Bir Yanlsamann Gelecei

The Standart Edition of The Complate

Psychological Works of Sigmund Freud Volume (1927-1931).
The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis.
London 1964, Pp. 5-56
MARC KATALOG KAYDI:
020 a 975-397-079-X
041 a TRKE
100 a Freud, Sigmund
245 a Uygarlk ve honutsuzluklar bir yanlsamann gelecei
245 c Sigmund Freud ; ev. Aziz Yardml
260 a stanbul
260 b DEA YAYINLARI
260 c 2000
260 f dea
300 a 200 s.
300 c 22 cm.
700 a Yardml, Aziz
Uygarlk ve Honutsuzluklar
Bir Yanlsamann Gelecei
Sigmund FREUD
- I -
Kii belirli bir uygarlkta uzunca bir sre yaayp sk sk bu uygarln kkenlerini ve nasl
zleyerek gelitiini kefetmeye altnda, bazen kar yne de bir bakarak bu uygarln ak
re uramaya mukadder olduunu sorma gereksinimini duyar. Ama, byle bir soruturmann deeri
nin daha bandan birka unsur tarafndan azaltld ok gemeden ortaya kar. Herey bir ya
aliyetini tm geniliiyle deerlendirebilecek pek az sayda insan vardr. ou kii, kendisin
faaliyetin bir tek veya az sayda alanyla kstlamaya zorlamtr. Ama insan, gemi ve imd
rum hakknda ne kadar az ey bilirse, gelecek hakkndaki yargs da o derecede nemsiz olur.
Aynca bireyin znel beklentilerinin tan da bu trden bir yargda ortaya kmas bir baka g
u beklentilerin de insann kendi yaantsndaki tmyle kiisel unsurlara, yaam karsndaki,
eya basan ve baarszlklarnn belirdii tavrnn az veya ok iyimser olmasna bal bulundu
ak, "insanlarn genellikle iinde bulunduklar durumu naif bir biimde, sanki ierii hakknda
bir deerlendirme yapma yeteneinden yoksunmucasna alglandklar" biimindeki garip gerek
disini hissettirir. imdiki durumun, gelecek hakknda bir yargda bulunmamza yarayacak
gzlem noktalan salayabilmesi iin, insanlarn imdiki durumla aralarna bir mesafe koymala
r gerekir.
Bu nedenlerle uygarlmzn olas gelecei zerinde fikir yrtmenin ekiciliine kaplan her
da belirttiim glkleri olduu kadar, genel olarak her trden kehanetteki belirsizlii de g
de bulundurmas iyi olur. Bundan u sonu kyor: Beni ilgilendirdii kadaryla, bu ok byk
aceleyle geri ekilmeli ve genel emadaki yerini belirler belirlemez uzun sreden beri
dikkatimi ekmi olan kk alan saptamalym.
nsan yaamnn kendisini hayvansal durumun zerine kard ve vahi yaratklarn yaamndan
nlamnda kullandm insan uygarl -kltr ve uygarlk arasnda bir ayrm yapmaktan nefret e
ildiimiz gibi, gzlemciye iki cephesiyle kendini gsterir. nsan uygarl, bi yanda insann
glerini denetlemek ve insan ihtiyalarnn doyumu amacyla doann zenginliklerini zmlemek
indii tm bilgi ve yetenekler toplamn, te yanda insanlarn birbirleriyle ilikilerinin ve
ellikle mevcut zenginliin datmnn dzenlemesi iin gerekli tm kurallar ierir. Uygarl
birinden bamsz deildir; nk, birincisi, insanlarn karlkl ilikileri mevcut refahn
iktarndan derin bir biimde etkilenir, ikincisi, tek bir insan bir dieriyle ilikisind
e bu dier kii onun yeteneklerinden i iin yararland veya onu bir cinsel nesne olarak se
srece kendisi bir zenginlik kayna ilevi grebilir, ncs ve dahas uygarlk insanlarn
bir nesnesi olmas gerektii halde her birey gerekte bir uygarlk dmandr. nsanlarn tek
varlklarn srdrebilme yeteneklerinin ok az olmasna karn, komnal yaam mmkn klmak
inden bekledii zverileri ar bir yk olarak hissetmeleri dikkate deer. Dolaysyla uygarl
reye kar korunmaldr ve uygarln kurallar, kurumlar ve buyruklar bu amaca yneliktir.
alnzca belirli bir refah datm uygulamasna deil, ayn zamanda bu datmn srdrlmesin
; aslnda doann denetim altna alnmasna ve refah retimine katkda bulunan hereyi insanla
ca drtlerine kar korunmaldrlar. nsanlarn yaratt eyler kolaylkla tahrip edilebilir
u olan bilim ve teknoloji bu yaratlarn imhas iin de kullanlabilir.
Bylelikle kii, uygarln bask ve iktidar aralarn elde etme yollarn bulmu bir aznlk
nen bir ounlua zorla kabul ettirilen bir ey olduu izlenimini ediniyor. Bu glklerin uyg
ln doasnda mevcut bulunmayp imdiye kadar gelitirilen kltrel biimlerin kusurlannca b
iini dnmek elbette doaldr. Ve gerekten de bu eksikliklere iaret etmek g deildir. n
indeki denetimini devaml olarak ilerletmiken ve daha da byk ilerlemeler yapabilmeyi
umabilirken, insan ilikilerinin ynetiminde benzer bir ilerlemenin yaplm olduunu kesin
bir biimde saptamak mmkn deildir. Ve belki de tm alar boyunca, tpk imdi bir kez daha
duu gibi, birok insan kendi kendine uygarln bu yolla salad ufak ilerlemelerin de ger
savunulmaya deer olup olmadn sormutur. nsan ilikilerinin, zoru ve igdlerin bastrl
k uygarln neden olduu mutsuzluk kaynaklarn ortadan kaldracak olan ve bylelikle insanla
herhangi bir i uyumsuzluk kaygs duymadan kendilerini zenginlik teminine, zenginlikt
en zevk almaya hasredecekleri yeni bir dzenlemenin mmkn olabilecei insann aklna geliyo
r. Bu, altn a olacaktr ama byle bir durumun gerekletirilebilecei kukuludur. Tersine h
ygarlk, zor ve igdlerin reddi temeli zerinde kurulmas gerekiyormu gibi grnyor; hatta
son verildiinde, insanlarn ounluunun, yeni zenginlik temini iin gerekli ii yapmay stl
stlenmeyecekleri bile kukuludur. Sanyorum ki tm insanlarda ykc, dolaysyla toplum ve
art eilimlerin bulunduu ve insanlarn byk bir blmnde bu eilimlerin insan toplumu i
nlarn belirleyecek derecede gl olduu gerei hesaba katlmaldr.
Bu psikolojik gerein insan uygarl hakkndaki yargmz asndan belirleyici bir nemi var
iin znn zenginlik temini amacyla doann denetiminde yattn ve uygarl tehdit eden
u zenginliin insanlar arasnda uygun biimde datlmasyla giderilebilecei dnlse bile
nmas gereken noktann maddi alandan zihinsel alana kaydn gryoruz. Tayin edici soru, ins
a zorla kabul ettirilen igdsel zverilerin yknn azaltlmasnn, mutlaka kalmas gereken
insann katlanmasnn ve bunun karlnda bir telafi salanmasnn mmkn olup olmad ve
idir. Kitlenin bir aznlk tarafndan denetiminden vazgemek ne kadar olanakszsa, uygarln
yiinde zordan vazgemek de o kadar olanakszdr. nk kitleler tembel ve bilinsizdirler; i
feragatten holanmazlar ve bunun kanlmazl konusunda tartma yoluyla ikna edilemezler. K
leri oluturan bireyler, disiplinsizliin dinginsizce uygulanmas konusunda birbirleri
ni desteklerler. Ancak bir rnek oluturabilen ve kitlelerin nder olarak tand bireylerin
etkileri araclyla almaya ve uygarln varlnn bal olduu feragatlerde bulunmaya y
erler yaam gerekleri konusunda stn igr sahibi ve kendi igdsel arzularna hakim olmada
i insanlarsa her ey yolundadr. Ama etkilerini yitirmemek iin kitleye onun kendilerin
e gsterdiinden daha fazla msamaha gstermeleri tehlikesi vardr ve dolaysyla iktidar ara
rn kendi ellerinde tutarak kitleden bamsz olmalar gerektii dnlebilir. Ksaca belirt
rse, uygarln kurallarna ancak belirli bir derecede zor uygulanmasyla geerlilik kazandr
bilecei gereinden sorumlu olan iki yaygn insani zellik vardr. nsanlar kendiliklerinden
lmaktan holanmazlar ve tutkular karsnda mantksal tartmalar yararszdr.
Bu iddialara kar ileri srlecek itirazlar biliyorum. nsan kitlelerinin burada tanmlanan
ve uygarlk iinde zordan vageilemeyeceini kantlamas gereken zelliinin yalnzca kltre
da mevcut ve insan aclara srkleyen, intikamc ve eriilmesi zor klan kusurlarn bir sonuc
olduu sylenecektir. efkatle yetitirilen ve manta deer vermeleri retilen, uygarln y
en bir yata tadarak renmi olan yeni kuaklarn uygarla kar tutumu deiik olacaktr. O
ine ait bir varlk olarak hissedecekler ve korunmas iin alma ve igdsel doyum konularn
a gerekli zverileri yapmaya hazr olacaklardr. Zor olmakszn ilerini yrtebilecekler ve
lerinden pek az farkl olacaklardr. Eer imdiye kadar herhangi bir kltr bu nitelikte ins
an kitleleri yaratamadysa bunun nedeni henz hibir kltrn insanlar, zellikle ocukluktan
yarak, bu ynde etkileyecek kurallar tasarlayamam olmasdr.
Doa zerindeki denetimimizin imdiki dzeyinde bu trden kltrel kurallar uygulanmasnn bir
eceye kadar bile mmkn olup olmad akla gelebilir. Gelecek kuaklar eitecek olan stn, k
e karn gzetmeyen nderlerin nereden bulunabilecei sorulabilir ve bu isteklerin yerine ge
lmesi iin kanlmaz olarak gerekecek ar zor kullanm miktarn dnmek insan dehete d
ve insan uygarlnn gelecei iin tad nem tartlamaz. Bu tasar insann, nihai seyr
ryla belirlenen ok eitli igdsel yatknlklarla donatlm olduu biimindeki psikolojik
mca oturtulmutur. Ama ayn nedenle insann eitilme yeteneinin kstll da kltrmzdeki
inliini snrlar, nsan kitlelerinin, insan ilikilerinin ynlendirilmesini bu derece glet
iki niteliinin geersiz klnmasnn farkl bir kltrel evrede mmkn olup olmad, mmk
e kadar gerekletirilebilecei sorulabilir. Bu deney henz yaplmamtr. Muhtemelen insanl
li bir yzdesi (patolojik bir yatknlk veya bir igdsel g fazlal nedeniyle) daima topl
ktr; eer yalnzca bugn uygarla kar dmanca tavr taknan ounluu bir aznla indirg
le, byk bir i -belki de yaplabilecek olan her ey- baarlm olacakt. Soruturma iin be
an yoldan ok saptm izlenimini vermek istemem. Dolaysyla, Avrupa ile Asya arasndaki geni
topraklarda gnmzde yrtlen byk uygarlk deneyi hakknda yarglarda bulunmak gibi bir ni
olmadna sizi hemen temin etmeme izin verin. Bu deneyin gerekletirilme derecesine kara
r vermek, uygulanan yntemlerin amaca ulaabilirliini snamak veya niyet ile, uygulama
arasndaki boluun geniliini lmek iin gerekli zel bilgiye ya da yenetee sahip deilim.
azrlklar yaplan eyler henz tamamlanmamtr ve dolaysyla bizim uzun sredir pekimi u
teryali salayarak mmkn kld trden bir incelemeyi o deney iin yapmak olanakszdr.
- II -
Farknda olmadan ekonomik alandan psikoloji alanna getik. nceleri, uygarln deerli nitel
lerini mevcut zenginlikte ve bu zenginliin blmn dzenleyen kurallarda arama peindeydik
Ama, her uygarln, ie zorlama ve igdlerden feragat temelinde ykseldiini ve dolaysyla
arak bu taleplerden etkilenenlerin muhalefetini dourduunu grdkten sonra uygarln temel o
larak ve yalnzca zenginliin kendisinden, bunu temin etme aralarndan ve blmnn dzenle
n ibaret olamayaca aa kt; nk bunlar uygarl oluturan bireylerin isyankrl ve
adr. Zenginliin yansra uygarln savunulmas iin kullanlan aralarla karlayoruz. Zo
anlar zora uyum gsterme, zverileri iin onlar dllendirme amacna ynelik dier nlemler.
ncular uygarln zihinsel deerleri olarak tanmlanabilir.
Terminolojide tekdzelii salamak iin doyumu salanamayan bir igd gereini "engellenme",
gellenmeye neden olan kural "yasaklama" ve bu yasaklamann dourduu durumu da "yoksunl
uk" olarak tanmlayacaz, ilk admmz, herkes iin geerli olan yoksunluklarla herkes iin d
e yalnzca gruplar, snflar veya hatta tek tek bireyler iin geerli olan yoksunluklar ar
asnda ayrm yapmaktr. Birinci gruptakiler en eski olanlardr; uygarlk, bunlar douran yas
lamalarla -kim bilir ka bin yl nce- insan ilk hayvans durumundan ekip ayrmaya balad.
oksulluklarn hl etkin olduunu ve hl uygarlk dmanlnn ekirdeini oluturduunu a
basks altnda olan igdsel arzular her ocukla yeniden doarlar, bu engellenmelere halen t
lumd davranlarla tepki gsteren bir insan grubu, nevrotikler mevcuttur. Bu igdsel arzu
arasnda ensest (fcur, hsmla sevime) yamyamlk ve ldrme ihtiras yer alr. Herkesin redd
onusunda birletii, arzular ile izin verilmesi veya engellenmesi uygarlmzda hl canl bi
rtma konusu olan istekleri yanyana saymak garip grnebilir ama bu, psikolojik uygarln tu
tumu, hi de tekdze deildir. Yalnzca yamyamlk evrensel olarak yasaklanm ve -psikanalitik
olmayan gre gre- tmyle ortadan kaldrlm gibi grnmektedir. Enseste ynelik arzular
a kar olan yasaklamann arkasnda hl uygulanmakta ve hatta, uygarlmz tarafndan emredi
r. Gnmzde tmyle ho grlen daha baka arzularn doyumunun, tpk bugn yamyamlk konusun
abul edilemez grnecei kltrel gelimelerin geleceimizde yer almas olasdr.
