakon to se obavi mjerenje, potrebno je vratiti kontrolu napona na nulu, iskljuiti
prekidae AC ON i Output ON, a kada voltmetar pokae da je napon opao na
polovinu vrijednosti koja je upotrijebljena prilikom mjerenja, upotrijebiti izolovani
tap-uzemljiva i njime direktno kratko spojiti sve neuzemljene terminale ispitivane
opreme.
Iskljuiti kablove po sljedeem redoslijedu:
Prvo, ulazni kabl (input), yatim izlazni kabl (output), ukljuujui i zatitnu kvaicu
ukoliko je u upotrebi, a na kraju i kabl za uzemljenje.

3.2.3.3. Oitavanje izmjerenog otpora

Megaommetar zapravo mjeri struju koja tee kroz njega tokom testiranja, ali izraenu
u megaomima. Kako po Omovom zakonu vai da je R=U/I, ispravno oitavanje
megaomske skale je mogue je samo kad je test-napon podeen na tanu vrijednost.
Poto se pri veini mjerenja susreemo sa naponima od 5 i 10 kV, postoje dvije
megaomske skale za upravo te napone crna za 10 kV i crvena za 5 kV, ali je
ispitivanje mogue izvriti za bilo koji napon do 15 kV.
Otpor koji ne odgovara naponu jedne od dvije date skale rauna se na sljedei nain:

c
c v
V
V
R R = ,

gdje je V aktuelni test-napon, Vc standardni napon od 5 ili 10 kV, Rc je otpor oitan
pri izabranom naponu od 5 ili 10 kV, a Rv stvarni mjereni napon pri otporu V. Faktor
V/Vc
moe da se direktno oita sa donje zelene skale voltmetra. Takoe, izmjerenu
otpornost treba pomnoiti sa izabranim opsegom megaommetra.

Ako je otpornost izolacije visoka, preko 20000 megaoma, pojavljuje se otpornost
oticanja (otpornost staze preko koje protie struja u izolatoru, pri manjim otporima
izolacije se moe zanemariti), tako da je potrebno izvriti korekciju dobijenog
rezultata, uz pomo formule:
Master rad 117

R R
R R
R
l
l
t
= ,

gdje su Rl izmjerena otpornost pri unutranjem oticanju instrumenta (tipino iznad
100000 megaoma), R je otpornost izmjerena tokom testa, a Rt korigovana vrijednost
izmjerene otpornosti tokom testa.

3.2.3.4. Upotreba zatitne elektrode

Povremeno, pri ispitivanju izolacije nekih elemenata, otpornost oticanja koja nas
interesuje je zamaskirana paralelnom stazom oticanja preko povrine kabla ili drugog
ispitivanog elementa. Tako neto se deava kada se npr. mjeri otpornost oticanja
kablova, tako da vrijednost otpornosti du staze oticanja kroz provodnik preko
povrine glave mjerenog kabla moe biti vea nego otpornost duinom samog
ispitivanog kabla. Pod takvim okolnostima, korisno je upotrijebiti zatitnu elektrodu,
tako da se iz mjerenja iskljui otpornost curenja struje po povrini glave mjerenog
kabla. Zatitna elektroda je elektroda formirana omotavanjem gole ice oko vanjske
povrine izolacije glave mjerenog kabla, u blizini metalnog omotaa kabla ili
uzemljenja. Ova elektroda koja presree povrinsku struju oticanja mora biti povezana
na zatitni terminal instrumenta.
Neeljena struja tako zaobilazi indikator megaomske otpornosti i instrument je ne
mjeri, ve mjeri samo izolacionu otpornost glavnog dijela ispitivanog kabla.
Na slikama 3.5.-3.8. dati su primjeri povezivanja zatitne elektrode sa razliitim
elementima.

Slika 3.5. - Upotreba zatitne elektrode pri testiranju glave kabla

Master rad 118

Slika 3.6. - Upotreba zatitne elektrode pri testiranju kabla

Slika 3.7. - Povezivanje zatitne elektrode sa uljnim prekidaem

Master rad 119

Slika 3.8. - Povezivanje zatitne elektrode pri testiranju transformatora

3.2.4. Mjerenje kapacitivnosti i faktora gubitaka izolacije (Tettex)

3.2.4.1. Komponente sistema

Poto mjerni most zahtijeva odreene dodatke da bi se formirao kompletan sistem,
dodatne komponente su ukratko opisane u daljem tekstu. Osnovne komponente
mjernog mosta su standardni kondenzator, izvor napona i test-objekat, a potreban je i
mjerni kabl.

3.2.4.1.1. Standardni kondenzator C
N

Standardni kondenzator C
N
je standard koji je referentan za sva mjerenja i sa kojim
se uporeuje test-objekat. Zato su zahtjevi za ovaj standard visoki (tg <od 10
-5
,
dugotrajna termika stabilnost i tana vrijednost kapacitivnosti). Kvalitet standardnog
kondenzatora je zato bitan dio tanosti kompletnog sistema. Preporuuje se da se za
ovaj standard koristi kondenzator Haefely.

3.2.4.1.2. Izvor visokog napona

Kvalitet visokog napona je takoe bitan za tanost mjerenja kompletnog sistema. Da
bi se moglo vriti ispitivanje uzemljenih test-objekata, korisno je imati tzv. "double
screened" napajanje. Sa ovim napajanjem uticaj zalutalog kapaciteta je povean.
Izlazni napon treba biti bez izoblienja, tj. vana je istoa talasnog oblika. Ako taj
napon sadri harmonike, onda e i kapacitivni teret test-objekta (i standardne
kapacitivnosti) biti poremeen tim harmonicima. Rezultat je umnoak broja
harmonika iz napona napajanja (npr. 5% harmonika iz napona napajanja proizvodi
Master rad 120
15% na mjernom mostu). Da bi se sprijeilo da neeljeni harmonici dou do test-
objekta koristi se varijanta sa rezonantnim kolom. Za mjerenja na niskim naponima
prednost je povezivanje induktivnosti za ravnanje na transformator.
Moe se koristiti i varijanta sa paralelnom rezonansom. U ovom sluaju, induktivnost
L moe da se povee paralelno na ulazne konektore transformatora. Takoe se moe
napraviti i paralelna veza na sekundarnoj strani transformatora.

3.2.4.1.3. Mjerni kabl

Potrebno je obezbijediti da je otpornost mjernog kabla to je manje mogua Ta
otpornost utie na mjerenje tan ako je kapacitivnost test-objekta veoma visoka.
Da bi se izbjegle greke u mjerenju tg, koje mogu nastati od struje u test-kolu,
posebna panja se mora obratiti na otpornost provodnika konekcionog kabla. Kada se
mjeri kapacitivnost od 500F na 50 Hz sa serijskim otporom od 0.01, zbog
mjernog kabla se dobija dodatna vrijednost tg od 0.00157. Sa tako velikim
kapacitetima otpornost provodnika R
k2
izmeu test-objekta mosta mora biti odravana
na najmanjoj moguoj vrijednosti koritenjem kratkog mjernog kabla. Uticaj
otpornosti kabla R
k1
, izmeu napajanja i test-objekta, moe da se eliminie
povezivanjem VN terminala standardne kapacitivnosti direktno na test-objekat.

3.2.4.1.4 Test-objekat

Test objekat C
x
su komponente ili izolacioni materijali ija se kapacitivnost ili
dielektrini gubici mjere. Izolacioni materijal moe biti vrst ili tean. Mjerenja se
mogu vriti na transformatorima snage, prekidaima, odvodnicima prenapona,
kondenzatorima, kablovima itd.

3.2.4.2. Glavne veze

Za povezivanje na glavno napajanje mora se koristiti kabl koji je dobijen u kompletu
sa instrumentom. Most za mjerenje C i tg tip 2816 je opremljen napajanjem koje
obezbjeuje razliite izlazne napone. Ovo interno napajanje ne podeava naponski
nivo automatski. Zato se mora izabrati naponski nivo od 115VAC ili 230 VAC. Most
za mjerenje C i tg moe da se koristi sa 115VAC ili 230VAC. Bitno je da se provjeri
ovo podeenje prije povezivanja na napajanje. Ako se napon napajanja razlikuje od
onog koje je naznaeno na prikljucima za napajanje instrumenta, potrebno ga je
podesiti na neophodni naponski nivo.

3.2.4.3. Uzemljenje

Posebnu panju treba obratiti na veze za uzemljavanje, poto bezbjednost i tanost
mjerenja zavise od njih. Preporuuje se da se paljivo provjere veze uzemljenja za
svako test-kolo.
Uklanjanje veza uzemljenja sa kabla napajanja ili sa instrumenta rezultuje
poveavanjem potencijala instrumenta preko potencijala zemlje. Ovo je posebno
opasno kada se VN mjerenja vre na test-objektima.

Master rad 121

3.2.4.4. Odreivanje maksimalnog test-napona i struje kroz test-kapacitivnost
pri uestanosti 50Hz

3.2.4.4.1. Maksimalni test-napon

Ako ne postoje smjernice u odgovarajuim standardima, tada se preporuuje mjerenje
pri radnom naponu, poto nas interesuju gubici pri normalnom radu. Vii naponi
poveavaju opasnost od preskoka.
Maksimalni test napon ne bi smio da pree, da bi se sprijeila oteenja na
instrumentu, vrijednost izraunatu kao:

U
Test max
=
N
CN
fC
I
2
max
, I
CN max
15 mA

3.2.4.4.2. Minimalni test-napon

Instrumentu je potreban minimalni test napon da bi mogao da obavi mjerenja. Poto
se test-napon mjeri pomou struje I
CN
kroz standardnu kapacitivnost, minimalni
napon pri kojem se ostvaruje puna preciznost mjerenja moe se izraunati kao:

U
Test min
=
N
CN
fC
I
2
min
, I
CN min
31A

Minimalni test napon pri kome instrument vie ne daje test-rezultate je u stvarnosti
znaajno nii.

3.2.4.4.3. Maksimalna test-struja

Maksimalna test-struja se poveava zajedno sa test otpornou C
x
i test naponom U
Test

(za izolacioni materijal sa normalnim gubicima gdje je tan relativno mali). Ovo se
jasno vidi iz formule:

I
x
=U
Test
2fC
x

3.2.4.5. Odreivanje zahtjeva za standardne kapacitivnosti

Prije izbora standardne kapacitivnosti potrebno je znati sljedee:
- koja kapacitivnost e se mjeriti Min. vrijednost<C
x
<maks. vrijednost,
- koliki je maksimalni test-napon,
- koja je frekvencija napona.
Ako su ta ogranienja poznata, onda se moe odabrati standardna kapacitivnost u
skladu sa tehnikim preporukama. Ti zahtjevi su sljedei:
- struja kroz standardnu kapacitivnost I
CN
31A I
CN
15mA,
- odnos izmeu test i standardne kapacitivnosti C
x
/C
N
1,
- maksimalni test napon ne smije biti vei od nominalnog napona standardne
kapacitivnosti U
Test
U
CN.

Master rad 122
Ako se ne zna tano koja kapacitivnost e se mjeriti, preporuuje se upotreba
standardne kapacitivnosti vrijednosti 100pF. Koritenjem te kapacitivnosti mogu se
mjeriti test-objekti u opsegu 50pF-2 F.

3.2.4.6. Funkcionalni opis

3.2.4.6.1. Mjerenje C i tg na principu dvostrukog vektorskog voltmetra

Ova metoda se zasniva na mjerenju struje I
N
kroz poznatu referentnu kapacitivnost i
mjerenju struje I
x
kroz nepoznati test-objekat C
x
. Obe struje su galvanski odvojene i
uvedene u transformator instrumenta i na kraju pretvorene u napone. Oba napona U
x
i
U
N
su onda rastavljeni na realnu i imaginarnu komponentu koje se koriste u proraunu
C i tg.
Poto ovaj princip funkcionie jedino ako su I
CX
i I
RX
slinog reda veliine, da bi se
dobila eljena tanost mora se primijetiti da je ulazna veliina takvog sistema
diferencijalna struja i da kao rezultat toga sve vrste harmonika imaju jak uticaj na
mjerni signal. Zbog toga se mogu mjeriti samo test-objekti sa gubicima u oblasti 10%
i vie.

3.2.4.6.2. Princip dvostrukog vektorskog voltmetra

Sljedea improvizacija se koristi da bismo mogli da mjerimo test-objekte sa malim
gubicima: uzima se isto kapacitivni signal sa kanala N-, obrne se polaritet i poalje
se na kanal X- tako da se komponenta I
CX
- to vie kompenzuje. Veoma mala
komponenta I
RX
ostaje koja se pojaava i onda moe biti izmjerena sa dobrom
rezolucijom. Dodatno su u kanale N i X ubaeni vrlo selektivni filteri tako da se 50Hz
(60Hz) komponenta moe eliminisati iz "target" mjernog signala. U oba kanala su
dalje dodati programabilni pojaavai. Zbog kompletnosti, N kanal je ispravljen da bi
se dobio signal proporcionalan test naponu U
Test
.

3.2.4.6.3. Potiskivanje smetnji

Potiskivanje smetnji je djelimino efikasno u prisustvu elektromagnetskih polja.
Prisustvo takvih smetnji moe da se potvrdi promjenom polariteta VN. Ako se, kao
rezultat toga, prikazana vrijednost mnogo promijeni, to se moe pripisati smetnjama i
tada se preporuuje mjerenje sa potiskivanjem smetnji.
Takve situacije se esto javljaju prilikom mjerenja u svrhu odravanja tj. mjerenja
kojim se provjerava stanje opreme koja se ve koristi. Takva oprema se obino nalazi
u trafostanicama gdje su prisutni visoki naponi i struje. Polja sa AC naponom mogu
da indukuju napone smetnji u test-kolima. Takvi uticaji mogu uzrokovati jaku
nestabilnost u vrijednosti mjerenja i tako onemoguiti smislena mjerenja. Indukovani
naponi smetnji moraju se kompenzovati.

