Miasto Atrakcji. Narodziny Kultury Popularnej Na Przełomie XIX I XX Wieku - Kino W Systemie Rozrywkowym Łodzi

Profil naukowy:
http://swps.academia.edu/LukaszBiskupski
Kinematografy, jedne z najwaniejszych miejskich przestrzeni konsumpcji,

regularnie dostarczay najbardziej atrakcyjnych i stosunkowo przystpnych
finansowo produktw kulturalnych, ktre jednoczenie stanowiy atrybut
nowoczesnoci. Kinomania jako praktyka kulturalna umoliwiaa udzia
w wyobraonym stylu ycia mieszkacw zachodnich metropolii, a filmy dostarczay wiedzy, jak by nowoczesnym.
Kulturowa historia kina (Nowa Historia Kina)
Urban history, local history
Historia kultury popularnej
Kino atrakcji, kultura atrakcji
Nowoczesno, modernizm, modernizacja
Archeologia mediw
www.miasto-atrakcji.edu.pl
ISBN 978-83-63631-42-0
cena 49 z
MIASTO ATRAKCJI
kulturoznawca i filmoznawca,
doktorant Instytutu Kulturoznawstwa Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Zajmuje si dawn i wspczesn
kultur wizualn. Wiceprzewodniczcy dzkiego Stowarzyszenia
Inicjatyw Miejskich Topografie.
ukasz Biskupski
FOT. TOMASZ STACZAK
ukasz Biskupski
Miasto Atrakcji opisuje przemiany rodzimej kultury popularnej na przeomie

XIX i XX wieku i proces wyksztacania si kina jako dominujcej formy
w uniwersum rozrywek odzi, najwikszego orodka przemysowego na terenie
polskich prowincji Cesarstwa Rosyjskiego. Autor rekonstruuje system rozrywkowy
miasta, ledzc podwjne narodziny kina. Pocztkowo kinematograf pojawi
si w latach 90. XIX wieku jako nowa technologia zaadaptowana przez dziewitnastowieczn kultur atrakcji reprezentowan przez salony osobliwoci czy
teatry variet. Dopiero okoo 1907 roku kino wyonio si jako osobny segment
brany rozrywkowej, posiadajcy wasne miejsca prezentacji i wasn publiczno przyzwyczajon do regularnych powrotw do kin w ramach praktyki,
ktr, za wczesn pras, mona nazwa kinomani.
Narodziny kultury
masowej na przeomie
XIX i XX wieku
Optyka Nowych Historykw

Kina [...] w polskim filmoznawstwie dochodzi do gosu
powoli i z wielkim trudem.
Z tej perspektywy wielkim
walorem recenzowanej rozprawy jest poczenie rzetelnych
bada archiwalnych wykorzystujcych dawne teksty
prasowe, archiwa policyjne
i dokumenty ikonograficzne
z deniem do produktywnego
zastosowania w tych badaniach owych nowych uj
teoretycznych i narzdzi metodologicznych. Ustalenia autora
maj dziki przyjciu tej strategii charakter ponadlokalny,
wany dla caego pola bada
filmoznawczych, chocia [...]
zogniskowane s na studium
przypadku: lokalnej, dzkiej
kulturze filmowej sprzed roku
1914. Zamys rewizji dotychczasowej historii kultury
polskiej okresu modernizmu
i polskiej narracji historycznofilmowej staje si moliwy oraz
przekonujcy wanie dziki
temu, e przeprowadzony
zostaje na ograniczonym czasowo i przestrzennie materiale.
Z recenzji wydawniczej
dr. hab. Tomasza Majewskiego
Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013
[Wakat]
ukasz Biskupski
Miasto Atrakcji
Narodziny kultury masowej
na przeomie XIX i XX wieku
Kino wsystemie rozrywkowym odzi
Narodowe Centrum Kultury

Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej w Warszawie
Warszawa 2013
[Wakat]
Ksik t powicam pamici

Stefana Biskupskiego, mojego ojca
Publikacja recenzowana przez prof. dr hab. Ann Zeidler-Janiszewsk

idr. hab. Tomasza Majewskiego
Redaktor prowadzca: Anna Wieczorek
Redakcja jzykowa ikorekta: Convivo Anna Matysiak
Opracowanie graficzne iprojekt okadki: Anna Gajewska dla Stowarzyszenia Topografie
Fotoedycja: Stefan Brajter dla Stowarzyszenia Topografie
Wsppraca archiwistyczna: Dariusz Majewski
Wpublikacji wykorzystano ilustracje znajdujce si wdomenie publicznej pochodzce
zArchiwum Pastwowego wodzi, zbiorw prywatnych oraz prasy.
Copyright by Narodowe Centrum Kultury
Warszawa 2013
All rights reserved
Wydanie I
ISBN 978-83-63631-42-0
Druk: PPU Multigraf
Narodowe Centrum Kultury

ul. Pocka 13, 01-231 Warszawa
www.nck.pl
Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej

ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa
www.swps.pl
8
13
Podzikowania
51
Rozdzia 1

Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy

wfilmoznawstwie
75
Rozdzia 2

Kultura atrakcji. System rozrywkowy odzi

koca XIX wieku
Wstp. Zawizanie akcji
137
Rozdzia 3

Kinematograf! Sensacyjna atrakcja

wspczesnoci (18961907)
197
Rozdzia 4

Kinomania. Kinematograf jako nowy

segment brany rozrywkowej (19071914)
289
Zakoczenie. Tam nasz pocztek
303
309
Spis ilustracji
Bibliografia
Podzikowania
Pierwsze badania, ktre zaowocoway powstaniem Miasta Atrakcji,

wykonaem na potrzeby pracy magisterskiej napisanej w2009
roku na Uniwersytecie dzkim pod kierunkiem prof. Ryszarda
W. Kluszczyskiego. Kwerendy archiwalne prowadziem wlatach
2008-2012 wkilku etapach dziki wsparciu Prezydenta Miasta odzi,
Stowarzyszenia Naukowego Collegium Invisibile, aprzede wszystkim Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej, ktra dofinansowaa
rwnie druk ksiki wramach grantu pochodzcego ze rodkw
na Badania Statutowe Wydziau Kulturoznawstwa iFilologii.
Do powstania tej ksiki wobecnym ksztacie przyczynio si wiele
osb iinstytucji. Dr. hab. Tomaszowi Majewskiemu oraz prof. Annie
Zeidler-Janiszewskiej chciabym podzikowa nie tylko za wiar
wniniejszy projekt od samego pocztku, ale przede wszystkim
za przewodnictwo po wiecie humanistyki ipokazanie, na czym
polega moe idea uniwersytetu.
Michaowi Pabisiowi-Orzeszynie jestem wdziczny za zwrcenie
uwagi na problematyk wczesnego kina, dziki czemu mogem
poczy zainteresowanie kinem, histori iodzi. Dariuszowi
Majewskiemu oraz Wiktorowi Marcowi iAgacie Zysiak za wspprac przy wkwerendach archiwalnych. Hannah Borisch, Julii
Haremskiej, dr Magdalenie Saryusz-Wolskiej, Sophie Schwarzmaier,
oraz Monice Wsik za pomoc wtumaczeniach. Aleksandrze Jach
za udostpnienie cennej bibliografii. Ponownie Wiktorowi Marcowi,
Agacie Zysiak idr Magdalenie Saryusz-Wolskiej oraz dr. Mirosawowi
Filiciakowi i dr. Andrzejowi Dbskiemu za lektur wczeniejszych
wersji tekstu ikrytyczne uwagi (wszelkie niedoskonaoci s jednak moj win). Stefanowi Brajterowi, Przemysawowi Grskiemu
iAdamowi Musiaowiczowi za wsparcie wopracowaniu materiaw
wizualnych, aMalwinie Wadas oraz Joannie Ufnalskiej za ratunek
redakcyjny. Prac nad ksik uatwia rwnie yczliwo pracownikw Biblioteki Instytutu Kultury Wspczesnej Uniwersytetu
dzkiego, Biblioteki Uniwersytetu dzkiego, Wojewdzkiej
iMiejskiej Biblioteki im. Jzefa Pisudskiego wodzi, Archiwum
Pastwowego wodzi oraz Biblioteki Narodowej.
Szczeglne w yrazy wdzicznoci winien jestem dyrektorowi
Narodowego Centrum Kultury Krzysztofowi Dudkowi za yczliwe
zainteresowanie niniejszym przedsiwziciem oraz Annie Wieczorek
za opiek nad procesem wydawniczym.
Praca nad Miastem Atrakcji utwierdzia mnie wprzekonaniu, e
nauka jest gr zespoow.
Fragmenty iwczeniejsze wersje tekstw, ktre znalazy si wMiecie
Atrakcji, ukazay si wnastpujcych publikacjach:
Kinematograf wernakularny. Kino wkulturze popularnej odzi przeomu XIX iXX wieku, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje
modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa
Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009.
Od ciekawostki do dyscypliny. Historia teorii bada nad wczesnym
kinem, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768.
Narodziny kina zducha variet. Kultura atrakcji przeomu dziewitnastego idwudziestego wieku, Dialog 2013, nr 1.
Il. 1. Dom towarowy Emila Schmechela i budynek Zgromadzenia Majstrw Tkackich na skrzyowaniu ul. Piotrkowskiej
i Przejazd. W gbi kinematografy Luna i Odeon / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Tam nasz pocztek. Na prno si broni,

Prno wspomina daleki Wiek Zoty.
Nam raczej przyj i uzna za swoje
Wsik z pomad, melonik na bakier
I tombakowej brzkanie dewizki.
Za swoj uzna pie przy kuflu piwa
W czarnych jak sukno fabrycznych osadach.
Zapak trzasn, na dwanacie godzin
I, tworzy w dymach postp i bogactwo.
[...]
Trafiona z pistoletu gra pianola.
Kadryl po knajpach goni dzikie pary.
I ruda, tusta, prztykajc w podwizk,
Z rozwalonymi udami na tronie,
W pantoflach z puszkiem, czeka tajemnica
Na domokrcw gum i salwarsanu.
Tam nasz pocztek Ju miga iluzyon
Max Linder krow prowadzi i pada
W ogrdkach wiec przez ziele lampiony.
eska orkiestra w puzon, w puzon dmie

Czesaw Miosz
Traktat poetycki*
Kade pokolenie pisze na nowo histori, poniewa

z innej perspektywy patrzy na przeszo, z innymi
zjawiskami dnia dzisiejszego zestawia i porwnuje.
Jerzy Toeplitz**
*
Czesaw Miosz, Traktat poet ycki, [w:] tego, Wiersze,

Wydawnictwo Literackie, Krakw 1987, t. II, s. 89.
** Jerzy Toeplitz, przedmowa, Historia filmu polskiego, t. 1,

Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989, s. 11.
[Wakat]
Wstp
Zawizanie akcji
[Wakat]
1913 roku publicysta warszawskiego tygodnika spoeczno-kulturalnego Zoty Rg pisa wzamiejscowej
korespondencji:
Wadnym miecie nie zapanoway tak kinematografy jak wodzi.
Wcigu paru lat ostatnich te liczne przedsibiorstwa zdobyy si na
wasne budynki lub specjalnie pobudowane lokale, usadowiy si jeden przy drugim lub naprzeciwko siebie, zalay wiatem rnorodne
ulice, oblepiy ciany iparkany jaskrawymi reklamami iprzecigaj
si we wspzawodnictwie1.
Kolorowana pocztwka wydana wdrukarni Jzefa Ostrowskiego ztego

samego roku pokazuje rg ul. Przejazd (Tuwima) iul. Piotrkowskiej. Na
pierwszym planie wobiektyw ciekawie spoglda chopiec wszkolnym
mundurku. Stoi tu przy torach pierwszego wKongreswce tramwaju
elektrycznego, ktry regularnie przemierza zhukiem gwn ulic
miasta. Po drugiej stronie ulicy koo latarni gazowej isupa trakcyjnego rosyjski policjant spoglda czujnie na uliczn handlark. Pord
wozw idoroek przechodz mczyni wsurdutach imelonikach
oraz kobiety weleganckich sukniach. Nie wida bluz robotnikw ani
grubych chust, ktre wiejskim zwyczajem nosiy wkniarki. Zokien
ekskluzywnego magazynu konfekcyjnego Emila Schmechela przy
ul. Piotrkowskiej 98 na uliczny ruch spogldaj manekiny demonstrujce najnowsze kolekcje paryskie. Po przeciwlegej stronie Przejazdu
nad otoczeniem gruje Meisterhaus zcharakterystycznym znakiem
trzech czenek tkackich uoonych wtrjkt na fasadzie potny
gmach Zgromadzenia Majstrw Tkackich, elity wrd pracownikw
fabrycznych. Idc wgr Przejazdem, tu za ogrodem majstrw zrestauracj Tivoli imuszl koncertow, napotkamy koci w. Krzya,
1 Zoty Rg 25.05.1913.
16
Zawizanie akcji | wstp
najwaniejsz katolick wityni wmiecie, iMikoajewski Ogrd

Miejski oraz now siedzib poczty. Podajc wprzeciwnym kierunku, dojdziemy do eleganckiego korso spacerowego przy nastpnej przecznicy. Wlewo iwprawo przy ul. Piotrkowskiej znajduj
si gieda, redakcja dziennika Lodzer Zeitung mieszczcego si
wokazaej neogotyckiej kamienicy drukarza Johanna Petersilgego,
paace wenianego krla Juliusza Heinzla ibankiera Maksymiliana Goldfedera, luksusowe sklepy, skady ikamienice. Sowem, rg
Przejazd iPiotrkowskiej znajdowa si wbodaj najbardziej wielkomiejskim odcinku Piotrkowskiej, pryncypalnej ulicy odzi, cig
ncym si od ul. Dzielnej do Nawrot. Tutaj odzianie robili zakupy,
interesy, chodzili do cukierni ispacerowali. Trotuary wypeniay
tumy ubrane elegancko, damy wmodnych kapeluszach, wbogatych okrywkach, mczyni wdugich czarnych paltach, whawelokach zpelerynami. ydzi wdugich surdutach zaboconych,
ydwki przewanie pikne waksamitach, ktrymi zamiatay boto
na trotuarach. Wrzawa napeniaa ulic, przepychano si ze miechem, toczono, spacerowano wgr ulicy a do Przejazd iNawrot
izpowrotem 2.
Dobre samopoczucie przechodniw musia zakca jedynie fetor
zotwartych rynsztokw miasto nie miao kanalizacji.
To wanie to skrzyowanie co wieczr kinematografy zaleway
migajcym wiatem. Wikszo iluzjonw zlokalizowanych byo
wcisym centrum, ale dziaay jeszcze skierowane do uboszej
klienteli sale projekcyjne na Chojnach iBautach. W1913 roku, 17
lat po pierwszej demonstracji kinematografu wHelenowie, elitarnym
ogrodzie dla dzkiej buruazji, kino na trwae wpisao si wkulturowy iprzestrzenny pejza miasta. Tu przed wybuchem Iwojny
wiatowej wponadpmilionowej odzi dziaao kilkanacie kin,
wtym dwa luksusowe kinoteatry, trzy kinematografy uznawane
2 Wadysaw St. Reymont, Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Literackie, Krakw
1956, t. I, s. 114. Sto razy tam isto zpowrotem / pomidzy Krtk aNawrotem
pisa po latach Tuwim. Julian Tuwim, Kwiaty Polskie, Wydawnictwo Literatura,
d 2010, s. 78
17
wstp | Zawizanie akcji
za pierwszorzdne oraz co najmniej dziewi mniej prestiowych

lokali organizujcych za opat projekcje filmowe3. Chodzenie do
kina stao si powszechn praktyk konsumpcyjn isposobem na
manifestacj miejskiego stylu ycia. Kino dostarczao poruszajcych dozna estetycznych nie tylko na ekranach, ale take na
scenie wielkiego spektaklu miasta. Budynki kinematografw wraz
zowietleniem ulicznym, reklamami czy tramwajami wsptworzyy
wielkomiejski krajobraz. Zbudowany w1908 roku tu za magazynem
Schmechela kinematograf Odeon przy ul. Przejazd 2 obwiesza
lampkami iafiszami ssiedni budynek domu towarowego. Dokadnie
naprzeciwko Odeonu wMeisterhausie znajdowaa si kino Luna (to
wanie te ssiadujce kinematografy, oktrych pisze korespondent Zotego Rogu). Neon Luny growa nad skrzyowaniem, ale
ouwag przechodniw wieczorami musia walczy zreklamami
wietlnymi wywietlanymi za pomoc latarni magicznej na zamontowanym na dachu wielkim ekranie (fotograf tak ustawi kadr,
aby go nie uchwyci, ale na pocztwce wida budk projekcyjn).
Wpobliu, wpodwrku przy ul. Piotrkowskiej 67, wbudynku po spalonym teatrze prowadzonym przez Aleksandra Zelwerowicza dziaa
od 1911 roku najwikszy wmiecie kinoteatr Casino na tysic miejsc.
Kolejne kino miecio si na pitrze Grand Hotelu, jeszcze jedno,
Bio-Express, kawaek dalej przy ul. Zielonej, koo Wielkiej Synagogi
zamykajcej korso na ul. Spacerowej. (Bio-Express by pierwszym
wodzi budynkiem zaprojektowanym specjalnie na potrzeby projekcji filmowych, wczeniej pokazy odbyway si wadaptowanych
przestrzeniach). Wszystkie te kinematografy mona byo obej
wczasie kilkuminutowego spaceru.
Odeon, Luna wraz zCasinem miay status zeroekranowcw to
znaczy, e do nich najpierw trafiay wszystkie nowoci. Odeon mg
3 Zgodnie zwczesnym uzusem jzykowym staram si uywa nazwy kinematograf, jedynie czasami, ze wzgldw stylistycznych, mwic okinach. Pierwsze
lokale specjalizujce si wprojekcjach filmowych okrelam historycznym mianem iluzjonu, akina owyszym standardzie kinoteatru. Zob. Kazimierz St.
Michalewicz, Polskie rodowody filmu. Narodziny masowego zjawiska, Polska
Agencja Ekologiczna, Warszawa 1998, s. 4247.
18
pomieci jednorazowo 450 osb, Luna bya podobnej wielkoci.

