David Foster Wallace, Kenyon College, 2005

Prshndetje dhe suksese maturs s shkolls Kenyon, klasa 2005. Dy peshq t rinj po notojn d
he ndeshin nj peshk m t madh n mosh i cili po noton n drejtim t kundrt. Peshku i madh
hendet dhe u thot Mngjes, una. Si sht uji? Dy peshqit se ndryshojn planin, vazhdojn
por eventualisht, njri prej tyre kthen kokn drejt tjetrit dhe i thot far dreqin sht uj
T treguarit e historive apo anekdotave t tilla sht nj element i rndomt i fjalimeve t d
lomimit. Ama, m von na rezulton se tregimi i parabolave sht nj nga zakonet m t mira, m
ak t rndomta t llojit, por nse shqetsoheni se un jam ktu si peshku plak e m i urt q
shpjegoj se far sht uji, mos u bni merak. Un nuk jam peshku plak e i urt. Morali i his
ris s peshqve thjesht tregon q realitetet m t rndsishme dhe m t dukshme jan shpesh a
cilat e kemi m t vshtir t flasim apo shikojm. E thn thjesht, n nj fjali, ky duket t
j shnim banal. E vrteta sht se n realitetin e prditshm e ekzistencs s nj adulti, sh
ale marrin nj rndsi pr jet a vdekje, ose t paktn kt dua t sugjeroj un n kt mngj
t that.
Sigurisht, nj nga krkesat e fjalimeve si ky q po bj, sht se prej meje pritet t flas pr
uptimin e edukimit mbi artin liberal e tju shpjegoj pse diploma q merrni sot ka vl
era njerzore, n vend t thjesht nj vlere materiale. Athere le t flasim pr cliche-n m t
r n zhanrin e ktyre fjalimeve: pr t marrt e diploms, q paraqitet si sugjerimi se nj ed
im liberal flet m shum pr tju msuar se si t mendoni, sesa pr tju mbushur me dituri. N
i student ju ngjani me mua, kurr nuk do tju ket plqyer ta dgjoni kt fjali; dhe n fak
eni pak t fyer nga pretendimi se paskeni nevoj q dikush tju msoj sesi t mendoni, duke q
se fakti q jeni pranuar n nj kolegj kaq t mir vrteton se ju dini si t mendoni. Por un
t sugjeroj se cliche-ja nuk sht aq ofenduese sa duket, sepse edukimi mbi t menduari
t q duhet t merret n nj institucion si ky nuk sht thjesht mbi kapacitetin pr t menduar
por pr aftsin pr t zgjedhur se pr far t mendojm. Nse liria juaj e mendimit duket si
t ciln skemi hi nevoj t harxhojm koh, do tju krkoja t mendonit pr peshqit dhe uji
mnjan pr disa minuta skepticizmin tuaj mbi vlerat e gjrave q duken t jen krejt ashiqar
e.
Ja dhe nj histori tjetr didaktike. Dy una jan ulur bashk n nj bar n mes t egrsis s
i prej tyre sht fetar, tjetri sht ateist, dhe t dy po argumentojn mbi ekzistencn e Zoti
t me at intensitetin e veant q vjen pas birrs s katrt. Dhe ateisti thot: Shiko, nuk
un nuk kam arsye q nuk besoj n Zot. Un kam eksperimentuar me Zotin dhe t falurit. Mua
jin e kaluar ngeca larg prej kampit, n mes t pyllit e stuhis, dhe isha krejtsisht i
humbur, ishte ftoht fare, dhe e provova: u ula n gjunj n bor dhe thrrita O, Zot, nse
Zot, jam i humbur n kt furtun, dhe do vdes po sm ndihmove. Dhe, tani, tek bari, uni
r e sheh i habitur. E pra, tani ti beson, i thot, se n fund t fundit, ia dole, je sot
gjall. Ateisti rrotullon syt dhe i thot Jo, mr vlla, shptova se erdhn ca eksimez dhe
eguan rrugn pr n kamp.