3.2.4.6.4. Mjerenje induktivnosti

Ovaj sistem takoe omoguava i mjerenje induktivnosti.
Induktivnost proizvodi napon pomjeren za 180
0
u poreenju sa kapacitivnou, to
znai da mjerni signal ima suprotan polaritet. Zbog toga je ugraen je jo jedan blok
koji oduzima induktivnu komponentu od mjernog signala prije kompenzovanja
kapacitivne komponente.
Master rad 123
Na ovaj nain, koritenjem iste metode kao kod mjerenja kapacitivnosti, mogu se
odrediti induktivnost L
x
, ekvivalentni otpor i faktor kvaliteta Q
L
.
Kao dodatak, iz izmjerenih vrijednosti L
x
, Q
L
, f
Test
i U
Test
mogu se izraunati i
prikazati struja magneenja od L
x
i gubici kao prividna, aktivna i reaktivna snaga.

3.2.4.6.5. Proraun dinamikog prosjeka

Ako elimo da mjerimo na niim test-naponima (<1kV sa C
N
=100pF) smanjenje
signala uma bie nepovoljno, a mjerena vrijednost nestabilna. Dobar rezultat se moe
dobiti raunanjem srednje vrijednosti:

m=
n
1
=
n
i
i
m
1

Dalje, koritenjem metode najmanjih kvadrata dobijamo

S
2
m
=
1
1
n

=
n
i
i
S
1
2
(gdje je S
i
greka pojedinanog mjerenja)
prosjenu kvadratnu devijaciju varijanse, podatak koji pokazuje kako mjerenja
odstupaju od srednje vrijednosti.
Standardna devijacija se moe izraunati iz varijanse:

S
m
=
n
S

Standardna greka srednje vrijednosti S
m
iz n mjerenja je ista kao standardna greka
jednog mjerenja podijeljena sa n.
Iz gore pomenutih razloga moe se vidjeti da je za poveanje tanosti mjerenja
dovoljno koristiti proraun srednje vrijednosti sa samo nekoliko izmjerenih
vrijednosti, ak i pod tekim uslovima.

3.3. Ispitivanje izolacionih ulja za energetske transformatore
3.3.1. Opti zahtjevi

Ispitivanje upotrebljivosti koritenih ulja iz transformatora vri se na nepreraenom
uzorku ulja. Utvrivanje upotrebljivosti za koriena ulja iz transformatora vri se sa
ciljem da se utvrdi da li ova ulja odgovaraju zahtjevima za neposrednu pogonsku
sigurnost transformatora. Ispitivanja ulja se sastoje u odreivanju fizikih, hemijskih i
elektrinih karakteristika ulja po metodama navedenim u tabeli 3.1. O svakom
ispitivanom ulju vodi se evidencija koja slui praenju promjena kvaliteta ulja tokom
rada transformatora, po potrebi pored ispitivanja ulja vri se i ispitivanje izolacionog
sistema transformatora.
3.3.2. Ispitivanje ulja pri godinjim pregledim i revizijama

Prilikom godinjih pregleda ili revizija transformatora treba prije i poslije zavretka
radova provjeriti dalju upotrebljivost ulja utvrivanjem vrijednosti dielektrine
vrstoe prema postupku navedenom u tabeli 3.2. pod br. 1.
Master rad 124
Ako se pri odreivanju dielektrine vrstoe dobija vrijednost manja od
specifikovane, ulje se mora podvrgnuti kompletnom ispitivanju prema tabeli 3.2. iako
prema evidencionom kartonu to jo ne bi bilo potrebno.
3.3.3. Periodina ispitivanja ulja

Periodina ispitivanja ulja radi preventivne kontrole stanja izolacionog sistema
transformatora vre se po pravilu za energetske transformatore snage poev od 1
MVA pa navie i od napona od 35 kV pa navie prema postupcima navedenim u
tabeli 3.1. od br. 1 do br. 10.
Za sluaj energetskih transformatora manjih snaga i za nie napone periodina
ispitivanja se svode na utvrivanje dielektrine vrstoe prema postupku navedenom
u tabeli 3.1. pod br. 1. Ako je po svom poloaju u mrei ovakav transformator od
posebnog znaaja mogu se izvriti i sva ispitivanja prema postupcima navedenim u
tabeli 3.1. od br. 1 do br. 10.
Prvo periodino ispitivanje ulja treba da se obavi tri mjeseca poslije putanja
transformatora u pogon. Na osnovu rezultata isptivanja ulja prije putanja
transformatora u pogon i rezultata periodinog isptivanja razvrstavaju se izolaciona
ulja, odnosno i sami transformatori u etiri grupe ili klase.

Prva grupa: ulja u vrlo dobrom stanju.
Druga grupa: ulja u dobrom stanju.
Trea grupa: ulja u upotrebljivom stanju.
etvrta grupa: ulja u neupotrebljivom stanju.

Poslije obavljenog razvrstavanja ulja u grupe sa uljima iz pojedinih grupa postupa se
na sljedei nain:
Po svojim karakteristikama ulja iz prve grupe pokazuju da su suva i sa visokom
dielektrinom vrstoom. Tu spadaju obino nova ili praktino nova ulja kod kojih su
promjene koje nastaju pri starenju veoma male. Kako se moe oekivati da e ovakva
ulja i dalje dobro sluiti, naredno kompletno periodino ispitivanje se obino predvia
kroz 4 godine.

Ako ulja pripadaju drugoj grupi, a zadovoljavaju po utvrenim karakteristikama tako
da u narednom periodu od dvije godine ne treba oekivati uoljive promjene tih
karakteristika pri normalnom pogonu, postupak sa ovim uljima se svodi na dalja
periodina isptivanja svake dvije godine.
Ako ulja potiu iz transformatora u kojima je vren generalni remont ili je vrena
prerada ili zamjena ulja, sljedee periodino isptivanje treba obaviti godinu dana
poslije putanja transformatora u pogon.

Ako ulja po utvrenim karakteristikama pripadaju grupi III i u sumnjivom su stanju,
moe se oekivati da su i karakteristike izolacionog sistema transformatora po
vrijednostima bliske graninim dozvoljenim vrijednostima, tako da bi dalji pogon
transformatora bio nepouzdan. Takvo stanje ulja III grupe zahtijeva pootrenu
kontrolu, pa ispitivanja treba sprovesti kroz godinu dana (a po potrebi i prije). U
zavisnosti od rezultata ispitivanja ulja donosi se odluka o potrebi detaljnog ispitivanja
izolacionog sistema transformatora.

Master rad 125
Ulja iz IV grupe su praktino neupotrebljiva, pa zato i transformatori iz IV grupe nisu
pouzdani za dalju upotrebu u stanju u kome se nalaze. Sa uljima, odnosno
transformatorima IV grupe treba postupiti na sljedei nain:

- ako je ulje razvrstano u IV grupu zbog vlanosti, dok bi prema drugim
karakteristikama koje odravaju ostarjelost ulja bilo razvrstano u I ili II grupu, takvo
ulje treba preraditi (izvriti filtriranje i suenje ulja), a vrstu izolaciju transformatora
treba osuiti;
- ako je ulje razvrstano u IV grupu zbog svoje ostarjelosti, ono se mora, bez obzira na
karakteristike koje odravaju vlanost, zamijeniti novim ili koritenim uljem koje po
karakteristikama spada u I ili II grupu, ili izvriti njegovu regeneraciju adsorbentima;
- u ovim sluajevima potrebno je prije i poslije obrade ulja izvriti ispitivanje
izolacionog sistema transformatora.
3.3.4. Ispitivanje ulja havarisanih transformatora

Neposredno poslije havarije transformatora treba izvriti ispitivanje uzorka ulja da bi
se utvrdila njegova dalja upotrebljivost.
Ispitivanja se vre na preraenom uzorku ulja prema postupcima navedenim u tabeli
3.1. od br. 1 do br. 10. Ulje e moi da se upotrijebi ako prema rezultatima ovih
ispitivanja bude razvrstano u prvu ili drugu grupu kvaliteta prema specifikacijama
navedenim u tabeli 3.3.
Ukoliko pregled ili popravka havarisanog transformatora zahtijeva delimino ili
potpuno istakanje ulja na licu mesta ili u fabrici, izvoa radova je duan da za
istakanje ulja obezbijedi potpuno iste eline bave ili cisterne, ako rezultati
prethodnog ispitivanja ulja dozvoljavaju dalju upotrebu ulja.
U sluaju da je koliina korienog preraenog ulja iz transformatora nedovoljna za
nalivanje i dolivanje istog transformatora posle generalnog remonta, dozvoljava se
dolivanje drugog novog ili korienog ulja, ali pod uslovima koji vae za mijeanje
ulja .
3.3.5. Gasnohromatografska kontrola transformatora

U transformatorskom ulju uvijek se nalazi izvijesna koliina rastvorenog vazduha, tj.
kiseonika (O
2
) i azota (N
2
). Pored toga pri normalnom starenju izolacionih sistema
ispravnih transformatora stvaraju se izmeu ostalog i manje koliine gasovitih
produkata starenja, koji se rastvaraju u ulju. Glavni gasoviti produkti starenja ulja su:
vodonik (H
2
), metan (CH
4
), etilen (C
2
H
4
) i etan (C
2
H
6
). Glavni gasoviti produkti
starenja celulozne izolacije su: ugljenmonoksid (CO) i ugljendioksid (CO
2
).
Kod transformatora sa regulacionom sklopkom, iji teretni mjenja nije hermetiki
odvojen od glavnog suda, u ulju iz glavnog suda mogu se nai i manje koliine gasova
iz regulacione sklopke.
Usljed toga se u ulju ovih transformatora mogu nai izvijesne koliine acetilena
(C
2
H
2
) i vodonika (H
2
) iz regulacione sklopke, to se smatra normalnim.
Usljed kvarova termike ili elektrine prirode u transformatorima se stvaraju vee
koliine nekih ili svih prethodno navedenih gasova, to zavisi od prirode, mjesta i
intenziteta kvara. Najee gasovi kvara ostaju rastvoreni u ulju, a ponekad se
izdvajaju iz ulja i sakupljaju u gasnom releju.

Master rad 126
Dijagnoza o stanju transformatora se donosi na osnovu:
- apsolutnih koncentracija gasova kvara;
- brzine njihovog stvaranja;
- karakteristinih odnosa koncentracija rastvorenih gasova u ulju
(C
2
H
2
/C
2
H
4
, CH
4
/H
2
i C
2
H
4
/C
2
H
6
)

Granine vrijednosti rastvorenih gasova u ulju, ispod kojih se transformator smatra
ispravnim, zavise od niza faktora, kao to su:
- poetne vrijednosti izmjerene prije putanja transformatora u pogon ili kratko
vrijeme poslije toga;
- reim rada transformatora;
- vrijeme provedeno u pogonu;
- konstruktivne osobenosti transformatora;
- prethodni radovi na transformatoru.

Kada se na osnovu prethodno reenog ocijeni da je transformator sumnjiv na kvar ili
neispravan, preduzimaju se neophodne mjere u zavisnosti od konkretnog sluaja.
Potrebno je utvrditi brzinu stvaranja gasova kvara, vrijeme do zasienja ulja
gasovima, tip eventualno prisutnog kvara i njegovo lociranje. To u veini sluajeva
zahtijeva ponavljanje gasnohromatografskih ispitivanja u kraim vremenskim
intervalima, a ponekad i druga dodatna ispitivanja (mjerenje omskih otpora namotaja,
termovizijsku kontrolu, itd.).
Tipini sluajevi kvara u transformatorima, sa odgovarajuim odnosima koncentracija
gasova kvara dati su u tabeli 3.3.
Kod ispravnih transformatora uestanost ispitivanja je sljedea:
- blok transformatori i transformatori iz prenosnih mrea 220 i 400 kV se ispituju
prije ukljuenja, jednom u toku prve godine rada i svake godine u okviru
redovne periodine kontrole;
- transformatori 110 kV se ispituju jednom u toku prve godine rada, a zatim svake
druge godine u okviru redovne periodine kontrole.
Ispitivanje u toku prve godine rada transformatora treba obaviti, ukoliko je to mogue,
prije isteka garantnog roka za transformatore.
Kod sumnjivih ili neispravnih transformatora uestanost ispitivanja se odreuje za
svaki konkretan sluaj posebno u zavisnosti od prethodnih rezultata hromatografske
kontrole i drugih faktora.

3.3.6. Uzimanje uzoraka ulja

Pri uzimanju uzoraka ulja u cilju utvrivanja kvaliteta i upotrebljivosti ulja moraju da
budu zadovoljeni sljedei opti zahtjevi:
- uzimanje uzoraka ulja moe obavljati samo ovlaeno struno lice u postrojenju;
- uzorak ulja se uzima sa mjesta gdje je ulje najvie zagaeno;
- treba preduzeti mjere predostronosti da bi se sprijeilo zagaenje uzorka ulja pri
samom uzimanju.

Mjesta na objektu sa kojih se uzima uzorak, broj uzoraka i koliina ulja koja se uzima
kao uzorak zavise od vrste ispitivanja i vrste objekta iz koga se uzima uzorak ulja, a
navedeni su u tabeli 3.4.
Master rad 127
Pri uzimanju uzoraka ulja iz cisterni i elinih bavi uzorak ulja se uzima na nain
definisan standardom JUS B. H8. 011.
Ukoliko se cisterne ili bave nalaze na otvorenom prostoru uzimanje uzoraka ulja
treba vriti, po pravilu, po suvom i mirnom vremenu.
Izuzetno, ako je neophodno hitno ispitivanje ulja, uzimanje uzoraka ulja moe da se
obavi i pod loim vremenskim uslovima (kia, vjetar, snijeg), ali pod uslovom da se
mjesto gdje se uzorak uzima zatiti na pogodan nain (cerada i sl.), kako bi se
sprijeilo zagaenje uzorka ulja i ulja u cisterni, odnosno bavi.
Pri uzimanju uzoraka ulja iz transformatora uvijek se uzima uzorak ulja sa dna
transformatorskog suda (donji uzorak), a po potrebi uzimaju se i drugi uzorci ulja
(gornji i srednji).
Uzimanje uzorka ulja vri se istakanjem ulja kroz ispuste predviene za uzimanje
uzoraka ulja. Prije uzimanja samo uzorka ulja treba ispustiti dovoljnu koliinu ulja
radi ispiranja ispusta. U sluaju uzimanja srednjeg ili gornjeg uzorka ulja treba
ispustiti svo ulje iz cjevi izmeu ispusta i odgovarajueg nivoa u transformatoru sa
koga se uzima uzorak ulja. Potom se uljem ispere ranije pripremljena posuda za
uzimanje uzorka. Nakon ispiranja, posuda se napuni uljem najvie do 95% njene
zapremine. Zapua se ispere uljem i posuda se zatvori.