Bu en eski igdsel feragatler halen, dier tm daha ileri feragatler iin de nem tayan bi
ikolojik unsur ierirler. nsan aklnn en eski alardan beri hibir deimeye uramad, bi
lojideki ilerlemelerin aksine bugn de tarihin balangcndaki durumu aynen koruduu doru d
eildir. Bu zihinsel ilerlemenin birine hemen iaret edebiliriz. D zorlamann yava yava i
llemesi insan gelimesinin seyriyle uyum gsterir; nk zel bir zihinsel yap, insann stl
u grevi stlenir ve kendi emirleri arasna katar. Her ocuk bize bir dnm srecini izleme
an sunar. Ancak bu yolla ocuk ahlaki ve toplumsal bir varlk olur. stbenliin bu trden b
glenmesi, psikoloji alannda en deerli kltrel varlktr. lerinde bu glenme gerekle
rln kartlar olmaktan kp uygarln aralar haline dnrler. Kltrel bir birimde b
r ok olursa birimin kltr o derece salam olur ve d zorlama nemlerinden o derecede vazge
bilir. imdi, bu isellemenin derecesi deiik igdsel yasaklamalar arasnda byk farklar
Szn ettiim en eski kltrel talepler konusunda bu iselleme, ho karlamadmz nevroti
aba katmazsak, ok yaygn olarak gereklemi grnmektedir. Ama dier igdsel isteklere yz
eimektedir. Burada, insanlarn byk bir ounluunun bu noktalardaki kltrel yasaklamalara
a d zorlamann basksyla -tabii ki yalnzca bu zorlamann etkili olabildii yerlerde ve kor
lacak bir ey olduu srece- boyun ediklerini aknlk ve ilgiyle grrz. Bu, uygarln ah
olarak bilinen ve herkesin ayn ekilde tabi olduu eyler konusunda da geerlidir. nsann a
hlaki adan gvenilir olmad konusunda edindiimiz deneyimlerin ou bu kategoriye girer. C
et veya ensestten' kanan ama hrslarnn, saldrgan drtlerinin veya cinsel ihtiraslarnn
ndan kendilerini yoksun brakmayan ve dier insanlar karlnda ceza grmedikleri srece ya
ile ve iftirayla incitmekte bir an bile tereddt etmeyen saysz uygar insan vardr. Ve
bu hi phesiz uygarln bir ok a boyunca byle olmutur.
Toplumun yalnzca belirli snflan iin geerli olan kstlamalara dndmzde ise, pek irki
ilinen bir durumla karlarz. Bu az ayrcalkl snflarn, kayrlan snflan ayncalklan
r ve kendilerini zerlerindeki fazladan yoksunluktan kurtarmak iin ellerinden gelen
hereyi yapmalar beklenir. Bunun mmkn olmad yerlerde sz konusu kltrde srekli bir mut
avas srp gidecektir ve bu da tehlikeli isyanlara yol aabilir. Ama eer bir kltr, mensupl
arnn bir blmnn doyumunun bir baka ve muhtemelen daha byk bir blmnn ezilmesine ba
ay aamamsa -ki gnmz kltrlerinin tmnde durum budur- ezilen insanlarn, varln ken
ama zenginliinden ok kk bir pay aldklar bu kltre kar youn bir dmanlk duygusu ge
ilir olmaktadr. Bu trden koulla altnda, ezilen insanlar arasnda kltrel yasaklamalarn
emesi beklenmemelidir. Aksine, bu insanlar yasaklamalar onaylamaya hazr deillerdir;
kltrn kendisini imha etmek ve hatta kltrn temelini oluturan nermeleri ortadan kaldrma
yetindedirler. Bu snflarn uygarla olan dmanlklar o derece ak seiktir ki, gzden ka
iyi olanaklara sahip toplumsal katmanlarda bile gizli bir dmanla neden olmutur. Mens
uplarnn bu kadar byk bir blmn doyumsuz brakan ve onlar isyana iten bir uygarln va
udundan yoksun olduunu ve byle bir gelecei de hak etmediini sylemeyi gereksiz sayyorum
.
Bir uygarln hkmlerinin iselleme derecesi -psikoloji d ve harclem bir tanmla mensu
dzeyi- bir uygarln deerini saptamada gz nne alnan tek zihinsel zenginlik biimi deil
a ek olarak idealler ve sanatsal yaratlar -yani, bu kaynaklardan elde edilebilece
k doyumlar- biimini alan deerleri vardr.
nsanlar bir kltrn psiik deerleri arasna kltrn ideallerini -en yksek ve peinde en
eken baarlarn neler olduu konusundaki yarglarn- katmaya hemen eilim gstereceklerdir.
kta, kltrel birimin baarlarn bu idealler belirleyecekmi gibi grnr; ama olayn ger
ideallerin, kltrn i yetenekleri ile d koullarn bir karmnn mmkn kld ilk ba
nra, bu ilk baarlarn, ideal tarafndan daha da ilerletilmesi gereken bir ey olarak kor
undumu ortaya koyacaktr, idealin kltr mensuplarna salad doyum bylelikle, narsisisti
telik kazanr. Bu durum, o ana kadar gerekletirdikleri basanlardan duyulan gurura da
yanr. Bu doyumun tamamlanmas iin ayn baarlara ynelmi ve benzer idealler gelitirmi ol
kltrlerle bir karlatrma yapmak gerekir. Her kltr, bu ayrlklarn gc orannda dier
hakkn kendinde grr. Bylelikle kltrel idealler, -uluslar rneinde aka grlecei gi
birimler arasnda uyumsuzluk ve dmanlk kayna olurlar.
Kltrel ideal tarafndan salanan narsisistik doyum, kltrel birim iindeki kltr dmanl
baar salayan gler arasnda da yerini alr. Bu doyum, yalnzca kltrn yararlarnn tadn
r arasnda paylalmakla kalmaz, kltrleri dndaki insanlar hakir grme hakknn, kendi bi
strabn ektikleri hakszlklara kar bir telafi salamas nedeniyle ezilen snflarca da
i kukusuz, bor ve askeri hizmet, yk altnda ezilen sefil ve biare bir plep olabilir; ama
bunun karlnda bir Roma yurttadr, dier uluslar ynetme ve kendi yasasn kabul ettir
nun da bir pay vardr. Bununla birlikte ezilen snflarn, yneten ve onlar smren snfla
i daha byk bir btnn yalnzca bir parasdr. nk, te yanda, ezilen snflar efendileri
ak da balanabilirler. Dmanlklarna ramen onlarda kendi ideallerini grebilirler. Temelde
doyum verici trden olan byle ilikiler var olmasayd, byk insan kitlelerinin hakl dmanl
baz uygarlklarn nasl olup da bu kadar uzun sre varlklarn srdrebildiklerini anlamak
szlard.
Yorucu almaya gmlm ve herhangi bir kiisel eitim tatmam kitlelere bir kural olarak e
ile sanat, ayr birtr doyum salar. ok nceleri ortaya karm olduumuz gibi sanat, en esk
en derinden hissedilen kltrel feragatlerin yerini alan doyumlar verir ve bu nedenl
e bir kiiyi uygarlk iin yapm olduu zverilere altrmada baka hi bir ey onun yerini
andan, sanatsal yaratlar kiinin her kltrel birimin ok gereksinim duyduu zdeleme duygu
yksek deer verilen duygusal yaantlar paylama frsat salayarak ykseltir. Bu yaratlar,
endi zel kltrnn baarlarn resmedip kltrn ideallerini arpc bir biimde kiiye an
sistik doyumuna da hizmet ederler.
Bir uygarln psiik bulular daarcnda belki de en nemli yeri tutan eyden ise henz hi
Bu, en geni anlamyla uygarln dinsel dncelerinden, baka bir deyile (ileride gsterile
yanlsamalarndan oluur.
- III -
Dinsel dncelerin kendine zg deeri nerede yatmaktadr?
Uygarln uygulad bask ve talep ettii igdsel feragatlerin neden olduu uygarlk dma
garln yasaklamalarnn kaldrldn -yani, insann houna giden herhangi bir kadm cinsel
alabildiini, bu kadnn ak uruna rakiplerini veya karsna kan bir baka kiiyi duraksa
iini ve hatta dier insanlarn mallarn izinsiz alp gtrebildiini- dnelim; insan yaam
e tatl bir doyum zincirinden ibaret olacakt! Doru, insan ksa zamanda ilk glkle karla
en baka herkes benimkilere benzer isteklerde bulunacak ve bana, benim onlara davr
anrken gsterdiimden daha fazla bir anlay gstermeyecektir. Ve bylece, uygarln kstla
ilde kaldrlmasyla gerekte yalnzca tek bir insan snrsz bir mutlulua kavuacak ve bu in
ktidar aralarnn tmn ele geirmi bir tiran, bir diktatr olacaktr. Ve hatta bu insan bi
insanlarn en az bir kltrel emre, "ldrmeyeceksin" (Musa'nn on emrinden biri) emrine sa
yg gstermelerini arzu etmek iin her trl nedene sahip olacaktr.
Ama uygarln ortadan kaldrlmas iin abalamak her eye ramen ne nankrlk, ne kadar by
izliktir! O zaman geriye bir doa durumu kalacak ve buna katlanmak ise ok daha g olac
aktr. Doann bizlerden herhangi bir igd kstlamas talep etmedii, gnlmzn ektii gi
e izin verdii dorudur; ama doann bizi kstlamak iin kendine zg ve zellikle etkin ynt
ardr. Doa, grnd kadaryla bizi soukkanllkla, zalimce, amanszca ve olasdr ki tamda
alamamza yol am eyler araclyla yok eder. Doann bizi tehdit eden bu tehlikeleri ned
ki, bir araya geldik ve dier eylerin yan sra ortak yaammz mmkn klma amacna da yne
arl yarattk. nk uygarln esas grevi, gerek varlk nedeni (raison d'etre) bizi doay

Uygarln bu grevi birok alanda hl olduka iyi bir biimde yerine getirdiini ve zaman ge
onuda daha da yetkinleeceini hepimiz biliyoruz. Ama hi kimse doann gnmzde henz tam ol
altedilmi olduu yanlsamasna kaplmamtr ve ok az sayda insan doann bir gn tmyle
mut etme cesaretini gstermektedir. Sanki insann tm denetim aralaryla alay eden unsurl
ar mevcuttur; zelzelelerde sarslp yarlan ve zerindeki tm insan yaamn ve eserlerini yer
gmen toprak, her eyi bir tufan iinde sele salp boan su, her eyi nlerine katp srkleye
ar, dier organizmalarn saldrlaryla ortaya ktklarn henz yeni bulduumuz hastalklar
k henz ilac bulunamam ve belki de hi bulunamayacak olan strap verici lm muammas vard
riyle doa, heybetli, zalim ve merhametsiz karmza dikilir; uygarln ileyii sayesinde ka
ulmay dndmz gszlk ve aresizliimizi bir kez daha aklmza drr. nsanln sa
veren izlenimlerden biri de bu temel unsurlardan kaynaklanan bir felaket karsnda,
uygarln uyumazlklarn ve tm i sorunlaryla dmanlklarn unutup kendisini doann s
k grevini anmsamasdr.
Yaam, tpk genel olarak insanlk iin olduu gibi birey iin de katlanlmas gtr. inde
, bireye belirli bir miktar yoksunluu zorla kabul ettirir ve dier insanlar, >a bir
eyin uygarlnn ahlaki kurallarna ramen ya da uygarln kusurlar nedeniyle bireye belirl
ac verirler. Buna doann birey zerindeki incitici etkileri -birey buna kader adn verir
- ek lenir. Bu durumun bireyde srekli bir bunaltl bekleyi haline ve doal narsisizmind
e ar bir zedelenmeye yol aaca varsaylabilir. Bireyin, uygarln ve dier insanlarn ken
e uygulad incitici etkilere nasl tepki gsterdiini daha nce grmtk; birey, uygarln
etkilere uygun derecede bir diren ve uygarla kar dmanlk gelitirir. Ama birey, doan
in tm insanlar olduu gibi kendisini de tehdit eden stn glerine kar acaba kendisim nas
unmaktadr?
Uygarlk, bireyi bu grevden kurtarr. Bu sorunu herkes iin ayn biimde zmler. Ve bu konu
uygarlklarn benzer bir davran gstermeleri dikkate deer. Uygarlk, insann doaya kar
s grevini duraklatmaz, yalnzca onu baka aralarla srdrr. Grevin ok eitli ynleri va
i bir biimde tehdit altnda olan zsaygs huzur aramaktadr; yaam ve evren dehet verici z
klerinden kurtarlmaldrlar; dahas, insann en gl pratik kar tarafndan uyarlan merak
de komaktadr.
lk aamada bile byk bir kazan salanr: Doann in-sansallatrlmas. nsann dndaki g
emez, bunlar sonsuza dek ulalmaz kalrlar. Ama temel unsurlarn da tpk bizim ruhumuzda o
lduu gibi coup taan tutkular varsa, bizzat lm kendiliinden ve ani bir ey deil de eyt
adenin bir iddet gsterisiyse, doada her yerde kendi toplumumuzdan tandmz trden varlk
emizde bulunuyorsa ite o zaman rahat bir soluk alabilir, bu esrarengiz ortamda ke
ndimizi evimizde hissedebilir ve mantksz bunaltmzla psiik aralar araclyla uraabili
hl savunmasz ama artk hi de aresiz ve eli bal deiliz; en azndan tepki gsterebiliri
de aslnda savunmasz bile deiliz. D alemdeki bu zalim stn insanlara kar kendi toplumu
a kullandmz yntemlerin aynsn uygulayabiliriz; onlarn merhametini uyandrmaya, onlar
armaanlarla kandrmaya alr ve bylece onlar etkileyerek glerinin bir ksmndan yoksun
z. Psikolojinin bu ekilde doa iliminin yerini almas, yalnzca sratli bir rahatlama sala
makla kalmaz, ayn zamanda duruma daha iyi egemen olmann yolunu da gsterir.
nk bu durum yeni bir ey deildir. Gerekte yalnzca bir devamndan ibaret olduu ocuksu b
rnee sahiptir. nk insan kendini bir kez daha, kk bir ocukken ana-babasyla olan ili
e benzer bir aresizlik durumunda bulmutur, nsan onlardan, zellikle babasndan korkmak
iin nedene sahipti, ama gene de bildii tehlikelere kar korunduundan emindi. Dolaysyla b
u iki durumu birbiri iinde eritmek doald. Arzulama, d yaamnda olduu gibi burada da rol
ynuyordu. Uykudaki kii, mezara koyulmasn gerektiren bir lm nsezisine kaplabilir. Ama d
i, korku duyulan bu durumu bile bir arzu doyumu haline dntrmeyi bilir. Uykudaki kii,
kendini bizzat iine girdii ve bylelikle arkeolojiye olan ilgisinin doyumuyla mutlul
uk bulduu eski bir Etrsk .mezar iinde grr. Ayn ekilde insan doa glerini, yalnzca,
iliki kurar gibi davranabilecei kiiler haline koymakla kalmaz -bu, sz konusu glerin ke
ndi zerinde yaratt etkiye hakszlk etmek demektir-onlara bir baba niteliini de verir. On
lar, gstermeye altm gibi yalnzca ocuksu deil soygeliimsel (philogenetic) bir ilkr
tanrlara dntrr.
Zamann geiiyle doal olgularn dzenlilii ve belirli kurallara uygunluu konusunda ilk gz
er yaplm ve bununla birlikte doa gleri insans niteliklerini kaybetmilerdir. Ama insan
sizlii, bunun yansra babasna ve tanrlara olan zlemi srp gitti. Tanrlar l grevleri
. Doann dehetini gidermeli, insan -zellikle lm konusunda oluu gibi- kaderin zulmne al
uygar bir yaamn onlara ortaklaa kabul ettirdii ac ve yoksunluklar iin bir telafi salam
aldrlar.