Przy kadej wtorkowej lub sobotniej zmianie programu, azwaszcza
kiedy wywietlano szeroko reklamowane sensacyjne dramaty, przy
kasach ustawiay si dugie kolejki. Kinematografy te standardem
przewyszay teatry, czsto zreszt, wprzeciwiestwie do kin,
utrzymujce si na granicy rentownoci. Przed Lun sta wytworny
szwajcar izachca przechodniw do wejcia na takie filmy jak katastroficzny dramat historyczny Ostatnie Dni Pompei (Jone oGli ultimi
giorni di Pompei, re. Ubaldo Maria Del Colle, Giovanni Enrico Vidali,
1913, 2500 m)4. WOdeonie widzw wita czarnoskry portier wliberii
iwprowadza ich do poczekalni penej drzew palmowych. Kinowe
foyer nie byo bowiem jak zauway Jurij Cywjan elementem rzeczywistego miasta, lecz sfer eksterytorialn, wktrej nastpowaa
teatralizacja ycia na wzr kina5. Tak wodzi, miecie archetypowym dla nowoczesnoci, rozkwitao medium archetypowe dla
dwudziestowiecznej kultury masowej. Tak te rodzi si obraz kina
jako fabryki snw, awieloetniczne miasto przemysowe stawao
si miastem atrakcji, wktrym przestrze miejska zamieniaa si
wspektakl, aspektakl wtowar.
Rewizja
Wostatnich dekadach XIX wieku ziemie polskie, podobnie zreszt jak
inne regiony Europy rodkowo-Wschodniej, dowiadczyy gwatownych procesw modernizacyjnych. Wwczas narodzia si nowoczes
na kultura polska. Wlatach 18901914 uksztatowa si modernizm
artystyczny. Wykrystalizowa si te peen wachlarz nowoczesnych
postaw politycznych iintelektualnych od anarchosyndykalizmu po
4 Tam, gdzie to moliwe, podaj tytu oryginalny filmu, dat premiery inazwisko
reysera, ewentualnie dugo wszpulach lub metrach (na podstawie informacji
zbazy IMDB.com). Nie zawsze jednak udao mi si ustali wszystkie dane; zkolei
wprzypadku kina atrakcji nazwiska twrcw s nieznane, tytuy miay za drugorzdne znaczenie iczsto ulegay zmianie zalenie od kontekstu prezentacji.
5 Yuri Tsivian (Jurij Cywjan), Early Cinema in Russia and its Cultural Reception,
University of Chicago Press, Chicago 1998, s. 47.
19
ideologi narodow iod marksizmu po psychoanaliz. Wkocu wyodrbnio si autonomiczne pole nowoczesnej masowej komercyjnej
rozrywki zdominowane przez literatur sensacyjn, apniej kino.
Pierwsze dwa obszary kultury modernizm artystyczny inowoczes
ne idee zwizane s zpowstaniem nowej grupy spoecznej czy te
formacji intelektualnej okrelanej unas mianem inteligencji. Rozwj
popkultury to zkolei skutek dynamicznych procesw modernizacyjnych: urbanizacji, industrializacji, znacznego upowszechnienia
czytelnictwa iwytworzenia si czasu wolnego zwizanego zkapitalistyczn prac zarobkow. Wanym skadnikiem tego nowego miejskiego stylu ycia stay si popularne formy rozrywki. Wszystkie
te procesy modernizacji kultury polskiej przebiegay wswoisty dla
siebie sposb zgodnie zkolonialn logik centrum-peryferie. Wysoki
modernizm intelektualny wpolskim wydaniu spotka si na przykad
zzarzutami oniedostateczne przyswojenie zachodnich postaw, co
Stanisaw Brzozowski nazwa intelektem taroczkowo-bezikowym6.
Zkolei niski modernizm miejskich rozrywek ikultury masowej nigdy
nie osign takiego poziomu masowoci jak wpastwach zachodnich. Modernizacja kultury rwnie przebiegaa wsposb waciwy
dla modernizacji peryferyjnej.
Niezalenie od oceny zjawiska nie sposb nie zauway, e spord
wskazanych aspektw modernizacji kultury polskiej modernizmu
artystycznego, nowoczesnych idei oraz kultury popularnej narodziny tej ostatniej wPolsce doczekay si stosunkowo najmniejszej liczby
opracowa. WMiecie Atrakcji podejmuj prb uzupenienia tego
obrazu. Wzwizku ztym, e pojcia kultura masowa ikultura popularna obarczone s znacznym bagaem semantycznym ipowizane
zkonkretnymi krytycznymi bd afirmatywnymi dyskursami7,
staram si ich nie uywa, mwic wzamian omasowej komercyjnej
6 Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski. Studia ostrukturze duszy kulturalnej, t. 1, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1997, s. 42.
7 Zob. John Storey, Studia kulturowe ibadania kultury popularnej. Teorie imetody,
prze. J. Baraski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003;
Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, prze. W.J. Burszta, Zysk
iS-ka, Pozna 1998.
20
rozrywce, ktr proponuj nazywa kultur atrakcji 8. Obejmuje ona

takie zjawiska, jak literatura sensacyjna, ogrdki rozrywkowe, kabarety ivariet, muzea osobliwoci ipanoptika, atrakcje jarmarczne, panoramy, fotoplastykony isalony iluzji optycznych, zabawy ogrodowe
isport (np. wrotki irowery). Wksice opisuj procesy modernizacji
kultury atrakcji, skutkujce dominacj kina wuniwersum miejskich
rozrywek wielkiego orodka przemysowego odzi. Poka, jak zmienia si masowa komercyjna rozrywka wmiecie wzwizku zrozwojem
kina. Moje poszukiwania organizuje prba odpowiedzi na pytanie,
wjaki sposb wtej wielkoprzemysowej iwielokulturowej metropolii
pooonej na zachodzie Cesarstwa Rosyjskiego kino wyonio si jako
osobny icieszcy si bodaj najwiksz popularnoci segment brany
rozrywkowej. Przygldam si, jak nowinka techniczna pozwalajca
na wywietlanie na paszczynie obrazw fotograficznych dajcych
zudzenie ruchu zostaa wczona wrne formy iformaty rozrywkowe, by zczasem sta si autonomiczn form wmiar taniej rozrywki.
Opisuj instytucj, publiczno isieci wczesnego kina. Badam rozwj
nowego formatu rozrywkowego kinematografu, czyli przedsibiorstwa, ktre specjalizuje si wpokazywaniu filmw, bdcym
podstawowym rdem ich dochodu. Charakteryzuj boom kinematograficzny czy te, jak wwczas mawiano, kinematografomani
zapocztkowan okoo roku 19071908.
Ksik t mona zatem sytuowa dwojako: przestrzennie idyscyplinarnie. Po pierwsze wodniesieniu do historii polskiej kultury,
po drugie wobec akademickiego filmoznawstwa. Wobu aspektach
proponuj uzupenienie istniejcych narracji.
a. Rewizja historii kultury polskiej

Wczasach, kiedy idea kulturowego kanonu poddawana jest
zmasowanej krytyce, zasadne wydaje si wczenie do narracji
opolskiej kulturze zdominowanej, jak sdz, przez zjawiska
8 Czasami, ze wzgldw stylistycznych, uywam jednak pozostaych poj, nie
majc na myli odniesie do dyskursw, ktre je uksztatoway: konserwatywnej
krytyki kultury masowej iafirmacji kultury popularnej przez studia kulturowe.
21
wysokoartystyczne rwnie tego, co miejskie, codzienne iniskie. Jak przypomina Miosz wTraktacie poetyckim tam wanie,
wosadach fabrycznego pyu imigotliwym wietle iluzjonw, tkwi
prawdziwy pocztek nowoczesnej polskiej kultury. Historyk iteoretyk kultury popularnej Tomasz Majewski przypomina, e brakuje
wPolsce bada nad rodzim kultur popularn (rwnie kinem)
sprzed 1989 roku9. Owocnie rozwijajce si ostatnio pod wpywem
zachodnich impulsw naukowych kulturoznawcze analizy polskiej popkultury nie wykraczaj swoimi zainteresowaniami poza
szeroko rozumian wspczesno. Brakuje za historycznych uj
tego zjawiska, co autor postrzega jako specyficzn cech kultury
polskiej, zwrotnie wpywajc na zainteresowania badaczy. Nie
trzeba si tutaj odwoywa a do wyrafinowanego teoretycznie
konceptu faszywej wiadomoci, eby zauway, e mamy najwidoczniej wPolsce pewien problem zodniesieniem spoecznie
usytuowanej jednostki do jej codziennoci, do kultury, ktra jest
zwyczajna inie manifestuje si wycznie wformach artystycznych
iodwitnych10. Oczywicie wskaza mona wyjtki, chociaby
wielu badaczy reprezentujcych literaturoznawstwo, etnologi czy
socjologi, skupionych wok rnych jednostek Uniwersytetu dzkiego zainteresowanych kultur popularn irobotnicz. Literatur
popularn bada tam Janusz Dunin; histori popularnej kultury
robotniczej Wadysaw Lech Karwacki; socjologi kultury masowej
zajmowaa si Antonina Koskowska; systematyczn prb opisu
dzkiej spoecznoci robotniczej przed 1939 rokiem prowadzili
etnografowie skupieni wok Bronisawy Kopczyskiej-Jaworskiej,
tworzc zacztki polskich studiw miejskich11. Interesujce, e ich
zainteresowania, mniej lub bardziej systematycznie osadzone na
podbudowie teoretycznej marksizmu, czasowo zbiegaj si zposzukiwaniami przedstawicieli brytyjskich studiw kulturowych.
9 Tomasz Majewski, Wstp, [w:] Janusz Dunin, WBi-Ba-Bo igdzie indziej,
Officyna, d 2010.
10 Tame, s. 11.
11 Zob. ukasz Biskupski, Wpoprzek ina skos. Uwagi na marginesie ksiki Kulturoznawstwo. Dyscyplina bez dyscypliny, Teksty Drugie 2010, nr 5, s. 8588.
22
Wiele polskich bada nad kultur popularn urwao si jednak

po 1968 roku. Od tego czasu za, wcigu ostatnich trzydziestu
lat wwiatowym obiegu naukowym pojawio si wiele monografii
powiconych odczytaniu kulturowego wymiaru wczesnego kina,
wysokonakadowej prasy ilustrowanej przeomu XIX iXX wieku,
domw towarowych, literatury sensacyjnej, miejskiej ikonosfery
czy parkw rozrywki. Przygldanie si im pozwala nie tylko pozna
histori mediw masowych, ale rwnie kulturowy wymiar modernizacji. Warto t optyk zastosowa rwnie do rodzimej kultury.
Il. 2. Ruch uliczny i sklepy przy ul. Piotrkowskiej 47 / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Moe inie wynalazem kina, ale to ja zamieniem je wprzemys12

powiedzia podobno Charles Path. Kolej elazna, telegraf, telefon,
elektryczno, fotografia, tama montaowa, imperializm, kuchenka
gazowa, globalizacja, rozwj kultury konsumpcyjnej, szczepionki,
kino... Sowem nowoczesno. Narodziny nowoczesnej kultury
masowej to przejaw szerszych procesw modernizacyjnych zwizanych przede wszystkim zurbanizacj iindustrializacj, rewolucj
transportow ikomunikacyjn. Na proces modernizacji skadaj si
12 Za: Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University
of California Press, Los Angeles 1994, s. 9.
23
midzy innymi: rozpowszechnienie zmechanizowanych technik produkcji przemysowej, rozwj gsto zaludnionych orodkw miejskich
wefekcie migracji, gwnie zterenw wiejskich, aco za tym idzie,
przeksztacenie tradycyjnych wizi spoecznych, sekularyzacja,
alienacja pracy fabrycznej, ale rwnie upowszechnienie edukacji
iczytelnictwa, poszerzenie praw wyborczych, emancypacja obyczajowa, rozwj opieki zdrowotnej izabezpiecze socjalnych, rozwj
spoeczestwa konsumpcyjnego. Narodziny iupowszechnienie si
kina wpisuj si wte przemiany iodzwierciedlaj je. Ju wczeniej
nastpowaa modernizacja kultury popularnej rozumiana jako
stopniowa standaryzacja, komercjalizacja iindustrializacja form
popkulturowych. Wytwory kulturowe chociaby slajdy do latarni
magicznej stay si towarami cyrkulujcymi zgodnie zprawami
popytu ipoday, wytwarzanymi przemysowo zpomoc technik masowej produkcji iwformie moliwie najbardziej zestandaryzowanej,
aby obniy koszty. Dopiero jednak kino obok popularnej prasy
iradia stao si, jak twierdzi Dominic Strinati, archetypowym
nowoczesnym rodkiem masowego przekazu13. Zkolei Miriam Bratu
Hansen przekonuje, e kino klasyczne stanowio formacj kulturow
ktra bya postrzegana jako wcielenie nowoczesnoci, jako medium
estetyczne paralelne do fordowsko-taylorowskich metod produkcji
przemysowej imasowej konsumpcji. Paralelne do drastycznych
zmian wstosunkach spoecznych, seksualnych ipciowych obecnych wmaterialnej tkance codziennego ycia, worganizacji zmysowej percepcji idowiadczenia14.
Zdaniem Hansen, kino miao ponadto charakter refleksyjny wobec
tych przemian. Pozwalao widzowi oswoi sprzecznoci nowoczes
noci wdwojaki sposb. Na poziomie narracyjnym odbywao si to
poprzez dostarczanie wzorw tosamoci, ktre pokazyway, jak
13 Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej..., s. 16.
14 Miriam B. Hansen, Masowe wytwarzanie dowiadczenia zmysowego. Klasyczne
kino hollywoodzkie jako modernizm wernakularny, prze. . Biskupski iin., [w:]
Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura
popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009, s. 186.
24
by nowoczesnym, czy te poprzez zaporedniczon konfrontacj

ztypowymi zagroeniami wspczesnoci, takimi jak katastrofy czy
morderstwa. Na poziomie sensorycznym zkolei estetyka atrakcji
odzwierciedlaa niecige iintensywne dowiadczenie wielkomiejskiej nowoczesnoci.
Apogeum rozwoju tych archetypowych mediw przypada na lata
dwudzieste itrzydzieste XX wieku, ale okinie jako masowej rozrywce iglobalnym przemyle kultury mona zasadnie mwi ju
wodniesieniu do okresu tu przed pierwsz wojn wiatow. Uprogu
wojny kino jest ju narzdziem masowej produkcji ikonsumpcji ruchomych obrazw, dominujcym elementem nowoczesnego systemu
rozrywkowego. Filmy stay si kluczow form kultury wizualnej,
jednym z najwaniejszych globalnych mediw masowych i, obok
muzyki, najbardziej dochodow praktyk kultury popularnej. Wywodzc si zbogatej tradycji praktyk rozrywkowych, naukowych,
ekonomicznych iedukacyjnych, technologia publicznej projekcji
obrazw na paszczynie, wytwarzajca wwidzach wraenie ruchu,
przesza drog od nowinki technicznej oniejasnym statusie izastosowaniu do osobnego pola iistotnej siy ekonomicznej owiatowym
zasigu oddziaywania. Kino jest przejawem fordyzmu wsferze
kultury, wzorcowym przykadem nowoczesnego przemysu kultury masowo imechanicznie wytwarzanej formy rozrywki, ktra,
inaczej ni wysokonakadowa prasa, osigna globalny zasig
dziki niezalenoci niemego kina od jzyka. Wcigu kilkunastu lat
uksztatowao si kilka liczcych si orodkw produkcji filmowej
zFrancj na czele, ktrych produkty dziki globalnemu systemowi
dystrybucji konsumowane byy wtysicach kin rozsianych zrnym
zagszczeniem wcaym modernizujcym si wiecie. Wrnych
miejscach (zgodnie zinnymi relacjami wadzy wyznaczanymi przez
o centrum-peryferie) proces wyodrbniania si kina jako autonomicznego pola kulturowej produkcji ikonsumpcji zachodzi zrn
dynamik ispecyfik.
Przyjrz si rozwojowi tego globalnego medium wjednym ztych
miejsc, gdzie modernizacja nie zachodzia lub zachodzia
25
wsposb zupenie inny ni wkrajach centrum, amianowicie odzi, kapitalistycznej wyspie pord oceanu pl ibrzozowych gajw
Krlestwa Polskiego15.
d, wielkoprzemysowa, wieloetniczna metropolia Europy Wschodniej, jest szczeglnie interesujcym miejscem, ktre daje moliwo
porwnawczej analizy rozwoju kina jako globalnej instytucji komercyjnej rozrywki. Chocia istniaa wczeniej jako niewielka miejscowo, jako monokultura przemysowa powstaa na pocztku XIX
wieku niemal na surowym korzeniu wskutek kilkudziesicioletniego
procesu kapitalistycznej produkcji przestrzeni ijest przykadem
peryferyjnej nowoczesnoci16. Wprawdzie rozwina si dziki rewolucji przemysowej, ale modernizacja miasta nie zachodzia tu
wsposb analogiczny do modelu zachodniej Europy. Takie zjawiska,
15 Zasadne zatem wydaje si rozwaenie uytecznoci wtym kontekcie zaproponowanej przez Immanuela Wallersteina kategorii modernizacji pperyferyjnej. Immanuel Wallerstein, Analiza systemw-wiatw, prze.K. GawlicziM.
Starnawski,Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007.
16 Niestety nie trafiem na opracowanie historii odzi ztej perspektywy. Prb
charakterystyki peryferyjnej modernizacji wPolsce (ze szczeglnym uwzgldnieniem odzi) wodniesienu do okresu pniejszego podj Kacper Pobocki,
The Cunning of Class. Urbanization of Inequality in Post-War Poland, Budapest
2010, niepublikowana rozprawa doktorska <http://etnologia.amu.edu.pl/go.live.php/PL-H648/dr-kacper-poblocki.html> (30.04.2013). Por. m.in.: Bohdan
Baranowski, Jan Fijaek (red.), d. Dzieje miasta, t 1 do 1918 roku, Pastwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1980; Gryzelda Missalowa, Studia
nad powstaniem dzkiego okrgu przemysowego 1815-1870, Wydawnictwo
dzkie, d, t. 13, 19641975; Wiesaw Pu, Stefan Pytlas, Dzieje dzkich
Zakadw Przemysu Bawenianego im. Obrocw Pokoju (dawnych Zjednoczonych
Zakadw K. Scheiblera iL. Grohmana), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa d 1979; Wiesaw Pu, Dzieje odzi przemysowej, Muzeum
Historii Miasta odzi, d 1987; Julian Janczak, Ludno odzi przemysowej
1820-1914, Acta Universitas Lodzensus. Folia Historica nr 11, d 1982;
Stefan Pytlas, dzka buruazja przemysowa wlatach 1864-1914, Wydawnictwo
Uniwersytetu dzkiego, d 1994; Helena Brodowska (red.), Studia imateriay
do dziejw odzi iOkrgu dzkiego. Uwaszczenie chopw imieszczan-rolnikw,
Wydawnictwo dzkie, d 1966; Pawe Samu (red.), Polacy, Niemcy iydzi
wodzi wXIX-XX w.: ssiedzi dalecy ibliscy, Wydawnictwo Ibidem, d 1997;
Krystyna Radziszewska, Krzysztof Woniak (red.), Pod jednym dachem. Niemcy
oraz ich polscy iydowscy ssiedzi wodzi wXIX iXX wieku, Literatura, d
2000; Bartosz M. Walczak, Zespoy fabryczno-mieszkalne: midzy tradycj anowoczesnoci, [w:] Sztuka wodzi (3): Sztuka obok awangardy, Stowarzyszenie
Historykw Sztuki wodzi, d 2005; Wisawa Jordan, Wkrgu dzkiej secesji,
Wydawnictwo Literatura, d 2006.
26
jak rozwj ruchw politycznych, przemiany spoeczne iobyczajowe,

urbanizacja czy rozwj masowej kultury konsumpcyjnej przebiegay
inaczej lub zinn intensywnoci ni wmiastach nalecych do
centrum globalnego systemu spoeczno-ekonomicznego.
Narodziny kina przypadaj wodzi na okres dynamicznego rozwoju,
atake najbardziej burzliwych tar spoecznych. d zostaa wyznaczona na osad wkiennicz, dzi powiedzielibymy: specjaln
stref ekonomiczn, w1820 roku. Za granic podjto szerok akcj
werbowania profesjonalistw: tkaczy, farbiarzy iprzdzalnikw,
gwarantujc im ulgi ipomoc finansow. Zniesienie w1850 roku
barier celnych pomidzy ziemiami dawnego Krlestwa Polskiego
areszt Cesarstwa Rosyjskiego otworzyo dostp do ogromnych
rynkw zbytu na dzkie produkty wkiennicze. Przyjazd przedsibiorcw iwysoko wykwalifikowanych fachowcw zzachodu Europy,
zwaszcza zNiemiec, zapewni know-how oraz kapita inwestycyjny,
auwaszczenie chopw w1863 roku iwielkie migracje do miasta,
zwaszcza modych osb, dostarczyy niezbdnej taniej siy roboczej,
wymuszajc jednoczenie radykaln zmian ich stylu ycia itworzc
zupenie nowe rodowisko sensoryczne17. Ogwatownoci zmiany
spoecznej katalizowanej przez d niech zawiadczy cytat zlistu
mieszkaca poddzkiej miejscowoci:
d, ta potna d ten potwr fabryczny pochania siy robocze. Niech tylko chopiec lub dziewczyna skoczy lat 15, wnet
rodzice pchaj swe dzieci do odzi. [] Id tedy masy od nas co
rok do odzi iwielu powraca ztej krainy obiecanej, lecz powraca
wstanie zrujnowanym moralnie ifizycznie. Wielu ztakich robotnikw nabiera miejskich fanaberyj ipniej nie chce im si wzi
do znojnej pracy na roli 18.
Miasto liczce w1831 roku 4700 mieszkacw przekroczyo 100
tys. w1873 roku, aw cigu ostatniego pwiecza przed wybuchem
17 Zob. Wiktor Marzec, Agata Zysiak, Miasto, morderstwo, maszyna. Osobliwe przypadki wczesnonowoczesnej odzi, [w:] Tomasz Majewski (red.) Rekonfiguracje...
18 Rozwj 7.07.1898.
27
Iwojny wiatowej przybyo ponad 400 tys. kolejnych osb. Spis

urzdowy z1913 roku wykaza populacj 630 tys. mieszkacw
wodzi wraz zBautami pozostajcymi wwczas poza granicami
administracyjnymi miasta19. d bya najwikszym orodkiem produkcji wkienniczej wKrlestwie Polskim. W1913 roku pracowao
tu 25% wszystkich robotnikw iwytwarzano wnim 31% globalnej
wartoci produkcji przemysowej Krlestwa 20. 78% mieszkacw
stanowili robotnicy (ze znaczn liczb kobiet), 15-20% kupcy
irzemielnicy, 5% inteligencja i5% buruazja 21. Spowodowao to,
e Ziemia obiecana staa si teatrem tar inapi na tle klasowym
ietnicznym. W1911 roku miasto zamieszkiwao 52% katolikw,
14 % ewangelikw i33% ydw, ado tego pozostawao ono pod rosyjsk administracj22. Kominogrd by najwikszym wKrlestwie
skupiskiem Niemcw idrugim po Warszawie ydw. Wikszo
kapitau ifabryk znajdowaa si wrkach Niemcw iydw, podczas
gdy sia robocza rekrutowaa si zpolskich przybyszw zokolicznych
wsi. d staa si centrum ruchu robotniczego. W1892 roku doszo
do wielkiego strajku paraliujcego prac miasta, anapicia klasowe
osigny swj szczyt wtrakcie rewolucji 1905 roku, ktra wodzi
przebiega wsposb szczeglnie burzliwy, destabilizujc sytuacj
co najmniej do 1907 roku23.
Na skutek tych zjawisk d staa si jednym znajwikszych orodkw przemysowych carskiej Rosji, ale rwnie locus ciemnej strony
nowoczesnoci inegatywnych skutkw rewolucji przemysowej,
poczwszy od nierwnoci ekonomicznych, przez tarcia etniczne, po
dzik urbanizacj inisk jako ycia spowodowan zapnieniem
19 Julian Janczak, Ludno odzi..., s. 132.
20 Bohdan Baranowski, Jan Fijaek (red.), d. Dzieje miasta, s. 285.
21 Za: Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka odzian na przeomie XIX iXX wieku,
Wydawnictwo Ibidem, d 2010, s. 23.
22 Za: Maria Nietyksza, Rozwj miast iaglomeracji miejsko-przemysowych
wKrlestwie Polskim 2895-1914, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1985, Tabela 41 Ludno Warszawy iodzi wedug wyzna wlatach 18641914
(wprocentach).
23 Wadysaw L. Karwacki, d wczasach rewolucji 1905-1907, Wydawnictwo
dzkie, d 1975.
28
infrastrukturalnym miasta, wktrym jako jedynym europejskim

orodku tej wielkoci do lat dwudziestych XX wieku nie byo
chociaby kanalizacji. Rozwj ekonomiczno-przestrzenny, struktura etniczna iklasowa odzi nie pozostay bez wpywu na ksztat
systemu rozrywkowego wmiecie, wktrym uksztatowaa si sie
instytucji zajmujcych si profesjonalnie dostarczaniem rozrywki
skierowanej do grup ornym poziomie zamonoci. Uprogu Iwojny
wiatowej kino byo ju najpopularniejsz wrd miejskich atrakcji.
Ich historia rwnie jest czci historii kultury.
b. Rewizja historii kina