Posuda u kojoj se uzorak ulja uzima, transportuje i uva u laboratoriji do zavretka
ispitivanja ulja mora da zadovolji sljedee zahtjeve:
- posuda za uzimanje uzorka ulja mora da bude od stakla i da ima odgovarajuu
zapreminu koja omoguava da se uzme dovoljna koliina ulja prema tabeli 3.4.;
- posuda moe da bude od prozirnog ili neprozirnog stakla. Ukoliko je posuda od
prozirnog stakla, mora se pri transportu i uvanju uzorka ulja do zavretka ispitivanja
zatititi od dejstva svjetlosti;
- posuda mora da bude snabdjevena zapuaem koji potpuno zatiuje uzorak ulja u
njoj u toku transporta i uvanja;
- posuda mora da bude potpuno ista i suva, priprema posuda vri se na sljedei nain:
- posuda se ispere pogodnim rastvaraem;
- posuda se ispere toplom vodom i deterdentom, ili se, ako je potrebno, ispere
koncentrovanom sumpornom kiselinom;
- posuda se ispere obinom, a zatim destilisanom vodom;
- posuda se osui u sunici i zatvori odgovarajuim zapuaem.
Obiljeavanje uzorka ulja vri se na sljedei nain:
Ukoliko uzorak ulja slui za normalna ispitivanja u laboratoriji, dovoljno je posudu za
uzorak obiljeiti arapskim brojem, tako da se ne moe izbrisati vodom ili uljem.
Podaci o ulju se unose u biljeku o uzimanju uzorka uz broj koji odgovara broju na
posudi. Za sluaj da je uzorak ulja uzet iz bave ili cisterni, obiljeavanje treba da
obuhvata podatke specificirane standardom JUS B.H8.011. Za sluaj da je uzorak ulja
uzet iz transformatora, mora da bude obiljeen sljedeim podacima:

- primalac i njegova adresa,
- poiljalac i njegova adresa,
- proizvoa transformatora,
- fabriki broj transformatora,
- snaga transformatora i napon transformacije,
Master rad 128
- godina proizvodnje transformatora i godina prvog putanja u pogon,
- koliina ulja u transformatoru, tip ulja i proizvoa ulja,
- temperatura ulja u vrijeme uzimanja uzorka,
- mjesto sa koga je uzet uzorak ulja,
- datum uzimanja uzorka ulja.
Ukoliko uzorak ulja slui u arbitrane svrhe, obiljeavanje uzorka se vri na
posebnom kartonu, etiketi, tako da podaci ne mogu da se izbriu vodom ili uljem.
Etiketa se ne smije da se lijepi na bocu, ve mora da se povee icom ili konopcem za
zapua boce. Krajevi ice ili konopca se plombiraju tako da se posuda zatiti od
zamjene sadrine. Na etiketi se unose svi potrebni podaci kao to je navedeno za
normalna ispitivanja.
Otprema uzoraka mora da bude takva da u transportu ne doe do otvaranja posude za
uzorke, a pogotovo do nekih veih oteenja. Na ambalai mora da stoji neka od
oznaka za osjetljiv sadraj kao to su lomljivo ili staklo i oznaka poloaja kao
kiobran ili rei gore, dole.
Otvaranje boce sa uzorkom ulja u laboratoriji vri se samo kada je to neophodno u
cilju ispitivanja ulja s kojm se moe otpoeti tek kada temperatura uzorka ulja u boci
poprimi temperaturu okoline.

3.3.7. Uzimanje uzoraka za gasnohromatografsku kontrolu

Postupci uzimanja uzoraka gasova razlikuju se prema tome da li se radi o uzimanju
uzorka slobodnih gasova nagomilanih u gasnom releju ili uzorka gasova rastvorenih u
izolacionom ulju transformatora.
U svakom sluaju, uzimanje i priprema uzoraka vri se u zatvorenim sistemima, a po
postupcima kojima se obezbjeuje zatita uzoraka od promjene u vremenu do
trenutaka uzimanja uzoraka u pogonu pa do trenutka ispitivanja u laboratoriji.

3.3.7.1. Uzimanje uzoraka gasova iz gasnog releja

Uzorke gasa iz gasnog releja treba uzeti neposredno nakon sakupljanja gasova u
releju, da ne bi dolo do promjena u sastavu ovih gasova usljed resorpcionog dejstva
izolacionog ulja sa kojim su gasovi u kontaktu. Pri uzimanju uzorka treba zapisati
koliinu uzetog gasa i navesti da li je ta koliina gasa uzeta odjednom ili u vie puta.
Kako je u gasnoj smjei prisutan i kiseonik, treba sprjeavati njegovo oksidaciono
delovanje zatitom uzorka od svjetlosti obmotavanjem prica aluminijumskom
folijom.
Uzorak gasa treba propisno obiljeiti i ispitati to je mogue prije, a najkasnije kroz
dvije sedmice.
Za uzimanje uzorka gasova koristi se gasni pric, nepropustan za gasove, zapremine
25-250 cm
3
. Najbolje je da je pric i klip u njemu od stakla i da je snabdjeven
zaptivaem otpornim na ulje.
Za vezu prica sa gasnim relejem koriste se plastina ili gumena crijeva, koja treba da
su to kraa.
pric se puni gasom pod pritiskom samog gasa. Pri tome treba voditi rauna da gas ne
istisne klip iz prica ako je pritisak gasa velik. U suprotnom, ako je pritisak gasa mali,
treba se posluiti klipom prica kao pumpom.

Master rad 129
3.3.7.2. Uzimanje uzoraka ulja iz transformatora

Uzorak ulja u kome su rastvoreni gasovi treba da dobro reprezentuje ukupno ulje u
transformatoru. U nekim sluajevima se od ovoga odstupa kada se eli locirati mjesto
kvara u transformatoru.
Uzimanje uzorka ulja vri se dok je transformator u normalnim radnim uslovima, to
je posebno vano kada se utvruje brzina stvaranja gasova.
Kako je u uzorku ulja obino rastvoren i kiseonik, treba sprijeiti oksidaciju tienjem
uzorka od uticaja svjetlosti obmotavanjem posude sa uzorkom aluminijumskom
folijom.
Uzorke ulja treba propisno obiljeiti.
Za uzimanje uzoraka ulja koristi se gasni pric, nepropustan za gasove, zapremine 250
cm
3
. Najbolje da pric i klip u njemu budu od stakla i da je pric snabdjeven
zaptivaem otpornim na ulje. Ako je neposredno prije uzimanja uzorka ulja vrena
degasacija potrebno je uzeti dva uzorka.
Za vezu prica sa otvorom za uzimanje ulja koriste se plastina ili gumena crijeva.
Korisno je da ova crijeva budu kratka.
Poto se pric pomou crijeva vee sa otvorom za uzimanje ulja ispuste se prvo dva
litra ulja kao otpadno ulje. Potom se i sam pric ispere uljem i na kraju napuni uljem.

3.3.8. Obiljeavanje uzoraka

Uzorci gasa i ulja treba da se obiljee na odgovarajui nain odmah po uzimanju
uzoraka prije dostavljanja na ispitivanje u laboratoriju.
Potrebno je navesti sljedee podatke:
- naziv korisnika transformatora i njegova lokacija,
- identifikacija transformatora (proizvoa, fabriki broj, snaga, napon transformacije,
godina proizvodnje, godina ukljuenja u pogon, sa ili bez regulacija pod
optereenjem, da li je u meuvremenu neto raeno na transformatorskom ulju),
- zapremina ulja u transformatoru i tip ulja,
- optereenja transformatora u vrijeme uzimanja uzorka,
- temperatura uzorka ulja pri uzimanju,
- mjesto sa koga je uzorak ulja uzet,
- datum uzimanja uzorka.

3.3.9. Priprema uzorka za analizu

Uzorci gasova ispituju se u stanju u kome su dopremljeni u laboratoriju bez neke
prethodne pripreme.
Uzorci ulja zahtijevaju prethodnu pripremu koju treba izvesti saglasno JUS-u
B.H3.565.
Ispitivanje uzorka vri se gasnim hromatografom na nain opisan u JUS-u B.H3.565,
odjeljak 6.

Master rad 130
Tabela 3.1. - Zahtijevane vrijednosti karakteristika korienih izolacionih ulja

Redni broj Karakteristika ulja
Ispitna metoda
prema
Zahtijevane vrijednosti
1.
Dielektrina vrstoa
do 110 kV
za 110 kV
za 220 kv i vie
JUS N.A5.014

120 kV/cm
160 kV/cm
200 kV/cm
2.
Faktor dielektrinih gubitaka
tg pri 90
o
C

JUS N.A5.015

(200 do 1000) x 10
-3

3. Specifina elektrina otpornost pri 90
o
C JUS N.A5.011 1 G m
4. Taka paljenja JUS B.H8.048 (1)
5. Neutralizacioni broj JUS B.H8.231 0,3 mg KOH/g ulja
6. Talog u ulju nerastvoran i/ili rastvoran IEC 422 Nema ili samo u tragovima (2)
7. Povrinski napon ISO 6295 15 m N/m
8. Prisutnost inhibitora JUS B.H3.561 (3)
9.
Sadraj vode
za napone do 110 kV
za napone iznad 110 kV
IEC 733/82

40 mg/kg
20 mg/kg
10.
10.1.

10.2.
Hemijska stabilnost
Neinhibirana ulja
neutralizacioni broj
talog
Inhibirana ulja
indukcioni period
JUS B.H8.231

IEC 474/74
(4)

(4)

Napomene uz tabelu 3.1.
1. Maksimalno dozvoljeno smanjenje za 15
o
C od vrijednosti za novo ulje.
2. Vrijednosti manje od 0,02% se zanemaruju.
3. Utvruje se samo ako je pri prijemnom ispitivanju konstatovano prisustvo
inhibitora. Kod inhibiranih ulja kod kojih je inhibitor utroen treba obratiti posebnu panju na njegovo
starenje praenjem promjena karakteristika ulja tokom periodinih kontrolnih ispitivanja.
4. Ispituje se prema potrebi. Za neinhibirana ulja se uporeuju vrijednosti dobijene za talog i
neutralizacioni broj sa istim prije vjetakog starenja. Za inhibirana ulja se odreuje duina
indukcionog perioda.

Tabela 3.2. - Zahtijevane vrijednosti karakteristika korienih izolacionih ulja grupisanih po stepenu
upotrebljivosti

Redni broj Karakteristika ulja
I grupa vrlo
dobro stanje
II grupa
dobro stanje
III grupa
upotrebljivo
IV grupa -
neupotrebljivo
1.
Dielektrina vrstoa kV/cm
do 110 kV
za 110 kv
za 220 kV i vie

140
180
220

140
180
200

120
160
220

< 140
< 180
< 220
2.
Specifina elektrina otpornost
pri 90
o
C
G m

10

2

2

< 1
3.
Faktor dielektrikih gubitaka tg
pri 90
o
C

50x10
-3

200x10
-3

1000x10
-3

> 1000x10
-3

4.
Neutralizacioni broj
mg KOH/g ulja

0,05

0,20

0,30

> 0,30
5.
Talog u ulju nerastvoran i/ili
rastvoran
nema nema 0,20% > 0,02%
6. Povrinski napon mN/m 25 20 15 < 15

Tabela 3.3. - Tumaenje rezultata hromatografske analize gasova rastvorenih u transf. ulju
Master rad 131

Odnos karakteristinih gasova
C
2
H
2
CH
4
C
2
H
4
CO
2
/CO Koristi se u sluaju
intenzivnog razaranja celuloze
C
2
H
4
H
2
C
2
H
6
ifra kombinacije odnosa
< 0,1
0,1 do 1
1 do 3
> 3

0
1
1
2

1
0
2
2

0
0
1
2

> 10 pregrijevanje celuloze
< 3 oteenje celuloze
elektrinim kvarom
Sluaj Karakteristian kvar Tipini primjeri iz prakse
0 Nema kvarova 0 0 0 Normalno starenje izolacije
1
Parcijalna pranjenja male
gustine energije
0
nije
znaajan
1 0
Pranjenje u gasom napunjenim
upljinama usljed nepotpune
impregnacije ili prezasienosti
ili kavitacije ili visoke vlanosti
2
Parcijalna pranjenja
velike gustine energije
1 1 0
Kao gore sa tenjom ka
stvaranju provodnih staza ili
rupa u vrstoj izolaciji
3
Pranjenje male gustine
energije (1)
12 0 12
Kontinualno iskrienje u ulju
izmeu loih spojeva razliitih
potencijala ili plivajuih
potencijala; proboj u ulju
izmeu vrstih materijala
4
Pranjenje velike gustine
energije
1 0 2
Pranjenje velike energije.
Pojava luka - proboj ulja izmeu
navojaka ili namotaja ili izmeu
namotaja i zemlje. Struja
pranjenja regulacione sklopke.
5
Termiko razaranje pri
niim temperaturama
< 150
o
C (2)

0 0 1
Pregrijevanje izolovanih
provodnika
6
Termiko razaranje u
temperaturnom opsegu
150 300C
0 2 0
Lokalno pregrijevanje jezgra
usljed koncentracije fluksa.
Poveanje temperature toplih
mjesta, pojava malih toplih
mjesta u jezgru, pregrijevanje
bakra usljed vrtlonih struja,
loih kontakta, tj. spojeva
(pirolitiko stvaranje ugljenika)
do lutajuih struja u jezgru i
kotlu.
7
Termiko razaranje u
temperaturnom opsegu
300 - 700C
0 2 1
8
Termiko razaranje pri
visokim temperaturama >
700C
0 2 2
Napomene uz tabelu 3.3.:
1. U ovoj tabeli postoji tendencija da odnos C
2
H
2
/C
2
H
4
raste od 0,1 do 3 i preko 3, a odnos C
2
H
4
/C
2
H
6

od 1 do preko 3, kako se poveava intenzitet pranjenja.
2. U ovom sluaju gasovi su uglavnom proizvod razaranja vrste izolacije, na ta ukazuje vrijednost
odnosa C
2
H
4
/C
2
H
6
.
3. Ovaj sluaj kvara izraava se normalno poveanjem koncentracije gasa. Odnos CH
4
/H
2
je uglavnom
oko 1. Stvarna vrijednost ispod i iznad 1 zavisi od mnogih faktora kao to je konstrukcija disajnog
sistema za ulje, temperatura i kvalitet ulja.
4. Poveanje koliine C
2
H
2
moe da ukae da je temperatura toplog mjesta iznad 1000
o
C.
Opte napomene uz tabelu 3.3.:
1. Navedene vrijednosti odnosa u tabeli treba posmatrati samo kao tipine.
Master rad 132
2. U transformatorima opremljenim regulacionom sklopkom smjetenom u transformatorskom sudu,
mogu se razviti kvarovi tipa 202/102 ukoliko produkti razaranja usljed luka u sudu sklopke mogu
difuzijom da prodru u glavni sud transformatora.
3. U praksi se mogu pojaviti i kombinacije odnosa koja nisu obuhvaene tabelom.