Ama bu ilevlerin neminde, adm adm gerekleen bir deime, sz konusudur. Doa olgularnn
melere uygun olarak kendiliinden gelitii gzlenmitir. Kukusuz, tanrlar doann efendiler
ler; doay mevcut durumuna getirmilerdi ve artk onu kendi haline brakabilirlerdi. Yalnz
ca, sanki kendi zgn iktidar alanlarnn bir zerresinden bile vazgememi olduklarn gsterm
n, zaman zaman mucizeler olarak bilinen eyler biiminde doann seyrine mdahale ederler.
Kaderin pay edilmesi konusunda ise insan rknda beliren akl karmaas ve aresizliinin hak
kndan gelinemeyecei biiminde tatsz bir kuku srp gitti. Tanrlarn en byk baarszlk
Eer kaderi onlar yarattlarsa o zaman onlarn tasarlar insan kavray dnda saylmalyd
i insanlarnn aklna, Moira'nn (Yunanca: "talih") tanrlarn zerinde yer ald ve hatta ta
endi kaderlerinin olduu dncesi bile geldi. Doa zerkletike ve tanrlar doadan uzaklat
ntiler daha iten bir biimde tanrlarn nc ilevine yneltildi; ahlak giderek daha fazla
asl alma alan haline geldi. Artk tanrlarn grevi, uygarln kusur ve ktlklerini d
lar srasnda insanlarn birbirlerine verdikleri aclar saaltmak ve uygarln insanlarn b
yetersizce uyduklar hkmlerinin yerine getirilmesini gzetmekti. Bizzat bu hkmler ilahi
bir kken atfedilerek yceltiliyorlard; bunlar, insan toplumunun zerine karlyor, doay
eni iine alacak kadar geniletiliyorlard. Ve bylece, insann aresizliini kantlamlabilir
a gereksiniminden doan, kendi ocukluuyla insan rknn ocukluundaki aresizlik anlar ma
den ina edilen bir dnceler toplam yaratld. Bu dncelere sahip olmann insan iki ynd
erin tehlikelerine kar ve bizzat insa'n toplumunun neden olduu incinmelere kar- korud
uu aka grlebilir. Meselenin z ite buradadr. Bu dnyadaki yaam daha yksek bir amaca
; kukusuz bu amacn ne olduunu tahmin etmek kolay deildir, ancak insan doasnn mkemmelle
ilmesini ifade ettii kesindir. Bu ycelme ve vecdin yneldii ama, belki de zamann akp gid
ii srasnda kendisini gvdeden bu kadar yava ve isteksizce koparp ayrm olan insann man
ruhudur. Bu dnyada olan her ey, emir ve isteklerini yerine getirmek g olmasna ramen s
onuta her eyin en iyisini emreden -yani her eyden zevk almamza ynelik olan- bizden stn
bir zeknn belirti ve isteidir. Her birimizin tepesinde, yalnzca grnte sert olan ama bi
m doann ok gl ve acmasz glerinin oyunca olup ac ekmemize izin vermeyen cmert bi
mektedir. lmn kendisi yok olu, inorganik canszla bir dn deil, daha stn bir eye d
daki yeni bir tr varoluun balangcdr. Ve baka bir ynden bakldnda bu gr, bize uyg
i kurallarn, karlatrma kabul etmez bir g ve sreklilie sahip bir yce divan tarafndan
k nkouluyla tm evrende de hkm srdn bildirir. Sonuta, gerekte srdmz bu yaam b
sonra balayan daha sonraki varoluta mutlaka iyilikler dllendirilir ve ktlkler cezaland
. Bylelikle yaamn tm deheti, aclar ve zorluklar silinmeye mahkmdur. Tpk renk kua
grnmeyen blmnn grlebilen blmne bitimesi gibi dnyadaki yaam izleyen lmden son
u dnyada elimizden karm olduumuz tm mkemmellikleri getirecektir. lerin bu seyrini y
bilgelik, bu seyirde kendini gsteren sonsuz iyilik ve amacna ulaan adalet: te bizi v
e bir btn olarak tm dnyay yaratm olan ilhi varlklarn, veya daha ziyade Antik an t
lmzda iinde younlatrm olan tek ilhi varln nitelikleri bunlardr. lhi nitelikle
baarsn gstermi olan insanlar bu ilerlemeden az gurur duymamlard. Bu ilerleme, her il
znde mevcut ve daima arkasnda sakl kalm olan babay gzler nne sermiti. Bu, temel ol
r dncesinin tarihsel balangcna bir dnt. Tanr artk tek olduuna gre insann onunl
r ocuun babasyla olan ilikilerindeki yaknlk ve younlua tekrar sahip olabilirdi. Ama ba
s iin bu kadar ok ey yapan insan bir mkfat grmek veya en azndan onun sevilen tek ocu
mi Kavim olmay isterdi. ok sonralar dindar Amerika "Tanrnn z lkesi" olma iddiasnda bu
u; insann ilhi varla tapnma biimlerinden biri gz nne alndnda bu iddia hi kukusu
Yukarda zetlenen dinsel dnceler elbette uzun bir gelime srecinden gemi ve bu dncel
mlerde eitli uygarlklar tarafndan bal kalnmtr. Ben, bugnk Hristiyan beyaz rk uyg
le kabaca uygun den bu trden bir dnemi rnekledim. Bu tablonun btn paralarnn birbiriy
uyurn iinde olmadklarn, yant gerektiren sorularn tmnn yantlanmam olduunu ve gnl
i gzden uzak tutmann g olduunu grmek pek kolaydr. Byle olmakla birlikte bu dnceler
anlamyla dinsel olan dnceler- gene de uygarln en deerli mal ve uygarln mensuplarn
en deerli ey olmakla dllendirilirler. Topraktan hazineler kazanma, insana besin sala
ma veya hastalklar nleme aralarnn tmnden ve daha birok eyden ok daha stn tutulurl
sahip olduklar iddia edilen deeri bu dncelere vermedikleri srece yaama katlanlamayaca
etmektedirler. Burada u soru ortaya kar: Psikolojinin nda bu dncelerin anlam nedir
duklar saygnl nereden almaktadrlar? Ve -rkek bir adm daha atp soracak olursak- bunlar
k deeri nedir?
- IV -
Bir monolog gibi kesintisiz ilerleyen bir soruturma tmyle hatasz olamaz. Kii, araya g
irmeye alan dnceleri kolayca bir kenara itmeye kaplabilir ve sonuta ar kararllk g
bastrmaya alt bir belirsizlik duygusuyla babaa kalr. Bu nedenle, tartmam kukuyla
artm olduunu varsayacak ve arada bir baz yorumlar yapmasna izin vereceim.
Onun yle sylediini duyuyorum: "Defalarca, bu dinsel dnceleri uygarlk yaratr', 'uygarl
lar mensuplarnn kullanmna sunar' ifadelerini kullandnz. Bu konuda bana garip gelen bir
y var. Neden olduunu tam kestiremiyorum ama, uygarln, emek rnlerinin blm veya kadn
haklan konusunda kurallar yarattn sylemek pek de doal gelmiyor."
Ben, gene de kendimi bu ekilde ifade etmekte hakl olduum kansndaym. Dinsel dncelerin,
arln dier tm ilerlemeleri gibi, bir tek gereksinimden, insann kendisini doann ezici de
cede stn gcne kar savunma gereksiniminden doduunu gstermeye altm. Buna ikinci bir
ndilerini ac verici bir biimde hissettiren yetersizliklerini dzeltme istei- eklenmiti
. Dahas, bireye bu dnceleri uygarln verdiini sylemek zellikle uygun olacaktr, nk
ygarlkta zaten mevcut bulur; bu dnceler bireye hazr olarak sunulurlar, birey onlar ken
diliinden kefetme yeteneini gstermez. Bireyin iine girmekte olduu ey, ok saydaki kua
ve bu miras tpk arpm tablosu, geometri ve benzer eyleri devrald gibi devralr. Aslnd
r konusunda bir ayrm vardr ama, bu ayrm bir baka yerdedir ve ben henz bunu incelemek
durumunda deilim. Szn ettiimiz gariplik duygusu, bu dinsel dnceler btnnn genellikl
irilmi bir aklama olarak ileri srlmeleri gereine ksmen bal olabilir. Ama bu dncel
bu ekilde sunuluu da dinsel sistemin bir lmdr ve sz konusu dncelerin bilinen tarihse
mini, farkl a ve uygarlklarda gsterdikleri farkllklar grmezlikten gelir.
"Bana, daha nemliymi gibi gelen bir dier nokta ise u: Korku duyduu gler karsnda insa
liren akl karmaas ve aresizlie bir son verme, bu glerle bir ilikiye girme ve sonuta o
etkileme gereksiniminin doann insansallatmlmasma yol atn ileri sryorsunuz. Bu tr bi
grnyor. lkel insann baka hibir seenei yoktur, o baka bir biimde dnme yeteneine
. Kendi varln d dnyaya yanstmak ve gzledii her olay temelde kendisi gibi olan insan
belirtisi saymak onun iin doal, hatta yaratl gereidir. Bu, onun olaylar kavramadaki tek
yntemidir. Ve eer doal yatknlna bu ekilde kaplp en byk gereksinimlerinden birini
may baarmsa bu, zaten beklenen bir sonu deil, aksine dikkate deer bir rastlantdr."
Ben, bunu ok arpc bulmuyorum. nsan dncesinin pratik gdlerinin bulunmadn, kar g
basit bir belirtisi olduunu mu sanyorsunuz? Bu kesinlikle ok olaslk ddr. Ben, insann
ini kiiletirdiinde daha ziyade ocuksu bir model takip ettiine inanmak eilimindeyim. nsa
n, en erken evresindeki kiilerden, onlar etkileme yolunun onlarla iliki kurmaktan get
iini renmitir; bylece ok sonralar bile, karlat her eye, ayn amala o insanlara
Bylelikle sizin tanmlayc gzleminizle elimemi oluyorum. Aslnda ileride denetimine alma
acyla anlamak istedii her eyi kiiletirmek (fiziki sahiplenmeye hazrlk olarak psiik sah
lenme) insan iin doaldr. Ama ben ek olarak insan dnnn bu kendine zgnl iin bir
mu oluyorum.
"Ve ite nc bir nokta daha. Dinin kkeni konusuna Totem ve Tabu balkl kitabnzda bir k
deinmitiniz. Sorun baka bir k altnda grnyordu o kitapta. Orada her ey baba-oul ili
aretti. Tanr, yceltilmi babayd ve babaya duyulan zlem din gereksiniminin kkyd. O zaman
n bu yana, din oluumunda genellikle temel roln atfedildii, insann zayflk ve aresizlii
surunu kefetmi grnyorsunuz. Ve bir zamanlar baba kompleksi olan her eyi aresizlik kavra
mlarna aktaryorsunuz. Bu dnm aklamanz isteyebilir miyim?"
Memnuniyetle. Tam da bu ary bekliyordum. Ama bu, gerekten bir dnm saylabilir mi? Tot
Tabu 'da amacm dinlerin kkenini deil; totemciliin kkenini aklamakt. Koruyucu ilhi var
ini insana gsterdii ilk eklin bir hayvan ekli olmas, bu hayvann ldrlp yenmesinin yas
as ve buna ramen bu hayvann ylda bir kez ldrlp topluluka yenmesinin daima yerine geti
n bir gelenek olmas gereini, sahip olduumuz grlerin herhangi biriyle aklayabilir misi
Totemcilikte olan budur. Ve totemciliin bir din saylp saylmamas gerektiini tartmak is
hi de amaca hizmet etmez. Daha sonraki tanrl dinlerle yakn ilikileri vardr. Totem hay
vanlar tanrlarn kutsal hayvanlar oldular. En eski ama en temel ahlaki kstlamalar -ins
an ldrme ve ensest yasaklamalar- totemcilikte ortaya kar. Totem ve Tabu'nun vard sonu
abul etseniz de etmeseniz de, o kitapta ok dikkate deer ama birbirleriyle ilikisiz o
k sayda gerein birbirini tamamlayan bir btn haline getirilmi olduunu teslim edeceinizi
marm.
Uzun vadede hayvan tanrnn neden yeterli olmayp yerini bir insan tanrnn ald sorusuna To
m ve Tabu'da yle bir deinilmi, din oluumuyla ilgili dier sorunlardan ise hi sz edilmem
r. Bu trden bir snrlamann bir inkrla ayn ey olduunu mu dnyorsunuz? Benim eserim, d
un zmne psikanalitik tartmann nerebilecei zel katknn kesin soyutlanmlmn iyi b
a az gizli kalm olan dier rnei de eklemeye alyorsan, beni daha nce ,tek tarafl olma
lduunuz gibi imdi de kendi kendimle elimekle sulamamamz gerekir. Daha , nce seyledikle
rimle imdi ileri srdklerim arasndaki, gizli olanla ak olan gdler arasndaki, baba komp
iyle insann aresizlii ve korunma ihtiyac arasndaki birletirici balantlara dikkati ekm
lbette benim grevimdir.
Bu balar bulmak zor deildir. ocuun aresizlii ile, bunu srdren erikinin aresizlii a
ikiden oluurlar. Bylelikle, dinin oluumu konusunda psikanalizin ileri srd gdlerin be
gibi, aa vurulmu gdlere ocuksu katkyla ayn ey olduu ortaya kar. Kendimizi bir o
aamnda farz edelim. Psikanalizin szn ettii anakliktik ballk tipine uyan nesne seimin
hatrlyorsunuz. Bu seimde libido, nar-sisistik ihtiyalar yolunu izleyerek kendisini b
u ihtiyalarn doyumunu salayan nesnelere balar. Bu ekilde ocuun aln gideren, anne o
vgi nesnesi ve hi kukusuz ayn zamanda onu tehdit eden belirsiz tehlikelere kar ilk ko
ruyucusu -endieye kar ilk koruyucusu da diyebiliriz- olur.
Bu koruma ilevinde annenin yerini ksa zamanda daha gl olan baba alr ve ocukluun geri k
an dnemi boyunca yerini korur. Ama ocuun babasna olan tavr kendine zg bir kararszlkla
klenmitir. Bizzat baba, belki de annesiyle olan daha eski ilikisi nedeniyle, ocuk ii
n bir tehlike oluturur. Dolaysyla ocuk babasndan, ona duyduu zlem ve hayranlk derecesi
e korkar. Babaya kar tavnndaki bu kararszln belirtileri, Totem ve Tabu'da gsterildii g
i, her dinde derin izler brakmtr. Byyen birey, sonsuza dek ocuk olarak kalmaya mahkm o
uunu, bilinmedik stn glere kar korunmaya mutlaka muhta olduunu anladnda, bu gler
igrne ait zellikleri aktarr; kendisine, korktuu, yattrmaya abalad ve gene de kendi
manet ettii tanrlar yaratr. Dolaysyla, bir babaya olan zleminin, kendi insani zayfln
rndan korunma ihtiyacyla ayn zellikleri tayan bir gd olduu grlmektedir. Erikin ins
i bizzat kabul etmesi gereken aresizlie kar tepkisine -ki bu tepki tam da dinin oluum
udur- karakteristik zelliklerini veren ey, ocuka aresizlie kar gelitirilmi olan savu
Ama ben Tanr dncesinin gelimesini daha fazla incelemek niyetinde deilim. Burada bizi i
lgilendiren, uygarln bireye aktard biimiyle dinsel dncelerin tamamlanm btndr.