Drugim celem mojego wywodu jest prba uzupenienia tradycyjnej
polskiej narracji historyczno-filmowej oujcia spoeczno-kulturowe
identyfikowane ze zwrotem historycznym wfilmoznawstwie24. Sdz bowiem, e dominuje u nas paradygmat badawczy, ktry mona
skrtowo nazwa modernistycznym. Innymi sowy, kry nad nim
widmo widmo X Muzy.
W1913 roku wpopularnym warszawskim tygodniku wiat ukaza
si artyku Karola Irzykowskiego Krlestwo ruchu, pniej przedrukowany wjego zbiorze esejw filmowych Dziesita Muza. Irzykowski, znany wwczas przede wszystkim jako pisarz oraz krytyk
literacki iteatralny, polemizowa zwyobraeniem kina jako skandalu publicznego. Wprzeciwiestwie do potocznej opinii okinie
jako zjawisku pytkim, demoralizujcym modzie, psujcym smak
izdrowie itd. poszukiwa wnim znamion artyzmu. Przekonywa,
e kino naley sytuowa wobrbie zagadnie estetyki ifilozofii.
Zgodnie zwczesnym horyzontem teoretycznym pyta, czy kino
jest sztuk czyst, sztuk now czy modyfikacj sztuk istniejcych.
Artystycznoci ispecyfiki kina dopatrywa si wjego zdolnoci do
oddawania ruchu. Twierdzi, e moe jeszcze nie obecnie, ale in potentia kino to sztuka. Jeli si zapomni, e kino jest dzi sztuk
24 In Focus: Film History, or aBaedeker Guide to the Historical Turn, Cinema Journal
2004, nr 1 (44).
29
dla tumw irozway spraw bez uprzedzenia, odkryje si moe,

e jest ono rud zawierajc szlachetny icenny materia na sztuk,
kto wie, czy nie wedle wszelkich prawide estetycznych25. Kino
zmaga si zproblemem mechanicznej reprodukcji, ktra powoduje,
e inaczej ni np. malarstwo, nie jest ono sztuk waciw. Zagroeniem dla rozwoju kina, jego mierci techniczn ikupieck
jako eksperymentu estetycznego byoby, zdaniem Irzykowskiego,
jego udwikowienie ieksploatacja jako formy rozrywki. Ale jeli
tylko kino pjdzie wkierunku eksplorowania swojego potencjau
jako medium zdolnego oddawa ruch, bdzie widzie wruchu swj
gwny temat, uzyska wasne miejsce na Parnasie obok dziewiciu
rezydujcych tam ju od dawna muz.
Irzykowskiego mona uzna za pierwszego przedstawiciela dyskursu
wwczas nowatorskiego, adzi archaicznego, ktrego elementy
nadal pojawiaj si wmyleniu okulturze. czy si tu potpienie
komercyjnego charakteru kina, typowo modernistyczne zainteresowanie specyfik medium iprba wpisania filmu wpole sztuki, atym
samym jego legitymizacja jako kultury wysokiej. Ztego widma zrodzio si po czci akademickie filmoznawstwo, ktre mona uzna
za rodzaj krytyki artystycznej prowadzonej innymi metodami. Jak
zauwaa William Uricchio26 odnonie do sytuacji wUSA, niegdy
badania filmoznawcze rdowo okrelay swj obszar zainteresowania wopozycji do sfery komercyjnej, koncentrujc si na historii
medium, wymiarze tekstualnym iartystycznym. Wypracowane
przeze pojcia ikategorie wywodziy si ztradycyjnie rozumianej
historii sztuki iliteraturoznawstwa. Widmo X Muzy wymusza, jak
sdz, trzy dyspozycje badawcze: 1) postrzeganie filmu jako formy
artystycznej, 2) zorientowanie na interpretacj tekstu filmowego
i3) skupienie si na kinie narodowym jako kategorii analitycznej.
25 Karol Irzykowski, Dziesita muza oraz pomniejsze pisma filmowe, Wydawnictwo
Literackie, Krakw 1982, s. 16.
26 William Uricchio, Historicizing Media in Transition, [w:] David Thorburn,
Henry Jenkins, Brad Seawell (red.), Rethinking Media Change: the Aesthetics of
Transition, MIT Press, Cambridge Mass. 2003, s. 27.
30
Zawizanie akcji (wstp) | 1
Wtym paradygmacie dominuje historia stylw, gatunkw iautorw oraz kinematografii poszczeglnych krajw. Model ten dobrze
sprawdza si wzotej erze cinephilii, wdobie przedwojennego kina
modernistycznego ijego kontynuacji wpowojennych estetykach nowofalowych, od lat jednak wobrbie akademickiego filmoznawstwa
pojawiaj si ju jednak ujcia bardziej (auto)krytyczne.
Zwrot historyczny ikulturowy wbadaniach humanistycznych wlatach siedemdziesitych oraz uatwiony dostp do archiww filmowych, skoni badaczy do przemylenia sposobw, wjakich pisze
si histori imyli ofilmie. Szczeglnym obszarem za, na ktrym
opracowywano itestowano nowe ujcia stay si zwaszcza pocztki
kina. WUSA modernistyczna perspektywa X Muzy zostaa uzupeniona wlatach siedemdziesitych oujcia waciwe historii spoecznej, literaturoznawstwu wduchu New Historicism (poetyki kulturowej) icoraz bardziej widocznym wwczas studiom kulturowym
zainteresowanym midzy innymi obiegiem wytworw kulturowych
idowiadczeniami ich odbiorcw. Odkrycie archiww, przemiany
whistoriografii iwpywy studiw kulturowych mocno odcisny si na filmoznawstwie. Ta zmiana perspektywy bya gboka,
zrywaa zdomnieman oczywistoci opowieci ohistorii rozwoju
medium od prostego czarno-biaego filmu niemego do wspczesnych systemw rzeczywistoci wirtualnej (lub, warto odnotowa,
paralelnej narracji ocoraz bardziej wyrafinowanych technikach
kontroli ideologicznej)27. Wramach tego, co nazwano Now Histori Filmu28, medium zaczto umiejscawia wobrbie historycznie
usytuowanych intertekstualnych iintermedialnych sieci, badajc
powizania kina ze starszymi od niego systemami reprezentacji
waciwymi dziewitnastowiecznej kulturze spektaklu. Uricchio
porwnuje ten zwrot do rewolucji, jak wpisarskiej samowiadomoci Herodota uczynia jego podr do Egiptu, zmuszajc go do
uwiadomienia sobie relatywizmu wasnego greckocentrycznego
27 Tame, s. 29.
28 Por. Thomas Elsaesser, The New Film History, Sight and Sound 1986, nr 4.
31
1 | Zawizanie akcji (wstp)
punktu widzenia, ktry dotd uwaa on za jedyny obowizujcy.

Podobnie we wspczesnej refleksji medialnej znajome punkty
odniesienia, zdawna utrzymywane zaoenia iten rodzaj pewnoci,
ktry wynika zprzekonania oposiadaniu monopolu na prawd,
zosta zakwestionowany, zrekontekstualizowany iporuszony29.
Widmo X Muzy, przynajmniej gdzieniegdzie, zostao przepdzone.
Dzi, kiedy zmienia si kulturowa pozycja kina, akontakt zruchomym obrazem wrnych postaciach sta si wszechobecny,
koncentracja na penometraowym filmie fabularnym jako dziele
sztuki filmowej wydaje si ujciem zbyt wskim. Andrzej Gwd
przekonuje, e badacz sytuujcy si wobszarze pokrewnym zdyscyplin, ktr zprzyzwyczajenia nazywamy filmoznawstwem, nie
moe ju by (wycznie) ani opisywaczem filmw, ani lektorem
biografii tych, co je zrobili jego poszukiwania powinny by ufundowane na intermedialnym dyskursie teoretycznofilmowym 30. Dostrzegajc wspczesn rewolucj cyfrow, stalimy si te wraliwsi
na rnorodno iodrbno krajobrazu medialnego przeszoci,
azwaszcza na dziewitnastowieczn kultur wizualn. Zagadnienia te wczeniej stanowiy margines wnarracji, dla ktrej gwnym
punktem odniesienia izwieczeniem dziejw bya zaciemniona
sala, wktrej na ekranie odbyway si projekcje penometraowych
filmw fabularnych z35-milimetrowej celuloidowej tamy 31. Ta
rnorodno powoduje, zdaniem Thomasa Elsaessera, e wczesne
kino mona postrzega jako klucz do paradygmatu nowych mediw.
Przygldanie si za dynamice konwergencji idywergencji medialnej
waciwej wyodrbnieniu si kina jako osobnej praktyki kulturowej
oraz teoretyczne konsekwencje zuwiadomienia sobie nieliniowoci historii pozwalaj lepiej zrozumie wspczesne przejcie
ku mediom cyfrowym. Std konceptualizacje, wktrych klasyczne
29 Tame, s. 23.
30 Andrzej Gwd, Przedmowa, [w:] tego (red.), Kino po kinie. Film wkulturze
uczestnictwa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 7.
31 Zob. Andrzej Gwd, Kino po kinie film po kinie, [w:] Andrzej Gwd (red.),
Kino po kinie...
32
Zawizanie akcji (wstp) | 1
kino Hollywood pojawia si jedynie jako antrakt (Zielinski 32)

whistorii form audiowizualnych, czy gromadzenie kolejnych dowodw na problematyczno najbardziej stereotypowej narracji
olinearnej ewolucji kina od filmu niemego do dwikowego, od
czerni ibieli do koloru, od 2-D do 3-D iod wizjera do ekranu. Std
te zwrot ku drobiazgowym studiom przeomu medialnego zwizanego znarodzinami kina. Wostatnich latach, obok Nowej Historii
Filmu iarcheologii mediw, wyranie zarysowuje si perspektywa
nazywana Now Histori Kina 33 (anie tylko filmu). Reprezentanci
tego programu postuluj powizanie historii kina zzproblemami
32 Siegfried Zielinski, Audiovisionen: Kino und Fernsehen als Zwischenspiele,
Rowohlts Enzyklopdie, Reinbek 1989; wyd. ang.: Audiovisions: Cinema and
Television as Entractes in History, prze. G. Cunstance, Amsterdam University
Press, Amsterdam 1999.
33 Richard Maltby, Danil Biltereyst, Philippe Meers, Explorations in New Cinema
History: Approaches and Case Studies, Wiley-Blackwell, Malden, Mass. 2011.
Il. 3. Widok oglny odzi od strony szosy Pabianickiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
33
tego programu postuluj powizanie historii kina zzproblemami

istotnymi dla historii kultury czy historii spoecznej. Std zwrot ku
badaniom recepcji przygldanie si roli, jak wcigu ostatniego
wieku filmy odgryway wyciu rnych grup spoecznych, i jakwizay si zrozwojem nowoczesnych spoeczestw.
Niewiele ztych ustale przedostao si do polskiej literatury. To, co
Jacques Derrida nazwa archiwaln gorczk waciw zwrotowi
historycznemu whumanistyce, wprzeciwiestwie na przykad do
studiw nad sztukami wizualnymi 34 nie rozpalio jeszcze zbyt
mocno polskiego filmoznawstwa. Marcin Adamczak rozpoczyna
swj tekst bdcy prb rewizji kategorii autora, fundamentalnej
dla perspektywy X Muzy, od obserwacji:
Gdy porwna spisy treci dwch wydanych niedawno podrcznikw
akademickich Teorii literatury XX wieku Anny Burzyskiej iMichaa
Pawa Markowskiego oraz Historii myli filmowej Alicji Helman iJacka Ostaszewskiego okazuje si, e ich kolejne rozdziay traktuj
wzasadzie oanalogicznych koncepcjach badawczych, zt rnic,
ina gruncie refleksji nad filmem pojawiajsi one jako twrcze
adaptacje, spnione okilka czy kilkanacie lat, is swoistym
odbiciem teorii literackich, filozoficznych lub psychologicznych 35.
Autor Globalnego Hollywood zauwaa, e zbieno koczy si przy
ostatnich rozdziaach, gdy wksice powiconej teorii literatury
pojawiaj si ujcia spoeczno-kulturowe takie jak nowy historycyzm, ktre uznaj rol bada kontekstowych. Pokazuje to, e
chocia na konieczno przemylenia pocztkw kina iteoretyczn
wag tego zagadnienia wskazuj midzy innymi wspomniani ju
Andrzej Gwd iTomasz Majewski, atake Mirosaw Filiciak 36
34Zob. Tytu roboczy: archiwum, katalog Muzeum Sztuki wodzi, d 2010 oraz
Kultura Wspczesna 2011, nr 4.
35 Marcin Adamczak, Konstruujc Alfredw Hitchcockw, Kwartalnik Filmowy
2009, nr 6768, s. 56.
36 Mirosaw Filiciak, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask
2013 (wdruku), rozdz. Wparku rozrywki: granice mediw maszynopis udostpniony przez autora.
34
iMicha Pabi-Orzeszyna 37, zdobycze zwrotu historycznego nie

s jeszcze obowizkowym elementem wrodzimej filmoznawczej
skrzynce znarzdziami. Rewizjonistyczne, wiadome teoretycznie,
spoeczno-kulturowe badania nad wczesnym, zwaszcza rodzimym 38
kinem, identyfikowane zNow Histori Filmu, znajduj si nadal
poza akademickim mainstreamem. Sowem, gorczka archiww nie
trawi polskiego filmoznawstwa 39. Wgwnym obszarze zainteresowania rodzimych historykw znajduje si film fabularny jako obiekt
interpretacji iforma sztuki. Widmo X Muzy wydaje si szczeglnie
niebezpieczne wprzypadku badania pierwszych dekad kina. Nie jest
od niego wolna najnowsza polska synteza historii filmu, aspirujca
do miana kanonicznego podrcznika 40 , a take kluczowe opracowania dotyczce historii kina na ziemiach polskich.
37 Historie ewentualne iinne prowokacje dla historii filmu, referat wygoszony na konferencji Kino, ktrego nie ma (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz,
2011), maszynopis udostpniony przez autora; Dawno temu przed Nanookiem. Czy
wczesne kino niefikcjonalne to przeszo podrzdna historiografii filmowej?, [w:]
Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne wfilmie. Wok
filmu niefikcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej Wyszej Szkoy Filmowej,
Telewizyjnej iTeatralnej, d 2012.
38 Nie oznacza to jednak, e wartociowe badania nie s unas prowadzone oinnych badaczach ibadaczkach pisz wdalszej czci pracy.
39 Chciabym podkreli, e mam tu na myli badania najwczeniejszego okresu kina.
40 Tadeusz Lubelski, Iwona Sowiska, Rafa Syska (red.), Kino nieme, Universitas,
Krakw 2008. Zob. krytyk projektu autorstwa Tomasza Majewskiego, Historia
kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2. Autor zwraca uwag, e
przedsiwzicie to, mimo deklarowanej rewizji historycznofilmowej, czsto
wsposb implicytny powiela paradygmaty badawcze sprzed wielu dekad,
charakteryzujce si niemal heglowskim zainteresowaniem logik rozwoju
dziejw kina ihierarchi zjawisk wich obrbie, reprodukujc skonstruowany
przed laty kanon filmw czy determinizm technologiczny, ktry kae uznawa
przeom dwikowy za wan cezur historyczn. Wcentrum zainteresowania
jest kinematografia narodowa (jeden zrozdziaw nosi tytu: Trzy europejskie
kinematografie narodowe la belle epoque Francja, Wielka Brytania, Wochy)
ikategoria autora. Otej ostatniej wkontekcie rozdziau Lumire iMlis: fotograf iiluzjonista inicjuj kinematograf Majewski pisze: wtej formie sylwetki
inicjatorw kinematografii, su promowaniu modelu historiografii zpoowy
lat 50., sprzedajc go co gorsza czytelnikom co nie jest ju wcale zabawne
jako now optyk historyczn. Kluczowemu za dla najnowszych bada nad
wczesnym kinem pojciu kina atrakcji powicona zostaa za raptem jedna
kapsuka na marginesie gwnych wywodw.
35
Polskie badania wczesnego kina

Jednym zpierwszych 41 projektw badawczych dotyczcych pocztkw kina byy prace podejmowane wramach wieloletniego projektu
Historia filmu polskiego, prowadzonego przez Zakad Historii iTeorii Filmu Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk pod kierownictwem Jerzego Toeplitza. Warto wspomnie, e by to szerszy element
powojennego projektu instytucjonalnego iideologicznego majcego
wzmocni pozycj filmu wkulturze polskiej oraz jego propagandowe
oddziaywanie ispoeczn uyteczno. Mona tu rwnie wskaza
na inne dziaania: oprcz zaoenia wytwrni filmowych to rwnie
powstanie szkoy filmowej wodzi, powoanie na Uniwersytecie
dzkim pierwszego polskiego filmoznawstwa, zaoenie Kwartalnika Filmowego ipopularnych czasopism filmowych takich jak
Film oraz filmoteki. Projekt kodyfikacji pamici opolskiej kinematografii, ktry mia na celu dostarczenie oficjalnej opowieci
orozwoju kina, wpisuje si wte zaoenia. Jednym zfilarw wiedzy
opolskim filmie miao by archiwum filmowe, innym jednostka badawcza dziaajca wramach PAN. Po wojnie dokumenty zaczto gromadzi warchiwum filmowym przy Szkole Filmowej wodzi, od jego
powstania w1955 roku wCentralnym Archiwum Filmowym (od 1970
roku Filmoteka Narodowa). Po 1955 roku powstaa Redakcja Historii
Filmu Polskiego zoona zWadysawa Banaszkiewicza, Aleksandra
Jackiewicza, Bolesawa Lewickiego iJerzego Toeplitza, ktra ustalia zawarto trzytomowej historii polskiego filmu (warto podkreli
filmu, nie kina). Cz powicona okresowi najwczeniejszemu,
napisana przez Wadysawa Banaszkiewicza, wieloletniego dyrektora
Filmoteki Narodowej, jest nie tylko podstawowym rdem danych
faktograficznych, ale rwnie dominujc narracj opocztkach
kina na ziemiach identyfikowanych zpniejsz Polsk 42.
41 Jeszcze wlatach pidziesitych tematem tym zajmowa si Wadysaw Jewsiewicki.
Zob. m.in. Materiay do dziejw filmu wPolsce, Pastwowy Instytut Sztuki, Warszawa
1952; tego, Historia filmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematografii
1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna iFilmowa, d 1959.
42 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, Wydawnictwa
Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989.
36
Zgodnie zzaoeniami metodologicznymi wszystkich tomw kada zsekcji miaa przyglda si trzem obszarom: mechanizmom
powstawania iodbioru filmw, czyli trybowi produkcji irecepcji,
twrczoci, awic samym filmom, oraz myli ikulturze filmowej
danego okresu. Podstawowa warto tej publikacji ley wrzetelnym
idrobiazgowym zebraniu (izarchiwizowaniu) danych faktograficznych. Proponowana narracja unika rwnie wartociowania,
przedstawiania pocztkw kina jako formy bardziej prymitywnej,
niedojrzaej lub takiej, ktra jeszcze nie odkrya swojej specyfiki. Gwny nacisk zosta jednak pooony na histori pionierw
techniki filmowej iwynalazkw technicznych, aniewiele uwagi
powicono sposobowi prezentowania filmw wkinach, konstrukcji programw kinowych izagadnieniu dystrybucji. Marginalnie
potraktowano rwnie filmy niefikcjonalne. Gwnym obszarem
analizy ipodstaw do uoglnie jest Warszawa, bez uwzgldnienia
odzi jako drugiego najwikszego orodka miejskiego wdawnej
Kongreswce oraz mniejszych miejscowoci iterenw wiejskich.
Pomimo wsplnego rozpatrywania wszystkich zaborw, stosowania
anachronicznej kategorii film polski czy pomijania zagadnienia
cigoci kina wobec starszych form rozrywki, naley podkreli,
e zaoenia metodologiczne tego przedsiwzicia, skupionego na
badaniu kultury filmowej, pozostaj nadal zaskakujco aktualne.
Kolejn istotn publikacj na temat pocztkw kina na ziemiach
polskich jest ksika ladami tamtych cieni Magorzaty Hendrykowskiej wydana w1993 roku 43. Tytu pracy nasuwa skojarzenia
zniezwykle wpywow ksik Life to those Shadows Nola Burcha, bdc jedn zpierwszych prb rewizji historii wczesnego
kina. Te rewaloryzacje ireorientacje metodologiczne, ju bardzo
widoczne wlatach osiemdziesitych, wniewielkim stopniu zostaj
wtej ksice uwzgldnione. Jest to raczej kolejny przykad bada
pozostajcych pod wpywem widma X Muzy. Autorka zadaje bardzo
43 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Oficyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
37
wane pytanie ospoeczne funkcjonowanie filmu, ozwizek kina