Tabela 3.4. - Uzimanje uzoraka izolacionih ulja u zavisnosti od vrste ispitivanja

Redni broj Vrste ispitivanja Broj uzoraka
1. Prijemno ispitivanje
1.1 iz cisterne 1
1.2 iz bavi broj bavi
1 1
2-5 2
6-20 3
21-50 4
51-100 7
101-200 10
201-400 15
401 i vie 20
1.3 iz transformatora 1
2.
2.1.
2.2.
Ispitivanje pred prvo putanje transformatora u pogon
dielektrina vrstoa (gornji i donji nivo)
fiziko-hemijska analiza

2
1
3. Periodina ispitivanja 1
4. Ispitivanje u sluaju havarije transformatora 1
5.
Ispitivanje pri godinjim pregledima i revizijama ili putanju
transformatora u pogon posle stajanja dueg od 2 mjeseca (dielektrina
vrstoa - na licu mjesta)

1
6. Ispitivanje mogunosti mijeanja ulja 1 od svake komponente
7. Ispitivanje mogunosti regeneracije ulja 1

Uzorak ulja za sva ispitivanja se uzima iz donjeg nivoa, osim ispitivanja u taki 2.1.
Koliina ulja potrebna za sva ispitivanja iznosi 2 litra. Za ispitivanja pod 2.1. i 5.
dovoljna koliina ulja je 1 litar.

3.3.10. Analiza gasova otopljenih u ulju DGA

Analiza gasova otopljenih u ulju DGA (engl. Dissolved Gas Analysis) daje rane
pokazatelje poetnih greaka. Poto se koristi uzorak ulja, metoda je primjenjiva za
sve tipove uljnih transformatora. Za postupak analize postoji laboratorijska oprema,
a u zadnje vrijeme postoje ureaji koji se ugrauju na transformator i automatski
provode cijeli postupak DGA analize. Glavna prednost ove metode je to detektuje
gasove u ranoj fazi, dajui najraniju moguu detekciju razvoja kvara.

Gasovi nastaju degradacijom izolacionog sistema. Pod uticajem elektrinih i
termikih kvarova dolazi do kidanja veza C- C i C-H i stvaranja nestabilnih radikala
ili jona, koji se vrlo brzo rekombinacijom vezuju u gasne molekule vodonika (H-H),
metana (CH3-H), etana (CH3-CH3), etilena (CH2=CH2), i acetilena (CHCH) a u
manjoj mjeri nastaju i gasovi sa 3 i 4 ugljenikova atoma. Brzina degradacije se
znaajno poveava ako je u transformatoru prisutna greka ili kvar. Gasovi koji su
karakteristini za razgradnju izolacionog sistema su:

- ugljovodonici: metan (CH4), etan (C2H6), etilen (C2H4), acetilen (C2H2) i vodonik
(H2),
Master rad 133
- ugljen oksidi: ugljen monoksid (CO) i ugljen dioksid (CO2),
- gasovi koji ne potiu od kvarova: kiseonik (O2) i azot (N2). Gasovi nastali
razgradnjom izolacionog sistema mogu biti zapaljivi (gorivi) i nezapaljivi (negorivi).
Zapaljivi gasovi su: H2, CH4, C2H6, C2H4 i C2H2.

Gasovi se razvijaju pri raznim kvarovima i otapaju se u ulju i/ili se akumuliraju u
Buholcovom releju kao slobodni u sluaju brzog rastvaranja veih koliina.
Stajanjem, gasovi postepeno prelaze iz ulja u vazduni prostor iznad ulja, gdje se
nakupljaju.

Prethodno navedeni gasovi poinju se formirati na odreenim specifinim
temperaturama, prikazanim na slici 3.1.

Hidrogen i metan poinju se formirati u malim koliinama, na temperaturi ve oko
150C. Osim maksimalnih taaka, proizvodnja metana etana i etilena opada kako
temperature raste. Na oko 250C poinje stvaranje etana (C
2
H
6
) . Na oko 350C
poinje stvaranje etilena (C
2
H
4
). Acetilen (C
2
H
2
) poinje da se formira izmeu 500 i
700 C. U prolosti, samo prisustvo acetilena (C
2
H
2
) u tragu je ukazivalo da se
pojavila visoka temperatura od najmanje 700C. Meutim, nedavna otkria su dovela
do zakljuka da termiki kvar (engl. hot spot) na 500 C moe proizvesti manju
koliinu acetilena. Vea koliina acetilena moe biti formirana samo iznad 700 C,
pomou unutranjeg varnienja. Izmeu 200 i 300 C, formiranje metana premauje
vodonik.

Slika 3.1. - Gasovi u ulju u zavisnosti od temperature

Formiranje metana poinje na oko 275 C i ako ide ka vie, proizvodnja etana
premauje metan. Na oko 450 C formiranje vodonika nadmauje sve druge gasove
do oko 750 - 800 C, kada se vie acetilena formira. Treba napomenuti da se male
Master rad 134
koliine H
2
, CH
4
, i CO formiraju normalnim starenjem. Termiko razlaganje
impregnisane celuloze u ulju formira CO, CO
2
, H
2
, i O
2
. Razlaganje celulozne
izolacije poinje na samo oko 100 C ili ak i manje. Dakle, rad transformatora na
temperaturama niim od 90C je imperativ.

Treba napomenuti da postoje gotovo dva reda veliine razlike izmeu najmanje
rastvorljivog (H
2
) i najvie rastvorljivog (C
2
H
2
) gasa.
Kada se prati odnos gasova, vano je uzeti u obzir rastvorljivost ovih gasova kao
funkciju temperature, kao to je prikazano na slici 3.2..

Slika 3.2.- Rastvorljivost gasova u funkciji temperature

Iznad opsega temperature od 0 80 C, rastvorljivost nekih gasova se poveava iznad
79 %, dok se rastvorljivost drugih smanjuje ispod 66 %.

3.3.11. Metoda Duvalovog trougla

Metoda Duvalovog trougala predstavljena na slici 3.3. razvijena je empirijski, ranih
1970-tih i koristi se od strane IEC-a.

Metoda Duvalovog trougla koristi samo tri gasa ugljovodonika: metan (CH4), etilen
(C2H4) i acetilen (C2H2). Ova tri gasa odgovaraju razinama energija potrebnim za
stvaranje gasova pri radu transformatora. Metodom se klasifikuje est vrsta greaka,
(tabela 3.5.). Posebno je izdvojena kao sedma vrsta greke DT, pridruena podruju
u kojem se nalaze mijeane termike i elektrine greke.

Master rad 135
Tabela 3.5. - Greke koje klasifikuje metoda DUVAL-ovog trougla

Oznaka Dijagnostika
PD
Parcijalna pranjenja tipa hladne plazme
(korona).
D1 Parcijalna pranjenja male energije.
D2
Parcijalna pranjenja u papiru ili ulju
podrana energijom mree (velike
energije).
T1
Termika greka (T>200C) ili
karbonizacija (T>300C).
T2
Karbonizacija papira, stvaranje
karbonizovanih estica u ulju.
T3
Opseno stvaranje karbonizovanih estica
u ulju, promjena boje metala (T800C)
ili zavarivanje metala (T>1000C).

Ako je koordinata locirana u PD oblasti, to znai da se desilo parcijalno pranjenje.
Zone granica unutar trougla (slika 3.1.) odreene su iskustveno, iz velikog broja
kvarova transformatora koji su se dogaali tokom posljednjih ezdesetak godina
irom svijeta, provjerenih vizuelnom inspekcijom.

z y x
x
CH
+ +
=
100
%
4

z y x
y
H C
+ +
=
100
%
4 2

z y x
z
H C
+ +
=
100
%
2 2

Slika 3.3. - Interpretacija DGA rezultata metodom Duvalovog trougla
Master rad 136
Tri stranice Duvalovog trougla su na trougaonim koordinatama (x, y, z) i predstavljaju
relativne proporcije gasova acetilena, etilena i metana u sumi tih gasova, od 0-100%
za svaki gas.

x=[CH
4
] (ppm), y=[C
2
H
4
] (ppm), z=[C
2
H
2
] (ppm)

Zona u kojoj je taka sa koordinatama (x, y, z) predstavlja dijagnostiku greke.
Grafiko korienje Duval-ovog trougla je vrlo jednostavno. Razmatraju se tri strane
trougla izraene u koordinatama trougla (x, y i z), koje predstavljaju relativan udio
CH
4
, C
2
H
4
i C
2
H
2
od 0 do 100 % za svaki gas. Da bi kvar bio pronaen grafiki, prvo
je potrebno izraunati procenat svakog pojedinanog gasa po jednainama 1-3. Zatim
je potrebno nacrtati liniju jednaku koliini CH4 % paralelnu sa C
2
H
2
linijom, koliinu
C
2
H
4
% paralelnu sa CH4 linijom i koliinu C
2
H
2
% paralelnu sa C
2
H
4
. Dakle, taka
presjeka odreena u presjeku ove tri prave linije bi predstavljala kvar u transformatoru
pomou DGA i ove metode.

3.3.12. Monitoring rastvora hidrogena i vode u izolacionom ulju

Calisto (Morgan-Schafer) je inteligentni elektronski ureaj visoke tanosti, zaduen
da detektuje poetke kvarova i prati sadraj vlage u uljnim transformatorima.
Instrument je napravljen da izdri ekstremne uslove u svom okruenju i da se lako
integrie sa SCADA-om i veim transformatorskim i staninim sistemima za
monitoring.

Slika 3.4. - Monitoring rastvora hidrogena i vode u izolacionom ulju - Calisto

Hidrogen se javlja u manjem ili veem obimu kod svih kvarova transformatora.
Calisto mjeri koliinu rastvora hidrogena kontinualno i precizno, te moe da otkrije
kvarove unutar transformatora u samom poetku i shodno tome mogu da se redukuju
neplanirani ispadi i mogunosti pojave katastrofalnih kvarova. Ovaj ureaj takoe
detektuje i sadraj vlage u transformatoru, koja moe da dovede do postepenog
propadanja izolacionog sistema papir-ulje.
Hidrogen je pouzdan indikator skoranjeg nastupanja ili ve postojeeg kvara u
manjem ili veem obimu za sve vrste kvarova. Niska rastvorljivost hidrogena u ulju i
Master rad 137
velika rasprostranjenost olakavaju detekciju i pored niske kocentracije hidrogena i
time obezbjeuju najranije mogue upozorenje o prisutnosti kvara. Na taj nain se
sprijeavaju tei kvarovi i produava se ivotni vijek transformatora.
U kombinaciji sa polarnim produktima i kiselinama, rastvorena voda moe znaajno
da utie na dielektrine karakteristike izolacionih fluida i materijala. Monitoring
rastvora vode za dui vremenski period i preduzimanje odgovarajuih radnji nakon
iznenadnog ili prevelikog porasta koliine rastvora vode u ulju ili papirnoj izolaciji
moe da produi radni vijek i pravilne performanse opreme izolovane uljem.
Najvaniji izvori interferencije i smetnji za senzore za rastvorene gasove dolaze iz
okruenja . Promjene ambijentalne temperature i temperature ulja znaajno utiu na
rastvorljivost i koliinu difuzije rastvorenih gasova kvara i tako stvaraju skretanje sa
osnovnog pravca mjerenja senzora i oscilovanje signala koji dolaze na senzore. Ovo
esto ograniava mogunost senzora da prate niske koncentracije gasova koji se
javljaju kod kvarova. Calisto sadri vrlo efikasne pasivne i termo-elektrine module
za odreivanje temperature to eliminie interferenciju promjene temperature ulja i
temperature ambijenta.
Online monitoring rastvorenog hidrogena zahtjeva da senzori stalno budu u kontaktu
sa uzorcima ulja iz transformatora tako da bi mogli brzo da reaguju u sluaju
promjena u koncentracijama gasa i zato ovaj instrument sadri svoj sopstveni sistem
za cirkulaciju ulja.
Rastvoreni hidrogen se kontinualno vadi pomou posebno dizajnirane sonde
nainjene od politetrafluoretilenskih (PTFE) kapilarnih cjevi. Hidrogen se u
kapilarnim cjevima iri da bi formirao gasni uzorak unutar sonde. Kada je sonda
napunjena gasom i kada njegovo stanje postane stabilno, bilo kakva promjena
hidrogena u ulju odmah mijenja ravnoteu u sondi. Koncentracija hidrogena se mjeri
pomou pomou specijalno dizajniranog detektora provodnosti temperature.
Koliina rastvora vode se mjeri pomou najnovijih IC (integrisana kola) tehnologija.
Sadraj moe biti izraen u ppm (parts per million), %RS na 25 C ili %RS na
specifinoj temperaturi transformatora.
U sluaju da se deavaju znaajne promjene u koncentraciji hidrogena ili rastvora
vode koje detektuje instrument, uzorci ulja mogu da se poalju na kompletnu DGA
(Dissolved Gas Analysis analiza rastvora gasova) analizu u laboratoriju predvienu
za takva ispitivanja.
Analiyom sadrajarastvorenih gasova u ulju transformatora mogue je sprijeiti
mnoge ispade ili barem smanjiti broj neplaniranih iskakanja opreme iz pogona usljed
kvarova. Pored toga, mogue je sprijeiti nastanak nepopravljivih oteenja vrstih
izolacionih elemenata (npr. porcelanskih izolatora usljed eksplozie u transformatoru),
smanjiti vrijeme u kome je oprema van pogona usljed lanih alarma, optimizovati
raspored odravanja opreme, bolja kontrola opreme za koju je poznato da je esto
podlona kvarovima, izbjei trokove proizvodnje, te kontinualno nadgledati kritinu
opremu.
Ovakvi ureaji za monitoring se brzo instaliraju (u roku od dva do tri asa), lako se
integriu u postojee sisteme za akviziciju podataka ili sisteme za monitoring
transformatorskih stanica, daju brze izvjetaje na pojave kvarova na opremi, vrlo su
osjetljivi i relativno prihvatljivih cijena.
Na slici 3.5. je ilustrativno prikazana brzina reakcije Calisto ureaja u odnosu na
gasni relejni alarm i vrijeme gaenja transformatora u sluaju kvara kod 360 MVA
transformatora.