Ssht shum e vshtir q kt histori ta kalojm npr analizn tradicionale t nj edukimi
e njjta eksperienc mund t ket kuptime t ndryshme pr njerz t ndryshm, duke qn se kt
kan baza krejt t ndryshme besimi e mendimi dhe sepse secili e ndrton kuptimin n baz t
bazs s vet. Duke qn se vlersojm tolerancn dhe lirin e diversitetit t mendimit brenda
urs s edukimit liberal, kurr nuk do t pranonim q njri kishte interpretimin e sakt, dhe
tjetri at t gabuar. Gj q nuk na prish pun pr t kuptuart, prve faktit se asnjher nu
m se nga vijn kto bazat e mendimit t secilit prej shembujve. Duke patur parasysh q vi
jn nga BRENDESIA e dy unave. A thua sikur orientimi m bazal i nj personi ndaj bots, d
he kuptimet e eksperiencave t tij jan karakteristika fizike, si gjatsia apo numri i
kpucs; apo si t ishin t absorbuara automatikisht nga kultura, si psh. nga gjuha. A
thua se mnyra sesi ne e ndrtojm kuptimin t mos ishte dika t ciln e vendosim duke e zgje
dhur personalisht e qllimisht. M tej, mund t flasim dhe pr arrogancn. Djali jo-fetar s
ht krejtsisht i sigurt se kalimi i eskimezve skishte asgj t bnte me krkesn e tij pr
igurisht, q ka plot njerz fetar q duken arrogant dhe krejtsisht t sigurt n interpreti
e tyre. Ata mund t jen edhe m t bezdisshm se ateistt, t paktn pr shumicn prej nesh.
oblemi i dogmatistit fetar sht njsoj si ai i ateistit: besim i verbr, nj mendjembyllsi
e cila rezulton n nj burgosje kaq t plot saq vet i burgosuri nuk e kupton q sht i rr
brenda.
Dua t them se kjo sht nj nga gjrat t cilat msova un nga morali i msiprm pr t msua
ndojm. Le t jemi pak m pak arrogant. Le t kemi nj vetdije kritike pr veten dhe sigurit
na si individ. Sepse nj prqindje shum e madhe e atyre gjrave q i marrim si automatikis
ht t sigurta, del se jan krejtsisht t gabuara. Un e kam msuar kt nga jeta, dhe parasho
se dhe ju t diplomuarit e rinj ashtu do e msoni.
Ja nj shembull i dikaje pr t ciln un jam krejtsisht i sigurt, e krejtsisht gabim: gji
n eksperiencn time t menjhershme sugjeron besimin tim t thell se un jam qendra absolute
e universit; njeriu m real, m i gjall e m i rndsishm n bot. Ne shum rrall mendojm
it bazale natyrale vet-qndrsuese sepse sht e papranueshme pr shoqrin. Por sht pak a
jjta gj pr t gjith ne. Esht programimi yn automatik, i shkruar n konfigurimin ton q
e. Mendo pak: nuk ka prvoj q ke jetuar q t mos ket pasur ty n qendr. Bota sipas eksper
ncs tnde sht atje prpara TEJE, ose prapa TEJE, n t majtn a t djathtn TENDE, n telev
po monitorin TEND. E kshtu me radh. Mendimet dhe ndjenjat e t tjerve kan nevoj q t t
nikohen, ama t tuat jan kaq t menjhershme, kaq urgjente, kaq reale.
Mos u bni merak se nuk do tju jap leksion mbi mshirn, dhembshurin, altruizmin apo ndo
nj tjetr t ashtuquajtur virtyt. Ktu nuk po flasim pr virtyte. Ktu po flasim pr zgjedhje
n time, pr t br nj pun q n njfar mnyre do t ndryshoj programimin tim natyral t m
jan t aft t rregullojn dispozitn e tyre natyrale, default setting-un e tyre, shpesh prs
hkruhen si t mir-prshtatur, q un do t thoja nuk sht nj term aksidental.