zprzemianami kulturowymi tego okresu. Bierze pod uwag kontekst sposobu prezentacji filmw: wygld kin, ukad programw
kinowych, przyglda si rozwojowi kina wmaych iduych miastach
wszystkich terenw porozbiorowych, analizuje rwnie publiczny
dyskurs na temat kina. Materiau dostarczyy jej imponujce rozmachem kwerendy archiwalne, gwnie prasowe. Podstawowym
zastrzeeniem, jakie mona sformuowa pod adresem ksiki, s
dyskusyjne zaoenia teoretyczne. Problematyczne wydaj si trzy
kwestie: przyjta definicja kultury, teleologiczna wizja historii oraz
modernistyczne (amoe nawet romantyczne) residua analityczne.
Starajc si umieci film wkulturze polskiej przeomu wiekw,
Hendrykowska przyjmuje elitarn, wartociujc definicj kultury.
Gwnym obszarem jej zainteresowania jest relacja pomidzy kultur
wysokoartystyczn akinem. Mona jednak odnie wraenie, e
zabiera ona gos wsporach sprzed wieku, zamiast podda je problematyzacji. Podejmuje si obrony kina jako kultury popularnej, ale
zelitarystycznego punktu widzenia. Wika si wwczesne wojny
kulturowe, bronic kina przed etykietk rozrywki jarmarcznej,
oraz w jaowe zpoznawczego punktu widzenia prby dowodzenia,
e kultura popularna moe by niemal tak wartociowa jak wysoka.
Po drugie winterpretacjach proponowanych przez autork bardzo
wyrane jest przekonanie oteleologicznym charakterze rozwoju
medium. Wczesny film postrzegany jest jako forma bardziej prymitywna, niedoskonaa zapowied filmu wksztacie docelowym,
waciwym kinu okresu klasycznego czy te kinu stylu zerowego.
Po trzecie to, co nazywam modernistycznymi residuami, przejawia si chociaby wimplicytnym zaoeniu, e film jako medium
posiada swoje wewntrzne waciwoci, ktre naley jedynie odkry: [] wroku 1910, 1911 Capellani, Feuillade maj ju owiele
gbsz wiadomo kina, wiedz, e adna prba uszlachetnienia
filmu nie okae si skuteczn, jeli film nie bdzie wykorzystywa
sobie tylko waciwych moliwoci, jeli dobrowolnie zrezygnuje
38
ze swojej atrakcyjnoci44. Ztej przyczyny ksika ladami tamtych

cieni, cho dostrzega istotny problem, wymaga krytycznej lektury
oraz uzupeniajcych analiz, jeli chodzi omiejsce kina wkulturze
przeomu wiekw. Wydaje si, e zastosowanie niewartociujcej
definicji kultury popularnej iodniesienie si do dyskusji onowoczesnoci, zastosowanie takich poj, jak system rozrywkowy czy
kino atrakcji pozwala lepiej uchwyci specyfik zjawiska ni prba
wpisania kina wporzdek kultury wysokiej imodernistyczn teori
sztuki. Sformuowane wyej zastrzeenia nie zmieniaj faktu, e
ustaleniom autorki wiele zawdziczam. Praca Hendrykowskiej, pionierska wobszarze badania wczesnej kultury filmowej oraz doborze
materiau rdowego, zaja stae miejsce wliteraturze przedmiotu.
Wduo mniejszym stopniu mona to powiedzie omao znanej prbie opisu pocztkw kina podjtej przez Kazimierza
St. Michalewicza45. Rozprawa ta analizuje rda historyczne, ujmujc je zperspektywy semiotycznej jako akty wypowiedzi wiadczce
ospoecznej funkcji filmu 46. Autor definiuje dwa obszary badania:
prasowe wypowiedzi potoczne oraz wypowiedzi socjologiczne,
starajc si zrekonstruowa dyskurs na temat kina wodniesieniu
do takich zagadnie, jak kategoria ruchu, estetyczne, poznawcze
czy moralne oceny kina. Szczeglnie ciekawym problemem jest
relacja pomidzy kinem arodzc si socjologi polsk. Polskie rodowody filmu, mimo imponujcych rozmiarw zebranego materiau,
trudno umiejscowi wszerszym horyzoncie refleksji nad wczesnym
kinem. Uyte kategorie analityczne powoduj, e ustalenia trudno
powiza zinnymi badaniami, alektur komplikuje pewna zawio
stylu. Niemniej liczne jednostkowe obserwacje oraz przywoywany
materia rdowy stanowi cenny wkad wbadania.
44 Tame, s. 177.
45 Kazimierz St. Michalewicz, Polskie rodowody filmu. Narodziny masowego zjawiska,
Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa 1998.
46 Tame, s. 7.
39
Wczesne kino jako kino narodowe?

Waciwa widmu X Muzy kategoria kina narodowego jest szeglnie
problematyczna wodniesieniu do wczesnego rodzimego kina, gdzie
ujawnia swoj skonstruowan natur. Wzwizku znieistnieniem
pastwa polskiego zostaa ona przeksztacona wkino na ziemiach
polskich47. Obszar definiowany jako ziemie polskie ustalony zosta
jednak arbitralnie ibez eksplicytnego odniesienia do ideologicznego charakteru tej kategorii. Bezrefleksyjne wczanie tego okresu
wnarracj oprzeszoci kina narodowego wydaje si jednak co
najmniej anachronizmem (aprzez to bdem metodologicznym),
by nie rzec zabiegiem zzakresu polityki historycznej. Wszak wyobraone ziemie polskie stanowiy cz trzech rnych pastw.
Filmy by wwczas dystrybuowane, pokazywane, aczasami nawet
produkowane wramach trzech odmiennych systemw prawnych,
ekonomicznych ikulturowych Imperium Rosyjskiego, Monarchii
austro-wgierskiej iCesarstwa Niemieckiego itaki te powinien
by horyzont bada historycznych. Ponadto wtakim ujciu ijest
to zarzut uniwersalny wstosunku do historii narodowych historia
gwnych orodkw wadzy podlega czsto uniwersalizacji jako historia caego opisywanego bytu. Uwidacznia si to wHistorii Filmu
Polskiego, wktrej, jak wspominaem, historia wczesnego kina na
ziemiach polskich jest wduym stopniu histori kina wWarszawie.
Co wicej, wspomnieni autorzy wyodrbniaj rwnie filmy polskie,
posikujc si, kryterium jzykowym. Tym samym poza ich gwnym obszarem zainteresowania znajduj si tytuy skierowane do
publicznoci ydowskiej (jidysz), ktrych wiele powstao chociaby
wwarszawskim Kantorze Sia Mordechaja Towbina. Azatem, jak wida, badanie wczesnego kina na ziemiach polskich czy te filmu
polskiego wymaga odpowiedniej ideologicznej ostronoci, aby
moe rwnie zmiany optyki.
47 Tak perspektyw prezentuj dwa omwione polskie opracowania: Wadysaw
Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego; Magorzata
Hendrykowska, ladami tamtych cieni...
40
Mona pody za ciekawym rozwizaniem tego problemu przez

Jana Sow, ktry zaproponowa, aby nie pisa oPolsce, lecz oPolsce48 , ianalogicznie sformuowa program badania Historii Kina
Polskiego. Innym rozwizaniem jest przyjcie perspektywy lokalnej.
Wraz ze zwrotem przestrzennym ipamiciowym whumanistyce
lokalnej czy te oddolnej zaczto zwraca uwag, e historia ma wymiar przestrzenny, zawsze ma swoje miejsce (history always takes place)49. Narracja historyczna powinna bra pod uwag, e przestrze
ma znaczenie. Wprzypadku historii kina polskiego oznacza to, e
zamiast narracji ujmujcej rozwj abstrakcyjnego tworu, jakim jawi
48 Jan Sowa, Fantomowe ciao krla. Peryferyjne zmagania znowoczesn form,
Universitas, Krakw 2012.
49 Zob. Magdalena Saryusz-Wolska, Spotkania czasu zmiejscem. Studia opamici imiastach, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
Przykadem analizy dotyczcej lokalnego kontekstu, uwzgldniajcej aspekt
przestrzenny jest Kacpra Pobockiego, The Cunning of Class...
Il. 4. Fabryki i domy w okolicach ul. Piotrkowskiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
41
si kino polskie pocztku XX wieku, wprowadzona zostaje narracja

pokazujca jego rozwj wkonkretnych miejscach. Zamiast tworzenia
generalnych historii kina wperspektywie narodowej waciwsze
jest zawenie optyki ikonstruowanie przestrzennie osadzonych,
lokalnych bd regionalnych mikrohistorii. Wtym kierunku zdaj
si i systematycznie prowadzone badania historii kina na lsku
pod auspicjami Andrzeja Gwodzia 50. Podobnie sytuowa mona
wykazujce rn wiadomo teoretyczn monografie filmowego
Lwowa51, Wrocawia 52, Krakowa53, Poznania54 czy odzi 55. Wszystkie
te prace pozwalaj uwiadomi sobie, e history takes place, e nie
mona bada przeszoci bez uwzgldnienia przestrzennego wymiaru narracji historycznej. Wtym kierunku id rwnie wswoich
poszukiwaniach.
50 Wkontekcie bada najwczeniejszego okresu historii kina szczeglnie istotne
s nastpujce artykuy: Weronika Jaglarz, Widzowie lat pierwszych. Zzagadnie
recepcji wczesnego kina na Grnym lsku, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy ikiniarze, Rabid, Krakw 2004; Magorzata Kaganiec, Wrd Bytomskich przybytkw X
Muzy, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy ikiniarze; Weronika Jaglarz, Dziesita muza
wGliwicach pierwsze lata irozwj, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte. Zdziejw X muzy na Grnym lsku iwZagbiu Dbrowskim, Rabid, Krakw
2005; Piotr Hnatyszyn, Zdziejw filmowego Zabrza, [w:] A. Gwd (red.), Historie
celuloidem podszyte...; Andrzej Dbski, Pierwsze pokazy filmowe we Wrocawiu,
[w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte...
51 Barbara Gierszewska, Kino ifilm we Lwowie do 1939 roku, Wydawnictwo Akademii
witokrzyskiej, Kielce 2006.
52 Andrzej Dbski, Historia kina we Wrocawiu wlatach 1896-1918, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2009.
53 Zbigniew Wyszyski, Filmowy Krakw 1896-1971, Wydawnictwo Literackie,
Krakw 1975; Andrzej Urbaczyk, Cyrk Edison: pierwsze kino Krakowa, 19061912, Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1985; tego, Kinematograf na scenie: Pierwsze pokazy filmowe wKrakowie XI-XII 1896,
Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1986.
54 Magorzata Hendrykowska, Marek Hendrykowski, Film wPoznaniu iWielkopolsce
1896-1996, Ars Nova, Pozna 1996.
55 Hanna Krajewska, ycie filmowe odzi wlatach 1896-1939, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa d 1992, dalej jako F. Praca ta stanowi cenny przyczynek
do bada nad pocztkami kina wodzi. Autorka zidentyfikowaa znakomit
wikszo materiaw rdowych na ten temat, poczwszy od materiaw prasowych, przez materiay archiwalne, czsto nieoczywiste, jak akta policmajstra
miasta odzi, po wspomnienia, tworzc swoisty katalog informacji.
42
Model teoretyczny: podwjne narodziny kina

Chciabym przepdzi widmo X Muzy wyj poza perspektyw
wysokoartystyczn, skoncentrowan na tekcie filmowym inarracji
narodowej. Zamiast historii generalnej proponuj lokaln, zamiast
artystycznej popularn, zamiast historii filmu histori kina.
Thomas Elsaesser wyrni trzy gwne obszary zainteresowania
archeologii mediw (wodniesieniu do kina): histori technologii
(np. arkuszy celulozowych czy krzya maltaskiego)56, histori
rnych form ekranowej sztuki projekcji (fantasmagorie, pokazy
latarni magicznej)57 oraz histori kina jako publicznego wystpu
irozrywki 58. Swj wywd sytuuj wtym trzecim obszarze.
Andr Gaudreault iPhillippe Marion, ktrych teori wykorzystuj,
podobnie jak Rick Altman iwielu innych badaczy zobszaru Nowej
Historii Filmu, postuluj uhistorycznienie wczesnego kina. Przekonuj do przygldania si kontekstowi kulturowemu, wktrym
ruchome fotografie si rozwijay, wczane wobrb ju solidnie
umocowanych praktyk kulturowych. Wwczas jak twierdzi Andr
Gaudreault problematyzacji ulegaj nawet same fundamentalne
kategorie pre-kina (pre-cinema) iwczesnego kina (early cinema)59.
Po pierwsze, jego zdaniem, pre-cinema to zbyt oglny termin, ktry
wrzuca wszystkie zjawiska kulturowe z badanego okresu do jednego
worka, podporzdkowujc je dyskursowi uprzywilejowujcemu
kino jako jego mniej istotn zapowied. Anie mona tych zjawisk
traktowa jako niezrnicowanej magmy. Po drugie, bdem jest,
56 Zob. np. M.J. Punt, Early Cinema and the Technological Imaginary, University
of Amsterdam, London 2000. Online: http://dare.uva.nl/en/record/86563
(30.03.2013).
57 Zob. np. Siegfried Zielinski, Archeologia mediw. Ogbokim czasie technicznym,
prze. K. Krzemie, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
58 Thomas Elsaesser, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G.
Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768, s. 22.
59 Andr Gaudreault, The Diversity of Cinematographic Connections in the Intermedial
Context of the Turn of the 20th Century, [w:] Simon Popple, Vanessa Toulmin (red.),
Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Image, in the 19th century,
Flicks Books, Trowbridge 2000.
43
jego zdaniem, ostre oddzielanie pre-kina iwczesnego kina. Dla historii kina istotniejsza jest nie technologia, ale praktyka kulturowa
(dlatego pytanie oto, kto wynalaz kino, nawet jeli nie okazuje si
le postawione, to przestaje by istotne). Wczesnego kina nie mona
jeszcze postrzega jako kina waciwego, tego, ktre wyksztacio
si okoo 1910 roku: [...] jeli wczesne kino nie jest jeszcze kinem,
to dlatego, e [] tak zwane wczesne kino jest zasadniczo nadal
itylko pre-kinem! To lekcja trudna do przyswojenia, zwaszcza
dla historykw kina...60 pisze Gaudreault. Dostpno nowej
technologii nie zmienia radykalnie utartych ludzkich zachowa
izwyczajw. To stopniowy proces ipodobnie jak wynalezienie mikroskopu nie oznacza automatycznie stworzenia mikrobiologii, tak
wynalezienie kinematografu nie powouje do ycia kina 61. Zanim
kino stao si autonomicznym medium, nie tylko podlegao wpywom innych mediw isfer kulturowych popularnych na przeomie
XX wieku, ale zarazem byo pokazem magicznym, feeri, variet
[caf concert-act], pokazem wodewilowym, latarni magiczn
tutti quanti62. Konsekwencj uznania takiego stanu rzeczy jest
porzucenie ostrego podziau na pre-kino iwczesne kino iprzyjcie perspektywy panoramicznej iretrospektywnej, badanie
kina wkontekcie jego intermedialnoci ipokrewnych mu praktyk
kulturowych, nie tylko technik iluzji optycznych, ale rwnie pokrewnych formatw rozrywkowych.
Dlatego przyjmuj zaoenie opodwjnych narodzinach kina. Wcigu ostatnich trzydziestu lat wieloaspektowej krytyce poddana
zostaa linearna wizja historii filmu/kina wraz zprzekonaniem, e
moliwe jest odkrycie pocztkowego punktu, od ktrego wyprowadza mona narracj oewolucji tego zjawiska. Zakwestionowano
twierdzenia takie jak to, e kino narodzio si w1895 roku wchwili
publicznej projekcji aparatu braci Lumire lub e pierwsze kino na
ziemiach polskich zaoyli w1899 roku wodzi bracia Wadysaw
60 Tame, s. 13.
61 Tame, s. 12.
62 Tame, s. 14.
44
iAntoni Krzemiscy. Zamiast tego zaproponowane zostay modele, ktre oferuj bardziej zoone wyjanienie rozwoju kina jako
medium masowego, takie jak koncepcja podwjnych narodzin
medium Gaudreaulta iMariona zastosowana do badania rozwoju
kina, fotografii ikomiksu63 oraz historiografii kryzysowej Ricka
Altmana stworzonej, aby opisa rozwj kina dwikowego64.
Oba modele zakadaj, e proces wyaniania si kina by powolny
inie sposb wyznaczy adnej satysfakcjonujcej cezury pocztkowej. Zanim kino rozpoznane zostao jako nowe pole instytucjonalne
czy medium, zanim uzyskao swoj tosamo, aparat kinematograficzny postrzegany by jako uzupenienie istniejcych praktyk wizualnych iperformatywnych skadajcych si na nowoczesn kultur
atrakcji. Gaudreault iMarion: Utosamia narodziny medium zwynalazkiem technologii, ito nie tylko wprzypadku kina, to ulega
grande illusion. Pomimo atrakcyjnoci nowego urzdzenia, pomimo jego statusu nowinki technologicznej, medium byo wwczas
uywane do robienia tych samych starych rzeczy65. Funkcjonowao
przede wszystkim jako nowa forma prezentacji istniejcych ju formatw rozrywkowych: pokazw magicznych, fars, panoram, wystaw
osobliwoci czy pokazw wdrownych showmanw. Dopiero wraz
zinstytucjonalizacj kino uzyskao status osobnego wyrazistego
obszaru posiadajcego wasn specyfik, co wizao si rwnie
zustaleniem jednej obowizujcej nazwy. Dlatego, jak twierdz
Gaudreault iMarion, medium zawsze rodzi si dwa razy: raz jako
technologia, drugi raz jako instytucja. Pierwsze narodziny charakteryzuje wykorzystywanie technologii wistniejcych ju praktykach, drugie wyanianie si medium jako autonomicznego pola
wykorzystujcego moliwoci stwarzane przez now technologi66.
Doprecyzowujc swj model, badacze przekonuj, e zamiast mwi
63 Andr Gaudreault, Philippe Marion, The Cinema as aModel for the Genealogy of
Media, Convergence 2002, nr 8.
64 Rick Altman, Silent Film Sound, Columbia University Press, New York 2004.
65 Andr Gaudreault, Philippe Marion, The Cinema as aModel..., s. 1314.
66 Tame, s. 1314.
45
onarodzinach medium, aprzynajmniej tym, co charakteryzuj

jako jego drugie narodziny, lepiej mwi ojego konstytucji. Owo
drugie przyjcie na wiat nie jest bowiem, jeli uwzgldni rwnie
kontekst spoeczno-kulturowy, anie jedynie technologiczny, jednorazowym wydarzeniem moliwym do umiejscowienia wczasie
idatowania. Konstytucj medium badacze charakteryzuj jako
stopniowo zachodzcy proces, na ktry skadaj si trzy momenty.
Przyporzdkowuj im triad poj. Historia wczesnego kina byaby zatem przejciem od pojawienia si aparatury technologicznej
(appearance), przez wyonienie si kultury ruchomych obrazw
(emergence), po konstytucj instytucji medialnej (constitution)67.
Wypracowawszy za taki model na przykadzie kina, badacze testuj
go take wodniesieniu do fotografii ikomiksu68.
Wpodobnym duchu Rick Altman argumentuje, e kino to znak
kulturowy, byt skonstruowany spoecznie, anie dany raz na zawsze
ihistorycznie niezmienny. Chocia dzisiaj mamy wmiar jasne
wyobraenie na temat tego, czym jest kino, powinnimy pamita,
e jako nowa technologia miao ono charakter bardzo nieokrelony.
Altman efektownie zauwaa, e nowe technologie zawsze rodz
si bez imienia69. Patrzc na kino jako konstrukt spoeczny, argumentuje Altman, odkrywamy, e technologia, ktr nazywamy
dzi kinem, przez ponad dekad bya zupenie inaczej postrzegana
przez wspczesnych. [...] to, co obecnie retrospektywnie uznajemy
za kino, wowym czasie stanowio szereg dosy odmiennych fenomenw przenikajcych si zju istniejcym medium70. Wswoich
wczesnych latach projektowane ruchome obrazy ujmowane byy
na wiele rnych, czsto sprzecznych, sposobw. Iwanie zpowodu tej wielorakiej tosamoci okrelenie daty narodzin staje si
niemoliwe, ametafora narodzin wprzypadku kina okazuje si
67 Tame, s. 14.
68 Andr Gaudreault, Philippe Marion, AMedium Is Always Born Twice, Early Popular
Visual Culture 2005, nr 3, s. 415.
69 Rick Altman, Silent Film..., s. 19.
70Tame.
46
nieadekwatna. To, co chcemy postrzega jako narodziny, jest raczej