Master rad 138

Slika 3.5. - Brzina reakcije Calisto ureaja u odnosu na gasni relejni alarm

Na slici 3.6. je prikazan nagli porast vlage u 700 MVA tranformatoru dat u ppm (parts
per million), nakon ega treba da uslijedi hitna operacija suenja transformatora.

Slika 3.6. - Nagli porast vlage u 700 MVA tranformatoru detektovan pomou ureaja Calisto

3.3.13. Ispitivanje dielektrine vrstoe ulja

Za ispitivanje dielektrine vrstoe ulja na licu mjesta koristi se prenosivi ureaj
napajan baterijama OTS 60PB, 0-60kV. Test dielektrine vrstoe je znaajan pri
donoenju odluke da li zadrati ili izmijeniti izolaciono ulje u ispitivanom elementu.
Ugraenim programskim sekvencama se mjeri, usrednjava i prikazuje napon proboja.
Osim samog ureaja, potrebne su posude za ulje sa poklopcem, punja baterije
napona napajanja 220V AC, provodnike za napajanje iz vozila 12V DC i mjera
meuelektrodnog rastojanja. Instrument je oklopljen metalnim kuitem koje formira
ekvipotencijalni omota za VN i NN kola. Pristupna vrata omoguavaju ubacivanje
uzorka ulja pripremljenog za testiranje i imaju sigurnosnu blokadu sa dva prekidaa
za prinudno prekidanje napona. Otvaranje pristupnih vrata do horizontalnog poloaja
podie test-elektrode i ureaj za mijeanje da bi se omoguilo klizno ubacivanje
posude napunjene uljem. Posude za ulje su providne i otporne na toplotu do
temperature 180C, a radne povrine u oblasti uljnog testiranja se iste brisanjem od
kapljica ulja ili prljavtine. U zavisnosti od nacionalnog standarda, koriste se
visokonaponske test-elektrode oblika koji zahtjeva sam standard. Kada standard
zahtjeva da uzorak ulja bude promijean, mala plastina lopatica se rotira u ulju, kako
bi se efikasno uklonio ugljenik proizveden pranjenjem pri proboju ulja.
Upravljaki panel ima ON/OFF dugme i tri tastera za selekciju svih testova.
Izbor jezika, nacionalnih i korisniki dokazanih testova, proao/nije proao
jednostavnih testova i njihovo startovanje vri se putem korisnikog menija na LCD
displeju. Postoje podsjetnici za postavljanje ispitne posude, upotrebu odgovarajuih
elektroda, te podeavanje odgovarajueg razmaka.
Rezultati testova nakon iskljuenja mogu se dobiti iz neizbrisive memorije. Na kraju
svakog automatskog testa usrednjavaju se rezultati testiranja, rauna se standardna
devijacija i prikazuje na displeju. Postoje dva tipa poluautomatskih testova
Master rad 139
podnosivog napona uljnog uzorka. Princip ovih testova je da se uljni uzorak izloi
definisanom naponu da se utvrdi da li ulje podnosi taj naponski nivo.
U jednom testu ispitni napon traje jedan minut, dok se u narednim kontinualno
poveava svakog minuta sve do pojave proboja, ili dolaska do maksimalne mogue
vrijednosti. Testiranje podnosivog napona moe se podesiti prema zahtjevima
korisnika i pri ponovljenim testiranjima moe se koristiti za ispitivanje ulja pod
poznatim uslovima.

Indikator
visokog
napona

Slika 3.7. - Izgled ureaja OTS 60PB

3.3.13.1. Primjena

Instrument se koristi za definisanje dielektrine vrstoe izolatorskih ulja koja se
koriste u transformatorima, prekidaima, kablovima i drugim elektrinim aparatima.
Mogue je testiranje na licu mjesta ili u laboratoriji. Operator treba pripremiti posude,
napuniti ih uzorkom ulja, staviti posudu u test komoru, odabrati i startovati
odgovarajui test.
Oprema radi automatski (ako je potrebno bez nadzora) test sekvence kao to je
definisano prethodno izabranim standardom.

Standardi za ispitivanje ulja za koje je instrument programiran:

Standardna
selektovana test
specifikacija
EN 60156
AS 1767
BS 5874
BS 5730
IEC 156
IP 295
NFC 27
SABS 555
UNE 21
CEI 10-1
GOST 6581
VDE 0370
STAS 286
ASTM D1816 ASTM D877
Oblik elektroda

Meuelektrodno
rastojanje
2,5mm 2,0mm 2,5mm
Master rad 140

Rezultati testa se mogu vidjeti na LCD displeju ili tampati preko RS232 interfejsa.
Sigurnosni elementi unutar test opreme ukljuuju dva prekidaa za prisilno prekidanje
napona. Oni su blokirani vratima za unos uljne posude.

3.3.13.2. Rad sa ureajem

Punja baterije treba uzemljiti prije poetka upotrebe i prikljuivati ga samo u utinice
kod kojih postoji zatitni provodnik, smije se koristiti sa odgovarajuim utikaem i
napajanjem koje je zatieno koritenjem ureaja za iskljuenje (osigurai/prekidai
nominalne struje do 5A). Punja se ne smije koristiti kada je oteen, vlaan ili kada
kia direktno pada na njega. OTS 60PB se koristi samo za ispitivanje elektrinih
karakteristika izolacionih ulja.
Test komora, vrata, test elektrode i okruenje moraju prije testiranja biti potpuno isti.
Oprema je snabdjevena keramikim osiguraima velike prekidne moi prema IEC
127/1, a bilo koja zamjena osiguraa mora biti u skladu sa ovim standardom. Stakleni
osigurai se ne smiju koristiti zbog male prekidne moi.
Prilikom podeavanja razmaka izmeu elektroda treba iskljuiti opremu prekidaem
sa stranje strane ureaja. Paneli kuita se ne smiju uklanjati kako ne bi izloili
dijelove pod naponom jer kondenzatori unutar opreme mogu biti optereeni i kada je
ureaj iskljuen sa napajanja, naroito prilikom kvarova.

Do mogueg kvara je dolo ako oprema pokazuje vidljive znakove oteenja, ako ne
moe da izvri predviena mjerenja, ako je bila izloena dugotrajnom skladitenju
pod nepovoljnim uslovima ili snanim mehanikim stresovima prilikom transporta.
Ako je instrument za ispitivanje ulja bio izloen velikim promjenama vlanosti i
temperature, ureaj se mora prilagoditi na nove uslove u trajanju ne manjem od dva
sata prije upotrebe.
Priprema posuda i elektroda

Prije sipanja uzorka ulja potrebno je temeljno oistiti posude. Uzorak treba sipati u
posudu, izbjegavajui formiranje vazdunih mjehuria do oznake nivoa 500ml.
Potrebno je poistiti elektrode i okolne dijelove koji dolaze u kontakt sa uljem za
testiranje. Preporuuje se ispiranje dijelom uzorka ulja prije konanog sipanja ulja za
ispitivanje.
Rastojanje izmeu elektroda se podeava u skladu sa zahtjevima ispitne specifikacije i
vri se pomou ureaja za mjerenje odstojanja. Spojne zavrtnje na donjem dijelu
nosaa obe elektrode treba olabaviti i pomjeriti klizne ruice, tako da je
meuelektrodna upljina priblino centralizovana izmeu nosaa, pritegnuti zavrtnje
na jednoj strani kako bi je uvrstili, a drugu podesiti da kada mjera odstojanja proe
izmeu elektroda, on dodiruje simultano obe elektrode. Potom pritegnuti zavrtanj na
drugoj elektrodi i provjeriti rukom na osovini sa navojcima da li su elektrode vrsto
pritegnute. Ponovo provjeriti odstojanje nakon to je ve podeeno.

Punjenje posude

Test komora se otvara povlaenjem vrata nanie do horizontalnog poloaja, potom se
skloni poklopac uljem napunjene posude spremne za testiranje i klizanjem gurne
posuda du kliznika sve do stop poloaja unutar test komore. Elektrode se sputaju u
ulje potpunim zatvaranjem vrata komore. Lagano zatvaranje vrata smanjuje rizik od
Master rad 141
ulaska vazduha u ulje. Uzorak ulja unutar posude je sada spreman za ispitivanje
dielektrine vrstoe. Po zavretku testa treba izvaditi posudu iz test komore i pokriti
je kako bi sprijeili kontaminaciju.

Priprema ureaja

Punja se povezuje na napajanje koristei prikljuak sa zadnje strane, te se ostavi 15
minuta vremena kako bi interna baterija dola u stanje koje se moe koristiti.

Ureaj se ukljuuje koristei prekida sa zadnje strane a potom se aktivira ON/OFF
prekida na prednjem panelu kako bi se zapoelo sa radom. Aktivira se ekran na
kome je prikazan glavni programski meni:
OPTIONS AS 1767
BS 148 ASTM D877
BS 5730a ASTM D1816
BS 5730a LELPC CEI 10-1
BS 5874 6581
IEC 60156 IP295
IEC 156 NFC 27-221
WITHSTAND SABS 555
5 MINUTE TEST UNE 21
VDE 0370
SELF CHECK
Ekran glavnog menija dodjeljuje oznake za tri upravljaka tastera koji se nalaza ispod
displeja, imenom (s lijeva na desno) "", "" i "SELECT". Tasteri sa strelicama
"", "" omoguavaju kretanje gore i dole kroz opcije menija, taster "SELECT"
aktivira oznaenu opciju.

Slika 3.8. Ekran Menija

Bira se zahtjevana opcija i nastavi rad u skladu sa instrukcijama koje slijede na
displeju.
View Last Results

Pojedinani ispitni probojni naponi mogu ponovo biti pregledani po zavretku test
sekvence. Izborom ove opcije posljednja izvrena test sekvenca je aurirana i moe
biti pregledana ako se instrument sam iskljuio djelovanjem ureaja AUTO SHUT-
OFF po isteku odreenog vremenskog intervala.

Pass/Fail Setup

Aktiviranjem ove funkcije mogue je programirati od strane korisnika eljeni
podnosivi nivo za automatsko testiranje da bi test smatran uspjenim. Kada je
Master rad 142
iskljuena funkcija, vri se uobiajeni prikaz srednje vrijednosti i standardne
devijacije po zavretku testiranja. Centralni taster bira prikaz ekrana za podeavanje,
koritenjem gore/dole tastera vri se izbor vrijednosti napona u kV koja se smatra
limitom da bi test bio uspjean.

Error Monitoring

Mikroprocesorski softver sadri programe koji nadziru rad test ureaja. U
nepoeljnim okolnostima pri pojavi problema, uzrokovanog ureajem ili spoljnim
uzronikom, test koji je trenutno aktivan e se nastaviti od take kada se problem
pojavio. Ukoliko to nije mogue test ureaj e biti prebaen u sigurno (Safe) stanje,
dok e korisnik dobiti daljne savjete u vidu poruke na displeju. Prvi korak u
otklanjanju greke je da se iskljui prekida sa zadnje strane, te ga ponovo ukljuiti
poto je ovo glavna sistemska RESET funkcija, zatim ukljuiti ureaj tasterom na
prednjem panelu i izabrati test ponovo.

Automatic Test Sequence

Detalji o funkcionisanju programiranih ispitnih standarda. Birati odgovarajuu
sekvencu na glavnom meniju skrolovanjem koristei "", "" sve dok traeni
standard ne bude oznaen, a nakon toga pritisnuti "SELECT".
Kada je test standard izabran, ekran displeja se mijenja kako bi prikazao ime testa
(ostaje vidljivo kroz itavo testiranje) i daje moguost "START" za pokretanje testa
koritenjem lijevog tastera, ili povratak u glavni meni koritenjem desnog tastera.
Sub-display oblast se pojavljuje na vrhu ekrana, u njoj se nalazi poruka "FIT
VESSEL" (POSTAVI POSUDU). Displej takoe prikazuje tip elektroda i
odgovarajue odstojanje u skladu sa selektovanim standardom. Nakon startovanja,
test se izvrava potpuno automatski.
Prorauni

Po zavretku automatske test sekvence, srednja vrijednost se rauna koritenjem
slijedee formule:
=
n
i
X
n
x
1
_

gdje je
_
x
- srednja vrijednost rezultata
i
x
- vrijednost rezultata
i
-og mjerenja
n
- broj rezultata
Standardna devijacija

Standardna devijacija S, takoe poznata i kao
1 n
, rauna se iz izraza
=
n
i
x x
n
s ) (
1
1
2
_
2

gdje je S srednje kvadratno odstupanje (standardna devijacija).