- V -
Soruturmamza braktmz yerden devam edelim. Bu durumda dinsel dncelerin psikolojik ne
ve bunlar hangi balklar altnda snflandrmalyz? Soru, hi de hemen yantlanacak kadar
l. Birkan reddettikten sonra u formlasyonun yannda yerimizi alacaz: Dinsel dnceler,
erekliin, kiinin henz kendisi tarafndan kefedilmemi ynleri hakknda bir eyler syleye
in inancn gerektiren olgular ve koullar hakkndaki reti ve iddialardr. Bize, yaamda b
n en nemli ve ilgin olan eyler hakknda bilgi verdiklerinden zellikle stn tutulurlar. ,
Bunlar hakknda hi bilgisi olmayan bir kii pek cahildir; ama bilgi daarcna bu dnceler
lan kii kendisini ok daha varlkl sayabilir.
Elbette dnyadaki eitli eyler hakknda bu trden birok reti mevcuttur. Her okul dersi bu
erle doludur. rnein corafyay ele alalm. Bize, Konstans kasabasnn Bodensee gl kysnd
ir. Bir okul arks da yle der: "nanmazsan git de bak" Ben, orada bulunma ansn elde ett
e bu iirin kasabann, evresinde yaayan herkesin Bodensee adn verdii geni bir su birikin
sinin kysnda yer ald gereine tanklk edebilirim. Artk bu corafi iddiann doruluu
ukum kalmad. Buna bal olarak aklma ok ilgin bir baka deneyimim geldi. Atina'daki Akrop
tepesine ilk kez kp tapnak kalntlar arasndan rnavi denizi seyrettiimde artk olgunlu
rn yaayan bir adamdm. Neeyle kark bir hayret duygusuna kapldm. Bu duygu sanki yle
Demek ki gerekten doruymu, tpk okulda rendiimiz gibi!" Eer o zaman bylesine bir hayr
abildiysem bana retilenlerin gerekten doruluu konusunda edindiim inancn ne kadar yzeys
ve zayf olmas gerektiini bir dnn! Ama ben bu deneyimin nemini fazla abartmayacam;
min o zaman anlamadm, tmyle znel ve o yerin zel niteliiyle ilgili bir baka aklamas
abilir.
Buna benzer tm retiler, iddialar iin, zemin de yaratarak ieriklerine inan duyulmasn ta
p ederler, gzlem ve kukusuz karsamalar temelinde ykselen daha uzun sreli bir dnce sr
zetlenmi sonucu olarak ne srlrler. Herhangi bir kii bu srecin sonucunu kabullenmek ye
ne bu sreci bizzat yaamak isterse, ona bu ie nasl balayaca gsterilir. Dahas, kaynan
dorular durumunda olduu gibi herkes asndan aikr olmamas durumunda, ek olarak bu ret
etirdii bilginin kayna da bize daima -gsterilir. rnein dnya kre biimindedir. Bu iddia
inde ileri srlen kantlar Foucault'nun sarka deneyi , ufuk izgisinin davran ve daima ay
e gidilerek dnyann evresinin denizden dolalabilmesinin mmkn olmasdr. lgili herkesin
edecei gibi, her renciye bir dnya turu yaptrmak pek pratik olmadndan okulda retilenl
nilmesini kabullenmekle yetiniriz; ama kiisel bir kant edinme yolunun ak olduunu da b
iliriz.
Ayn deneyi dinin retilerine uygulayalm. Bu retilere inanma gerekliliinin nereden kaynak
landn sorduumuzda birbirleriyle dikkat ekici derecede'kt bir uyum gsteren yant al
i, bu retilere ilk atalarmz inand iin bizim tarafmzdan da inanlmay hak ederler; ik
konuda ayn ilkel alardan bize aktarlm olan kantlarmz vardr; ncs, bu retileri
nun herhangi bir biimde ortaya atlmas yasaktr. Eski gnlerde bu derece kstah bir talep
en ar cezalara neden olmaktayd. Gnmz toplumu bile, bu sorunun tekrar ortaya atlmasn g
zlikle karlamaktadr.
En fazla kukumuzu ekmesi gereken, bu nc noktadr. Her ey bir yana, byle bir yasaklaman
bir nedeni olabilir. Toplumun, dinsel doktrinleri savunusunun, ardnda yatan teme
lsizliin iyice farknda olmas. Aksi takdirde, gerekli verilerin kesin bir kanaate va
rmak isteyen herkesin kullanmna sunulmas kukusuz ok kolay olurdu. Durum byle olduuna g
dier iki ispat zemininin incelenmesine, giderilmesi g bir gvensizlik duygusuyla geeb
iliyoruz. nanmalyz, nk atalarmz da inanmt. Ama bizim bu ncellerimiz, bizden ok da
er. Bugn kabul etmemiz hi de mmkn olmayan eylere inanyorlard; dinin doktrinlerinin de b
u kategoriye ait bulunmas olasl aklmza gelmektedir. Bize braktklar kantlar, her tr
ik belirtisini tayan yazl eserlerdedir. Bu eserler elikiler, dzeltmeler ve tahrifatlarl
a doludur ve olaylara dayanan kantlardan sz ettiklerinde bile, inandrc olamamaktadrlar
. Bu eserlerin slubunun veya hatta yalnzca ieriklerinin ilahi bir kudretten kaynakl
andnn iddia edilmesi de pek yardmc olmaz; nk bizzat bu iddia da gereklii snanmakta
rinlerden biridir ve hi bir nerme, kendi kendisinin kant olamaz.
Bylelikle u arpc sonuca varrz: Kltrel dorularmzla salanan bilginin tm arasnda
abilmi unsurlar, tam da bizim iin en fazla nem tamas gereken ve evrenin bilmecelerini
e, yaamn aclarna katlanmamz salama grevi stlenmi unsurlardr. Eer bu unsurlardan da
ir ispat gc tamasayd, balinalarn yumurtlamayp yavrularn dourarak dnyaya getirmeleri
kadar bizi az ilgilendiren bir eye bile kendimizi inandrmamz mmkn olmazd.
Bu durum, znde ok ilgin bir psikolojik sorun tar. Ayrca dinsel doktrinlerin gerekliin
spatnn olanakszl konusunda sylediklerimin yeni bir ey olduu da sanlmasn. Bu olanaks
, hi kukusuz bize bu miras brakm olan atalarmz tarafndan bile hissedilmitir. Onlarn
olasdr ki, bizim duyduumuz kukulan besliyorlard. Ama zerlerindeki bask, bu kukularn
getirmeye cesaret etmelerini engelleyecek kadar glyd. O zamandan bu yana saysz insan b
enzer kukularn cenderesine girmi ve grevlerinin inanmak olduunu sandklan iin bu kukula
astrmaya abalamlardr. Parlak zekl birok insan, bu eliki karsnda zlm ve biro
macyla verdii tavizler nedeniyle bozulmutur.
Dinsel retilerin gerekliinin ispat iin ileri srlen kantlarn tm gemiten kaynaklan
mize bakp hakknda yargya varmamz ok daha kolay olan amzn da bu trden kantlar sala
ek doal olacaktr. Eer bu sayede dinsel sistemin bir tek blmn bile, kukunun glgesinden
tarabilirsek, sistemin tm inanlrlk bakmndan ok kazanl kacaktr. Bu noktada ruhula
kar. Onlar, bireyin ruhunun lmnden sonra yaadndan emindirler ve bu dinsel doktrinin
liini hibir kukuya yer vermeyecek biimde bize gsterme abasndadrlar. Ama ne yazk ki ru
a ait grnt ve szlerin yalnzca kendi zihinsel faaliyetlerinin bir rn olduu gereini k
eyi baaramazlar. En byk adamlar ve en nde gelen dnrlerin ruhlarn arm olmalarna
aldklar tm bildiri ve bilgiler o kadar aptalca olmu, o kadar sefilce bir anlamszlk gst
ermitir ki, insan bunlarda ruhlarn, kendilerini arm olan insan grubuna uyum gsterme ye
neinden baka inanlr bir ey bulamaz.
Bu noktada, sorundan kaamak bir yolla kurtulmak iin yaplm -ve mitsiz bir aba olduklar
lenimini veren- iki giriimden sz etmeliyim. Bunlardan saldrgan nitelikte olan eski,
dieriyse ustalkl ve adatr. Birincisi, Hristiyanln ilk asrlarnda yaam Kilise ba
t olan "Credo quia absurdum" ("sama olduu iin inanyorum") deyiidir. Bu gr, dinsel dokt
nlerin mantn yarglama alan dnda -mantkst- olduunu ileri srer. Bu doktrinlerin ger
hissetmeliyiz, bunlarn kavranmas gerekmez. Ama bu Credo ancak bir kiisel itiraf ol
arak ilgi ekebilir. Yetkili bir ifade olarak ise hibir balayc gc yoktur. Ben her samal
anmak zorunda mym? Hepsine inanmak zorunda deilsem neden sadece buna inanmalym? Mantn
razisinden baka yarg lt yoktur. Dinsel doktrinlerin gereklii, bu gereklie tanklk e
l yaantya balysa bu ender deneyimi yaamam olan ok saydaki insan ne yapacaz? Her in
ip olduu mantk yeteneini kullanmas istenebilir, ama yalnzca birka kii iin geerli olan
gd temelinde herkese uygulanacak bir zorunluluk ina edilemez. Bir insan kendisini
ar derecede duygulandrm olan bir vecd durumu srasnda dinsel doktrinlerin gerekten do
onusunda sarslmaz bir inan edinmise, bunun dier insanlar iin ne nemi olabilir? kinci gi
riim, "sanki" felsefesince yaplmtr. Bu felsefe, dnce faaliyetimizin temelsiz ve hatta
a olduunu aka bildiimiz ok sayda varsaym ierdiini kabul eder. Bunlar "kurgu" adn a
pratik nedenlerden tr "sanki" bu kurgulara inanyormu gibi davranmamz gerekir. nsan topl
umunun devam iin tadklar karlatrma kabul etmez nemi nedeniyle, bu durum, dinsel dok
konusunda da geerlidir. Bu akl yrtme biimi "Credo quia absurdum" deyiinden ok farkl de
ir. Ama ben "sanki" felsefenin talebinin, ancak bir felsefecinin ileri srebilecei
trden bir talep olduu kansndaym. Dncesi felsefenin hnerli hilelerinden etkilenmemi o
r insan bunu hibir zaman kabul edemez; byle bir insann grne gre bir eyin sama veya m
olduu kabul edildii anda, sylenecek baka bir ey kalmaz. Sradan faaliyetlerinin tm iin
e tuttuu teminatlardan en nemli karlaryla ilgili bir konudan vaz gemesi bu insandan be
klenemez. Daha ok kkken bile dierleri arasnda tuhaf ve dikkat ekici bir gereklilikle k
dini gsteren bir ocuumu anmsyorum. ocuklar anlatlan bir peri masalna kendilerini kapt
katle dinlerlerken o, ayaa kalkp "bunlar gerek mi?" diye sorar, olmad sylendiinde de y
kmseyici bir ifadeyle, oradan uzaklard. "Sanki" felsefesinin din taraftarlna ramen,
larn yakn bir gelecekte dinin peri masallarna kar da ayn biimde davranacaklarn umabil
.
Ama insanlar gnmzde olduka farkl bir davran gsteriyorlar. Ve gemi zamanlarda dorulu
at kesinlikle mmkn olmamasna ramen, dinsel dnceler, insanlk zerinde mmkn olan en k
kiyi yapmtr. Bu yeni bir psikolojik sorundur. Biz, bu doktrinlerin isel gcnn nereden ge
ldii ve mantn yargsndan bamsz olmalarna ramen etkinliklerini neye borlu olduklar
laka sormalyz.
- VI -
Sanyorum dier iki soruyu yantlamak iin yeterli hazrl yaptk. Bu yant, dikkatimizi din
erin psiik kkenine ynelttiimizde bulunacaktr. Birer reti olarak sunulan bu dnceler,
erle elde edilmi sonular veya dnce rnleri deildirler; bunlar yanlsamalar, insanln
n gl ve en acil arzularnn doyumudurlar. Bu dncelerin gcnn srr, bu arzularn gcn
en bildiimiz gibi ocukluktaki aresizliin dehet verici izlenimi baba tarafndan giderile
n bir korunma -sevgi yoluyla korunma- gereksinimine yol amt; ve bu aresizliin tm yaam
yu srdnn bilinmesi, bir babann -ama bu kez daha gl bir babann- varlna bal kalma
ikle ilahi bir Tanrnn iyiliksever egemenlii yaam tehlikelerinden kaynaklanan korkumu
zu bertaraf eder; ahlaki bir dnya dzeninin kurulmas, insan uygarlnda byk oranda dzeni
kurulmas, insan uygarlnda byk oranda gzard edilmi olan adalet talebinin yerine getiri
ini garanti eder ve dnyadaki varlmzn gelecekteki bir yaamla srmesi bu arzu doyumlarn
leecei zaman ve mekan erevesini belirler. Evrenin nasl olutuu veya bedenle ruh arasnda
ilikinin ne olduu gibi insan meraklandran bilmecelerin yantlar, bu sistemin temelinde
yatan varsaymlarda uyum iinde gelitirilmilerdir. Baba kompleksinden kaynaklanan -ve
ocuun hibir zaman tmyle yenemedii- ocuklua ait almalarn akl alanndan soyutlanp
gren bir zme ulatrlmalar bireyin ruhu iin ok byk bir rahatlk salar.
Bu dncelerin yanlsamalar olduunu sylediime gre bu szcn anlamn da aklamalym.
deildir. Aristo'nun bceklerin gbreden olutuu biimindeki (cahil insanlarn hala korudukl
ar) inanc bir hatayd; bizden nceki hekim kuann fenginin ar cinsel faaliyetin sonucu
mindeki inanc da bir hatayd. Bu hatalara yanlsama adn vermek doru olmaz. te yanda Kolom
b'un Hindistan'a ulaan yeni bir deniz yolu bulduunu sanmas bir yanlsamayd. Bu hatada
Kolomb'un arzularnn oynad rol ok aktr. Hint - Alman rknn uygarlk yaratabilecek te
unda baz milliyetiler tarafndan ileri srlen iddia veya ocuklarn cinsellii bulunmayan y
atklar olduu biimindeki psikanalizin rtt inan birer yanlsama olarak tanmlanabilir.
r iin niteleyici olan nokta, insan arzularndan kaynaklanmalardr. Bu ynleriyle yanlsama
lar psikiyatrik hezeyanlara yakn derler. Ama hezeyanlarn yapsnn daha karmak olmas bi
, bir baka ayrm daha gsterirler. Hezeyanlar sz konusu olduunda, gerekle eliki halinde
malarnn temel bir nokta olduu vurgulanr. Yanlsamalarn yalan olmas gerekmez. Yani gerek
irilmeleri olanaksz veya gerekle elikili deildirler. rnein orta snftan bir gen kz,
sin gelip kendisiyle evlenecei yanlsamasna sahip olabilir. Bu mmkndr ve az sayda da ols
a byle eyler gereklemitir. Ama, Mesih'in yeryzne inip altn bir a balatmas daha k
inancn bir yanlsama olarak m, yoksa, hezeyan benzeri bir ey olarak m snflandrlmas
ni bulmak kolay deildir, ancak simyaclarn tm madenlerin altna dntrlebilecei biimin
mas gereklemi bir yanlsama olabilir. ok miktarda, mmkn olduu kadar fazla miktarda alt
hip olma arzusunun, zenginlii belirleyen eyler hakkndaki bugnk bilgimiz tarafndan epey
ce kllendirilmi olmasna ramen kimya bilimi madenlerin nitelik deitirerek altna dntr
artk olanaksz olmadn kabul etmektedir. Dolaysyla, gdlenmesinde arzu doyumu balca u
inanlara yanlsama adn vermekteyiz. Bylelikle, tpk yanlsamann dorulanmay hi de dee
gibi, biz de onun gereklikle olan ilikisini grmezlikten geliriz.