rdowym kryzysem tosamoci. Kryzys taki, jak proponuje Altman, skada si ztrzech etapw: wielorakiej identyfikacji (multiple
identification) nowej technologii, sporu ojurysdykcj ( jurisdictional
conflict), oto, jak powinna wyglda waciwa tosamo, iwkocu
doprecyzowania rozwiza (overdetermined solutions) okrelajcych
charakter medium. Kryzys tosamoci przejawia si wkwestii
terminologii charakteryzujcej nowy wynalazek, statusu prawnego
itechnologii, atake praktyk prezentacji. Technologia, ale rwnie
nomenklatura, sposoby prezentacji oraz oczekiwania widzw konstytuuj si stopniowo.
Model podwjnych narodzin kina ihistoriografii kryzysowej, odkrelajcy dynamik iwielokierunkowo procesu konstytucji
medium, pozwala, jak sdz, wyjani, jak nowe technologie staj
si oswojonymi towarami ilegitymizowanymi mediami. Zjawisko
to demonstruj wmikroskali, na przykadzie odzi.
Struktura pracy
Wykorzystujc omwione wyej ujcia, opisuj proces konstytucji
lub spoecznej konstrukcji kina tak, jak dokonywaa si ona wodzi wokresie od mniej wicej ostatniej wierci XIX wieku do wybuchu Iwojny wiatowej. Staram si uchwyci przejcie od ogldania
ruchomych fotografii do kinomanii idominacji kina wmiejskim
systemie rozrywkowym, prbujc odpowiedzie na pytania:
1 Jak wygldao miejsce kina wodzi wfazie emergencji, bez
imiennoci, wczasie, kiedy nie byo jeszcze czego takiego jak
kino, akinematograf wykorzystywany by przez istniejce
instytucje rozrywkowe wdotychczas stosowanych formatach?
2 Jak wygldao przezwycienie kryzysu tosamoci iwyonienie si kina jako osobnego segmentu brany rozrywkowej?
Optyk instytucjonaln warto uzupeni ozagadnienia zwizane zrecepcj. Donald Crafton, zauway, e badania widowni
47
wczesnego71 kina koncentruj si przede wszystkim na USA (chocia

wszybkim tempie powstaj studia dotyczce Europy, Azji iinnych
regionw wiata) ipotrzebna jest prawdziwie midzynarodowa
refleksja nad publicznoci wczesnych filmw72. Wzwizku ztym
pragnc przyczyni si do rozwoju debaty na ten temat do postawionych wyej dwch pyta dodaj trzecie:
3 Kto wwczas chodzi na filmy wodzi ijak wyglda publiczny
odbir kina?
Tak zadane pytania okreliy struktur pracy. Wrozdziale pierwszym, Nowa Historia Kina, opisuj ewolucj bada nad wczesnym
kinem, ktre doprowadziy do wyonienia si nowych perspektyw
badawczych, iwskazuj gwne problemy oraz dyskusje, rozwijajc
wtki nakrelone we wstpie. Wrozdziale drugim, Kultura Atrakcji, szkicuj swoist map miasta atrakcji, podejmuj prb opisu
wczesnego systemu rozrywkowego tak, jak wyglda on tu przed
pojawieniem si kina. Rozdzia trzeci, Kinematograf! Sensacyjna
atrakcja wspczesnoci, skupia si na fazie emergencji. Pokazuj
wnim, jak wykorzystywano kinematograf jako jedn zatrakcji
wwidowiskach rnorodnoci, wczajc pokazy filmowe wprogram numerowy, ijak powoli stawa si on osobn form rozrywki.
Ostatnia cz, Kinomania, charakteryzuje rne aspekty instytucjonalizacji kina jako autonomicznej praktyki kulturowej. Tym
samym opowiadam dzieje kina wMiecie Atrakcji przekonujc, e
nie ma czego takiego jak jego pocztek bo kino rodzio si dwa
razy ie wrealiach peryferyjnej modernizacji kino, podobnie jak
wiele innych importw zcywilizacyjnego centrum, byo silnie
powizane ztymi grupami spoecznymi, ktre mogy uczestniczy
wprocesach konsumpcji, oraz zwyobraeniami onowoczesnym
miejskim stylu ycia.
71 Pisz onich szerzej wnastpnym rozdziale.
72 Donald Crafton, Audiences: Research Issues and Projects, [w:] Richard Abel (red.),
Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004. s. 64. Dalej jako EEC.
48
rda
Wprzemowie do pierwszego tomu Historii Filmu Polskiego Toeplitz
wspomina oprzedwojennym zbiorze reysera Ryszarda Biskego,
ktry zgromadzi usiebie cae skrzynie programw, afiszy, fotosw,
pism iwycinkw filmowych73. Kolekcj przejo pniej pastwo,
powierzajc j Radzie Naczelnej Przemysu Filmowego wPolsce.
Wczasie wojny zbiory te zaginy, prawdopodobnie zostay zniszczone przez Niemcw jako bezwartociowe. Powojenne prby ocalenia
dziedzictwa filmowego okazay si bardziej skuteczne, ale losy rde na temat wczesnego kina przypominaj nam, e proces znikania
przeszoci da si spowolni, lecz nie zatrzyma. Podczas poszukiwa materiaw do niniejszego projektu uderzyy mnie zwaszcza
dwa przykady: losy wspomnie kinooperatora Wadysawa Gralaka
i Aktualnoci zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej. Po wojnie powsta Zwizek Zawodowy Pracownikw Kultury iSztuki, wktrym
dziaaa Komisja Historyczna dokumentujca wspomnienia najstarszych zwizkowcw. Zebrane przez Komisj wspomnienia Wadysawa Gralaka zpracy jako kinooperator wdzkim kinie Odeon cytuje
Hanna Krajewska. Jest to ostatni lad po tym materiale. Wiele trudu
zajo mi odnalezienie instytucji kontynuujcej po transformacji
ustrojowej dziaanie ZZPKiS. Okazao si, e nieskatalogowane materiay istniej znajduj si wwarszawskiej siedzibie zwizku ale
wspomnienia Gralaka oraz dziewi teczek okolejnych sygnaturach,
prawdopodobnie wszystkie zawierajce materiay dzkie, znikny
inikt nie potrafi zrekonstruowa ich losw. Drugi przykad dotyczy
materiau filmowego. Wpoowie 2008 roku dotarem do prywatnego
kolekcjonera posiadajcego dupnegatyw zdj dokumentalnych
zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej, ktra odbya si wodzi
w1912 roku. Byo to wydarzenie doniose dla polskiej spoecznoci
odzi, ktra moga wten sposb zamanifestowa swj udzia wsferze
produkcji przemysowej, co byo wane ze wzgldu na dominacj
gospodarcz innych grup etnicznych, zwaszcza Niemcw. To moe
73 Jerzy Toeplitz, Przedmowa, [w:] Historia filmu polskiego..., s. 8.
49
rwnie wyjania fakt zachowania si tej akurat tamy. Wpuszce

na film znajdowa si raport Dziau Kontroli Technicznej Wytwrni
Filmw Fabularnych wodzi datowany na 6 kwietnia 1960 roku74.
Wynikao zniego, e dupnegatyw, opatrzony tytuem Prby archiwalne, wyprodukowany zosta przez Wydzia Obrbki Tamy.
Nie udao mi si ustali, jak materia trafi do Wytwrni ani jak
przeszed wprywatne rce. Mona jedynie przypuszcza, e pochodzi on ze zlikwidowanego wlatach dziewidziesitych archiwum
WOT, zktrego wiele materiaw podobno zagino75. Inny los czeka
materiay gromadzone latami przez Wadysawa Jewsiewickiego.
Te niedawno przeszy wprywatne rce76. Nie sposb powiedzie,
jakie archiwalia zostay stracone, ajakie jeszcze znajduj si poza
publicznymi instytucjami gromadzcymi dziedzictwo kulturowe.
Azatem zuwagi na okolicznoci historyczne dostpne rda s
bardzo fragmentaryczne. Nie zachoway si praktycznie adne akta
handlowe, korespondencja, dokumenty prawne, ulotki, plakaty czy
ikonografia, nie wspominajc osamych filmach, zwaszcza niefabularnych. Dysponujemy jedynie wspomnianymi dwoma materiaami
dokumentalnymi (zokoo dwudziestu wyprodukowanych do 1916
roku) aktualnociami zWystawy Rzemielniczo-Przemysowej
wodzi w1912 roku. Badania opieram zatem na analizie najlepiej
dostpnego rda, czyli prasy, zarwno tej popularnej (jak Dziennik dzki, Lodzer Zeitung, Rozwj, Kurier dzki)77, jak
inielicznych zachowanych numerw prasy branowej (np. Kino,
Teatr iSport bd Nowiny Sezonu). Omawianego tematu dotykaj
rwnie fragmenty wspomnie ipamitnikw. Niezwykle cenne
74 Raport nr 956 wykonany na podstawie zlecenia nr 1346 przez Punkt Kontrolny
nr 5, Wytwrnia Filmw Fabularnych wodzi, 1960.
75 Od samego kolekcjonera dowiedziaem si, e tam wyrzucio na mieci jedno zdzkich muzew, nie Muzeum Kinematografii. Nie udao mi si jednak
uzyska nazwy tej instytucji.
76 Uzyskaem niepotwierdzon informacj, e materiay s wposiadaniu gdyskiego studia filmowego Harpoon Films.
77 WBibliotece Uniwersytetu dzkiego iArchiwum Pastwowym wodzi znajduj
si dzienniki wjidysz zaledwie zkilku miesicy.
50
materiay znale mona waktach rosyjskiej administracji. Akta

Wydziau Budowlanego iWydziau Administracyjnego Guberni
Piotrkowskiej, cho niepene, zawieraj liczne plany architektoniczne. Akta Policmajstra Miasta odzi podania, raporty zinspekcji oraz dokumentacj rozmaitych zaj iincydentw, ktre zwizane byy zdziaalnoci kin iinnych instytucji rozrywkowych78.
Mniej tradycyjnym rdem informacji s dla mnie ilustrowane
kartki pocztowe 79.
Zpewnoci ztych fragmentw potuczonej wazy nie mona dokona
jej penej rekonstrukcji, ale wierz, e obraz bdzie na tyle kompletny,
aby da wyobraenie obogactwie przeszoci. Rozpoczn jednak od
przyblienia dyskusji, ktre tocz si wrd badaczy wczesnego kina.
78 Szczeglnej trudnoci nastrcza wielojzyczny charakter rde. Oficjalne dokumenty pisane byy wurzdowym jzyku rosyjskim, reklamy za ukazyway
si wprasie wjzyku polskim, niemieckim ijidysz.
79 Byy one jednym zprzejaww szalestwa widzialnoci ielementem popularnej kultury wizualnej przeomu XIX iXX wieku. Ambicj kadej wikszej
miejscowoci byo posiadanie wasnego zestawu widokwek. Prezentowano
na nich to, co dane miejsce miao wpowszechnym przekonaniu najlepszego,
dlatego badanie starych pocztwek pozwala odtworzy topografi emocji,
zrekonstruowa mentaln map miast.
Il. 5. Fabryka Poznaskiego przy ul. Ogrodowej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Rozdzia
1
Nowa Historia Kina.
Zwrot kulturowy
wfilmoznawstwie
[Wakat]
item zaoycielskim bada nad wczesnym kinem, czsto
przywoywanym wliteraturze, staa si konferencja Midzynarodowej Federacji Archiww Filmowych (LaFdration Internationale des Archives du Film FIAF), ktra odbya si
w1978 roku wBrighton. Byo to pierwsze spotkanie filmoznawcw
iarchiwistw filmowych zorganizowane na tak wielk skal. Pod
egid FIAF najwiksze archiwa wiata zaprezentoway okoo piciuset filmw wyprodukowanych wlatach 19001906. Wrd pokazanych tam obrazw znalazo si wiele wieo odrestaurowanych,
niektre wywietlono po raz pierwszy od ponad siedemdziesiciu lat.
Moliwo obejrzenia setki nowych filmw wwersjach najbliszych
pierwotnym wywoaa bez maa rewolucj wbadaniach nad wczes
nym kinem, dajc impuls do wielu oywionych debat. Konferencja
wBrighton znalaza swoj kontynuacj wimprezie Le Giornate del
Cinema Muto, odbywajcej si corocznie od 1982 roku wPorderone
we Woszech, iorganizowanej co dwa lata konferencji Domitor. Owocem tego typu spotka byy liczne publikacje, zktrych najwikszy
oddwik uzyskay przywoywane do dzi Film Before Griffith pod
redakcj Johna Fella 1 oraz Frame, Space, Narrative pod redakcj
Thomasa Elsaessera 2. Od tego czasu wiele si wydarzyo.
Dzi badania wczesnego kina s bodaj najbardziej podnym inajszybciej rozwijajcym si dziaem filmoznawstwa. Jak sygnalizowaem we wstpie, przywoujc Williama Uricchio, do wzrostu
zainteresowania wczesnym kinem przyczyni si uatwiony dostp
do rde, ale rwnie nowe inspiracje teoretyczne. Porzucono
1 John L. Fell (red.), Film Before Griffith, University of California Press, Los
Angeles 1993.
2 Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film
Institute Publishing, London 1990.
54
Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy w filmoznawstwie | Rozdzia 1
modernistyczn perspektyw X Muzy na rzecz uj zainspirowanych

studiami kulturowymi, Nowym Historyzmem czy histori spoeczn.
Niniejszy rozdzia daje krtkie sprawozdanie znajwaniejszych dys
kusji wobrbie bada nad wczesnym kinem, sytuujc je wkontekcie
przemian paradygmatw historiografii filmowej.
Wersja standardowa ijej wrogowie

David Bordwell, badacz zainteresowany przede wszystkim estetyk
filmu, twierdzi, e zwrot ku pocztkom kina spowodowany zosta
przez poszukiwania adekwatnego sposobu opisania zmian icigo
ci wstylu filmowym 3. WOn the History of Film Style amerykaski
filmoznawca zaproponowa historyczn typologi teorii filmowych.
Ujmuje ona nastpujce po sobie paradygmaty czy te, jak je nazywa
Bordwell, programy badawcze oferujce kolejne hipotezy wyja
niajce ewolucj stylu filmowego od pierwszych teoretycznych
refleksji nad kinem, przez teorie zkrgu Andr Bazina itak zwanej
nowej francuskiej krytyki filmowej, a po pniejszych badaczy
dcych do rewizji tradycyjnej narracji ohistorii filmu. Posu
si ni wswoim omwieniu.
Pocztkowo wczesnym kinem interesowano si jedynie wkontekcie
technik projekcyjnych ifilmowych. Wmodelu, ktry mona nazwa
determinizmem technologicznym, za najwaniejszy czynnik rozwo
jowy uznawano innowacyjne rozwizania techniczne dokonywane
przez wielkich innowatorw, takich jak Georges Mlis, Thomas Edi
son czy W.L.K. Dickson. Ujcie to, zwane przez rewizjonistycznych
historykw kina, Roberta Allena iDouglasa Gomeryego, teori
wielkich mw (Great Men Theory), kazao nam wyobraa sobie
histori jako cig okrzykw Eureka wznoszonych bladym witem
przez samotnych wynalazcw, jak to zoliwie przedstawiaj wspo
mniani autorzy4. Wnarracji takiej, konstruowanej wstecznie jako
3 David Bordwell, On the History of Film Style, Harvard University Press, Cambridge,
Mass. 1997.
4 Robert Allen, Douglas Gomery, Film History: Theory and Practice, McGraw-Hill,
New York 1985, s. 110.
Rozdzia 1 | Nowa Historia Kina. Zwrot kulturowy w filmoznawstwie
55
ewolucyjny cig zjawisk prowadzcy do teraniejszoci, istotne

byy tylko te wynalazki ici wynalazcy, ktrzy posuwali kino ku
obecnemu zaawansowaniu technologicznemu. Dzieje innowacji
technologicznych, nieustraszonych pionierw iwielkich arcydzie
skadaj si na to, co David Bordwell nazywa podstawow opowieci (Basic Story) ohistorii filmu5 Perspektywa ta skupiona jest na
legitymizowaniu filmu jako sztuki iwypracowywaniu kolejnych
technik pozwalajcych osign wiksz sprawno narracyjn
kina. Georges Mlis (efekty magiczne), Edwin Porter (akcja rwnolega), David W. Griffith (retrospekcje, monta analityczny), Szwedzi
(odkrycie potgi naturalnego krajobrazu), francuscy impresjonici
(poetycko), niemieccy ekspresjonici (zerwanie zrealizmem), radziecka szkoa montau, by wymieni tylko niektrych, wyznaczaj
kolejne innowacje stylistyczne prowadzce do wzrostu artystycznego poziomu kina. Korpus tytuw, reyserw iszk narodowych
utrwalony przez opowie podstawow dalej relacjonuj narracj
Bordwella wszed wskad modernistycznej wersji standardowej
(Standard Version) historii filmu (ktrej residua nazwaem we wstpie
widmem X Muzy). Wramach jej zaoe [...] historia stylistyczna
nie bya traktowana po prostu jako szereg innowacji. Historycy
twierdzili, e styl filmowy mona rozumie jako rozwj ku odkryciu
wewntrznych waciwoci kina. Do linearnej koncepcji postpu
stylistycznego historycy dodali odkrywania potencjau medium6.
Zaoenie to jest jednym zpodstawowych przekona modernistycznej refleksji nad sztuk. Wczesne teorie filmowe Ricciota Canuda,
Hugo Mnsterberga, Rudolfa Arnheima czy Erwina Panofskiego
awPolsce Karola Irzykowskiego staray si znale odpowied na
pytanie, jakie specyficzne dla medium filmowego czynniki powoduj, e moemy uzna je za form sztuki, anie jedynie narzdzie
reprodukcji rzeczywistoci. Zgodnie ztym ujciem wczesne filmy nie
rozpoznaway jeszcze swojego potencjau artystycznego, pozostajc
albo mechaniczn rejestracj zdarze (lumierowskie actualits),
albo sfilmowanym teatrem niedodajcym adnych specyficznie
5 Zob. David Bordwell, On the History..., s. 1327.
6 Tame, s. 27.
56
filmowych efektw. Nie potrafiy rwnie, jak twierdzono, opowiada bardziej zoonych historii ani oddawa skomplikowanych
cigw przyczynowo-skutkowych. Dopiero Narodziny Narodu Davida
W. Griffitha (The Birth of the Nation, 1916, 3 530 m, 165 min.), gdzie
zastosowano monta rwnolegy, niemoliwy do powtrzenia na
scenie, uznano, jak przekonuje Bordwell, za pierwszy film prawdziwie filmowy. Kreacyjny potencja kamery imontau wyznacza
kierunek odkrywania natury medium wcelu wypracowywania bardziej efektywnych narzdzi narracyjnych. Zgodnie ztym ujciem
nieme kino pod koniec lat dwudziestych osigno szczyt potencjau
twrczego. Wprowadzenie dwiku zburzyo tak wizj ewolucji
stylu filmowego. Wielu teoretykw ikrytykw stwierdzio jak
gosi popularne powiedzenie e kino umaro na dwik. Robert
Brassilach iMaurice Bardche, autorzy pracy Histoire du cinma
(1935)7 uznawanej przez Bordwella za najbardziej reprezentatywny
przykad wersji standardowej, ktry wpyn midzy innymi na
ksztat kolekcji Museum of Modern Art wNowym Jorku, opisali ewolucj kina jako stopniowe pozbywanie si naleciaoci teatralnych.
Nadejcie dwiku miao za by krokiem wty, powrotem do teatru.
Autorzy pozostawiali otwartym pytanie, czy uda si wypracowa
specyficzn estetyk kina dwikowego, podejrzewali jednak, e
wzmoone naciski komercyjne spowoduj, e stworzenie prawdziwie artystycznego dziea stanie si bardzo mao prawdopodobne8.
Wpodobnym duchu mimo znacznych rnic winterpretacji wielu
kwestii szczegowych, chociaby roli tak zwanej Szkoy zBrighton
pomijanej przez par francuskich historykw utrzymana bya synna Histoire gnrale du cinma GeorgesaSadoula9, jedna znajbardziej
wpywowych uj historii kina. Jak zauwaa Bordwell, jeszcze pod
koniec lat siedemdziesitych wpowanych akademickich ujciach
niemego iwczesnego filmu dwikowego dominowa korpus tytuw
7 Robert Brassilach, Maurice Bardche, Histoire du cinma, Editions Andr Martel,
Paris 1948 (iinne wydania).
8 Tame, s. 39.
9 Georges Sadoul, Histoire generale du cinema, t. 16, Denoel, Paris 19731975.
57
iperiodyzacja wprowadzone wkanonicznych ujciach wersji standardowej10. Reyserzy inurty ujte wtych narracjach (poszerzone
oautorw kina powojennego) skadaj si na kanon kina reprodukowany do dzi wwielu podrcznikach, na przegldach filmowych
iwprogramach popularnych kursw historii filmu11.
Pierwszy bardziej systematyczny sprzeciw wobec wersji standardowej zosta sformuowany nadal relacjonuj narracj Bordwella
zaraz po II wojnie wiatowej przez grup modych francuskich
krytykw skupionych wok Andr Bazina. Autorzy ci, wychowani
ju na kinie dwikowym, mieli zupenie inne spojrzenie na histori filmu. Dla nich punktem odniesienia nie byy filmy sprzed
przeomu dwikowego, lecz wspczesne im kino amerykaskie
czy woskie, masowo pokazywane wCinmathque Franaise isetkach cin clubs, dostarczajce naocznego dowodu, e historia kina
jeszcze si nie skoczya. Modzi krytycy nie cenili eksperymentw
formalnych przedwojennej awangardy, ponad kreacyjne moliwoci
montau przedkadajc estetyk bardziej przejrzystego kina popularnego ifaworyzujcego rzeczywisto decoupage. Najlepszym
przykadem takiego mylenia jest teoria ontologicznego realizmu
Bazina12. Bazin zakwestionowa linearn wizj rozwoju filmu jako
samodoskonalenia si medium na rzecz wizji dialektycznej, jak
j nazywa Bordwell, wktrej cieray si tendencje stylistyczne
reprezentowane przez reyserw wierzcych wobraz iwierzcych
wrzeczywisto, niemniej faworyzujc reprodukcyjn funkcj filmu13. Wnieco podobnym duchu, chocia wopozycji do Bazina, pisali
ogarnici cinphili modzi krytycy zCahiers du cinma gloryfi10 Por. Tomasz Majewski, Historia kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2.
11 Na temat kodyfikacji iupowszechniania korpusu filmw skadajcych si na
wersj podstawow zob. David Bordwell, On the History..., s. 2127.
12 Andr Bazin, Film irzeczywisto, prze. B. Michaek, Wydawnictwa Artystyczne
iFilmowe, Warszawa 1963.
13 Zob. tame, rozdz. Against the Seventh Art: Andr Bazin and the Dialectical
Program, s. 4682. Por. Donato Totaro, Andr Bazin: Part 1, Film Style Theory in
its Historical Context, Offscreen July 2003, <www.horschamp.qc.ca/new_offscreen/bazin_intro.html> (30.04.2013).
58
kujcy autorw kina popularnego, takich jak Howard Hawks, Otto