Master rad 143
Rasipanje podataka
Kolinik standardne devijacije i srednje vrijednosti (
_
x
s
) , takoe poznat kao
koeficijent varijacije, koristi se kako bi se odredilo da li je rasipanje rezultata
testiranja u okviru dozvoljenih granica. Ova vrijednost se izraava procentualno.

Ispitivanje podnosivog napona

Mogua su etiri naina ispitivanja vrijednosti podnosivog napona: BS 5730a, BS
5730a LEPLC i Testovi podnosivog napona tip A i B. Njima se omoguava da uljni
uzorak bude izloen poznatoj vrijednosti podnosivog napona u trajanju 1 minut, kako
bi se provjerilo da li e se javiti proboj. Test podnosivog napona tip A vri
poveanjem napona do zadate vrijednosti, potom se ta vrijednost zadrava u trajanju 1
min, nakon ega se napon iskljuuje (ako ne doe do proboja ranije). Test podnosivog
napona tip B vri poveavanje napona do zadate vrijednosti, ta se vrijednost zadrava
1 min, nakon ega se napon dalje poveava do pojave proboja ili dostizanja
maksimalne vrijednosti, zavisno od toga ta se prije javi.

3.3.13.3. Uzimanje uzorka i ispitivanje dielektrine vrstoe ulja

Uzroci loeg kvaliteta ulja

Transformatori i prekidai mogu se uiniti nepogodnim za dalju upotrebu zbog:

- niska dielektrina vrstoa,
- velika kiselost,
- visok sadraj taloga,
- previsok sadraj vode.

Niska dielektrina vrstoa se moe javiti zbog vie razloga, najee je to prisustvo
stranih estica ili vlakana u kombinaciji sa vodom. Pojedinano, njihov efekat je
relatvno mali, ali zajedno, kontaminacija samo nekoliko djelia untar miliona moe
prouzrokovati znaajno snienje vrijednosti probojnog napona u ulju. Visoka kiselost,
talog i slobodna vlaga ne bi trebalo tolerisati, ali ne znai da e sigurno redukovati
dielektrinu vrstou ispod prihvatljivog ili zahtijevanog nivoa.

Izgled uzorka

Samo iskusna osoba moe ocijeniti stanje izolacionog ulja na osnovu izgleda, ali
generalni vodi se moe dobiti iz sljedeih opservacija:

- zamagljen izgled moe da indicira da je dolo do formiranja taloga,
- tamno-uta boja moe biti znak pregrijavanja,
- crnkasta boja se esto javlja kao posljedica pojavljivanja elektrinog luka sa
karbonizacijom ulja ili izolacije unutar opreme,
- zelena boja se moe javiti kao posljedica rastvorenih bakarnih soli u ulju.

Master rad 144
Mjere predostronosti za vrijeme uzimanja uzorka

Kako se ulje uzeto sa ventila za isputanje neizbjeno karakterie znaajanim
prisustvom vrstih neistoa, te nee uvijek biti reprezentativan uzorak itavog ulja,
treba ga pustiti da otekne dok ne postane isto.

Uvijek treba istoiti odreenu koliinu ulja u staklenu flau ili ispitnu cijev za poetnu
provjeru njegovog izgleda. Panja na ovom koraku moe sprijeiti kontaminaciju
istih ispitnih posuda.
Ukoliko je nuno, temeljno oistiti i posuiti mjesto sa koga se uzima uzorak koristei
odgovarajui rastvara. Bilo koje platno koje se koristi ne smije biti sitno vlaknasto.
Otvoriti slavinu za uzimanje uzorka da bi isteklo dovoljno ulja, kako bi se osiguralo
da je slavina potpuno isprana i da je uzorak reprezentativan. Ova koliina zavisi o
veliini transformatora, odnosno uljnog sadrioca. Obino je dovoljno oko 2 litra.

Pri uzimanju uzorka iz bave ili posude za dostavu, ulje treba da tee konstantnim
mlazom u ispitnu posudu, te poto se ulje zavrtloi po zidovima posude, treba ga
odbaciti. Bez izmjene intenziteta mlaza ulja treba istoiti koliinu potrebnu za
ispitivanje vodei veliku brigu da se sprijei prodor atmosferske praine, platnenih
vlakana ili vlage.
Dok ne bude spreman za testiranje, uzorak treba zatititi od svjetlosti.

Turbulenciju i vazdune mjehurie treba izbjei za vrijeme sipanja ulja. Treba voditi
rauna o relevantnim nacionalnim standardima.

Posebna panja kako bi se izbjegla kontaminacija je potrebna kada testiranje treba
obaviti na rezorvoaru za dostavu cjelokupne koliine ulja, kao i u svim prilikama kada
se predviaju visoke vrijednosti dielektrine vrstoe.
Ureaj za ispitivanje ulja sadri elemente osjetljive na statiki elektricitet, te se mora
voditi rauna pri rukovanju sa elektronskim ploama.

Master rad 145
3.4. Termovizija

3.4.1. Nain rada infracrvenih termografskih kamera
Infracrveno zraenje je dio elektromagnetnog spektra zraenja, koji obuhvata zraenja
gama zraka, X-zraka, ultraljubiastih zraka, uski spektar vidljive svjetlosti,
infracrvenih i terahercnih talasa, mikrotalasa i radio talasa. Svi ovi talasi zraenja su
povezani i razlikuju se po talasnoj duzini. Svi objekti emituju odreenu koliinu
zraenja crnog tijela kao funkciju njihove temperature. to je via temperatura nekog
objekta, on emituje veu koliinu infracrvenog zraenja kao zraenje crnog tijela.
Posebne kamere mogu detektovati ovo zraenje na nain slian onom na koji obina
kamera detektuje vidljivu svjetlost. Te specijalne kamere rade i u potpunom mraku jer
nivo osvjetljenja okoline ne utie na njih.
Slike koje dolaze iz infracrvenih (IC) kamera imaju samo jedan kanal u boji zato to
kamere, generalno gledano, koriste senzor koji ne razlikuje razliite talasne duine
infracrvenog zraenja. Kamere u koloru zahtijevaju kompleksniju konstrukciju da bi
razlikovale talasne duzine i boja ima mali znaaj izvan spektra normalne vidljivosti,
jer razlikovanje talasnih duina nije isto u sistemu vidljivosti boja koji ljudi koriste.
Ponekad su ove monohromatske slike prikazane u pseudo-koloru, gdje se umjesto
promjene intenziteta zraenja koriste promjene boja da se prikau promjene signala.
Ovo je korisno jer iako ljudi imaju mnogo vei opseg pri razlikovanju intenziteta boja
nego u razlikovanju samih boja, mogunost da se razlikuju fine nijanse boja na
svijetlim povrsinama je veoma ograniena. Ova tehnika se zove podjela gustine, tj.
podjela jednog opsega svijetlih nijansi u intervale, a onda se svakom intervalu
dodjeljuje po jedna posebna boja.
Za upotrebe u svrhu mjerenja temperature, najsvjetliji (najtopliji) dijelovi slike su u
bijeloj boji, oni koji imaju srednju vrijednost temperature crveni i uti, a najtamniji
(najhladniji) dijelovi su plavi. IC kamere na svojim displejima takodje imaju i skalu
pored slike u pseudo-koloru da bi se boje povezale sa odgovarajuim temperaturama.
Njihova rezolucija je znaajno nia nego kod optikih kamera, uglavnom svega
160x120 ili 320x240 piksela. Termografske kamere su mnogo skuplje nego kamere za
vidljivi spektar, a najsavremeniji modeli imaju dvostruku upotrebu.
Ovakav nain dijagnostikih ispitivanja opreme koja je pod naponom donosi
viestruku korist jednostavan je, bezbjedan za rukovaoca koji ne dolazi u direktan
dodir sa ispitivanom opremom (a time ni u direktan dodir sa visokim naponom),
omoguava dijagnostiku elemenata pod naponom tako da nije potrebno odvajati
element koji se ispituje od ostatka mree i pri dijagnostici se ne oteuje ispitivani
element (metod spada u tzv. nedestruktivne metode ispitivanja), tako da je termovizija
naroito pogodna opcija za ispitivanje zagrijavanja visokonaposnkih elemenata u radu
(osiguraa, rastavljaa, transformatora i sl.), koji bi u drugim okolnostima morali da
se odvoje i izoluju od mree, te bi se time pojavili gubici usljed neaktivnosti opreme.
3.4.2. Primjena termovizijskih kamera

Neprekidnost napajanja potroaa u elektroenergetskom sektoru je jedan od glavnih
uslova za pouzdanost elektroenergetske mree. Za ispunjenje tog cilja veoma su
znaajna termografska (termovizijska) ispitivanja.
Master rad 146
Poznato je da usljed proticanja elektrine struje kroz provodnike i elektrinu opremu
dolazi do njihovog zagrijevanja. Zagrijevanje je pokazatelj ne samo trenutnog
optereenja raznih dijelova opreme, nego i ukupnog stanja i istroenosti opreme.
Dugorono gledano, zagrijevanje se moekoristiti kao pokazatelj kvaliteta ugraene
opreme u postrojenja, kao i kvaliteta obavljanja remontnih radova. Posebna pogodnost
ovog beskontaktnog metoda mjerenja temperature je u tome to se sva mjerenja
obavljaju u realnim pogonskim uslovima, ne ometajui funkcionisanje sistema.
Ova preventivna mjerenja doprinose izbjegavanju havarija u sistemu, kao i pri
planiranju iskljuenja elektrine opreme.
Da bi se mjerenja mogla meusobno porediti, potrebno je definisati neke pojmove.
Za sva neispravna mjesta koja se griju vie od drugih, istih takvih, usvojen je pojam
toplo mjesto. Toplo mjesto se definie poljem, elementom,lokacijom, kao i
optereenjem polja.
U istom polju se pronalazi i isprvano referentno mjesto. Razliku temperatura ova dva
mjesta nazivamo pregrijevanje. Mjesta na kojima se dogaa pregrijevanje su
uglavnom sve vrste stezaljki u postrojenju, prikljuci ploica zapromjenu prenosnog
odnosa na glavi mjernih transformatora i uad. Sva pregrijevanja su podijeljena u tri
kategorije: pregrijevanje do 10C, pregrijevanja izmeu 10C i 30C i pregrijevanja
preko 30C.
U prvom sluaju pregrijevanja se mogu tolerisati due vrijeme, u drugom sluaju
reviziju bi trebalo obaviti u roku od 60 dana, a pregrijevanja preko 30C treba da
budu prioritet.
Takoe, postoje i pregrijevanja od svega nekoliko C na povrini porcelanskih
dijelova opreme (prekidaa, mjernih i energetskih transformatora, kablovskih glava),
koja ukazuju na ozbiljne unutranje kvarove, to je razumljivo jer je za zagrijevanje
ulja za samo nekoliko stepeni iznad normalne radne temerature potrebna znatna
koliina energije.
U postrojenjima je upotrijebljeno vie razliitih materijala, koji su dobijeni razliitim
postupcima obradem tako da su koeficijenti emisiviteta nepoznati, a takoe se skoro
sva visokonaponska postrojenja nalaze na otvorenom, pa se javljaju i uticaji okoline.
Tu se prije svega misli na uticaje vjetra, jako Sunce i refleksije koje se javljaju,
mjerenje po gustoj magli ili jakoj kii ne daje korisne rezultate jer u tom sluaju
termovizija mjeri temperaturu kapi kie.
Uprkos svim ovim smetnjama, iz iskustva je poznato da je za odreivanje toplih
mjesta na elektroenergetskim elementima dovoljno uporeivati iste elemente.
Posebno je povoljno to su sistemi viefazni, pa se u svakom polju mogu pronai npr.
tri ista elementa koji su izloeni istom uticaju okoline i optereenju.
Ako se radi o monofaznim sistemima ili nesimetrinom optereenju, referentna
temperatura moe da seodredi na nekom od elemenata u rednoj vezi (npr. ue). Zbog
tog je ovo mjerenje zasnovano na tanom odreivanju razlike temperature izmeu dva
elementa, to je ve definisano kao pregrijavanje. Na ovaj nain se istovremeno
eliminiu svi okolni izvori smetnji.
Na svakom od elemenata u postrojenju postoje neregularnosti koje je mogue
detektovati termovizijom.
Energetski transformatori:
- spoljni prikljuci provodnih izolatora
- nivo ulja u provodnim izolatorima
- prikljuci unutar provodnih izolatora i unutar transformatorskog suda
- protok fluida kroz radijatore i sistem za hlaenje
Master rad 147
Takoe je u procesu proizvodnje ili detaljnog remonta transformatora kada je
magnetno kolo izvaeno mogue otkriti zagrijevanje na sastavima jarmaili greke
nastale zbog rezanja i slaganja transformatorskog lima. Termovizijom se lako
uoavaju poveanja temperature i nii nivo ulja, to se lako provjerava preko
ulojkaznog stakla. Ovakve pojave su i najopasnije, jer su zbog razvoja gasova mogue
eksplozije i oteenja susjednih elemenata.

Rastavljai su elementi u postrojenjima kod kojih se uoava najvei broj kvarova, na
svim naponskim nivoima. Topla mjesta su uglavnom detektovana na prikljunim
stezaljkama rastavljaa, a mogu se pronai i unutar glave rastavljaa.

Kod mjernih naponskih transformatora mogue je uoiti pregrijevanje tijela i
kvarove na prigunom ureaju kod kapacitivnih naponskih transformatora. U drugom
sluaju je otpornik za priguenje stalno ukljuen, tako da je lako uoiti zagrijevanje
kuita prigunog ureaja.

Mjerni naponski transformatori su skloni pregrijavanjima na prikljunim
stezaljkama, prirubnicama i prikljucima ploica za promjenu prenosnih odnosa.
Ovdje su vrlo esta pregrijevanja unutar glave i tijela transformatora. Uzroci su
uglavnom loi spojevi krutih i elastinih veza unutar aparata, a usljed velikih struja i
prateih temperatura dolazi i do oteenja membrane.

Odvodnici prenapona kod kojih je dolo do oteenja pojedinih diskova (lanaka) se
lako uoavaju zbog poveane struje odvoda.