Tavrmz bu ekilde ortaya koyduktan sonra, bir kez daha dinsel doktrinler sorununa dneb
iliriz. imdi bu doktrinlerin tmnn birer yanlsama olduunu ve kantlanamaz olduklarn tek
ayabiliriz. Hi kimse bunlarn gerek olduunu dnmeye, bunlara inanmaya zorlanamaz. Bunlar
bazlar o kadar olaslk d, dnyann gereklii hakknda abalayarak kefettiimiz her ey
zdurlar ki -psikolojik ayrmlara dikkat etmek kouluyla- bunlar hezeyanlarla karlatrabili
riz. Bunlarn ounun gereklik deeri konusunda bir yargya varamayz, ispat edilmedikleri gi
bi rtlemezler de. Bunlara eletirel bir yaklamda bulunmak iin halen bilgimiz yeterli de
ir. Evrenin bilmecelerinin zm bizim incelemelerimizle ok yava olmaktadr; bugn bilimin
ntlayamad birok sorun vardr. Ama dmzdaki gereklik hakknda bize bilgi verebilecek t
imsel almadr. Sezgi ve igzlemden herhangi bir ey beklemek yalnzca bir yanlsamadr; se
igzlem bize zihinsel yaammzn yorumlanmas g ayrntlardan baka bir ey veremez, dins
ok kolayca yant bulduu sorunlar hakknda ise herhangi bir bilgi sunamaz. nsann kendi k
eyfi iradesinin yardma gelip gene kendi kiisel dncesine gre dinsel sistemin u veya bu b
, daha az veya daha fazla kabul edilebilir olduunu ilan etmesi kstaha bir ey olur. B
u tr sorunlar, bu ekilde davranlmayacak kadar ciddidirler; ya da kutsaldrlar da diye
biliriz.
Bu noktada bir itirazla karlama beklenebilir: "Peki yleyse en sert kukucular bile din
sel iddialarn mantk yoluyla rtlemeyeceini kabul ettiklerine gre, bunlara neden inanmay
? Gelenek, insanln genel kabul ve saladklar byk huzur gibi birok ey u deerlerin s
r." Gerekten neden inanlmasn? Hi kimsenin inanmaya zor-lanamayaca gibi hi kimse de inan
mamaya zorlanamaz. Ama buna benzer tartmalarn bizi doru dn yoluna gtrdkleri aldatm
dimizi tatmin edemeyiz. Kabul edilmez zr diye bir ey varsa, bu ite odur. Cehalet ceh
alettir; cehaletten herhangi bir eye inanma hakk karlamaz. Akl banda hibir insan, di
ularda bu derece sorumsuz davranmayacak veya grlerinin ve ald tavrn bu kadar zayf bir
meli olmasna rza gstermeyecektir. Aslnda bunlar yalnzca, dinle olan balarn oktan kopa
insann dine hl sk skya bal olduunu kendisine ve dier insanlara gsterme abalard
konusu olduunda, insanlar mmkn olan her trl katla ve entelektel cambazla giri
, zgn anlamlarndan hibir iz kalmayncaya kadar kelimelerin anlamn ekip uzatrlar. Kendi
iin yarattklar belirsiz bir soyutlamaya "tanr" adn verir, bunu yaptktan soma da artk
dnyaya kar tanrc (deist), Tanrya inan duyan kii pozunu taknabilir ve hatta Tanrlarn
el doktrinlerin gl kiilii olmayp yalnzca zayf bir glge haline geldiini kavramakszn
ve saf bir tanr kavramn kabul etmeleriyle vnrler. Eletirmenler, evren karsnda insan
nemsizlik ve gszlk duygusunu kabul eden herkesi "ar dindar" olarak -tanmlamakta sra
ler, oysa dinsel tavrn zn oluturan ey, bu nemsizlik ve gszlk duygusu deil bunu izl
bunlara are bulmaya alan tepki aamasdr. Koca dnyada insanlarn oynad kk rol al
ha arya kamayan kii, umulann aksine szcn gerek anlamyla dinsizdir.
Dinsel doktrinlerin gereklik deerini saptamak bu soruturmann alan iine girmez. Bu dokt
rinleri psikolojik nitelikleri itibariyle yanlsamalar olarak kabul etmi olmamz bizi
m iin yeterlidir. Ama bu buluumuzun, ou kiinin tmnden nemli olduunu kabul edecei sor
r, tavrmz kuvvetli bir biimde etkiledii gereini de gizleyemeyiz. Dinsel doktrinlerin
i dnemlerde ve ne trden insanlar tarafndan yaratlm olduklarn aa yukar biliyoruz. E
una yol am gdleri de kefedebilirsek din sorununa kar tavrmzda dikkate deer bir dei
ktr.. Dnyay yaratan ve rahim ve rahman olan bir Tanr mevcut olsayd, evrenin ahlaki bi
r dzeni bulunsayd ve lmden sonra yaam gerek olsayd ne kadar gzel olacan kendi kendi
yip duracaz; ama btn bunlarn, gerekliini arzulamaya mecbur olduumuz eyler olmas ok
rektir. Zavall, cahil ve ezilmi atalarmzn evrenin btn bu zor bilmecelerini zmeyi ba
leriyse daha da dikkate deer bir ey olurdu.
- VII -
Dinsel doktrinlerin yanlsama olduunu kabul ettiimiz anda karmza hemen bir soru daha km
tadr: stn tuttuumuz ve yaammz ynetmelerine izin verdiimiz dier kltrel deerler de
kte olamazlar m? Siyasi kurallarmz belirleyen varsaymlarn da yanlsama olarak tanmlanma
r gerekmez mi? Uygarlmzda cinsler arasndaki ilikilerin erotik bir yanlsama veya bu tr
birka yanlsamann mdahalesine maruz olduklar doru deil midir? Bilimsel almadaki gzle
yrtme araclyla d gereklik hakknda bir eyler renebileceimize olan inancmzn dah
p olmadn sormaktan da, kukularmz bir kez uyandna gre, artk geri duramayz. Hibir
izi kendi kendimize yneltmekten veya dncelerimizi, kendi dncemizin eletirisine uygulam
tan alkoymamaldr. Bu alanda, sonular bir "Weltanschaung" (Dnya Gr) inas iin belir
ikte olarak yorumlanabilecek birok inceleme ile karlamaktayz. Dahas, byle bir abann b
tmeyecei ve kukumuzu en azndan ksmen dorulayaca kansndayz. Ama yazar, bu lde kaps
yerine getirme yoluna bavurmayacak ve almasn bu yanlsamalarn yalnzca bir tanesini -is
sylemek gerekirse dini- sonuna kadar irdelemekle snrlayacaktr.
Ama kartmzn gr sesi bizi duraksatyor. Yanllarmzn hesabn vermeye arlyoruz.
"Arkeolojiye duyulan ilgi hi kukusuz ok vgye deer, ama eer bir kaz srasnda konutlar
arak kmelerine ve insanlarn ykntlar altnda kalmasna neden olunacaksa bu arkeolojik kaz
mse stlenmez. Dinin doktrinleri konusu, dierleri gibi geliigzel tartma konusu yaplabile
cek bir konu deildir. Uygarlmz bu doktrinler zerine kurulmutur ve insan toplumunun deva
m, insanlarn ounluunun bu doktrinlerin gerekliine inanmasna baldr. Eer insanlara g
Tanr olmad, ilahi bir dnya dzeni ve lmden sonra yaamn bulunmad retilirse, kend
rine uymaya iten tm zorunluluklardan kurtulmu hissedeceklerdir. Herkes, kstlanma vey
a korku duymakszn kendi toplum d ve bencil igdlerini izleyecek ve kendi hkmn geirm
uygarln binlerce yllk ileyii sonucu ortadan kaldrlm olan kaos geri gelecektir. Dini
apsam iinde olmadn bilsek ve ispat edebilsek bile, bu gerei giz-lemeli ve "Sanki" fels
enin nerdii gibi davranmalyz; bu hepimizin varln srdrmesinin yararna olacaktr. Ayr
tehlike bir yana bu, ayn zamanda amansz bir zalimlik de olacaktr. Saysz insan tek huz
uru dinsel doktrinlerde bulmakta ve ancak bunlarn yardmyla yaama kat-lanabilmektedir
. Karlnda daha iyi bir ey vermeden onlar bu destekten yoksun brakacaksnz. Bilimin u
ar fazla bir ilerleme gstermedii ve bu ilerlemeyi baarabilse bile insan iin yeterli
olmayaca kabul edilmektedir. nsann, kuru, bilimle hi bir zaman tatmin edilemeyecek da
ha deiik vazgeilmez gereksinimleri vardr; insani konularda, igdsel yaamla karlatr
dar kk bir rol oynad konusunda daima srarl olmu bir psikologun imdi de insanl ok
ru-doyum aracndan yoksun brakmaya ve bunun entelektel gelimeyle telafi edilmesini ner
meye almas ok garip -dorusu tutarszln doruu- oluyor."
Bir solukta ne kadar ok sulama! Ama ben hepsini delillerle rtmeye hazrm. Ve dahas, ee
ne kar bugnk tavrmz srdrrsek uygarln, bu tavrdan vazgememiz halinde belirecekle
ikelere maruz kalaca iddiasn ne sreceim.
Ama, yantma nereden balayacam kestiremiyorum. Belki de bizzat benim, bu dncemin tmy
sz ve tehlikesiz olduunu kabul ettiime sizi temin ederek balayabilirim. Bu kez akln d
eerini abartan ben deilim. Eer, insanlar benim kartlarmn tanmlad gibilerse -ve onla
istemem- o zaman inanl bir dindarn benim bu tartmalarma yenik dp inancndan yoksun ka
hlikesi yok demektir. Bunun yan sra ben, benden daha deerli kiilerin benden daha nce
daha eksiksiz, gl ve etkileyici bir slupla sylemi olduklarndan baka bir ey sylemi d
kiilerin isimleri herkese iyi bilinmektedir ve kendimi onlardan biriymi gibi gsterm
eye altm izlenimini vermekten holanmadm iin isimlerini burada ayrca belirtmeyecei
aptm -ve bu benim yorumumda yeni olan tek eydir- byk ncllerimin eletirilerine psikolo
bir temel eklemek olmutur. Benim yaptm bu ekin, daha nceki abalarn yaratamad etkiyi
beklenmemelidir. Hi kukusuz bu noktada bana, etkisiz olacaklarndan eminsen- bu eyler
i yazmamn ne anlam olduu sorulabilir. Bu konuya daha sonra deineceim.
Bu yaynn zarar verebilecei tek kii benim. Yzeysel, dar grl, bir idealden veya insanl
rlarn anlamaktan yoksun olduum konusunda en can skc serzenileri dinlemek zorunda kalaca
Ama bu tr sitemler benim iin yeni bir ey deildir. Ayrca, daha genliinde adalarnn
erine kabilmeyi renmi olan ve yakn bir gelecekte tm beeni ve kartln artk kendisi
emin olduu yallk anda bulunan bir adam iin bu sitemler ne ifade edebilir ki? Eski a
durum deiikti. O dnemlerde benimkilere benzer laflar, kiinin dnya zerindeki varlnn m
bir biimde sona ermesi ve lmden sonraki yaam konusunda kiisel bir deneyim kazanma frsa
t hzla elde etmesi sonucunu getirmekteydi. Ama tekrar ediyorum, o dnemler gemitir ve
gnmzde buna benzer yazl eserler, yazarlarna, okurlarna olduundan daha fazla bir tehlik
getirmemektedirler. Olabilecek en kt ey, bu kitabn baka bir dile evirilmesinin ve dat
eya bu lkede -ve elbette tam da kltrnn yksek standardndan ok emin olan bir lkede- yas
nmasdr. Ama kii kadere boyun emeyi ve arzularndan feragati biraz olsun mazur grebiliyo
rsa bu trden bir zarara da katlanabilmelidir.
Bu eserin yaynlanmasnn her eye ramen -bir kiiye deil bir davaya, psikanaliz davasna- z
ar verip vermeyecei sorusu da aklma geldi. nk benim eserim olduu inkr edilemeyen psikan
aliz, yaygn bir gvensizlik ve kt niyetle karlanmtr. Eer imdi byle honutsuzluk yar
mlerle ortaya karsam insanlar benim kiiliimden psikalanize doru ynelmeye heveslenecekl
erdir. "te" diyeceklerdir, "psikanalizin bizi nereye gtrdn artk grebiliyoruz. Maske
naliz bizim daima kukulandmz gibi Tanrnn ve ahlaki bir idealin reddine yol amaktadr.
renmememiz iin psikanalizin bir Weltanschaung'u olmad ve byle bir ey yaratmayaca d
ldatlp durduk."
Bu tr bir feryat, bazlar benim din sorunlar karsndaki tavrm hibir ekilde paylamaya
alma arkadam dolaysyla, benim iin gerekten can skc olacaktr. Ama psikanaliz bir
itir ve bu yeni frtnay da gslemelidir. Gerekte psikanaliz bir aratrma yntemidir, ce
tarafsz bir aratr. Eer bir fiziki, cebir yardmyla dnyann belirli bir sre sonunda yo
an bulsayd, cebire yok edici eilimler atfedip onu yasaklama konusunda acele etmezdik.