Preminger czy Alfred Hitchcock, idziaanie wobszarze mise-en-scne jako kwintesencj filmowoci.
Krytyka ideologiczna
Powojenny rozkwit kina eksperymentalnego stworzy zapotrzebowanie na now narracj, ktra zrelatywizowaaby kino stylu
zerowego, dowartociowujc alternatywne praktyki filmowe. Krytyki formuowane zperspektywy semiotycznie podbudowanego
marksizmu uderzay zkolei wkino gwnego nurtu, prezentujc je
jako buruazyjny konstrukt ideologiczny forsujcy zafaszowany
obraz rzeczywistoci, ktry nie jest niczym wicej ni zestawem
przygodnych kodw.
Jean-Louis Comolli pisa oideologii tego, co widzialne iatakowa
tradycyjne narracje:
Dla historykw-estetykw wrodzaju Mitryego oraz teoretykw
takich jak Bazin, ktrzy dali si ponie wyjanianiu filmowego
pisania iewolucji jzyka filmowego za pomoc postpw techniki,
[...] konieczne byo, by cay techniczny aparat kina zdawa im si
tak naturalny, tak oczywisty, e pytania dotyczce jego przydatnoci icelu (czemu suy) pozostaway cakowicie przysonite
przez jego wykorzystanie (jak si nim posugiwa)14.
Demaskujc ideologiczny wymiar aparatu kinematograficznego,
Comolli odwoa si do pocztkw kina. Udowadnia, e gbia ostroci, powszechnie wykorzystywana wpierwszych latach rozwoju
kina (midzy innymi we Wjedzie na stacj La Ciotat braci Lumire
(Larrive dun train La Ciotat, 1896, 15 m, 1 min.), znikna na
dugi czas nie zpowodw technologicznych, jak twierdzi Jean
Mitry, lecz ideologicznych jako zbdna wprocesie produkcji
14 Jean-Louis Comolli, Maszyny widzialnego, zang. prze. A. Piskorz iA. Gwd,
[w:] Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001, s. 455.
59
efektu rzeczywistoci15. Comolli posuy si wczesnym kinem

wargumentacji na rzecz ideologicznego wymiaru reprezentacji
filmowej idowartociowania tego, co si takiej reprezentacji opiera wytwarza lepot bdc istot tego, co widzialne iodziera
nas ze zudze.
Zpodobnych pobudek, jednak duo bardziej szczegowo, pocztkami kinematografii zainteresowa si Nol Burch. Opisujc alternatywny styl pierwszych filmw, pokazywa wzgldno absolutystycznych aspiracji kina gwnego nurtu. Aby ukaza pozorn
uniwersalno tych zasad, Burch zwrci si ku estetycznym tradycjom kina japoskiego oraz pocztkom kinematografii. Argumentowa przeciw pogldowi, e wczesne kino byo naiwnie teatralne
ie postp jzyka filmowego skada si zserii naturalnych ineutralnych ideologicznie usprawnie. Chodzio oto, by pokaza, e
jzyk kina waden sposb nie jest naturalny, afortiori, e nie jest
wieczny, e ma swoj histori ie jest produktem Historii pisa po
latach Burch16. Przekonywa, e reguy stylistyczne maj swoj spoeczn ipolityczn histori zwizan zkapitalistycznymi spoeczestwami Zachodu. Kino iluzjonistyczne wspierane przez klas redni
isystem kapitalistyczny okreli mianem Instytucjonalnego Trybu
Reprezentacji (IMR Institutional Mode of Representation)17. Prawida stylu zerowego (motywacja psychologiczna bohaterw, struktury
narracyjne, zasady montaowe itd.) maj, jego zdaniem, charakter
ideologiczny, aich celem jest utwierdzanie obrazu wiata faworyzowanego przez buruazj. Twierdzi on, e wlatach 18941914, kiedy
IMR nie uzyska jeszcze pozycji dominujcej, kino miao charakter
15 Tame, s. 459. Nie znaczy to jednak, jak twierdzi Comolli, e gbia ostroci
izwizany zni sposb odwzorowania jest neutralny. Gbia ostroci stanowi
nie tylko znak podporzdkowania owym kodom reprezentacji oraz historiom
iideologiom [zwizanym zklasyczn perspektyw .B.], ktre zkoniecznoci je okrelaj inimi kieruj, lecz wsposb oglny sygnalizuje, e kino samo
generuje aparat ideologiczny poprzez owe kody isystemy reprezentacji [...].
Tame, s. 457.
16 Nol Burch, Life to Those Shadows, University of California Press, Berkeley 1990,
s. 2.
17 Wicej na temat IMR zob. Bordwell, On the History..., s. 95-102.
60
antyiluzjonistyczny. Praktyki filmowe ztego okresu charakteryzuje jako prymitywny tryb reprezentacji (PMR Primitive Mode
of Representation)18. PMR mia okrela (idowartociowywa) swoisto wczesnego kina, wskazujc na jego autonomiczno ibrak
koniecznoci postrzegania go jako etapu wewolucji ku formom
bardziej rozwinitym. WPMR, zdaniem Burcha, filmy skaday si
zjednego bd kilku tableaux ujtych wplanie oglnym, arelacje
przestrzenne iczasowe pomidzy nastpujcymi po sobie obrazami
nie byy jasno okrelone. Punkt narracyjnej fokalizacji pozostawa
zewntrzny wobec bohaterw, brakowao cigoci narracyjnej idramaturgicznych punktw kulminacyjnych.
Teksty Burcha byy jedn zpierwszych systematycznych prb dowartociowania wczesnego kina. Dowartociowanie to miao jednak
wesprze krytyk ideologiczn kina gwnego nurtu przeomu lat
pidziesitych iszedziesitych. Std pewne teleologiczne skrzywienie. Wiele propozycji Burcha nie daje zjawiskom zprzeszoci
autonomii jako historycznie swoistym bytom, lecz ujmuje je jako
prefiguracje samowiadomego iautorefleksyjnego powojennego
kina eksperymentalnego. Dzi taka tendencja jest poddawana krytyce, niemniej jego badania przyczyniy si do rewizji tradycyjnej
opowieci ohistorii filmu istanowi wany punkt whistorii historiografii filmowej.
Rewizjonistyczna Historia Filmu

Dziki atwiejszemu dostpowi do archiww ilicznym programom
restauracji ikonserwacji znaczco zwikszy si korpus materiaw,
ktre mona byo podda analizie. Moliwo dokadniejszej analizy
filmw zaowocowaa opracowaniem chronologicznej listy innowacji
technologicznych iprzemian zbiorowych norm tworzenia filmw
(struktura ujcia ijego zwizek znarracj, inscenizacja kadru, monta itd.). Dokadna analiza pozwolia Barryemu Saltowi stwierdzi
18 Zob. Nol Burch, APrimitive Mode of Representation, [w:] Thomas Elsaesser (red.),
Early Cinema: Space..., Por. tego, Life To Those Shadows.
61
na przykad, e David W. Griffith nie by pionierem montau rwnolegego wystpujcego wowym czasie ju dosy powszechnie19.
Analizom Salta zarzucano jednak linearne, ewolucyjne rozumienie
historii stylu filmowego, przejawiajce si we wprowadzeniu kategorii przeytku (evolutionary dead-end) na okrelenie rozwiza,
ktre zostay zarzucone wpniejszym rozwoju stylu filmowego. Takie teleologiczne podejcie uniemoliwia pene zrozumienie wczes
nej kultury filmowej, abrak zainteresowania lepymi uliczkami
historii filmu zubaa iznieksztacania obraz historii kina 20.
Grupa badaczy nazwana rewizjonistami poddaa krytyce ujcia
teleologiczne (oraz wogle moliwo napisania powszechnej historii stylu filmowego) na rzecz analiz mikrohistorycznych uzupeniajcych badanie estetyki filmu okonteksty technologiczne,
ekonomiczne ispoeczne. Wskutek ich docieka wobrb zainteresowania filmoznawcw weszy obszary zwizane ze zjawiskami
uprzemysowienia istandaryzacji rozrywki oraz formami spdzania
czasu wolnego wytworzonymi wskutek oddziaywania procesw
modernizacyjnych. Badacze zakwestionowali przewiadczenie,
e tekst filmowy dostarcza koniecznych iwystarczajcych danych
potrzebnych do jego interpretacji. Rwnorzdnym obok filmw
przedmiotem zainteresowania staa si prasa zepoki, lokalne akta
sdowe, plany zagospodarowania miast, umowy handlowe czy akta
patentowe. Efektem bada jest midzy innymi niemal ju dzi kanoniczna ksika The Classical Hollywood Cinema Janet Staiger,
Kristin Thompson iDavida Bordwella 21. Najbardziej wyczerpujce
ujcie teoretyczne rewizjonistycznej historii filmu prezentuje za
chyba Film History. Theory and Practice Roberta Allena iDouglasa
19 Zob. Barry Salt, Film Form 1900-1906, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema.
Space... oraz tego, Styl itechnologia filmu: historia ianaliza, t. 13, prze.
A. Helman, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, d 2003.
20 Zob. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema. From the Factory Gate to Dream
Factory, Walliflower Press, London 2004, s. 3233.
21 David Bordwell, Janet Staiger, Kristin Thompson, The Classical Hollywood
Cinema: Film Style and Mode of Production to 1960, Columbia University Press,
New York 1985.
62
Gomeryego22. Rewizji poddano rwnie pocztki kina 23. Badacze

zwrcili uwag, e na wczesne kino mona patrze nie jako na form
prymitywn, ale inaczej ni Burch, ktry widzia wczesne kino
jako antycypacj kina eksperymentalnego najbardziej zaawansowan zdziewitnastowiecznych form rozrywki, ktra speniaa
wszystkie stawiane jej wymagania.
Rewizjonici prowadzili drobiazgowe badania filmw zuwzgldnieniem ich uwarunkowa demograficznych, ekonomicznych, przemysowych itechnologicznych oraz intertekstw medialnych:
wodewilu iinnych popularnych rozrywek, takich jak penny arcades,
pokazy medyczne czy podre Halea24 (nie absolutyzujc zwizkw
filmu zliteratur iteatrem). Kluczowa okazaa si znajomo pierwotnych wersji filmw. Najbardziej znanym przykadem jest chyba
nowa interpretacja ycia amerykaskiego straaka (Life of an American Fireman, re. Edwin S. Porter, John S. Fleming, 1904, 130 m) dokonana przez Charlesa Mussera na podstawie znalezisk warchiwach.
Dotar on do zgoszonej do opatentowania wersji filmu (wczeniej badacze opierali si na kopii przechowywanej wMuseum of Modern Art
wNowym Jorku), dziki czemu odkry, e film oryginalnie posiada
zupenie inn struktur narracyjn, ni dotychczas sdzono. Poar
prezentowano najpierw zzewntrz, apniej od wewntrz, anie
naprzemiennie jak wwersji przechowywanej wmuzeum. Okazao
22 Robert Allen, Douglas Gomery, Film History...
23 Sprawozdanie zdziaalnoci rewizjonistw wczesnej historii filmu podaje
Bordwell wOn the History of Film Style wrozdziale Piecmeal History. Zob. te wstp
Thomasa Elsaessera, Early Cinema: From Linear History to Mass Media Archaeology,
[w:] tego, Early Cinema: Space...; rozdz. Approaches to Early Cinema, [w:] Simon
Popple, Joe Kember, Early Cinema: From Factory Gate Wjzyku polskim dostpny jest artyku Donalda Craftona omawiajcy zaoenia iproblematyk
rewizjonizmu, zwaszcza stanowiska badawcze Burcha, Mussera, Gunninga,
Gaudreaulta iAbla. Zob. tego, 1895-1905: Problemy wczesnego kina, prze. P.
Sitarski, [w:] Jan Rek, Elbieta Ostrowska (red.), Kino ma 100 lat. Dekada po dekadzie, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998; Thomas Elsaesser, Nowa
Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik
Filmowy 2009, nr 6768
24 Zob. Raymond Fielding, Hales tours: Ultrarealism in the Pre-1910 Motion Picture,
[w:] John L. Fell (red.), Film before Griffith, University of California Press,
Berkeley 1983.
63
si, e film gloryfikowany za prekursorskie zastosowanie montau

rwnolegego mia wistocie bardzo prost konstrukcj, adotychczas obowizujca wersja historii filmu opieraa si na faszywych
przesankach 25. Zbadanie wczesnych praktyk ekspozycyjnych
iprodukcyjnych, warunkw projekcji iodbioru akompaniamentu
muzycznego, typw ekranw, azwaszcza roli antreprenera rzucio nowe wiato na ocen wczesnego kina. Musser doszed midzy
innymi do wniosku, e prezentera naleaoby traktowa raczej jako
penoprawnego autora ze wzgldu na jego swobod wskadaniu
programu zfilmw jednoujciowych (montau) ikontroli nad tym,
co nazwalibymy dzi postprodukcj 26. Coraz wicej uwagi zwraca
si na kulturowe, ekonomiczne, spoeczne, etniczne igenderowe
uwarunkowania tworzenia iogldania filmw we wczesnym okresie
kinematografii27. Nie sposb wtym krtkim opracowaniu zarysowa
wszystkich dyskusji iobszarw badawczych nowej historiografii.
Porzucajc typologi Bordwella, skupi si tutaj na czterech zagadnieniach: koncepcji kina atrakcji, tezie onowoczesnoci, badaniach
filmw niefikcjonalnych ibadaniach widowni.
25 Zob. David Bordwell, On the History, s. 129. Por. Charles Musser, Before the
Nickelodeon: Edwin S. Porter and the Edison Manufacturing Company, University
of California Press, Berkeley 1991.
26 Musser zakwestionowa rwnie typologi trybw produkcji filmowej zaproponowan przez Janet Staiger wThe Classical Hollywood Cinema. Dowodzi, e nie
dominowa wwczas operator (cameraman system of production wedug Staiger),
lecz model oparty na wsppracy wielu osb. Zob. Charles Musser, Pre-Classical
American Cinema: Its Changing Modes of Film Production, [w:] Richard Abel (red.),
Silent Film, Athlone, London 1996. Por. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema
from Factory Gate..., s. 4244.
27 Zob. np. Lauryn Rabinovitz, For the Love of Pleasure: Women, Movies and Culture in
Turn-of-century Chicago, Rutgers University Press, Fredericksburg 1998 czy Gregg
Bachman, Thomas J. Slater (red.), American Silent Film. Discovering Marginalized
Voices, Souther Illionois University Press, Carbondale Edwardsville 1997;
Miriam B. Hansen, Babel and Babylon: Spectatorship in American Silent Film,
Harvard University Press, Cambridge Mass. 1994.
64
Nowe obszary iperspektywy

Kino atrakcji
Jako ram integrujc szereg bada mikrohistorycznych iszczegowych analiz najczciej przyjmuje si koncepcj kina atrakcji. Termin ten zosta upowszechniony przez Toma Gunninga dla
charakterystyki kina sprzed okoo 1906 roku28. Model ten, nawizujcy do montau atrakcji Siergieja Eisensteina, zwraca uwag
na kluczow cech odrniajc wczesne kino od kina fabularnej
integralnoci (cinema of narrative integration)29. Waciwe temu
pierwszemu krtkie nienarracyjne porcje przyjemnoci wizualnych,
niezwykych widokw, gagw, trikw itym podobnych scenek,
maj charakter ekshibicjonistyczny cechuje je fizyczno rodem zteatru sensacji Grand Guignol30. Wswoich pocztkach film
by jednym, nienajwaniejszym, znumerw skadajcych si
na pokaz rozrywkowy. Taki kontekst instytucjonalny wpyn na
waciwoci wczesnych filmw: podkrelanie aktu demonstrowania
(anie opowiadania); obecno elementw zaskoczenia iszoku dowiadczanych przez widowni (anie przyjemnoci zobserwowania
rozwoju fabuy); angaowanie widza podczas produkcji znaczenia
28 Zob. Tom Gunning, The Cinema of Attraction: Early Cinema. Its Spectator and
the Avant-Garde, Non-Continuity, Continuity, Discontinuity: ATheory of Genres
in Early Film; Primitive Cinema: AFrame-up? or the Tricks on Us, [w:] Thomas
Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative... oraz Now You See
It, Now You Dont: The Temporality of The Cinema of Attractions, [w:] Richard
Abel, Silent Film... Por. Tom Gunning, Cinema of Attractions, [w:] Richard Abel
(red.), Encyclopedia of Early Cinema, Routledge, London New York 2004; Wanda
Strauven, Introduction to an Attractive Concept, [w:] teje (red.), The Cinema of
Attractions Reloaded, Amsterdam University Press, Amsterdam 2007. Por. Andr
Gaudreault, Teatralno narracyjno itrickowo. Oceniajc kino GeorgesaMlisa,
[w:] Magorzata Hendrykowska (red.), Wcieniu braci Lumire. Europejscy historycy
filmu opocztkach kina, Wydawnictwo Ars Nova. Pozna 1995.
29 Zob. przypis nr 72 w: Tomasz Majewski, Modernizmy iich losy, [w:] tego (red.),
Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno ikultura popularna, Wydawnictwa
Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009, s. 4344.
30 Donald Crafton, 1895-1905: Problemy..., s. 23.
65
(anie jego kontemplatywny odbir), chociaby poprzez spogldanie

postaci wkamer. Do kategorii kina atrakcji odwouj si wkolejnych rozdziaach 31.
Teza onowoczesnoci
Gunning jest jednym znajbardziej znanych zwolennikw badania
kina wkontekcie przemian spoeczno-kulturowych zwanych nowoczesnoci. Od koca lat osiemdziesitych akademicy zainspirowani
pismami Siegfrieda Kracauera iWaltera Benjamina zaczli rozwija
ich intuicje iobserwacje dotyczce zwizkw kina inowoczesnoci.
Badacze ci mona tu wskaza rwnie Anne Friedberg, Leo Charneya, Miriam Hansen, Vaness Schwartz, Lauren Rabinovitz iBena
Singera zaczli si zastanawia nad powizaniami wczesnego kina
isensorycznego rodowiska nowoczesnego miasta zpnodziewitnastowiecznymi wynalazkami zwizanymi ze zmian sposobw
dowiadczania czasu iprzestrzeni (na przykad podczas podry
pocigiem), atake zinnymi elementami kultury wizualnej zaawansowanego kapitalizmu (domami towarowymi, muzeami, reklamami
ulicznymi)32. Ta perspektywa badawcza jest dobitnym przykadem
dokonujcego si zwrotu kulturowego wbadaniach nad filmem.
Niejako modelowym zarwno ze wzgldu na kompleksowo ujcia
nowych perspektyw, jak iprzez dbao ostaranne empiryczne motywowanie tez przykadem nowej historiografii jest monumentalna
ksika Richarda Abla Cin Goes to Town. French cinema 1896-191433.
31 Warto te odnotowa popularno kategorii atrakcji wopisach filmw wspczesnych jako sposobu uchwycenia odejcia kina od wyznacznikw klasycznego
kina Hollywood, dominacji spektaklu nad narracj.
32 Zob. Leo Charney, Vanessa Schwarz (red.), Cinema and the Intervention of Modern
Life, University of California Press, Berkeley 1995; Murray Pomerance (red.),
Cinema and Modernity, Rutgers University Press, Fredericksburg 2006; Ben
Singer, Melodrama and Modernity. Early Sensational Cinema and Its Contexts,
Columbia University Press, New York 2001; Lauryn Rabinovitz, Electric
Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American Modernity, Columbia
University Press, New York 2012. Por. Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje
modernizmu...
33 Richard Abel, The Cin Goes to Town. French cinema 1896-1914, University of
California Press, Berkeley Los Angeles London 1998.
66
Abel scharakteryzowa francuski przemys filmowy, demonstrujc