Kod prekidaa se mogu uoiti neregularnosti na spoljanjim prikljucima,
kontaktnim sistemima unutar prekidaa i grijaima na postolju prekidaa. Javljaju se i
sluajevi lokalnog pregrijevanja tijela prekidaa, koji su izazvani kondenzacijom
vlage unutar keramikog tijela prekidaa.

Kod dijelova uadi spojenih kompresijom ili nastavnim stezaljkama, postepeno dolazi
do prekidanjapojedinih provodnika unutar ueta i ta pojava je vrlo progresivna jer
svako smanjenje poprenog presjeka izaziva poveanje temperature u preostalom
ispravnom dijelu ueta.
Veina kvarova se javlja na prikljunim stezaljkama bez obzira na naponski nivo ili
tip aparata.Nakon sanacije toplih mjesta od strane remontnih ekipa, sree se nekoliko
uobiajenih opisa toplih mjesta: nedovoljno pritegnut spoj, neistoe na kontaktnim
spojevima, oteene kontaktne povrine, tragovi nagaranja kontakata, tragovi
zavarivanja, spoj razliitih materijala, itd.

Master rad 148
3.4.3. Karakteristike termovizijskih kamera

U nastavku su detaljno prikazane karakteristike i nain rada termovizijskih kamera
InfraCAM SD i BCAM SD, koje su u upotrebi u Republici Srpskoj u svrhu
termovizijskog ispitivanja elemenata visokonaponske prenosne mree i otkrivanja
toplih mjesta, uz napomenu da su pomenute karakteristike preuzete iz kataloga i
prezentacija firme koja proizvodi ove kamere (FLIR Systems, Wilsonville, Oregon,
USA).

InfraCAM SD i BCAM SD

Karakteristike:

- osjetljivost 0.12 C,
- promjenljiva SD kartica (kapacitet memorije - 1000 radiometrijskih snimaka u
JPEG formatu, 128 MB),
- promjenljiva baterija (trajanje rada baterije je 7 asova),
- zona max ili min,
- PC Software TermaCAM QuickReport,
- format slike je kompatibilan sa Reporterom,
- vrlo otri termalni snimci,
- laka za noenje (teine svega oko 0.55 kg),
- ugraen laser LocatIR,
- LCD monitor u boji, dijagonale 8.4cm (3.5 ina),
- jednostavne za rukovanje.

Slika 3.7.. - Izgled kamera tipa BCAM SD i InfraCAM SD

Master rad 149

Osjetljivost:

Slika 3.8.. Poreenje otrine slike pri osjetljivosti, redom, od 0.10C i 0.2C, pri posmatranju
ventilacionog otvora

Slika 3.9. Poreenje otrine slike pri osjetljivosti, redom, od 0.10C i 0.2C, pri posmatranju (loe)
izolacije krova - uoljivi hladni dijelovi krova

Slika 3.10. Poreenje otrine slike pri osjetljivosti, redom, od 0.10C i 0.2C, pri posmatranju
osiguraa pod optereenjem

Master rad 150

Max ili Min zona:

- brzo pronalaenje apsolutno najtoplije ili najhladnije temperature manjih
objekata;
- ne gubi se vrijeme skenirajui preko manjih toplih taaka da bi se pronalo
najtoplije mjesto;
- eliminie se rizik promaaja procjene najvie vrijednosti na toplom mjestu.

Na sljedem slikama dati su primjeri Min i Max zona pri posmatranju pregrijavanja
raznih elektroenergetskih elemenata (osiguraa, releja...), a u tabeli 3.5. uporeene su
karakteristike ova dva tipa IR kamera.

Master rad 151

Tabela 3.5. - Tabela uporednih karakteristika kamera

InfraCAM BCAM InfraCAM SD BCAM SD
Pikseli 120X120 120X120 120X120 120X120
Osjetljivost 0.2C 0.15C 0.12C 0.10C
Nain mjerenja Taka
Taka+Topliji
ili hladniji
alarm
Taka+Zona
Max i Zona
Min
Taka+Topli i
hladni kolor
alarm + Dew
point alarm i
izolacioni alarm
Memorija (snimci) 50 (interna) 50 (interna) 1000 (SD kar.) 1000 (SD kar.)
Temperaturni
opseg
-10-350C -10-100C -10-350C -10-100C
Teina 0.55 kg 0.55 kg 0.55 kg 0.55 kg
Vrijeme rada bat. 7 h 7 h 7 h 7 h

QuickReport software (primjena - pokretanje, analiza i izvjetaj):

Potrebno je povezati kameru USB kablom sa raunarom i pokrenuti QuickReport,

ili povezati SD karticu sa raunarom preko USB porta i pokrenuti QuickReport.

Master rad 152
Nakon pokretanja QuickReport programa, potrebno je pokrenuti opciju Analyze,
oznaenu crvenom strelicom:

Potom se podeavaju level i span, postavljaju take, zone, alarmi, itd. na IC sliku,
dodaje se tekstualni komentar, sve to se memorie i pokrene se naredna opcija,
Report (oznaena crvenom strelicom):

Po pokretanju ove opcije biraju se uzorci, upisuju eljene informacije, snimci se
prebacuju u izvjetaj i na kraju se kreira kompletan izvjetaj.
Master rad 153
Dobijaju se 2 snimka IC i foto snimak, opis slike i tekstualni komentar prenose se
automatski u izvetaj, izvjetaji su mogui na vie stranica.
Ovi izvjetaji pomou QuickReport software-a se kreiraju automatski, unosei
unaprijed pomenute dobijene podatke.

Mogunosti i karakteristike QuickReport programa:

- jednostavan za upotrebu,
- brzo korienje (opis slike i tekstualni komentar dolaze direktno sa kamere),
- mogue je izvjetaj poslati u Reporter ili na mail (JPEG format),
- eksportovanje podataka u Excel,
- izrada izvjetaja u PDF-u,
- na raspolaganju je 21 razliit jezik,
- neogranien broj taaka / zona,
- Isotherm / Dew point alarm / Insulation alarm,
- govorni zapis,
- zoom / pan,
- HTML help.

Primjer automatskog QucikReport izvjetaja:

Master rad 154
3.4.4. Primjer termovizijskog izvjetaja

Prikazan je primjer jednog izvjetaja nakon termovizijskog pregleda postrojenja,
(tj. TS 110/20/10 kV) u jednoj od Banjalukih VN transformatorskih stanica,
obavljenog uz pomo jedne od prethodno opisanih IC InfraCAM SD kamera, u formi
koja se koristi u banjalukom Elektroprenosu.

Izvjetajem su obuhvaeni:

- opis termovizijske kontrole (postupak i redoslijed radnji),
- upotrijebljeni kriterijumi,
- zbirna tabela uoenih pregrijavanja,
- nalazi pregleda i preporuke za popravku,
- fotografski i termovizijski snimci ispitivanih elemenata.

Ovaj izvjetaj je dobar primjer za sagledavanje kriterijuma i opisa postupaka koji se
koriste za termovizijska ispitivanja visokonaponske opreme u Republici Srpskoj, kao i
za pregled dobijenih rezultata koji su detaljno priloeni u izvjetaju.

Opis termovizijske kontrole:

Izvrena je termovizijska kontrola postrojenja i to:
Trafo polje 1,
DV 110 kV
DV 110 kV
DV 110 kV
MP 110 kV

U trafo poljima koja su bila pod naponom kontrolisani su:
sabirniki rastavlja
prekida
strujni mjerni transformatori
katodni odvodnici prenapon
provodni izolatori na transformatoru (110 kV, 20 kV i 10 kV)

U DV 110 kV poljima koja su bila pod naponom kontrolisani su:
sabirniki rastavlja
prekida
linijski (izlazni) rastavlja
strujni mjerni transformatori
naponski mjerni transformator
VF prigunica
U izvjetaju su date i obraene samo termo slike ureaja na kojima postoji
pregrijavanje klase ''A'' i''B''.

Upotrijebljeni kriterijumi:

Klasa ''A'' Porast T: >30 C Potrebno je hitno izvriti detaljan pregled i popravku.
Klasa ''B'' Porast T: 5-30 C Postoji pregrijavanje, otkloniti redovnim odravanjem.
Klasa ''C'' Porast T: 0 - 5 C Zanemarivo pregrijavanje.
Master rad 155

Zbirna tabela uoenih pregrijavanja:

Identifikacija:
Spoj na linijskom rastavljau (prema sabirnicama) u fazi 4 u DV 110 kV.

Nalazi pregleda i preporuke za popravku:
S obzirom da je pregrijavanje vee od 5C, a manje od 30C, potrebno je prilikom
prvog iskljuenja izvriti detaljan pregled i popravak dijelova koji se griju.
Master rad 156

Identifikacija:
Spoj na prekidau u fazi 8 u DV 110 kV.


Master rad 157

Identifikacija:
Spoj na sabirnikom rastavljau (prema sabirnicama) u fazi 4 u DV 110 kV.


Master rad 158

Identifikacija:
Spoj na SMT (prema sabirnicama) u fazi 8 u DV 110 kV.


Master rad 159

Identifikacija:
Spoj na SMT (prema TR-u) u fazi 4 u trafo polju 1, 110 kV.


Master rad 160

Identifikacija:
Spoj na lijevom i desnom provodnom izolatoru (gledano spolja) u DV 20 kV.
Vidjeti prilog 1.


Master rad 161

Identifikacija:
Spoj na desnom provodnom izolatoru i strujnom mostu (gledano spolja) u DV 10 kV.
Vidjeti prilog 2.

S obzirom da je pregrijavanje vee od 30C i iznosi 37.3C, potrebno je hitno izvriti
detaljan pregled i popravak dijelova koji se griju.

Master rad 162

Identifikacija:
Noevi podunog rastavljaa za sekcionisanje 110 kV sabirnica u fazi 4.

S obzirom da je pregrijavanje vee od 30C i iznosi 31.7C, potrebno je hitno izvriti
detaljan pregled i popravak dijelova koji se griju.

Master rad 163
Prilog 1 TS DV 20 kV provodni izolatori

Fotografski snimak

Termovizijski snimak

Master rad 164
Prilog 2 TS DV 10 kV provodni izolatori i strujni mostovi

Fotografski snimak

Termovizijski snimak

Master rad 165
3.5. Dijagnostika stanja SF6 gasa

3.5.1. Detekcija parcijalnih pranjenja SF6 gasa

Ureaj koji se koristi za detekciju parcijalnih pranjenja SF6 gasa u SF6 gasom
izolovnim postrojenjima je DILO 3-033-R002.
Na bazi digitalnog procesiranja signala koje vri mikroprocesor u sklopu ovog
instrumenta, omogueno je praenje signala koji daje mjerni senzor instrumenta, kao i
registrovanje najmanjih postojeh promjena ulaznog signala. Instrument sadri sedam
nivoa osjetljivosti detekcije parcijalnih praznjenja SF6 gasa, lagan je i prenosiv,
visoke osjetljivosti, beian i napajan pomou dvije baterije, te je vrlo pogodan za
ispitivanja koja se vre na terenu i u okolini elemenata postrojenja za koje se sumnja
da je dolo do parcijalnih praznjenja ili za redovne provjere na sedminom,
mjesenom ili godinjem nivou.

1. Senzor
2. titnik senzora
3. ON/OFF
4. Test baterije
5. Dugme za
resetovanje
6.Iskljuivanje zvuka
7. Podeavanje
osjetljivosti navie
8. Podeavanje
osjetljivosti nanie
9. LED indikatori
parcijalnih praznjenja
10. Savitljiva cijev

Slika 3.10. - DILO 3-033-R002

Nakon aktiviranja instrumenta, koji je po default-u podeen na nivo osjetljivosti br. 5,
uje se zvuni signal, tih i stabilan pisak. Po elji je mogue promijeniti nivo
osjetljivosti odgovarajuim komandama za podeavanje (Sensitivity UP/DOWN). U
toku ispitivanja je takoe mogue podeavati nivo osjetljivosti, bez uticaja na dalje
ispitivanje.
Nakon toga, moe se poeti sa potragom za mjestima parcijalnih praznjenja SF6 gasa.
Ukoliko je detektovano prisustvo SF6 gasa, poetni ton koji se uje pri ukljuenju
instrumenta e da se promijeni u ton nalik na zavijanje sirene ili alarma, a vizuelni
indikatori e zasvijetliti.

U sluaju da se ne moe detektovati curenje a sumnja se da ga ima, potrebno je
povisiti nivo osjetljivosti. Kod podruja u kojima postoji velika koncentracija SF6
gasa, potrebno je resetovati instrument kako bi se zabiljeila mjesta koncentracije
Master rad 166
gasa u okolini i napravila skica koncentracije gasa. Mjerni senzor ne treba pomjerati
dok se resetuje instrument, a resetovanje je mogue neogranien broj puta.
U vjetrovitim podrujima je teko otkriti ak i veu koliinu parcijalnih praznjenja
SF6 gasa. U ovakvim uslovima, najbolje je zatititi potencijalno podruje parcijalnih
praznjenja plastinim vreama ili trakama i onda vriti ispitivanje.
Detektor moe da oglasi alarm i ako mjerni senzor doe u kontakt sa vlagom ili nekim
rastvorom, tako da treba izbjegavati takve kontakte u toku detekcije parcijalnih
praznjenja SF6 gasa.
Ne smije se dozvoliti kontakt senzora sa prljavtinom ili vlagom iz okoline u kojoj se
vri ispitivanje i ako doe do toga potrebno je obrisati ga suhom krpom ili produvati
kompresovanim suhim vazduhom., nikako ga istiti vlanim materijama.
Prije mjerenja, potrebno je vizuelno pregledati kompletan sistem za hlaenje i
potraiti tragove oteenja ili korozije na svim vodovima, cjevima i drugim
komponentama.
Sva podruja, kao to su spojenice, otvori koji su zatvoreni poklopcima, varovi i sl.,
na koja se sumnja da su potencijalni izvori parcijalnih praznjenja SF6 gasa treba
provjeriti senzorom.

Za vrijeme detekcije, potrebno je obilaziti podruje kontinualnom putanjom, tako da
se ne propusti eventualno mjesto parcijalnih praznjenja, tj. da se ne zaobie neki od
elemenata. Ako se otkrije curenje na jednom mjestu, treba nastaviti sa provjerom i na
ostatku sistema.