Dinlerin gereklik deeri aleyhinde burada sylediklerimin hibirisi psikanalizin destei
ni gerektirmedi, bunlar analizin ortaya kndan ok nce bakalar tarafndan zaten sylenm
psikanalitik yntemin uygulanmas, dinin dorularna kar yeni bir tartma yrtlmesini mm
nu din dnsn! Ama, din yandalar da dinsel doktrinlerin duygusal nemine tam deerini verm
iin, psikanalizden yararlanma konusunda ayn hakka sahiptirler.
imdi kendimizi savunmaya devam edelim. Dinin insan uygarlna byk hizmetler yapt akt
plumd igdlerin ehliletirilmesine byk katkda bulunmutur. Ama bu yeterli olmamtr,
u binlerce yl boyunca ynetmi ve eriebilecei eyleri gstermek iin yeterli zamana sahip o
utur. Eer insanlarn ounluunu mutlu klmay, rahatlatmay, yaama katlanmalarn salamay
rln aralar haline getirmeyi baarabilseydi hi kimse bugnk koullar deitirme giriim
ayal etmezdi. Ama bunun yerine ne gryoruz? Kiiyi dehete drecek kadar ok sayda insann
lktan honutsuz ve uygarlk iinde mutsuz olduunu, uygarl kaldrlp atlmas gereken bir
olarak algladklarm, bu insanlarn ya uygarl deitirmek iin glerinin yettii hereyi
ygarlk veya igd kstlamasyla hibir ilikileri kal-mayncaya kadar uygarlk dmanlnd
ni gryoruz. Burada, bu durumun, tam da bilimdeki ilerlemelerin ackl etkileri nedeniy
le dinin insan kitleleri zerindeki etkinliinin bir blmn yitirmi olmas gereinden kayn
enerek bize itiraz edilecektir. Bu itiraz ve gerekesini kaydedip ileride kendi amal
armz iin kullanacaz; ancak itirazn kendisinin hibir gc yoktur.
Dinsel doktrinlerin doludizgin hkm srd dnemde insanlarn genellikle daha mutlu olduklar
uludur, daha ahlakl olmadklarysa kesindir. nsanlar, dinin hkmlerini dsallatrmann ve
e onlarn amalarn geersiz klmann yolunu daima bulmulardr. Grevleri dine itaati salam
rahipler de bu yolda kendilerine deni yapmlardr. Tanrnn iyilii, adaleti zerinde snr
. Kii gnah iler, bir zveride bulunur veya kefaretini der ve bylece bir kez daha gnah i
mekte serbest kalr. Rus igzlemcilii, ilahi inayetin tm ltuflarna mahzar olabilmek iin
hn vazgeilmez nkoul olduu, dolaysyla sonuta gnahn Tanrnn houna gittii sonucunu
varmtr. Rahiplerin kitlelerin dine itaatini ancak insann igdsel tabiatna byle byk
vererek salayabildikleri bir sr deildir. Bylece u kanya varld: Yalnzca Tanr gl v
ise zayf ve gnahkrdr. Her ada ahlakszln dinden ald destek, ahlakn aldndan az
nn mutluluu, kltr karsndaki duyarl ve ahlaki denetimi konusunda gerekletirdii ile
saydklarmdan daha iyi deilse, insanlk iin gerekliliini abartp abartmadmz ve kltre
izi bu temele oturtmakla akllca davranp davranmadmz sorulan ister istemez akla gelmekte
dir.
Durumu bugnk apak haliyle ele alalm. Dinin, artk insanlar zerinde eski dnemlerdeki kad
etkili olmadnn kabul edildiini biliyoruz. (Burada Hristiyan Avrupa uygarlndan sz et
iz.) Bunun nedeni dinin vaadlerinin azalm olmas deil, insanlarn bu vaadleri daha az i
nanlr bulmasdr. Bu deiikliin -muhtemelen tek olmas bile- bir nedeninin, insan toplumun
st katmanlarnda bilimsel ruhun artmas olduunu kabul edelim. Eletiri, dinsel belgeler
in kant oluturma deerini yontarak azaltm, doal bilimler bu belgelerdeki yanllar ortay
sayg duyduumuz dinsel dnceler ile ilkel insanlar ve zamanlarn zihinsel rnleri arasnda
benzerlik karlatrmal aratrma alannda hayret ve aknla yol amtr.
Bilimsel ruhun dnyasal konular karsndaki belirli bir tavr vardr; dinsel konular karsn
se bir an durur tereddt eder ama sonuta bu konuda da eii aar. Bu srete hi duraklama yo
ur; bilginin hazineleri ne kadar ok sayda insana ulaabilirse dinsel inantan ayrlma o
kadar yaygn olmakta, ilk nce dinin en modas gemi ve tartma gtrr uzantlar, ama sonr
meleri de terk ettirmektedir. Yalnzca Dayton'da "maymun davas"n* aan Amerikallar bu k
onuda tutarl olduklarn ortaya koymulardr. Kanlmaz gei baka yerlerde yarm nlemler
ranlar araclyla salanmtr.
*: ABD'nin Tennessee eyaletinde kk bir kasaba olan Dayton'da 1925 ylnda bir fen bilgi
si retmeni hakknda "insann daha ilkel hayvanlardan trediini" rettii iin dava alm
Uygarln eitim grm insanlar ve kafa iilerinden korkacak pek bir eyi yoktur. Bu insanl
ygar davran iin gerekli dinsel gdlerin baka gdlerle, laik gdlerle yer deitirmesi s
e gerekleecektir; dahas, bizzat bu insanlar byk lde uygarln aralardr. Ama uygarl
her trl nedene sahip olan eitilmemi ve ezilen geni kitlelere gelince farkl bir durum sz
konusudur. Onlar, insanlarn artk Tanrya inanmadn renmedikleri srece herey yolundad
nim bu yazm yaymlanmasa bile, bunu kesinlikle reneceklerdir. Onlar bilimsel dncenin son
ularn kabul etmeye hazrdrlar, ama bilimsel dnn insanlarda gerekletirdii deiikl
u kitlelerin uygarla duyduu dmanln, kendilerini ie zorlayan bu dzende bulduklar zay
yneltilmesi tehlikesi yok mudur? Eer, komunu ldrmemenin tek nedeni Tanrnn bunu yasakla
m olmas ve imdiki veya sonraki yaamda bu nedenle seni ar bir biimde cezalandraca ko
e, Tanr diye birey olmadn ve onun gazabndan korkman gerekmediini rendiin zaman kom
ksamadan ldrrsn. Ancak dnyevi yaptrmlarla bunu yapman engellenebilir. Dolaysyla ya bu
likeli kitleler en ar biimde bask altna alnmal ve bir entelektel uyan olaslndan
tutulmal ya da uygarlk ve din arasndaki iliki temel bir revizyondan gemelidir.
- VIII -
Kii, bu ikinci nerinin gerekletirilmesinde zel bir glkle karlalmayacan dnebi
bir feragati gerektirdii dorudur, ama yitirilenden daha fazlasnn kazanlmas olasl var
lelikle byk bir tehlikeden saknlabilinir. Bununla birlikte, bu ilem sanki uygarl daha
byk tehlikelere maruz brakacakm gibi herkesi korkutmaktadr. Aziz Boniface, Saksonlarn
kutsal olduu gerekesiyle ululadklar aac kesip devirdiinde olay seyredenler kutsal aac
plan bu saygszl korkun bir olayn izlemesini beklediler. Ama hibir ey olmad ve Sakso
tiz olmay kabul ettiler.
Uygarlk, insann nefret ettii, kendisine engel olan veya malna gz diktii komusunu ldrm
i emrini verdiinde, bu aka, insann aksi takdirde gerekleemeyecek olan komnal varln
aplmt. nk, cinayeti ileyen kii, ldrlenin akrabalarnn intikam duygularnn ve ken
t eylemlerine en az cinayeti ileyen kii kadar eilimli, dier insanlarn gizli kskanlk du
ularnn hedefi olacakt. Dolaysyla kendi alma eyleminin veya yapt soygunun tadn uzu
acakt ve gelecei ok gemeden ldrlmekten ibaret olacakt. Kendisini tek tek dmanlara ka
ir g ve ihtiyatla korusa bile, daha zayf insanlarn toplu saldrs karsnda boyun emek
kalacakt. Byle bir toplu hareket gereklemedii takdirde, cinayetler durmakszn birbirini
izleyecek ve sonuta insanlar birbirlerini yok edeceklerdi. Halen Korsika'da ailel
er arasnda srp giden, dier yerlerde ise ancak uluslar arasnda grlen durumun benzerini b
ireyler arasnda grecektik. Herkesin eit olarak hissettii bir tehlike olan yaam gvensiz
lii, bylelikle bireye ldrmeyi yasaklayan ve bu yaanmaya kar gelen herhangi bir kiinin
pluluk tarafndan ldrlmesi hakkn kendinde sakl tutan bir toplum halinde insanlar birle
r. te burada adalet ve cezay gryoruz.
Ama biz insan ldrme konusundaki yasaklamann bu ussal aklamasn yaygnlatrmayz. Yasakl
r tarafndan konduunu syleriz. Bylelikle, onun niyetlerini tahmin etme yolunda belirle
me grevim kendi zerimize alarak onun da insanlarn birbirlerini ldrmelerini arzu etmed
ii yargsna varrz. Byle davranarak kltrel yasaklamay olduka zel bir saygnlkla kua
nda buna uyulmasn Tanr inancna baml klmakla tehlikeye de sokmu oluruz. Eer bu aamay
oru izlersek -yani, kendi isteimiz olan bir eyi Tanrya atfetmez ve bu istein toplumsa
l nedenini belirlemekle yetinirsek- o zaman, kltrel yasaklamann uratld biim deiikli
tmi ama ayn zamanda bu yasaklamay herhangi bir tehlikeye atmaktan da saknm olacamz a
a baka bir kazancmz da olacaktr. Kutsallk ve dokunulmazlk nitelii -bir baka dnyaya ai
ma nitelii de denebilir- az saydaki temel yasaklamadan, bir tr szma ve bulama araclyl
r tm kltrel kural, yasa ve dzenlere de gemitir. Ama bunlar zerindeki kutsallk halesini
onlara ounlukla uyduu sylenemez; bu kural, yasa ve dzenler yalnzca deiik zaman ve yer
rde kart yarglar vererek birbirlerini geersiz klmakla kalmazlar, ayrca insani yetersiz
liinin tm belirtilerini de gsterirler. Bunlarda, yalnzca dar grl bir vesvesenin rn
ek eyleri, bencilce kk karlarn srttn veya yetersiz nermeler zerine oturtulmu b
pek kolaydr. Bunlara yneltmemiz gereken eletiri, dier daha hakl kltrel taleplere olan
saygmz da ho karlanmayacak bir derekeye indirmektedir. Tanrnn kendisinin emrettii ey
tam yetkili bir meclisin veya yce bir yargcn yetkisinden kaynaklandn be-lirlenebilecek
ylerden ayrt etmek ters bir i olduuna gre, Tanry tmyle bir kenara brakp uygarln t
erinin yalnzca insani bir kkenden kaynaklandn drste kabul etmemiz kesin bir avantaj s
caktr. Bu emir ve yasalar, varsaylan kutsallklaryla birlikte katlk ve deimezliklerini
yitireceklerdir. nsanlar, bunlarn pek de kendilerine hkmetmek amacyla deil, aksine k
endi karlarna hizmet iin konduunu anlayabilecekler ve daha dosta bir tavr taknarak ort
an kaldrlmalar yerine yalnzca gelitirilmelerini ama edineceklerdir. Bu, uygarln getir
e uyum gstermeye giden yolda nemli bir ilerleme olacaktr.
Ama, uygarln hkmlerini tmyle ussal nedenlerle te-mellendirme -yani bu hkmleri toplums
ereklilikten karma- biimindeki savmz, burada birdenbire bir kukuya arpar. nsan ldrme
lamasnn kkenini kendimize rnek olarak semitik. Ama acaba bu rnek zerindeki deerlendir
z tarihsel geree uymakta mdr? Korkarz ki hayr. Bu deerlendirme, ussal bir yorumdan bak
birey deilmi gibi grnmektedir. nsanln kltrel tarihinin bu paras zerinde psikanal
lma yapmtk. Bu almay kendimize temel aldmzda ilerin aslnda baka trl olduunu
nnda bile, saf mantksal gdlerin tutku dolu drtler karsndaki etkinlii pek azdr. Bu d
ilkel alarn hayvans insannda bu mantksal gdlerin ne kadar zayf olduunu bir dnn!
lemler arasnda canalc sonulara yol am ve kar konulmaz bir duygusal tepkiye neden olan
lem -ilksel babann ldrlmesi eylemi- olmasayd, bu hayvans insann ardllar belki imdi b
ir kstlama olmakszn birbirlerini ldrp duracaklard. Bu eylemlerden u emir dodu: ldr
. Totemcilikte bu emir baba yerini tutan nesneyle snrlyd; ama daha sonralar, gnmzde bi
hl evrensel olarak uyulmamakla birlikte, dier insanlar iine alacak biimde geniletildi.

Ama, burada tekrarlamamz gerekmeyen tartmalar sonucunda gsterildii gibi ilk baba, Tan
rnn zgn grnts, daha sonraki kuaklarn Tanr figrn.biimlendirirken rnek aldklar
aklama dorudur. Bu yasaklamann douunda Tanr gerekten bir rol oynamtr; bu yasaklama
, herhangi bir biimde toplumsal zorunluluun anlalmas deil, onun etkisidir. Ve insan ir
adesinin Tanrya aktarlmas tmyle hakldr. nk insanlar - babalarndan iddet yoluyla ku
farkndaydlar ve ataya kar yaptklar bu saygsz harekete duyduklar tepkiyle bundan byl
iradesine sayg gsterme kararna vardlar. Dolaysyla dinsel doktrin -baz deiikliklere v
skelenmeye tabi tutulduu gerek olmakla birlikte- bize tarihsel gerei anlatmakta, biz
im ussal deerlendirmemiz ise geree aykr dmektedir.
Artk, dinsel dnceler toplamnn yalnzca arzu doyumlarndan ibaret olmayp nemli tarihi a
ierdiini grm bulunuyoruz. Gemiin ve imdiki zamann birbirlerini glendiren bu etkiler
erekten benzersiz bir iktidar zenginlii vermi olmaldr. Ama bir benzetme yardmyla belki
baka bir keifte daha bulunabiliriz. Dnceleri, zerinde olutuklar topraktan alp baka y
uygulamak iyi bir yntem olmasa bile, bu benzetmede iaret etmekten kendimizi alama
dmz bir uygunluk vardr. nsan yavrusunun, kendisini kimi zaman ok kimi zaman az belli ed
en bir nevroz aamasndan gemeksizin uygarlama yolundaki gelimesini baaryla tamamlayamad
iyoruz. Bunun nedeni, ileriki dnemlerde gerekletirilmeleri mmkn olamayacak ok saydaki i
el talebin, yalnzca ocuk zihninin ussal ileyiiyle bastrlamamas ve gerisinde bir kural o
larak endie gdsnn yapt bask eylemleriyle ehliletirilmesinin gerekliliidir. Bu ocuk
larnn ounluu, byme sreci iinde kendiliinden zlr. Bu zellikle ocukluk andaki
idir. Geri kalanlar ise, ileride psikanaliz araclyla zlebilir. Bir btn olarak insanl
boyunca gelimesi srasnda tpk bu biimde, ayn nedenlerle -yani, insann komnal varl
ez olan igd feragatlarnn, cehalet ve akl zayfl iinde bulunulan dnemlerde yalnzca
araclyla salanabilmi olmas nedeniyle- nevrozlara benzer durumlara girdii dnlebilir
si dnemlerde gerekleen bu bastrma benzeri srelerin kalntlar, uzun dnemler boyunca uy
kalmtr. Bylelikle din, insanln evrensel saplant nevrozu olmutur; ocuklarn saplant
bi o da Oedipus kompleksinden, babayla olan ilikiden kaynaklanmtr. Eer bu gr doruysa,
"byme srecinin mukadder kanlmazlyla birlikte dinden uzaklamann mutlaka gerekleec
e aamasnda kendimizi tam da bu dnm noktasnda bulacamz varsaylabilir. Dolaysyla davr
yeni gelimelere kar koymayp bu gelimelerin yolunu aan ve saldrnn iddetini hafifletm
rini aratran akll bir retmeninkini rnek almaldr. Benzetmemizin, dinin temel niteliin
p bitirmedii aktr. Din, bir yandan tpk bir bireysel saplant nevrozu gibi saplantsal k
alara neden oluyorsa, te yandan da -benzerini yaltlm biimleriyle ancak amentiada , nee
dolu bir sanrsal bellek bulankl durumunda grdmz- gerein inkryla elele giden toz
amalar sistemini kapsamaktadr, ama bunlar yanlzca yardmlaryla toplumsal bir olguyu a
nlamaya abaladmz benzetmelerdir; bireyin patolojisi bize tmyle geerli bir koutluk sa

Din ile saplant nevrozlar arasndaki benzetmenin ne kadar kk ayrntlara kadar izlenebile
ne, bu benzetmenin altnda dinin oluumundaki zellik ve rastlantlarn ne kadar byk b
kazanabileceine (hem yazar hem de zellikle Theodor Reik tarafndan) defalarca dikkat
ekilmitir. Ve koyu dindarlarn, baz nevrotik hastalklar tehlikesine kar byk lde ko
ar gerei de bunu dorulamaktadr; evrensel nevrozu kabul etmi olmalar onlar, kiisel bir
roz gelitirme ykmllnden kurtarmaktadr.