jego wiodcy wpyw na rozwj wczesnego kina iznaczenie jako
jednego znajwaniejszych przemysw kultury. Ukaza francuskie
kino wkontekcie imperializmu ekonomicznego pastwa ispecyficznej sytuacji spoecznej ipolitycznej panujcej we Francji doby
III Republiki, azwaszcza roli kultury masowej wksztatowaniu si
tosamoci narodowej. Scharakteryzowa przejcie od kina atrakcji
do kina narracyjnego, uwzgldniajc czynniki prawne, ekonomiczne, polityczne iideologiczne. Unikajc prostego determinizmu,
zanalizowa zoon sie powiza pomidzy sfer produkcji, dystrybucji iwywietlania filmw, oferujc drobiazgowy opis zarwno
przemiany architektury kin, jak iestetyki filmw.
Podejcie waciwe badaczom poszukujcym zwizkw kina inowoczesnoci spotyka si zkrytyk bardziej tradycyjnie nastawionych
filmoznawcw, zaniepokojonych czstym, jak twierdz, brakiem
zakorzenienia wempirii inadmiernymi uoglnieniami dokonywanymi przez tych badaczy. David Bordwell uwaa zwolennikw tezy
onowoczesnoci (modernity thesis34), jak etykietuje t perspektyw,
za zakamuflowanych przedstawicieli krytykowanej przez niego
Wielkiej Teorii Wszystkiego (SLAB Theory) spod znaku marksizmu
ipsychoanalizy. Ich dziaania nazywa p-zwrotem historycznym
(Historical Half-Turn), zdu doz zoliwoci piszc:
Wielu niedawnych autorw, ktrzy teraz chlubi si swoim zatoniciem warchiwach, uczyo si na pami Wielkiej Syntagmatyki
iprbowao zrozumie, oco chodzi wfazie lustra, wczasach gdy
Balio iGomery [rewizjonistyczni historycy filmu .B.] przewijali
mikrofilmy iprzerzucali strona po stronie zakurzone papiery35.
Modernici zkolei zarzucaj Bordwellowi upraszczajce podejcie do skomplikowanych kwestii filozoficznych. Polemiki zwizane zzasadnoci szerokich uoglnie teoretyczno-filmowych
34 David Bordwell, On the History, s. 139149.
35 David Bordwell, Film and the Historical Return, DavidBordwell.net <www.
davidbordwell.net> (30.04.2013).
67
iteoretyczno-kulturowych wodniesieniu do wczesnego kina trwaj

iich zrelacjonowanie wykracza poza moliwoci tego opracowania 36.
Filmy niefikcjonalne
Kolejnym nowym obszarem, ktry chciabym pokrtce omwi, jest
wczesny film niefikcjonalny, ktry dugo pozostawa poza zainteresowaniem nie tylko historykw dokumentu, ale rwnie badaczy
wczesnego kina. Niemal kanoniczne dzi prace Documentary: AHistory
of the Non-fiction Film Erika Barnouwa z1974 roku37 oraz Non Fiction
Film. ACritical History Richarda M. Barsama z1973 roku38 obie kilkukrotnie wznawiane pocztek historii dokumentu lokuj wtwrczoci
Roberta Flahertyego. Zkilkudziesiciu lat historii kinematografii
poprzedzajcych aktywno tego reysera autorzy interesuj si
jako prehistori dokumentu gwnie filmami zwytwrni braci
Lumire oraz (Barsam) kronikami wojennymi, mimo e twrczo
niefabularna dugo przewaaa wprodukcji kinematograficznej. Kino
niefabularne wykluczono jednak podwjnie, bo rwnie wgronie
badaczy wczesnego kina. Pozostawao ono chociaby poza zainteresowaniem uczestnikw konferencji wBrighton, ktrzy skupili
si na dzieach fabularnych. Jeszcze w1995 roku oraz na kolejnych
konferencjach Domitor wprogramie filmowym prawie nie byo produkcji niefabularnych. Jak przekonuje Stephen Bottomore, gwnym
archiwistycznym powodem takiego stanu rzeczy by utrudniony
dostp do filmw niefikcjonalnych oraz olbrzymie trudnoci zidentyfikacj poszczeglnych realizacji, gdy powstaway one wniewielkiej
liczbie kopii inie reklamowano ich szeroko wprasie39. Jednak jako
36 Relacj zdebaty zuwzgldnieniem argumentw obu stron zdaje Ben Singer
wrozdz. Making Sense of the Modernity Thesis, [w:] tego, Melodrama and
Modernity...
37 Erik Barnouw, Documentary: AHistory of the Non-fiction Film, Oxford University
Press, New York 1974.
38 Richard M. Barsam, Fiction Film. ACritical History, E.P. Dutton & Co.,
New York 1973.
39 Stephen Bottomore, Rediscovering Early Non-Fiction Film, Film History 2001,
vol. 13, nr 2.
68
gwny teoretyczny powd takiego braku zainteresowania Bottomore wymienia dominujce wrd wikszoci badaczy przekonanie
oartystycznej iautonomicznej naturze filmu wogle, czyli wanie
widmo X Muzy. Twierdz pisze Bottomore e model ten zdominowa wikszo dyskusji ipism na temat filmu niefikcjonalnego a
do dzisiaj. Zakada on, e jeli film dokumentalny nie jest sztuk,
to jest niczym, atym samym, e adne p r a w d z i w e dokumenty
nie powstay przed 1920 rokiem40. Jeden zpierwszych teoretykw
gatunku, Paul Rotha, za pionierskie dokumenty uznawa Nanooka
zPnocy (Nanook of the North, 1922, 79 min.) Roberta Flahertyego,
eksperymenty Digi Wiertowa, film Berlin. Symfonia Wielkiego Miasta
Waltera Ruttmanna (Berlin: Die Sinfonie der Grosstadt, 1927, 74 min.)
czy Poawiaczy ledzi Johna Griersona (Drifters, 1929, 49 min.). Wpodobnym kierunku poday wszystkie wane publikacje dotyczce
historii filmu dokumentalnego, koncentrujce si jedynie na najsynniejszych tytuach tworzonych przez wybitnych autorw41.
Trawelogi, filmy przemysowe, reklamy, filmy naukowe czy aktualnoci nie byy uznawane za prawdziwe dokumenty, poniewa nie
posiaday personalnego odcisku twrcy, stanowicego przesank
Griersonowskiej twrczej interpretacji rzeczywistoci. Wykluczany przez wersj standardow ipniejsze paradygmaty badawcze
wczesny film niefikcjonalny stanowi bia plam historiografii
a do poowy lat dziewidziesitych. Niemniej jak przekonuje
Bottomore w wywodzcy si zmodernizmu paradygmat wysokoartystyczny jest nadal czstym sposobem pisania oruchomym
obrazie, abadacze i zwaszcza krytycy koncentruj si na tych
wytworach, ktre uzna mona za sztuk42.
40 Tame, s. 160.
41 Zob. tame, s. 160161. Por. Paul Rotha, Documentary Film, Faber and Faber,
London 1936, s. 77.
42 Potwierdza to na przykad artyku Jadwigi Hukovej Nieme kino dokumentalne,
[w:] Tadeusz Lubelski, Iwona Sowiska, Rafa Syska (red.), Kino nieme, t.1,
Universitas, Krakw 2009. Okresowi sprzed twrczoci Flahertyego autorka
powica raptem trzy wstpne akapity.
69
Jak argumentuje ten sam badacz, krytykowany pogld wpywa

rwnie na sposb prezentacji wczesnych filmw na festiwalach
iwarsztatach, ktre chciay zmieni ten stan rzeczy. Przede
wszystkim bdem byo grupowanie filmw wbloki tematyczne
na podstawie podobiestw stylistycznych, co przeczyo sposobowi
ukadania programw kinowych wepoce. Ponadto zakadano, e
do ich zrozumienia nie potrzeba adnych dodatkowych informacji. [...] jeli filmy s postrzegane jako dziea sztuki, moe
si wydawa, e posiadaj one immanentn warto estetyczn,
odrbn od kontekstu ich powstania, ie mona je bada jako
cig obrazw bez adnej historii43. Tymczasem, jak przekonuje
Bottomore, warto wczesnych filmw niefikcjonalnych nie ley
wich stylistyce, ale raczej wzawartoci informacyjnej. Wymaga
to jednak zupenie innych metod badawczych, gdy zawodz tu
tradycyjne sposoby analizy.
Filmy niefikcjonalne od okoo 19031905 roku 44, czyli od czasu,
kiedy produkcja fabularna zdominowaa kinematografi, nie ulegy
prawie adnej ewolucji stylistycznej ani warsztatowej. Inaczej
ni wprzypadku filmw fabularnych ztego okresu, wktrych
ledzi moemy zmiany wmontau, technikach owietlenia, grze
aktorskiej itd., materiay non-fiction praktycznie nie ewoluoway,
co wizao si midzy innymi zich postpujc marginalizacj
wprogramach filmowych, gdzie funkcjonoway jako dodatek (nadprogram) do filmw fabularnych. w brak przemian stylistycznych zmusi badaczy zajmujcych si estetyk formy filmowej
do wypracowania nowych kategorii opisu, takich jak estetyka
widoku zaproponowana przez Toma Gunninga 45. Wczesn produkcj niefikcjonaln opisuje si rwnie zperspektywy krytycznokulturowej ipolitycznej zzastosowaniem midzy innymi teorii
feministycznych czy postkolonialnych. Za przykad tej ostatniej
43 Stephen Bottomore, Rediscovering..., s. 166.
44 Toczy si dyskusja na temat waciwej cezury.
45 Zob. Tom Gunning, Before Documentary: Early Non-Fiction Films and the View
Aesthetic, [w:] D. Hertogs, N. de Klerk (red.), Uncharted Territory: Essays on Early
Nonfiction Film, Nederlands Filmmuseum, Amsterdam 1997.
70
perspektywy mona uzna teksty Alison Griffiths, ktra analizuje

wykorzystanie filmowych reprezentacji obszarw kolonialnych
wdyskursie politycznym inaukowym 46.
Szczeglnym przypadkiem s tu badania nad filmami lokalnymi 47.
Wanym impulsem, ktry zwrci uwag badaczy na rol zaniedbywanych dotd filmw niefikcjonalnych we wczesnej produkcji
filmowej, byo odnalezienie w1994 roku wWielkiej Brytanii archiwum Mitchella iKenyona. Wtrakcie porzdkowania piwnicy pod
sklepem zartykuami fotograficznymi wstarym przemysowym
miecie Blackburn odkryto 830 puszek znitrocelulozowymi negatywami filmowymi wzapiecztowanych pojemnikach 48. Odkrycie to
zwikszyo liczb filmw zlat 19001913 znajdujcych si wzbiorach
National Film and Television Archive o20 procent. Wcelu opracowania znaleziska zorganizowano szeroko zakrojony projekt badawczy
koordynowany przez British Film Institute, polegajcy na odrestaurowaniu ikrytycznym opisie materiaw49. Konieczne okazao
si stworzenie nowych poj do opisu poetyki wczesnych filmw
niefikcjonalnych. Pracownicy spki Sagara Mitchella iJamesa Kenyona wlatach 18971922 przemierzali hrabstwa Lancashire iWest
Yorkshire, dokonujc rejestracji filmowych lokalnych wydarze
zprzeznaczeniem do wywietlania na objazdowych jarmarkach.
Filmowali robotnikw opuszczajcych fabryki, kibicw igraczy
podczas imprez sportowych, uczestnikw wit kalendarzowych
46 Alison Griffiths, wiatu wiat pokazujemy: wczesne trawelogi jako etnografia na
ekranie, prze. . Biskupski, M. Pabi, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski
(red.), Metody dokumentalne wfilmie, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa,
Telewizyjna iTeatralna, d 2012.
47 Zob. Uli Jung, Local Views: aBlind Spot in the Historiography of Early German
Cinema, Historical Journal of Film, Radio and Television 2002, nr 3; Martin
Loiperdinger, The Audience Feels Rather at Home...: Peter Marzens Localization
of Film Exhibition in Trier, [w:] Frank Kessler, Nanna Verhoeff (red.), Networks
of Entertainment: Early Film Distribution 1895-1915, John Libbey Publishing,
Chesham 2007.
48 Na temat samego odkrycia zob. John K. Walton, Nowe spojrzenie na wczesn histori brytyjskiego kina archiwum Mitchella iKenyona, prze. G. Nadgrodkiewicz,
Kwartalnik Filmowy 2005, nr 52.
49 Zob. Vanessa Toulmin, Patrick Russel, Simon Popple (red.), The Lost World of
Mitchell and Kenyon, British Film Institute Publishing, London 2004.
71
religijnych, wojskowych, rozrywkowych pochodw, demonstracji

iinnych zgromadze. Dziki temu materiay te mog dzi suy do
badania autoprezentacji przedstawicieli rnych grup spoecznych
przez analiz sposobu chodzenia, gestyki, mimiki, zachowa tumu
opuszczajcego fabryki, ludzi wypeniajcych ulice, przechadzajcych si po promenadzie czy ogldajcych mecze 50. Pokazao to
znaczenie przekazw wizualnych rwnie dla badaczy zobszaru
historii spoecznej czy socjologii historycznej51.
Badania widowni
Przejawem fuzji historii spoecznej ifilmoznawstwa s te badania
publicznoci kinowej. Jak twierdzi Donald Crafton, dociekania na temat struktury, funkcji izachowa publicznoci ogldajcej wczesne
filmy zaowocoway jednymi znajywszych inajbardziej produktywnych dyskusji wfilmoznawstwie52. Jak wygldaa etniczna iklasowa
struktura publicznoci kinowej? Kto chodzi do kina wnajwcze
niejszym okresie ijakie penio ono funkcje? To jedne znajczciej
dyskutowanych inajtrudniejszych do uchwycenia kwestii.
Historiografia filmowa dugo zakadaa, e wczesna widownia kinowa wUSA skadaa si przede wszystkim zrobotnikw iimigrantw.
Gwnym punktem odniesienia wtych dyskusjach bya tak zwana
teza ouburuazyjnieniu (bourgeoisification thesis) sformuowana
wlatach siedemdziesitych wUSA. Gosi ona, e rozwj kina polega
na przejciu od rozrywki dla klas pracujcych do formy popularnej
wrd klasy redniej. Zgodnie ztym ujciem modelowym przykadem
dla historii kina byy mae robotniczo-imigranckie kina na Manhattanie zwane nickelodeonami, powstajce midzy 1905 a1910
rokiem, wktrych imigranci uczyli si American way of life. Po tym,
jak nowinka techniczna opatrzya si, producenci idystrybutorzy
podjli prb cignicia bardziej wyrafinowanej publicznoci, co
50 Zob. tame.
51Zob. The Lost World..., cz The Films as Historical Evidence.
52 Donald Crafton, haso Audiences: research issues and projects, [w:] EEC, s. 60.
72
wizao si zwprowadzeniem nowego formatu programu kinowego

(dusze metrae, kino fabularne, tematy zaczerpnite zkultury
wysokiej), ktry utosamiany jest zfilmami Davida W. Griffitha.
Pogld ten zosta poddany gruntownej rewizji. Zwracano midzy innymi uwag, e wniosek ouburuazyjnieniu zosta sformuowany na
podstawie obserwacji publicznoci jedynie wNowym Jorku iChicago,
aprzypisuje mu si prawdziwo dla caych Stanw Zjednoczonych.
Inaczej przecie wygldaa sytuacja wwielkich miastach, inaczej
na wsi. Nawet wsamym Nowym Jorku mona wskaza rnice pomidzy wsplnotami imigrantw ydowskich i woskich. To swoiste
wynalezienie etnicznoci dostarcza, jak zauwaa Judith Thissen,
wieej strategii badawczej rzucajcej nowe wiato na to, czym
dla imigrantw wNowym Jorku na przeomie XIX iXX wieku byo
chodzenie do kina. Perspektywa ta:
pozwala na uwzgldnienie wewntrznej dynamiki lokalnego przemysu rozrywkowego wodniesieniu do zmieniajcych si realiw
wspoecznociach imigranckich iwrd prawowitych Amerykanw (American mainstream) izada bardziej precyzyjne pytania
oto, co sami imigranci rozumieli jako amerykask rozrywk. Innymi sowy, ta strategia badawcza wie si zzainteresowaniem
dwoma zagadnieniami: 1) wpywem praktyk etnicznych na dowiadczenie chodzenia do kina konkretnych grup imigranckich 2) na sposoby, wjakie chodzenie do kina wspomagao procesy wytwarzania
tosamoci etnicznej (ethnicization) tych imigrantw53.
Przykadowo, analizy wzorw chodzenia do kina wrd ydowskiej publicznoci Lower East Side, dokonane przez Judith Thissen,
iwoskiej Maej Italii, przeprowadzone przez Giorgia Bertelliniego,
ujawniy zoon rol kina wpraktykach kulturowych imigrantw.
Zaobserwowano, e Wosi duo mniej chtnie chodzili do kina ni
ydowscy imigranci zEuropy Wschodniej, odkryto te, e filmy
53 Judith Thissen, Moyshe Goes to The Movies: Jewish Immigrants, Popular
Entertainment, and Ethnic Identity in New York City (1880-1914). PhD dissertation, Utrecht University, 2001, s. 15, maszynopis udostpniony przez autork.
73
peniy rwnie istotn rol wpodtrzymywaniu odrbnoci etnicznej

przybyszw, jak iwich akulturacji 54. Oywion debat wywoaa
rwnie ksika Bena Singera Manhattan Nickelodeons: New Data
on Audiences and Exhibitors55. Singer powrci do dyskusji na temat
nickelodeonw, twierdzc, e rola klasy redniej przed 1910 rokiem zostaa wyolbrzymiona ifaktycznie publiczno imigrancka
iproletariacka dominowaa wrd klientw kin (aydowscy przedsibiorcy dominowali wrd wacicieli kin). Oglnie wskutek tych
poszukiwa zaczto skania si ku pogldowi, e kino nie byo
pocztkowo rozrywk waciw wycznie rodowiskom imigrancko-robotniczym, azmiany szy raczej wstron szerszej ibardziej
zrnicowanej spoecznoci, a nie wkierunku zmian grup odbiorczych. Czy waciciele pierwszych kin kierowali si do klas niszych,
czy od pocztku starali si przycign ludzi bardziej zamonych,
nadal pozostaje istotnym zagadnieniem.
Podsumowanie: historia na nowo