Duke qn se jemi n nj ambient thellsisht akademik, ia vlen t ngrihet pyetja se sa nga k
jo pun prshtatjeje prfshin njohurit aktuale apo intelektin. Kjo pyetje sht e vshtir p
prgjigjur. T paktn pr mua, nj nga gjrat m t rrezikshme pr nj edukim akademik sht s
tej-intelektualizoj, t humbas n argumente abstrakte brenda mendjes time, e n vend q
t vrej se far ndodh prpara syve t mi, m bn t fokusohem te ato q ndodhin brenda meje.
Jam i sigurt se ju e dini sa e vshtir sht t fokusohesh e t jesh i vmendshm, n vend q
tizohesh nga monologu konstant q ndodh brenda koks tnde. Njzet vjet pasi u diplomova
vet po e kuptoj gradualisht se cliche-ja e t msuarit se si t mendojm sht n fakt nj s
hje e shkurtr pr nj tjetr ide, goxha m t thell e serioze: T msosh se si t mendosh do
t arrish t kontrollosh se si dhe pr se mendon. Do t thot t jesh i ndrgjegjshm dhe aq i
etdijshm saq t kesh aftsin t zgjedhsh se cilave gjra iu kushton vmendje, e t zgjedh
ndrtosh kuptim nga prvojat e tua. Sepse nse n jetn tnde si i/e rritur nuk do t arrish t
aktualizosh kt zgjedhje, do jesh krejtsisht i mashtruar. Mendo pr at cliche-n e vjetr
ku truri sht nj shrbtor i mir por nj zotri i keq.
Kjo, si shum cliche q jan t tejzakonta e t cekta n siprfaqe, shpreh nj t vrtet t
kshme. Nuk sht aspak koinidenc q ata adult q vetvriten me arm pothuajse gjithmon god
okn. Ata godasin zotrin e keq. Dhe e vrteta sht se shumica e ktyre vetvrasjeve kan ma
nd koh prpara se autori t trheq kmbzn.
Dhe sugjerimi im sht se kjo duhet t jet vlera reale pa lustra e edukimit tuaj: si t j
etoni jet tuaj komode, t begat e t respektuar si t rritur pa qen t t pavetdijshm, sk
mendjes tuaj dhe t programimit natyral t t qenit krejtsisht dhe unikisht vetm, dit pas
dite. Kjo mund t tinglloj si hiperbol, apo nonsens abstrakt. Ja ta konkretizojm. E vr
teta sht se ju si student gati pr tu diplomuar nuk e keni iden se far do t thot dit
Fakti sht q ka pjes t tra e t mdha t mdha t jets s nj amerikani t rritur q as
fjalime t tilla. Nj pjes e till prfshin mrzin, rutinn dhe frustracione banale. Prindr
he ata m t moshuarit ktu e din shum mir se pr se po flas.
Pr shembull, t supozojm se sht nj dit e zakont e nj t rrituri, dhe ti ohesh n mng
punn tnde t zyrs dhe punon fort pr tet ose dhjet or dhe n fund t dits je i lodhur d
stresuar dhe do thjesht t shkosh n shtpi e t hash nj dark t mir, e t lodhesh pr nj
pastaj tia fussh gjumit sepse sigurisht, t nesrmen ke pr t vajtur n pun e pr tia nis
e para. Po, pastaj kujtohesh q ske ushqim n shtpi. Ske pasur koh t bsh pazar kt jav
en se ke pasur goxha pun, dhe tani, pas pune do t t duhet t shkosh tek supermarketi.