Baz dinsel doktrinlerin tarihsel deer tadn bilmemiz, onlara olan saygmz artrsa bil
inlerin uygarlk ilkelerinin nedeni olarak ileri srlmelerine bir son verilmesi gerek
tii biimindeki nerimizin geerliliini hi de azaltmamaktadr. Aksine! Bu tarihsel artklar
bizim dinsel retileri nevrotik kalntlar olarak tanmlamamza yardmc oldu Bastrmann etk
in yerini artk, analitik bir tedavide olduu gibi, zihnin ussal ileyiinden doan rnlerin
almas zamannn belki de gelmi olduunu ileri srebiliriz. Bu yeniden biimlendirme srecini
kltrel hkmlerin antsal biimlere dntrlmelerini reddetmekle kalmayp bunlar genel r
i tutarak sonuta ounu kaldrp bir kenara atacan, pek de znt duymadan, ngrebiliriz.
insan uygarlkla uzlatrma grevi bylelikle byk lde yerine getirilmi olacaktr. Uygar
ssal gerekeler de ne srdmzde, tarihsel gerein reddedilmi olmasndan tr zlmemiz
oktrinlerin ierdii gerekler sonu olarak o derece arptlm ve sistemli bir biimde maske
rdir ki insanlk onlar artk gerek olarak kabul edemez. Durum, ocuklara bebekleri leylei
n getirdiini sylediimizde olana benzer. Burada da, byk kuun neyi simgelediini bildiimi
gre, gerei simgesel bir rtye sararak anlatmaktayz. Ama ocuk bunu bilemez. O, bizim sy
diklerimizin yalnzca arptlm olan blmn duyar ve aldatld duygusuna kaplr. ocuu
lik ve kaytszlnn aslnda ne kadar byk lde bu izlenimden kaynaklandn biliriz. o
rde, gerein bu tr simgesel rtlenmesinden kanmamzn ve olaylarn gerek ynyle ilgili
cuklarn zihinsel dzeyleriyle uyumlu olan blmn onlardan saklamamamzn daha iyi olaca k

- IX -
"Birbirleriyle uzlamas zor elikilere dyorsunuz. Sizinkine benzer bir yazl metnin pek
rl olmadn, hi kimsenin bu yazda ileri srlen trden tartmalar yznden inancndan ko
k ie balyorsunuz. Ama gene de niyetiniz, daha ileride ortaya kt gibi, bu inanc sarsma
duuna gre eserinizi neden yaymladnz sormaya hakkmz var demektir. Dahas, baka bir b
i bir kii iin insanlarn artk Tanrya inanmadklarn renmenin tehlikeli, gerekten ok t
labileceini kabul ediyorsunuz. O ana kadar uysal davranm olan kii artk uygarln hkmle
oyun emekten vazgeecektir. Ama gene de uygarln emirlerini dinsel bir temele oturtmann
uygarlk iin tehlike yaratt biimindeki savnz, inanl bir insann inansz bir insan ha
cei varsaymna dayanmaktadr. Bu ise, tam bir elikidir."
"te bir dier eliki daha. Bir yandan insanlarn akl yoluyla ynetilemeyeceklerini, tuttuk
r ve igdsel taleplerince ynetildiklerini ileri sryor, te yandan da insanlarn uygarl
emelerindeki duygusal temeli aklc bir temelle deitirmeyi neriyorsunuz. Bu elikiyi anla
k mmkn m? Bence ya biri, ya da dieri geerlidir."
"Ayrca, siz tarihten hi bir ey renmediniz mi? Dinin yerine akl koyma yolunda byle bir g
iriim bir zamanlar resmen ve byk bir iddiayla balatlmt. Fransz Devrimini ve Ro-bespie
i hatrlarsnz herhalde! Bu deneyin ne kadar ksa sreli olduunu ve ne kadar zavall bir ba
lkla sonulandn da hatrlyor olmalsnz. Gnmzde ayn deney Rusya'da tekrarlanmaktad
yin sonucunu da hi merak etmiyorum. nsanlarn din olmadan yapamayacaklar gereinin olduu
gibi kabul edilmesi grnde deil misiniz?"
"Dinin yalnzca bir saplant nevrozundan ibaret olmadn bizzat siz sylediniz. Ama dinin di
r ynyle hi uramadnz, nevrozla olan benzerlii saptamakla yetindiniz. nsanlarn nevrozd
tarlmalar gerektiini sylyorsunuz. Bu sre srasnda nelerin yitirilebilecei konusu ise
i ilgilendirmiyor."
Bu eliki varm grnts belki de karmak sorunlar aceleyle ele alm olmamdan domaktad
ceye kadar telafi edebilirim. Yazdklarmn en az bir adan olduka zararsz olduunda srar
orum. Hibir inan sahibi, bu veya buna benzer herhangi bir tartma nedeniyle kendi ina
ncndan vazgemeyecektir. nanl kii, dinin retilerine belirli duygusal balarla baldr.
suz, bu anlamda inan sahibi olmayan saysz baka insan da vardr. Bu insanlar, dinin teh
ditlerinden gzleri korkup yldklar iin uygarln hkmlerine boyun emektedir ve onu kend
kuatan gerekliin bir blm olarak kabul etmeleri gerektii srece dinden korkarlar. Bu ins
lar, dinin gereklik deeri konusundaki inanlarndan vazgemelerine izin verildii anda, on
u yzst brakp giderler. Ama tartmalardan etkilenmezler. Dinden korkmay brakmalar, ba
tk dinden korkmadn grdkleri zaman mmkn olur; ite bu yazm yaynlamasam bile dinsel
erdar olacaklarn sylediim kiiler bu tr insanlardr.
Sanyorum, beni sulam olduunuz dier elikiye siz kendiniz daha fazla arlk veriyorsunu
r mantksal tartmalarla bu kadar az etkilenebildikleri ve kendi igdsel arzularnn egemen
bu kadar byk olduuna gre, insan neden onlar bu igdsel doyumdan yoksun brakp da yeri
tksal tartmalar koymaya abalasn? nsanlarn bu tanma uyduu dorudur; ama byle mi olmal
ii, esas niteliklerinin bunu mu gerektirdii sorusunu hi kendinize sordunuz mu? ocukl
arn kafalarn en erken yalardan itibaren skca sarp sarmalayarak biim bozukluuna uratm
neine sahip bir toplumun kafa endeksini hangi antropolog vrebilir? Salkl bir ocuun pr
zeksyla sradan bir erikinin clz zihinsel gleri arasndaki umut krc kartl bir d
un, byk lde tam da dinsel eitimde olmadndan kesinlikle emin olabilir miyiz? Etki alt
klmam bir ocuun Tanr ve br dnya ileri hakknda kafa yormaya balamasna kadar epey u
n geecei kansndaym. O zaman, ocuun bu konudaki dncelerinin de atalarnn dncelere
izlemesi olasdr. Ama biz bu gelimeyi beklemiyoruz; bunlara ilgi duymad ve nemini kavram
a yeteneinden yoksun olduu bir ada dinin doktrinlerini ocua alyoruz. Bugn ocuk eit
larndaki iki ana noktann, cinsel gelimenin geciktirilmesi ile erken dinsel etkileme
olduu bir gerek deil midir? Bylelikle dinin doktrinleri, daha ocuun zihni gelimeden ka
fasnda sarslmaz bir yer etmektedirler. Yoksa siz, bu derece nemli bir alann cehennem
atei tehdidiyle akln etkisine kapal tutulmasnn zihinsel ilevin gelimesine ok yardmc
grnde misiniz? nsan bir kez dinsel doktrinlerin nne koyduu her safsatay eletirmeksiz
ul etme ve hatta bunlar arasndaki elikilere nem vermeme noktasna geldi mi, aklnn zayfl
u bizi pek artmamaldr. Ama igdsel doamz denetlemek iin aklmzdan baka bir ara y
larnn etkisi altnda olan insanlardan psikolojik ideale, akln stnl idealine varmalarn
kleyebiliriz? Kadnlarda genellikle "fizyolojik akl zayfl" olduunun, yani erkeklerden da
ha az zeki olduklarnn ileri srldn de biliyorsunuz. Bu gerein kendisi tartma gtr
ukuludur ama, bu zihinsel atrofinin (ikincil nitelikte bir gr bu) durumu kadnlarn dnc
ini, kendilerini en ok ilgilendiren eye -adn koymak gerekirse cinsel yaamn sorunlarna-
yneltmelerini, kendilerini engelleyen eski bir yasaklamann kat basks altnda abalayp du
alarna balamaktadr. Bir insann ilk yllar yalnzca cinsel bir dnce kstlamasyla dei
dinsel ve bundan doan bir zorunlu sadakat kstlamasyla da etkilendii srece, bu insann ge
rekte ne olduunu asla syleyemeyiz.
Ama kendi cokumu frenleyecek ve benim de bir yanlsama peinde kotuum olaslm kabul edec
Dinsel dnce yasaklamasnn etkisi belki de benim sandm kadar kt olmayabilir; eitim, i
ine tabi klmak amacyla ktye kullanlmasa bile insan doasnn belki de deimeyecei grl
u bilemiyorum; siz de bilemezsiniz. u anda zmsz gibi grnenler yalnzca bu yaamn byk
eildir; daha nemsiz birok soruya yant vermek de zordur. Ama bu noktada gelecek iin um
ut duymakta, uygarl zenginletirebilecek bir hazinenin belki de bizi beklediini ve bu
hazinenin bir dinsizlik eitimi deneyine deecei umudunu beslemekte hakl olduumu kabul
etmelisiniz. Bu deney beklenen sonulan vermedii takdirde, bu reformdan vazgeip insa
nn igdsel arzularyla ynetilen, akl yn zayf bir yaratk olduu biiminde salt tanmla
ski yargma dnmeye raz olacam.
Dier bir noktada, hibir ekince koymadan grnze katlyorum. Dini, iddet kullanarak ve
darbeyle yok etmeye alarak ie koyulmak elbette anlamsz olacaktr. Her ey buyana, bu nce
kle nafile bir aba olacaktr. nanl bir kii, ne tartmayla ne de yasaklamayla inancnn k
nden koparlp alnmasna izin vermeyecektir. Bu, herhangi bir biimde baarlabilse bile, zul
den baka bir ey olmayacaktr. Onyllar boyu uyku ilac alm bir insan, bundan yoksun brak
elbette uyuyamaz. Dinsel telkinlerin etkilerinin uyku ilacnn etkilerine benzetilme
si, Amerika'da olup bitenlerle ok iyi rneklenmektedir. Amerika'da imdilerde -hi kukus
uz eksiketek egemenliinin etkisiyle- insanlar her trl uyarc, zehirleyici ve dier keyif
verici maddelerden yoksun brakmaya ve bunu da insanlar tka basa dinle doldurarak te
lafi etmeye alyorlar. te sonucunu hi de merak etmemize gerek olmayan bir dier deney da
!
Dolaysyla, insanlarn dinsel yanlsamann, verdii teselli olmakszn kesinlikle yapamayacak
r, yaamn glkleri ve gerein zalimliine bunlar olmakszn katlanamayacaklar savn ile
n gerekiyor. ocukluumdan beri bu tatl (belki de hem tatl, hem ac) zehir verilmi insanla
r iin syledikleriniz elbette geerlidir. Ama, akla uygun bir biimde yetitirilmi olan die
r insanlar ne yapacaz? Nevroza tutulmam kiiler belki de buna derman olacak herhangi bi
r zehire ihtiya duymayacaklardr. Evet, bu kiiler zor bir durumda kalacaklardr. aresiz
liklerini ve evren dzenei iindeki nemsizliklerini btnyle kabullenmek zorunda kalacaklar
dr; artk onlar yaratln merkezi veya merhametli Tanr sz konusu olduunda onun efkatli
culuunun nesnesi olamayacaklardr. inde kendilerini o kadar scak ve rahat hissettikler
i baba evini terk etmi ocuklar gibi olacaklardr. Ama ocukluun almas mukadderdir. nsan
sonsuza dek ocuk kalamazlar; eninde sonunda "zalim yaam"n iine girmelidirler. Buna "
gerein renilmesi" adn verebiliriz. Kitabmn biricik amacnn, dikkatleri bu ileri adma
duunu size itiraf etmem gerekir mi acaba?
nsanlarn bu zor deneye katlanamayacaklarndan korkuyor olabilirsiniz. Her eye ramen, k
iinin kendi z kaynaklarna dayanmak zorunda olduunu bilmesi de bir eydir. O zaman kii,
bu kaynaklardan uygun biimde yararlanmay renir. Ve insanlar yardmdan da tmyle yoksun de
llerdir. Tufandan bu yana, bilimsel bilgileri sayesinde ok ey renmilerdir ve bu bilgi
insanlarn gcn daha da arttracaktr. Kaderin kimsenin kar kamad byk zorunlulukla
nlar bunlara da tevekklle katlanmay reneceklerdir. Hasadn u ana kadar kimsenin kaldrma
aki geni topraklarn dn kurmann onlara ne yaran vardr ki? Onlar, bu dnyadaki drst k
ri olarak, kendilerine den topra kendilerine yeterli olacak biimde ekip bimenin yolunu
bulacaklardr. Beklentilerini teki dnyadan geri ekip, serbest kalan tm enerjilerini dn
yadaki yaanlan zerinde younlatrarak yaamn herkes iin katlanlabilir olduu ve artk u
iin baskc olmad bir durumu gerekletirmeyi belki de baaracaklardr. te o zaman inan
n biriyle birlikte, hibir pimanlk duymakszn u dizeleri syleyebileceklerdir:
Das Himmel berlassen wir Ben Englen und sen Spatzen
( "Cenneti meleklere ve serelere brakyoruz." H. Hene'nin (1797-1856) Almanya adl iirin
den. Burada "inansz arkadalar" olarak evrilen deyim (Unglaubensgenossen -Alm fellow -
unbelevers- ng.), H Heine tarafndan B. de Spuoza (1632-1677) iin sylenmitir. S. Freud,
nkteler kitabnda bunu zel bir nkte teknii rnei olarak zikretmektedir Bkz. Nkteler ve B
inaltyla ilikileri A (I) (1905).)