Kod svakog podruja koje se provjerava, senzor treba pomjerati brzinom ne veom od
25-50 mm/sekundi i na udaljenosti ne veoj od 5mm od povrine, jer to se manjom
brzinom i na manjoj udaljenosti od ispitivanog objekta pomjera senzor, to je vea
mogunost detekcije parcijalnih pranjenja.

U sluaju da se unaprijed zna za postojanje parcijalnih pranjenja na nekoj lokaciji,
treba postupiti na jedan od sljedea dva naina:

a) Upumpati kompresovani vazduh u podruje na koje se sumnja da sadri curenje, pa
ponoviti provjeru. U sluaju velikog parcijalnih praznjenja, putanje kompresovanog
vazduha u ispitivano podruje pomae pri odreivanju tanog mjesta parcijalnih
praznjenja.

b) Pomjeriti senzor u podruje gdje ima svjeeg vazduha i resetovati ureaj. Nakon
toga, pomjeriti vrh senzora toje blie mogue ka izvoru parcijalnih praznjenja i
lagano pomicati po okolini sve dok se ne detektuje tano mjesto parcijalnih praznjenja
SF6 gasa.

Master rad 167
3.5.2. Mjerenje udjela SF
6
gasa (u %) u zapremini

3.5.2.1. Pregled dijelova ureaja (DILO - Tip br: 3-027-R002)

Sl. 3.11. - Pregled dijelova ureaja

Oznaka na sl. 1 Naziv
1. DILO spojnica DN 20.
2. DILO - spojnica DN 8.
3. Prikljuno crijevo 2000mm
4. Digitalni displej
5. Prenosivo kuite (postolje) sa ugraenim senzorom i elektronskim dijelom sa
digitalnim displejom.
6. Dugme za ukljuenje (On) i iskljuenje (Off).
7. Kabl za napajanje, duine oko 2.5m.
8. Ulaz ureaja sa prikljukom za povezivanje.
9. Ventil za ispiranje (produvavanje).
10. Ventil za odvod gasa (na zadnjoj strani ureaja).
11. Kutija za transport (nije nacrtana na slici) irine 535mm, visine 180mm,
dubine 480mm, njena teina kad je prazna je 3.5kg.

Sl. 3.12. - Dijagram protoka gasa
Master rad 168

Broj oznake Naziv
1. Prenosivo kuite (postolje)
2. Senzor ugraen u kuitu (postolje)
3. Ventil za ispiranje (produvavanje) ugraen u kuitu
4. Ulaz ureaja sa prikljucima za povezivanje instaliran u kuitu
5. 2000mm creva za povezivanje
6. DILO spojnica DN 8
7. DILO spojnica DN 20
8. Regulator ulaznog pritiska, maksimalna vrijednost p
a
=10bar
9. Ventil za odvod gasa

3.5.2.2. Opis funkcionisanja ureaja

Ureaj za mjerenje procentualnog udjela SF
6
gasa u zapremini je ugraen u prenosivo
kuite. Opremljen je crijevom za povezivanje, mrenim prikljukom kao i sa DILO
spojnicama DN 8 i DN 20. Ureaj je namijenjen za mjerenje procentualnog udjela
gasa SF
6
sadranog uglavnom u smjeama sa vazduhom i azotom. Ureaj se moe
koristiti i za merenje udjela ovog gasa u kombinaciji i sa drugim propratnim
gasovima.

Rukovanje ureajem je jednostavno, i nezavisno od pritiska vazduha i mjesta rada.
Princip mjerenja se zasniva na ocjeni razliite brzine zvuka u razliitim gasovima.
Mikroprocesor automatski konvertuje izmjerene vrijednosti u vrijednost
procentualnog udjela SF
6
gasa u zapremini.

Vrijednost udjela SF
6
gasa se pojavljuje na digitalnom displeju (ekranu) sa korakom
od 0.1%. Posmatranjem promjene cifara iza decimalnog zareza prati se promjena i
konana vrednost koja e se dostii.

Ugraeni dio za ispiranje (produvavanje - oznaen brojem 3 na sl. 3.12.), doprinosi
skraenju vremena odziva, poto smjea gasova bre dopire do senzora.
Ventil za odvod gasa, na zadnjoj strani ureaja ne smije biti zatvoren tokom procesa
ispiranja.

Ureaj se koristi za:

- testiranje novog gasa,
- provjeru curenja gasa pri procesu obnavljanja gasa,
- rutinsku provjeru sadraja SF
6
gasa u gasom izolovanoj prekidakoj opremi.

3.5.2.3. Mjerenje mjeavine gasova SF
6
/CF
4

Ovim ureajem je mogue odrediti procentualni udio SF
6
gasa u smjei gasova
SF
6
/CF
4
, korienjem definisane tabele. Za CF
4
kao pratei gas, koji se obino javlja
uz SF
6
, pokazivanje ureaja, ne odgovara stvarnoj koncentraciji SF
6
gasa. Zato se
mjerene vrijednosti pomou ove tabele konvertuju i dobija se prava koncentracija SF
6

gasa. Greka mjerenja za SF
6
/CF
4
smeu gasova je 4%.
Master rad 169
Ako u mjeavinama gasova SF
6
/N
2
ili SF
6
/CF
4
postoje jo neke komponente gasova,
rezultat moe biti nekorektno prikazivanje koncentracije SF
6
gasa. Praktino, pratei
gasovi vazduh i N
2
, moraju biti posmatrani kao komponente u smjei gasova, to
znai da je pokazivanje ureaja gotovo identino bilo da je pratei gas N
2
ili vazduh,
za istu koncentraciju SF
6
.
Korienje tabele
Tabela je neophodna u sluaju mjerenja koncentracije SF
6
gasa u smjei gasova
SF
6
/CF
4
. Gas treba sprovesti do senzora. Zatim se sa displeja (ekrana) oita
pokazivanje ureaja, a potom se korienjem tabele to pokazivanje konvertuje u
mjerenu vrijednost stvarne koncentracije SF
6
gasa.

Pokazivanje
ureaja
SF
6
% udio u
zapremini*
49.6 0.0
50.0 0.8
51.0 2.8
52.0 4.8
53.0 9.7
54.0 8.7
55.0 10.7
56.0 12.7
57.0 14.7
58.0 16.7
59.0 18.7
60.0 20.6
61.0 22.6
62.0 24.6
63.0 26.6
64.0 28.6
65.0 30.6
66.0 32.6
67.0 34.6
68.0 36.5
69.0 38.5
70.0 40.5
71.0 42.5
72.0 44.4
73.0 46.4
74.0 48.4
75.0 50.4
76.0 52.4
77.0 54.4
78.0 56.3
79.0 58.3
80.0 60.3
81.0 62.3
82.0 64.3
83.0 66.3
84.0 68.3
85.0 70.2
86.0 72.2
87.0 74.2
88.0 76.2
89.0 78.2
90.0 80.2
91.0 82.1
92.0 84.1
93.0 86.1
94.0 88.1
95.0 90.1
96.0 92.1
97.0 94.0
98.0 96.0
99.0 98.0
100.0 100.0

Tabela 3.6. - Tabela za konvertovanje
pokazivanja ureaja pri mjerenju
procentualnog udjela SF
6
gasa u smjei
gasova SF
6
/CF
4
.

* SF
6
% u mjeavini gasova SF
6
/CF
4
Master rad 170
Objanjenje tabele
Ako je zapreminski procenat mjeavine gasova SF
6
/CF
4
0.0%, to znai da se kroz ureaj provodi
ist CF
4
i on pokazuje vrijednost 49.6. Pri ovoj vrijednosti brzina zvuka u mjeavini SF
6
/CF
4
je ista
kao u istom CF
4
.

Ako se SF
6
kondenzuje, u smjei gasova SF
6
/CF
4
nemogue je izmjeriti pravu koncentraciju ovim
ureajem. U tom sluaju ureaj pokazuje da ima manje SF
6
nego to ga zaista ima u smjei.
Na slici 3.13. se vidi do kojih vrijednosti pritiska i temperature nema kondenzovanja (prelaska iz
gasa u teno agregatno stanje) u smjei SF
6
/CF
4
.

Sl. 3.13. - Dijagram koji pokazuje pri kojim pritiscima i temperaturi nema kondenzovanja

3.5.1.4. Mjerenja sa razloenim SF
6
gasom

Ako se ureaj koristi za mjerenje razloenog SF
6
gasa, u kratkom vremenskom intervalu to ne utie
na tanost senzora. Pri velikoj koncentraciji produkata razloenog gasa tanost mjerenja SF
6

komponente gasa je slabijeg kvaliteta.
Ispiranje (produvavanje) suvim vazduhom ili azotom poslije obavljenog mjerenja je preporuljivo
u svakom sluaju tako da se produkti razloenog gasa otklone sa senzora i ne mogu kasnije da
stvaraju kiselinu u reakciji sa vlagom iz vazduha. Zbog kiseline bi senzor mogao da zara i da
postane beskoristan.

Master rad 171
Literatura

[1] Ispitivanje i putanje u rad elektroopreme (prirunik)
Zlatko Milovanovi, Odaci, 1998.

[2] Primjena gasne hromatografije u analizi ulja energetskog transformatora sa
regulacionom sklopkom
Nada Cincar, Elektrotehniki fakultet, Istono Sarajevo
Zlatan Stojkovi, Elektrotehniki fakultet, Beograd
Aleksandar Simovi, Elektrotehniki fakultet, Istono Sarajevo
Sran Joki, Elektrotehniki fakultet, Istono Sarajevo
INFOTEH - Jahorina Vol. 10, Ref. D-8, p. 312-316, Mart 2011.

[3] Tehnika visokog napona/Atmosferski prenaponi
Milan Savi, Zlatan Stojkovi, Elektrotehniki fakultet Beograd, 2001.

[4] Kriterijumi za donoenje odluke o revitalizaciji izolacije energetskih transformatora
Dejan Panti
Radovan Radosavljevi
Ksenija urevi
Vladimir Panti
Beograd, Jul 2007.

[5] Neophodnost revitalizacije izolacije energetkih transformatora prednosti tehnologije
primjene sintetikih adsorbenata
Dejan Panti
Vladimir Panti
Radovan Radosavljevi
CIGRE, Srbija, A08, 2009.

[6] IEC 60422 Mineral insulating oils in electrical equipment - Supervision and maintenance
guidance (10-10-2005)

[7] Monitoring i dijagnostika visokonaponskih postrojenja, Predavanja u kolskoj 2009/2010.
godini, Dr Zlatan Stojkovi, Elektrotehniki fakultet Beograd

[8] http://www.fer.unizg.hr/_download/repository/Odvodnici_prenapona.pdf

[9] http://sr.wikipedia.org/wiki/Automatski_prekida

[10] http://diagnostic.ieh.uni-stuttgart.de/dga/duval/

[11] http://www.energo-complex.com/badania,transformatory-mocy,zaawansowana-
diagnostyka.php

[12] Tehnika preporuka ZEP TP-09, Zdruena elektroprivreda Beograd, Sluba za studije i
istraivanja, April 1970.

istraivanja, Oktobar 1988.
Master rad 172
istraivanja, Septembar 1983.

istraivanja, Januar 1982..

istraivanja, Novembar 1984.

[17] Pravilnik o odravanju elektroenergetskih postrojenja prenosne mree Jugoslavije, Zajednica
jugoslovenske elektroprivrede, jul 1991.

[18] Leistungstransformatororen/ Power transformers 2.5-63 MVA bis/up to 170kV,
Konar/D&ST

[19] Kapacitivni naponski mjerni transformatori za spoljnu montau tip KNT nazivni napon 72.5-
525 kV, Energoinvets, Rasklopna oprema a.d.

[20] Strujni uljni transformatori za naponski nivo 72.5-420 kV tip IST, Energoinvest, Rasklopna
oprema a.d.

[21] Naponski induktivni transformatori za mree najvieg napona do 420 kV VPU, Konar mjerni
transformatori a.d.

[22] Kombinirani strujno-naponski transformatori za mree najvieg napona do 420 kV VAU,
Konar mjerni transformatori a.d.

[23] Kapacitivni naponski transformatori za mree najvieg napona do 525 kV VCU, Konar
mjerni transformatori a.d.

[24] Strujni uljni transformatori za mree najvieg napona do 525 kV AGU, Konar mjerni
transformatori a.d.

[25] Prekidai u SF6 tehnici za naponske nivoe 123-170 kV s motorno-oprunim pogonskim
mehanizmom tip SFEL, Energoinvest, Rasklopna oprema a.d.

[26] Prekidai u SF6 tehnici za naponske nivoe s tri elektropneumatska pogonska mehanizma tip
SFE, Energoinvest, Rasklopna oprema a.d.

[27] Surge arrester 3EQ4, Metal-oxide surge arrester with polymer composite housing for high-
voltage systems up to Um=550 kV, Siemens

[28] Calisto, Dissolved Hydrogen and Water Monitor, high accuracy IED transformer fault
detection and moisture monitoring, Morgan Schaffer Systems

[29] 15 kV Megohmmeter, Test Set Catalog No. 210415 Series, June 2005.

[30] Operating Instructions for SF6-Gas leak detector, Type-No. 3-033-R002
Master rad 173
[31] Uputstvo za upotrebu ureaja za merenje procentualnog udela SF
6
gasa u zapremini DILO
Armaturen und Anlagen GmbH, Tip br: 3-027-R002

[32] Uputstvo za upotrebu testera ulja OTS 60PB, Megger Limited

[33] InfraCAM SD, BCAM SD i Software QuickReport, FLYR Systems

[34] Metodologija rada u Slubi za specijalna mjerenja, Elektroprenos Banjaluka, 2009.

Dijagnosticka Ispitivanja Visokonaponske Opreme U Prenosnoj Mrezi Republike Srpske - Dejan Dukic

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dijagnosticka Ispitivanja Visokonaponske Opreme U Prenosnoj Mrezi Republike Srpske - Dejan Dukic

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dijagnostika ispitivanja visokonaponske opreme u prenosnoj mrei Republike Srpske

otpor ljudskog tijela

You might also like