Sapo ka mbaruar dita e puns dhe trafiku do jet i tmerrshm. E kshtu t duhet m tepr koh
shkosh tek dyqani, sepse sht ajo or e dits kur t gjith duan t bjn t njjtn gj. Dhe
i ka nj ndriim t bezdisshm dhe nj muzik shpirt-vrasse dhe sht vendi i fundit n bot
esh tani, prandaj do t hysh e dalsh sa m shpejt; duhet t ecsh vrdall n kt hapsir t
sh ato gjra q t duhen e t duhet edhe t manovrosh karrocn tnde mes njerzve t tjer, t
e me nxitim dhe ata, etj etj. Dhe n fund arrin ti marrsh t gjitha ato q t duhen pr dark
dhe arrin deri tek dalja, por tani je n radh pr t dal. E kshtu, pret n radh pr t pa
dal, gj q t nervozon dhe mrzit. Po smund tia vjellsh nervozizmin asaj zonjs q po pu
nxitim t madh tek kasa, sepse pakuptimsia dhe zymtsia e puns s saj e tejkalon imagji
natn e secilit prej nesh ktu n kt kolegj prestigjioz.
E sidoqoft, m n fund arrin tek kasa, dhe paguan pr ushqimet e ajo zonja t thot nj Kalo
h mir! me nj z q sht absolutisht zri i vdekjes. Dhe ti merr ato qeset e dobta plastik
i fut n karrocn me nj rrot q e detyron t marr mendurisht pr majtas dhe e ecn npr p
ot njerz e gropa e plehra, e pastaj duhet t ngassh makinn pr n shtpi mes trafikut t r
ngadalt, t mbytur me fuoristrada, etj etj.
T gjith ktu e kan br kt, sigurisht. Po nuk sht br ende pjes e rutins s jets tu
dit pas jave pas muaji pas viti.
Por do jet. E do ket shum rutina t tjera t mrzitshme, n dukje pa kuptim. Po spo flasim
kt. Po flasim pr faktin q gjra t vogla, nervozuese si kjo do t jen pikrisht situata
una e zgjedhjes bhet e rndsishme. Sepse trafiku dhe supermarketi i tejmbushur dhe r
adha tek kasa m japin koh pr t menduar, e nse nuk marr vendimin e vetdijshm sesi t men
j e pr far, do t ndihem i nevrikosur dhe i mjer sa her q bj pazar. Sepse programimi im
atyral, default setting-u im sht t jem i sigurt se situata t tilla jan t gjitha pr mua
Pr urin TIME, pr lodhjen TIME, pr dshirn TIME pr t shkuar n shtpi, dhe do m duket s
jith bota po m pengon t arrij qllimet e mia. Dhe kush jan gjith kta njerz q m pengoj
oji se sa t shpifur jan, dhe sa t trash, me sy t vdekur e sa jonjerzor duken n radh,
t bezdisshm e t pasjellshm jan kur flasin me z t lart n celular. Dhe shiko sesa e pa
t sht gjith kjo pr mua.
Dhe, sigurisht, nse jam n nj form m t ndrgjegjshme pr ambientin (pjes dhe kjo e eduka
berale), mund t shpenzoj kohn n trafik duke ndjer neveri ndaj fuoristradave e Hummer
-ave gjigande e idiot q harxhojn tr humbje e egoizm tonelata me naft, dhe mund t mendo
pr faktin ironik se makinat m t mdha kan m shum stikera me mesazhe patriotike apo fetar
e, makina q kan dhe shoferat m t shmtuar, e m t paedukuar n rrug. Dhe mund t mendoj
ijt e fmijve tan do t na urrejn pr faktin q shpenzuam t gjith naftn e t ardhmes, d
dhe klimn dhe sa t llastuar e idiot e egoist q jemi, e q shoqria moderne konsumeriste
t e dhjer, e kshtu me radh.
Besoj se e kuptoni iden.
Nse vendos t zgjedh kshtu n dyqan e n autostrad, dakord. Shum prej nesh e bjn kt. A
form mendimi sht m e lehta e m automatikja e mundur, aq sa nuk ka nevoj t jet as nj z
hje. Esht predispozita ime natyrale, default setting-u. Esht mnyra automatike sesi
un jetoj pjest e mrzitshme, nervozuese dhe t mbipopulluara te jets time si i rritur k
ur jam n pozitn automatike q m bn t pranoj besimin e pavetdijshm se un jam qendra e b
dhe se nevojat dhe ndjenjat e mia imediate duhet t jen ato q caktojn prioritetet e g
jith bots.