- X -
"te bu kulaa ok ho geliyor! Tm yanlsamalar reddederek dnya zerindeki varln katla
okmay baarm bir insan rk! Gene de ben sizin umutlarnz paylaamyorum. Ve bunun nedeni
de sizin beni grdnz gibi- inat bir gerici olmam deil. Tersine, mantkl bir insan oldu
mdi rollerimiz ~ deimi gibi grnyor; siz, kendisini yanlsamalara kaptrm cokulu bir k
beliriyorsunuz, bense mantn taleplerinin ve kukuculuk haklarnn yannda yer alyorum. l
srdnz eyler bana, sizin rneinizi izleyerek, yanlsamalar olarak tanmlayacam yanll
mu gibi grnyor. nk bunlarda sizin arzularnzn etkileri yeterince ak bir biimde se
umudunuzu, erken ocukluklarnda dinsel doktrinlerin etkilerini yaamam kuaklarn, igdle
erinde akln arzulanan stnln kolaylkla salayaca olaslna balyorsunuz. Bu, kesin
bu belirleyici konuda insan doasnn deiebilmesi ok gtr. Eer yanlmyorsam -insan die
konusunda o kadar az ey biliyor ki- herhangi bir dinsel sistemin basks olmakszn yetien
, ama gene de sizin idealinize dierlerinden hi de daha yakn olmayan adamz halklar vard
Eer Avrupa uygarlmzdan dini atmak istiyorsanz, bunu ancak baka bir doktrinler sistemi a
raclyla yapabilirsiniz. Ve byle bir sistem kendisini savunmak iin daha balangtan dini
psikolojik zelliklerini -ayn kutsallk, katlk ve hogrszl ayn dnce yasaklamasn
gereklerini karlayabilmek iin ayn trden bir eye sahip olmanz gerekir. Eitim olmakszn
pamazsnz. Kucaktaki ocuktan uygar insana giden yol uzundur; kendi gelimelerine giden
yolda bir rehberlikten yoksun brakldklarnda ok sayda gen insan yanlglara decek ve
m grevlerini gereken zamanda yerine getirmekten aciz kalacaktr. Yetitirilmeleri srasn
da uygulanan doktrinler daima onlarn olgunluk yllarndaki dnlerine snrlar koyacaktr,
a sizin dini gnmzde yapmakla suladnz eyin ta kendisidir. Ancak yetikinlerin olgunla
haleli bulaca kararlan, igdleriyle hareket eden ve zihinsel bakmdan gelimemi olan oc
ra zorla kabul ettirmenin bizim uygarlmzn ve dier tm uygarlklarn onarlmaz ve ikin b
u olduunu gremiyor musunuz? Ama insanln alar sren gelimesinin ocukluktaki birka yl
eniyle uygarln baka bir seenei yoktur; ocuun nndeki grevin stesinden gelebilmesi a
sal glerle mmkndr. te sizin ileri srdnz 'akln stnl' idealinin gelecei budur
"Ve imdi eitimin ve insann ortak yaamnn temeli olarak dinsel doktriner sistemin korunm
asn savunursam buna armamalsnz. Bu, bir gereklik deeri sorunu deil, pratik bir soru
reyi etkilemeyi, birey uygarlk iin olgun hale gelinceye kadar (ve bireylerin ou da h
ibir zaman bu olgunlua eriemeyecektir) erteleyemeyeceimize gre (uygarln korunmas bunu
ektirmektedir), byyen ocua onda eletiriye kapal bir aksiyon etkisi yapacak bir doktrin
er sistem kabul ettirmeye mecbur olduumuza gre, bu durumda dinsel sistem bana ama ii
n en uygunu gibi grnmektedir. Ve elbette, sizin dini bir 'yanlsama' olarak tanmlamay
a yeltenmenize neden olan, arzu doyumu salayc ve teselli edici gleri asndan da din en
gun sistemdir. Gerein ufak bir blmn bile kefetmenin gl -aslnda bizim herhangi bir
ir keifte bulunup bulunamayacamz kukusu- gz nne alndnda, insan ihtiyalarnn da g
da nemli ve bizi zellikle yakndan ilgilendiren bir paras olduunu gzden karmamalyz."
"Bana gre dinsel doktrinlerin dier bir yaran da, sizin sanki zellikle dladnz bir zel
yatmaktadr. nk dinsel doktrin, tad ilkel ve ocuksu dn izlerinin oundan arnd
lamas ve yceltilmesi salar. Bylelikle geriye, artk bilimle elimeyen ve bilimin aksini
ntlamad bir dnceler btn kalr. Dinsel doktrinin, sizin yarm nlemler ve uzlamalar
eimeleri, eitilmemi kitleler ile felsefeci dnr arasnda bir uurum olumasn nlemeyi
, uygarln korunmas asndan o kadar nemli olan ortak ba korumay mmkn klar. Bu saye
erin toplumun st katmanlarnn 'artk Tanrya inanmadklarn' kefetmelerinden korkmak iin
gi bir neden de kalmaz. Sanyorum, sizin abalarnz, kantlanm ve duygusal deer tayan bi
amay, kantlanmam ve duygusal deer tamayan bir baka yanlsamayla deitirmek giriimind
olduunu artk gsterebildim."
Eletirilerinize cevap verebileceimi greceksiniz. Yanlsamalardan saknmann ne kadar g ol
nu biliyorum; belki dile getirdiim umutlar da birer yanlsama niteliindedir. Ama bir
ayrma dikkatinizi ekerim. Onlar paylamamamn herhangi bir cezay gerektirmemesi gerei b
yana, benim yanlsamalarm dinsel olanlar gibi dzeltilemez nitelikte deildirler. Bir
hezeyan zellii tamazlar. Eer deneyimler -bana deil, benden sonra gelen ve benim gibi d
lere- bizim yanlm olduumuzu gsterirse, beklentilerimizden vazgeeceiz. Giriimimi neyse
olarak kabul edin. Kiinin bu dnyada ynn bulmasnn gl konusunda kendisini hi de ald
psikolog, bireylerin ocukluktan erikinlie gelimelerindeki zihinsel sreler zerine yapt
lma srasnda edindii kk bilgi parasnn nda insan geliiminin deerini belirleme
ba srasnda dinin bir ocukluk nevrozuyla benzetii dncesi srekli olarak aklna gelmekte
psikolog, insanln bu nevrotik aamay tpk ok sayda ocuun kendi benzer nevrozlarndan
k bymeleri gibi aacan sanacak kadar da iyimser davranmaktadr. Bireysel psikolojiden k
bu bulular yetersiz, insan rkna uygulanmalar haksz ve psikologun iyimserlii temelsiz
olabilir. Bu belirsizliklerin tm konusunda size hak veriyorum. Ama insan, ou kez dnd
kten kendisini alkoyamaz ve dncelerini hak ettiklerinden fazla yaygnlatrmam olduu d
e kendisini avutur.
zerinde biraz uzunca durmam gereken iki nokta var. Birincisi, benim durumumun zayf
l, sizin durumunuzun kuvvetli olduu anlamna gelmez. Yitirilmi bir davay savunduumuzu d
. nsan aklnn igdsel yaama oranla gsz olduunu istediimiz sklkla dile getirebilir
akl olabiliriz. Gene de bu gszlkte garip bir zellik vardr. Akln sesi yumuaktr ama bi
eyen bulana dek yorulmak bilmez. Sonunda, saysz pskrtmelerden sonra baarya ular. Bu, k
in insanln gelecei konusunda iyimser olabilecei az saydaki noktalardan biridir; ancak n
emi hi de az olmayan bir noktadr. Ve bu noktadan insan daha baka umutlar da tretebil
ir: Dorudur, akln stnl uzak, ok uzak bir gelecektedir ama bu uzakln sonsuz olduu s
elki de bu stnlk, sizin gereklemelerini Tanrnzdan beklediiniz ayn amalar, yani insa
ini ve aclarn azaltlmasn (elbette insani snrlar iinde d gereklik ananke elverdii
edef edinecektir. Byle olduuna gre aramzdaki kartln geici olduunu ve hi de uzlama
dn kendimize syleyebiliriz. Ayn eyleri istiyoruz ama siz, benden ve benim tarafmda ola
ardan daha sabrsz, daha titiz ve -sylememek iin bir neden gremiyorum- kendi karn daha
bir insansnz. Siz mutluluun hemen lmden sonra balamasn istiyorsunuz; lmden olanaks
rsunuz ve bireyin taleplerinden vazgemeyeceksiniz. Bizim Tanrmz Logos (Mantk) ise, b
u arzulardan dmzdaki doann gereklemesine izin verdii arzulan tatmin edecek ama bunu y
ava, yalnzca nceden grlmeyecek bir gelecekte ve yeni bir insan kua iin yapacaktr. O,
n ciddi bir biimde ac eken bizlere herhangi bir telafi olana vadetmez. lk giriimler ba
kalsa veya din yerine ikame edilen ilk sistemlerin savunulmas zor olsa bile sizi
n dinsel doktrinleriniz bu uzak amaca giden yolda bir kenara atlmak zorunda kalac
aktr. Neden biliyor musunuz? nk uzun vadede hi bir ey mantk ve deneyime kar koyamaz v
nin bu ikisiyle olan elikisi de ok ak seiktir. Hatta artlm dinsel dnceler bile, d
esellinin herhangi bir blmn korumaya abaladktan srece bu akibetten kurtulamayacaklardr
Bu dnceler kendilerini, zellikleri tanmlanmayan ve amalan sezilemeyen daha stn bir ruh
l varla duyulacak inanla snrlarlarsa hi kukusuz bilimin meydan okumasndan kendilerini
knabileceklerdir, ama o zaman da insanlarn ilgisini yitireceklerdir.
kinci olarak, sizin yanlsamalara kar tavrnzla benim tavrm arasndaki farka bir bakn. S
dinsel yanlsamay tm gcnzle savunmak zorundasnz. Eer bu yanlsama deerini yitirirse -
nudaki tehdit yeterince byktr- o zaman sizin dnyanz ker. Size her eyden, uygarlktan v
sanln geleceinden umutsuzluk duymaktan baka yapacak bir ey kalmaz. Ben, bizler bu baml
n kurtulmu durumdayz. ocuksu arzularmzn nemli bir blmnden vazgemeye hazr olduumuz
ilerimizin birkann birer yanlsama olduunun ortaya kmasna katlanabiliriz.
Dinsel doktrinlerin boyunduruundan kurtarlm eitim, insanlarn psikolojik doasnda fazla
r deiiklik yapmayacak olabilir. Bizim tanrmz Logos ok gl bir tanr olmayabilir ve belk
kendi ncellerinin vadettiklerinin ancak kk bir blmn yerine getirebilecektir. Bunu bil
sek onu tevekklle kabul edebiliriz. Bu durumda dnyaya ve yaama olan ilgimizi yitirm
eyiz, nk biz sizin sahip olmadnz bir destee sahibiz. Biz, bilimsel alma yoluyla dn
knda, sayesinde gcmz arttrabileceimiz ve yaammz dzenleyebileceimiz baz bilgiler
duuna inanyoruz. Eer bu inan bir yanlsama ise, o zaman biz de sizinle ayn durumdayz dem
ektir. Ama bilim, ok saydaki ve nemli baarlaryla bir yanlsama olmadn kantlamtr.
ak dman ve aralarnda onun dinsel inanc zayflatmasn, tahtndan drme yolunda bir te
ffedemeyenlerin de bulunduu ok daha fazla sayda gizli dman vardr. Bilim, bize rettikl
in ok az olmas ve karanlkta brakt alann karlatrma kabul etmez bykl ileri sr
anlar, bunu yaparken bilimin ne kadar gen olduunu, balangcnn ne kadar g olduunu ve in
aklnn bilimin nne koyduu grevleri baarabilecek gce erimesinden bu yana geen zamann
ksack olduunu unutmaktadrlar. Yarglarmz ok ksa zaman dilimlerine dayandrmakla hepi
a dm olmuyor muyuz? Yerbilimcileri kendimize rnek almalyz. nsanlar bilimin gvenilir o
n -bugn bir yasa olarak kabul ettii eyi bir sonraki kuan bir yanl olarak niteleyip yer
e geerlilii hi de daha uzun srmeyen yeni bir yasa koyduundan- yaknmaktadrlar. Bu sulam
haksz ve bir blmyle gerek ddr. Bilimsel dncenin dnmleri devrimler deil, geli
celeri geerlilii evrensel olarak kabul edilen bir yasann daha kapsaml bir btnn zel bir
urumu olduu ortaya kmakta veya bu yasa ancak daha ileride kefedilebilen dier bir yasa
yla snrlanmaktadr; geree kaba bir yaklaklk, daha dikkatlice uyarlanm ancak kendisi d
ide bir yetkinleme srecinden geecek olan dier bir yaklaklk ile yer deitirmektedir. l
terk edilecek yetersiz varsaymlarn snanaca bir aratrma dnemini henz balatmadmz b
Ama, dier alanlarda u anda bile kantlanm ve neredeyse deimez denilebilecek bir bilgi
irdeine sahibiz. Nihayet, kendi rgtlenmemizin koullaryla snrl klndnda bilimin zn
aka bir ey veremeyecei, dmzdaki eylerin gerek deerinin hibir zaman anlalamayaca
limsel abay kktenci bir biimde gzden drmek iin bir giriimde daha bulunulmutur. Ama
bilimsel almann anlalmas iin belirleyici nem tayan birka unsuru gzden karmak an
. lk olarak bizim rgtlenmemi -yani zihinsel aygtmz- d dnyay inceleme giriimi iind
ir ve dolaysyla kendi yaps iinde belirli bir kestirmecilik eilimi oluturmutur; ikinci
arak, bizzat zihinsel aygtmz incelemeye giritiimiz dnyann bir esidir ve byle bir inc
i derhal kabullenir; nc olarak, bilimin grevini, bu grevi rgtlememizin zel niteliini
sonucu olarak dnyay nasl alglamamz gerektiini gstermekle snrlarsak, tmyle kapsanm
dnc olarak, bilimin nihai bulular tam da bu bulularn yapld yntem nedeniyle yalnzca
nmemiz tarafndan deil, aksine bu rgtlenmeyi etkilemi olan eyler tarafndan belirlenmekte
dir; ve son olarak, dnyann doas sorununun bizim kavrayl zihinsel aygtmzdan bamsz
pratik karla ilgisi olmayan bo bir soyutlamadr.
Hayr, bizim bilimimiz yanlsama deildir. Ama bilimin bize veremediini baka bir yerden
alabileceimizi sanmak, yanlsamann ta kendisi olacaktr.
Sigmund Freud
1927