Puna sht se ka nj tuf me mnyra pr t menduar pr situata si kto m sipr. N kt trafi
t ndaluara q po m pengojn t shkoj atje ku dua, nuk sht e pamundur q ca nga njerzit n
oristrada t ken qn n aksidente t tmerrshme n t kaluarn, e t jen kaq t traumatizuar
tani saq terapisti i ka urdhruar t prdorin nj makin t madhe q t ndihen t sigurt. O
ummer-i q m ndrpreu rrugn tani mbase ka brenda nj baba q po mundohet t oj fmijn e v
al sa m shpejt se sht smur, dhe se ai sht n t vrtt n nxitim m t madh se un: e
po e pengon AT.
Ose mund t zgjedh t detyroj veten t konsideroj mundsin se t gjith njerzit n supermark
an po aq t mrzitur e nevrikosur sa jam un, dhe se ca prej tyre kan jet m t vshtira e
nsionuara se e imja.
Prsri, mos mendoni se po ju jap kshilla morale, ose q po them se duhet t mendoni fiks
kshtu, ose se t tjert presin q ju t mendoni kshtu. Sepse sht e vshtir. Krkon vulln
und, dhe nse ti je si un, ca dit nuk do t arrish ta bsh kt, ose thjesht nuk do t duas
Por n shumicn e kohs, nse je aq i vetdijshm sa ti japsh vetes nj zgjedhje, mund t zg
ta shohsh ndryshe kt grua t shndosh, t tej-llangosur q sapo i brtiti fmijs n radh
etit. Mbase, ajo nuk sht kshtu normalisht. Mbase ka qn pa gjum tre net rresht n dhomn
pitalit t t shoqit q po vdes nga kanceri i kocks. Ose mbase kjo grua sht ajo npunsja t
zyra e regjistrimit t makinave q dje ndihmoi partnerin tnd t zgjidh nj problem burokr
atik. Sigurisht, q asnj nga kto opsione nuk sht shum i mundshm, por njkohsisht asnj
i pamundur. Thjesht varet se far do t konsiderosh. Nse je automatikisht i sigurt q ti
e di se sht realiteti, dhe je duke vepruar nn programimin tnd natyral, athere ti, si un
nuk do marrsh parasysh mundsi q sjan t bezdisshme apo t mjera. Po nse n t vrtet m
t jesh i vmendshm, athere do dish se ka opsione t tjera. Athere do t jet n fuqin t
tosh nj situat t tejpopulluar, t ngadalt, mbytse si nj situat jo vetm kuptimplot, po
njt, n zjarr me t njjtn fuqi q bri yjet: dashurin, sensin e bashksis dhe unitetin mi
t gjitha gjrave, thell brenda tyre.
Jo se kto gjrat mistike jan domosdoshmrisht t vrteta. E vetmja gj q sht e vrtet, m
e Vrtet, sht se Ti mund t vendossh se si do t mundohesh ta shohsh.
Kjo, pr mua, sht liria e vrtet e nj edukimi real sesi t prshtatesh mir. Ti vendos me
je se far ka kuptim, e far jo. Ti vendos far t adhurosh.
Sepse, ka dika tjetr q sht e pazakont por e vrtet: n prditshmrin e jets s nj t
teizm. Nuk ka njerz q nuk besojn asgj. T gjith adhurojn. E vetmja zgjedhje q na jepet
e far t adhurojm. Dhe arsyeja m bindse pr t zgjedhur t besojm n dika t llojit t
shpirtrore qoft Jezusi apo Allahu, YHWH apo Katr t Vrtetat Fisnike apo nj paket t p
elshme principesh etike sht se pak a shum do gj tjetr q mund t adhurosh, t shqyen t
Nse adhuron paran e gjrat materiale, nse ato jan ku ti gjen kuptim n jet, athere nuk d
kesh kurr mjaftueshm, nuk do ndihesh kurr sikur ke aq sa duhet. Kjo sht e vrtet. Nse b
on tek trupi dhe bukuria dhe trheqja seksuale, do t ndihesh gjithmon i shmtuar. Dhe
kur koha e mosha t tregoj veten, do vdessh nj milion vdekje prpara se t t qajn. N nj
, ne t gjith i dim kto gjra. jan kodifikuar si mite, proverba, klishe, epigrame: skele
tet e do historie t mir. Gjith puna sht sesi t mbajm kt t vrtet prpara syve n v
e.
Adhuro fuqin, dhe gjithmon do ndihesh i dobt dhe i friksuar, dhe do kesh nevoj gjithm
on pr m shum fuqi ndaj t tjerve q t mpish frikn tnde. Adhuro zgjuarsin tnde, tek p
ote si i menur, dhe do prfundosh t ndihesh i trash, i cekt, nj fallsitet, gjithmon n r
zik pr t qen i zbuluar. Gjja dhelparake pr kto lloj adhurimesh, sht se jan t pavetd
Jan programimet tona natyrale, default settings.
Jan lloji i adhurimit n t cilin ne biem gradualisht, dit pas dite, duke u br gjithnj m
elektiv se far shohim e far vlersojm pa qen asnjher krejtsisht t vetdijshm se f
Dhe e ashtuquajtura bot reale nuk do t t dekurajoj nga kjo dispozit natyrale sepse e
ashtuquajtura bot reale e burrave dhe paras dhe fuqis vazhdon e ekziston brenda fri
ks dhe inatit, nervozizmit dhe ambicjes, e adhurimit t vetes. Kultura jon e sotme i
ka zhvilluar kto forca n mnyra q kan krjuar pasuri, komoditet e liri t mdha personale:
Liria q t gjith t jemi zotr t perandorive tona t mdha sa nj kafk, vetm n qendr t
it. Por, sigurisht, ka plot lloje lirish, dhe ajo q sht m e vyer, sht ajo pr t ciln n
o dgjosh shum t flitet n botn e madhe t dshirave dhe arritjeve. Lloji me t vrtet i r
liris krkon vmendje dhe vetdije dhe disiplin, dhe aftsin t kujdesesh me t vrtet p
sakrifikosh pr ta n nj miriad mnyrash t vogla, do dit.
Ajo sht liri e vrtet. Ajo sht t jesh i edukuar dhe t kuptosh si t mendosh. Alternativ
pavetdija, programimi standart, gara e minjvee, sensi konstant se ke pasur dhe hu
mbur dika t pafundme.
E di se kto q po them nuk tingllojn frymzuese, ashtu si duhet t jet nj fjalim si ky.
kjo, me sa shoh un, sht e Vrteta e madhe, pa ato lustrat retorike. Sigurisht, q je i
lir t mendosh t duash pr t. Por, t lutem, mos e anashkalo sikur t ishte nj predikim
t moral. Asgj nga kto q thash nuk sht moral apo fe apo dogm apo pyetje madhore pr jet
vdekjes.
E Vrteta e madhe ka lidhje me jetn PARA vdekjes.
Esht pr vlern e nj edukate reale, q ska pun fare me diturin, por ka t bj thjesht me
; vetdijen mbi at q sht reale dhe thelbsore, kaq e fshehur n drit t diellit gjithkund
th nesh, gjithmon, saq duhet t kujtojm vazhdimisht:
Ky sht uji.
Ky sht uji.
Esht paimagjinueshmrisht e vshtir ta bsh kt, t jesh i ndrgjegjshm dhe i gjall n bo
rve sot, dit pas dite. Q do t thot se edhe nj cliche tjetr e madhe sht e vrtet: Shko
juaj sht me t vrtet puna e nj jete t tr. Dhe fillon tani.
Ju uroj shum m tepr se fat.