Wczesne kino stanowio istotny poligon dowiadczalny dla zwrotu
kulturowego ihistorycznego w filmoznawstwie. Toczce si wostatnich dekadach dyskusje iprowadzone badania na tyle zmieniy
perspektyw badawcz, e zaczo si mwi wrcz oNowej Historii
Filmu. Charles Musser wymienia pi wyzwa stojcych przed now
historiografi: 1) dotarcie do najbardziej pierwotnych wersji tekstw
filmowych, 2) usytuowanie ich na tle innych wytworw kultury,
ktre czsto odwoyway si do tych samych tematw ikonwencji
54 Judith Thissen, Jewish Immigrant Audiences in New York City 1905-14; teje,
The Emergence of Cinema in Jewish New York. How the Movies Came to Rivington
Street, [w:] Corinna Mller, Harro Segeberg (red.), Kinoffentlichkeit. Entstehung,
Etablierung, Differenzierung 18951920, Schren, Marburg 2008; Giorgio
Bertellini, Italian Imageries, Historical Feature Films, and the Fabrication of Italys
Specators in Early 1900s New York, [w:] M. Stokes, R. Maltby (red.), American Movie
Audiences. From the Turn of the Century to Early Sound Era, British Film Institute
Publishing, London 1999.
55 Ben Singer, Manhattan Nickelodeons: New Data on Audiences and Exhibitors,
[w:] Lee Grieveson, Peter Krmer (red.), The Silent Cinema Reader, Routledge,
London 2004.
74
narracyjnych, 3) usytuowanie tekstw filmowych na tle trybw

produkcji, dystrybucji, recepcji, 4) metarefleksja nad natur narracji
historyczno-filmowej, azwaszcza uwzgldnienie aspektu intermedialnego np. pokazw latarni magicznej czy teatru popularnego,
5) rozpatrywanie filmw wodniesieniu do kontekstu spoecznego
oraz uwzgldnianie aspektw ideologicznych 56. Richard Maltby
zkolei postuluje, aby wyj poza histori samych filmw iwramach
Nowej Historii Kina zgbia problemy istotne rwnie dla historii
spoecznej isocjologii historycznej57.
Badania nad wczesnym kinem prowadzone znowej perspektywy
uzyskay dzi swoj instytucjonaln legitymizacj. Powstaj zakady
ikatedry zajmujce si t tematyk, ukazuj si liczne periodyki
naukowe, organizuje si przegldy filmowe ikonferencje. Podjto
rwnie prby systematyzacji ipopularyzacji wiedzy otym okresie,
piszc podrczniki 58 iencyklopedie59. Wczesne filmy iich kontekst
przestay by marginalnym obszarem zainteresowania filmoznawstwa, stajc si penoprawn gazi posiadajc swj przedmiot
iwaciwe sobie metody. Znajomo faktw idyskusji zwizanych
zwczesnym kinem ma jednak znaczenie dla refleksji filmoznawczej
wogle. Bez tych kontekstw przemiany whistoriografii filmowej,
sposobach prowadzenia bada historycznych iteorii stylu filmowego
staj si mniej zrozumiae. Wtym sensie refleksja nad wczesnym
kinem jest refleksj nad kinem jako takim.
56 Charles Musser, Historiographic Method and the Study of Early Cinema, Cinema
Journal 2004, vol. 44, nr 1, s. 102107.
57 Richard Maltby, On the Prospect of Writing History from Below, Tijdschrift Voor
Mediageschiedenis 2006, nr 9(2).
58 Np. Simon Popple, Joe Kember, Early Cinema. From the Factory Gate...
59 Richard Abel (red.), Encyclopaedia of Early Cinema...
Rozdzia
2
Kultura atrakcji.
System rozrywkowy
odzi koca XIX wieku
[Wakat]
pinia omiecie zajtym wycznie geszeftem ipozba-
wionym ycia kulturalnego stale powraca wkorespondencjach zodzi do warszawskich pism koca XIX wieku1. Za
kultur wysok uznawano wwczas midzy innymi muzyk, teatr
imalarstwo, to wzmianki na ich temat pojawiay si wsekcjach
kulturalnych prasy ito im dedykoway swoj dziaalno stowarzyszenia dramatyczne, piewacze, muzyczne czy popierania
sztuk piknych. Na przeomie wiekw dziaa wodzi dom koncertowy przy ulicy Dzielnej i, zalenie od okresu, trzy-cztery teatry
oferujce repertuar dramatyczny2. Jednak, jak pisze Wadysaw
Lech Karwacki, jeden spektakl wniewielkiej sali teatru by wstanie pomieci wszystkich potencjalnych mionikw dramatu czy
komedii, awaciwie farsy ioperetki, poniewa ten rodzaj sztuki
najbardziej przypad do gustu mieszczaskiemu iburuazyjnemu
widzowi teatralnemu3. Chocia przedstawiciele polskiej inteligencji
dyskredytowali co zrozumiae masow komercyjn rozrywk
iwypowiedzieli jej wojn milczenia, rozwijaa si ona zarwno
wodzi, jak iwinnych miastach duo ywiej ni jakakolwiek forma
kultury elitarnej. To wanie masowa komercyjna rozrywka stanowia jeden zgwnych elementw miejskiego stylu ycia, jedn
zpodstawowych obok domw towarowych, tramwajw, restauracji
1 Zob. Kamil miechowski, Zperspektywy stolicy. Obraz odzi wwarszawskich tygodnikach spoeczno-kulturalnych (1881-1905), Wydawnictwo Ibidem, d 2012.
2 Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana. Teatr polski wodzi 1844-1918,
Wydawnictwo dzkie, d 1995; Magorzata Leyko (red.), dzkie sceny ydowskie. Studia imateriay, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2000;
Karolina Prykowska-Michalak, Teatr niemiecki wodzi. Sceny Wykonawcy
Repertuar, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2005.
3 Wadysaw Lech Karwacki, Teatr dla robotnikw przed 1914 r. (Przyczynek do
dziejw awansu kulturalnego klasy robotniczej), [w:] Stanisaw Kalabiski (red.),
Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa 1970, s. 178.
78
Kultura atrakcji. System rozrywkowy odzi koca XIX wieku | Rozdzia 2
czy kawiarni atrakcji konsumpcyjnych wwidowiskowej strukturze

miasta. Liczne instytucje rozrywkowe zsukcesem prosperoway
wodzi. Ich dziaanie opierao si na podobnej formule praktycznie
we wszystkich nowoczesnych orodkach miejskich 4.
Kultura masowa XIX wieku, wobszarze ktrej lokowao si take
kino, zwizana bya zsystemami rozrywkowymi przybierajcymi
form rozbudowanych konglomeratw atrakcji, zwanych oglnie
pokazami lub spektaklami. wczesny show-biznes czy wjednej, niesychanie pojemnej formule widowiska rnorodnoci
(czego lad mamy wnazwach: variet, potpourri) najrozmaitsze typy
prezentacji: akrobatw, magikw, wdrowne menaerie, teatry psw
imap, pokazy atletw, szopki mechaniczne, muzea medycznych
Il. 6. Reklama cyrku i teatru map / Rozwj 25.01.1903
fenomenw igabinety osobliwoci zwane czasami zodwoaniem

do sztafau naukowego Muzeami Higieny iAnatomii, atake pokazy zabawek optycznych idemonstracje obrazw poczwszy
od latarni magicznej, stereoskopu, fotoplastykonu, na panoramie ikinematografie koczc. Nadrzdn zasad estetyczn przy
4 Zob. Vanessa Toulmin, Curios Things in Curios Places: Temporary Exhibition Venues
in the Victorian and Edwardian Entertainment Environment, Early Visual Popular
Culture 2006, vol. 4, nr 2; Vanessa R. Schwartz, Spectacular Realities: Early
Mass Culture in Fin-de-Siecle Paris, University of California Press, Berkeley 1999;
Lauren Rabinovitz, Electric Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American
Modernity, Columbia University Press, New York 2012.
Rozdzia 2 | Kultura atrakcji. System rozrywkowy odzi koca XIX wieku
79
tworzeniu tych pokazw byo zorganizowanie rnorodnych numerw wspektakl atrakcji. Abstrahujc od cyrkowej, przyrodniczej,
technicznej, etnograficznej, sportowej czy artystycznej genezy,
atrakcj mogo by wszystko, co nowe, osobliwe, monstrualne,
zdumiewajce, wszystko, co mogo przycign uwag szerokiej
publicznoci. Atrakcj stanowiy zarwno wystpy linochodw,
demonstracje preparatw monstrw zakonserwowanych wsojach
iwoskowych odleww chorobowo zmienionych narzdw ciaa5, jak
ipokazy osobliwie grubej damy6, kosmoram zwidokami synnych
miast czy mapy wyrczajcej publiczno na loterii fantowej.
Wtym rozdziale charakteryzuj dzk kultur atrakcji ispektaklu
zkoca XIX wieku tu przed pojawieniem si kinematografu, szkicujc swoist map miasta atrakcji. Przygldam si takim formatom
iinstytucjom rozrywki, jak zabawy iatrakcje jarmarczne, salony
osobliwoci, variets iinne przybytki podkasanej muzy, cyrk, salony
iluzji optycznych, panoramy itd. Takie to pozwoli mi wnastpnym
rozdziale pokaza, jak wistniejcy system rozrywkowy odzi wpisa
si wynalazek kinematografu, ktry, wykorzystujc pokrewne tematy
ikonwencje narracyjne, kierowa si do podobnych grup odbiorcw.
Zabawy ludowe, panoptika ikultura wizualna

Nowoczesna kultura popularna zazwyczaj bya wodzi zachodnim
importem. Wiele zpopularnych miejskich rozrywek wywodzio si
jeszcze zkultury pierwszych niemieckich osadnikw. Pierwszy
opis nowoczesnej odzi autorstwa Oskara Flatta z1853 roku jest te
pierwsz relacj na temat kultury atrakcji. Wumowie zzagranicznymi przybyszami Rzd Krlestwa Polskiego oprcz przywilejw
osobistych igospodarczych zapewni im wolno powoania Zgromadzenia Strzeleckiego, czyli Bractwa Kurkowego7. Powstao ono
5 Anna Wieczorkiewicz, Kobieta-mapa, kobieta-niedwied. Historia spojrzenia na
Juli Pastran, Konteksty 2007, nr 1 (272).
6 Vanessa Toulmin, Curios things in curios places..., s. 125.
7 Oskar Flatt, Opis miasta odzi pod wzgldem historycznym, statystycznym iprzemysowym, Reprint, Grako, d 2002, s. 143.
80
w1824 roku. Flatt pisze, e dwoma najwaniejszymi wydarzeniami

wwczesnej odzi byy bal noworoczny izabawa strzelecka wZielone witki 8. Gwny punkt zielonowitkowej imprezy stanowio
Vogelschiesen strzelanie do ptaka zakoczone galowym pochodem
przez Piotrkowsk i balem wyprawianym wogrodzie Paradyz (oktrym jeszcze wspomn). Towarzyszyy im inne rozrywki jarmarczne:
[...] gdy wic ci zwysileniem okoron strzeleck walcz, na placu
tymczasem iwogrodzie zgiek, wrzawa jarmarczna, wesoo izabawa Na placu urzdzone s igrzyska ludowe; ale oprcz owych karuzeli, hutawek, mynw diabelskich isupw znccymi zdobyczami
widzielimy tu zabawy iwspzawodnictwa nowego zupenie
rodzaju: nie tutejszo-krajowe, niemieckie to pomysy, wojczynione
tylko na nasz ziemi dla dzkich mieszkacw Dookoa rozbite
szaasy zjarmarcznemi artykuami, awszdzie ujrzysz tolerowane
wyjtkowo: fortun irulet 9.
Wodzi, podobnie jak winnych miastach, pokazy kuriozw iaparatw optycznych cieszyy si ogromn popularnoci przez cay
XIX wiek. Wdrowni hecarze, sztukmistrzowie czy waciciele panoptikw rozstawiali swoje budy zwane baaganami na placach
publicznych albo podczas okolicznociowych imprez jarmarkw
czy zabaw ludowych takich jak Fajka, czyli Zielonych witek urzdzanych na Wodnym Rynku (pl. Zwycistwa) iwssiadujcym znim
parku rdliska zwanym Kwel10. Do celw rozrywkowych suya
cz wschodnia poudniowej strony rynku, ktra naleaa do Towarzystwa Strzeleckiego. Tam organizowano zabawy zkaruzelami,
hutawkami, strzelnic, wystpami cyrkw itd. Tradycyjnie przyjazd
jarmarcznych atrakcji sygnalizowaa czerwona flaga powiewajca
nad prowizorycznymi budami inamiotami:
8 Tame, s. 118.
9 Tame, s. 147.
10 Por. Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka odzian na przeomie XIX iXX wieku,
Wydawnictwo Ibidem, d 2010, s. 50-55
81
Il. 7. Budynek Bractwa Kurkowego

przy Wodnym Rynku / Vidy iz
gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic
- Ansichten aus den Stdten Lodz,
Zgierz und Pabianice, d 1889
Na dogodnym placyku rozbijano bud, przed ni ustawiano pomost

imona byo rozpoczyna widowisko. Najpierw uderzano wbben,
ktremu nieraz towarzyszya trba, aby zwrci uwag publicznoci. Kiedy zgromadzio si ju troch gapiw, na pomost wstpowa
arlekin, ktry pociesznymi figlami ikociokami ciga ciekawskich.
Kiedy krg widzw by ju odpowiedni, wywoywacz informowa
oszczegach widowiska, adyrektor przedsiwzicia sprzedawa
bilety araczej zbiera co aska do kapelusza: Panowie ipanie!
Sztuki achrobatyczne, magiczne ifordamozy, mechaniczne aftomaty, chodcie, korzystajcie zodpustu, podziwiajcie...11.
Il. 8. Czerwona
flaga na budzie
baaganu
na Wodnym
Rynku podczas Zielonych
witek /
Pocztwka,
ok. 1900 r.
Ze zbiorw
prywatnych
11 Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 133.
82
Dobr atrakcji by ograniczony jedynie zdolnociami organizacyjnymi dyrektora. Zgromadzeni widzowie mogli podziwia magikw,
ktrzy wycigali krlika zcylindra, atletw zrywajcych acuchy lub pici rozbijajcych kowada, pudle jedce na wzkach
igrajce na bbenkach, cyrki pche iteatry map czy przenone
muzea anatomiczno-przyrodnicze bd historyczne narzdzi inkwizycyjnych iinnych mczeskich12 oraz rnorodne zabawki
optyczne. Wjednej zodmian przenonej panoramy znajdoway si
iluzjonistyczne obrazy malarskie nawinite na waki umieszczone
wskrzynce zaopatrzonej wwizjery. Widz, krcc pokrtami, przesuwa sobie przed oczyma widoki dalekich krajw iwanych wydarze.
Jeden zantreprenerw pokazujcy za par kopiejek widoki zrnych
stron wiata tak si reklamowa: Szanowna publicznoci [...] sprowadziem ju duo nowoci zHamburga iEuropy imam teraz tyle
adnych icudownych rzeczy, e kady za nisk opat moe podziwia wszystkie cuda tego marnego wiata!. Antreprener podnosi
chorgiewk ikrcc korb, objania zmieniajce si widoki:
Miasto Londyn nad Czarnym Morzem, stolica kraju Anglii, gdzie
mieszka krlowa Wiktoria igdzie przyjedaj korabie zca zaog.
Pomnik krlowej Aleopatry (czytaj Kleopatry) wAfenach;
ludzie czytaj napisy na pomniku iobok pomnika:
na wierzchu pomnika siedzi sowa ipatrzy.
Algier na Kaukazie, wojsko stoi zaog.
Tu informator komentowa dodatkowo, e tam by iniejedn krwaw
kampani przey iobjania dalej:
Pogrzeb strzelca. Zajce ze wiec id naprzd,
zwierzta trumn nios na ramionach.
Bitwa pod Strosburgiem, wojsko idzie na bagnety,
trupy padaj milionami, wkookolniach dzwoni,
aimperator francuski razem zpanami ratuje si.
Koci Notre-Dame wParyu, kookolnie na wieach,
tak jak unas wkociele... [tu nazwa lokalnego kocioa .B.]13.
12Tame.
13 Wadysaw L. Karwacki, Zabawy na Bielanach, PWN, Warszawa 1978, s. 130131.
83
Asortyment rozrywek podczas Zielonych witek nie ulega zasadniczym zmianom. W1885 roku felietonista Dziennika dzkiego odnotowywa dwa tuziny katarynek ustawione na placu pod
parkiem, rzdem o20 krokw jedna od drugiej igrajcych chrem
rozmaite melodye14. Ztrudem znoszc ich haas, uciek dopiero, jak
pisa, przed trb dyrektora teatru marionetek do budy zpanoram.
Il. 9. Reklama teatru marionetek / Rozwj 16.03.1902
w dziennikarz przez szka powikszajce oglda nie omieszkujc

zoliwie skomentowa bdw ortograficznych Powrut jeneraa
Zikowskiego zbitwy pod Ciecior15. W1901 roku sprawozdawca
Rozwoju naliczy na Wodnym Rynku dwa teatry marionetek, strzelnic, gimnastyk, budy dla akrobatw imagikw, teatr magiczny,
teatr nowoci, cyrk akrobatw icyrk konny, 12 karuzel i34 hutawki16. Przedsibiorcy ci wokresie pozawitecznym kryli po
kraju, demonstrujc swoj ofert. Przyjrzyjmy si bliej wachlarzowi
atrakcji tam oferowanych.
14 Dziennik dzki 31.05.1885.
15Tame.
16 Rozwj 24.05.1901.
Il. 10. Karuzele i hutawki na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok. 1900 r.
Ze zbiorw prywatnych
Dug tradycj wpostaci jaseek iszopek zruchomymi figurami

wystawianymi wkocioach miay wieckie pokazy zwykorzystywaniem lalek imarionetek. Byy to midzy innymi szejne-katarynki,
teatry mechaniczne czy gabinety figur woskowych. Ju wkocu
XVIII wieku wWarszawie pokazywano Teatrum z44 osb woskowych zoone, wktrym, jak gosi afisz, prezentowano osoby
tak ksztatnie zrobione jakoby mwi miay [...]. Mona tam byo
obejrze, jak Xi Leopold de Brunwig zswoim Regimentem Unifornym by podczas wielkiej wody na rzece Odrze pod Frankfortem
nieszczliwy ijako go czterech rybakw zrzeki wyratowano17.
Winnym teatrze na pocztku XIX wieku obiecywano widzom, e
0baczy si jako pi figur wmaszkary ubrane tacuj, ana hiszpaskich bbnach bbni, ato wszystko bardzo ucieszne iforemnie.
Winnej scenie: Obaczy si jako jedna figura, poowa czowieka
ikonia przyjdzie, aze lwem si bdzie bia. Mona te byo oglda
sceny historyczne, jak Turcy zchrzecijany na okrtach do siebie
zdzia strzelaj, aspoem si bij18.
Najbardziej rozpowszechnionym tego typu urzdzeniem byy szejne-katarynki (schne Katherine lub charmante Catherine) obnoszone
17 Stefan Strauss (red.), Bibliografia rde do historii teatru wPolsce. Druki zwarte
iulotne, Zakad im. Ossoliskich, Wrocaw 1957, s. 219. Cyt. za: Wadysaw L.
Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 161162.
18 Tygodnik Ilustrowany 15.07.1871, cyt. za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla
robotnikw..., s. 162.
85
po wszelkiego rodzaju zgromadzeniach. Wkatarynce wtakt muzyki

na malutkiej scenie taczyy drewniane lalki, chocia czasem powaniejsz przedstawiay scen, np. histori Otella iDesdemony lub
mier Napoleona19. Wiksze teatry figur mechanicznych zwano
Teatre pittoresque. W1891 roku do odzi zawitay przedstawienia
teatrzyku synnych amerykaskich maryonetek Mr. Willarda
pokazywane wogrodzie Bendorfa przy ul. Dzielnej20 iTeatru marionetek pani Schmidt, ktry dawa przedstawienia wTeatrze Sellina.
Teatrzyk Pani Schmidt, wczeniej przez dwa miesice pokazywany
wWarszawie wEldorado, prezentowa midzy innymi Don Juana
zudziaem dwustu mechanicznych aktorw. Do innych pokazywanych wodzi cudw techniki nalea zagadkowy aparat mechaniczny przedstawiajcy foksal [dworzec] wchwili przybycia iodejcia
pocigu, ruch pasaerw starajcych si obileta izajtych bagaami
oraz czynnoci urzdnikw kolejowych itelegrafist przy aparacie
funkcjonujcych, take andarmw, pilnujcych porzdku oraz
konduktorw idrnikw dajcych gwizdki isygnay21.
Niektrzy antreprenerzy podrowali, demonstrujc kurioza, ktrych funkcj peniy zarwno zwierzta, jak iludzie onienormatywnej fizjonomii. Jeszcze w1914 roku atrakcj by wdrowny
zwierzyniec reklamujcy si tak: Spieszcie obejrze najrzadszy
okaz zoologiczny Orang-Utanga, ktry pokazywany bdzie jeszcze
kilka dni tylko, zosta bowiem sprzedany do londyskiego parku
zoologicznego za 30 000 marek, jak rwnie spieszcie oglda iinne
ciekawe zwierzta22. Szczeglnym zainteresowaniem cieszyy si
dzieci-olbrzymy, rodziny liliputw, siostry syjamskie, grube ichude
dziewice, kobiety zbrod czy, jak w1898 roku przy ul. Piotrkowskiej
100, jedyni ywi wwiecie znamienici tatuowani ludzie od gowy
do ng23. W1900 roku przy ul. Piotrkowskiej 15 za niewielk opat
19 Cyt. za: tame, s. 130.
21 Dziennik dzki 1.01.1892, cyt. za: F, s. 162.
22 Rozwj 5.01.1914.
23 Codziennie od 11 rano do 11 wieczorem prezentowali si pikna tatuow. dama
La Belle Madeleine oraz Mister Rivalli, Rozwj 15.09.1898.
86
(30 kopiejek, dzieci 20, onierze 5) mona byo oglda osobliwy

wybryk natury: ywego chopca omioletniego olwiej grzywie
inajmniejsz rodzin na caym wiecie: markiz Luiz imarkiza
Volge z15-letnim synem Paulem wzrostu 20 cali 24. Antreprenerzy
opowiadali dzieje ich ycia (czsto dostpne te wwersji drukowanej), przedstawiajc medyczne dowody ich niezwykoci. Atrakcyjno takich pokazw dziwolgw opieraa si, jak twierdzi Joe
Kember, na tym, e widzowie freak shows utwierdzali si wswoim
wyobraeniu onormatywnej tosamoci ispenianiu przez siebie jej
kryteriw25. Rwnie popularne byy kuriozalne przedmioty.
Il. 11. Najgrubszy chopiec i
najwyszy czowiek wiata /
Illustrierte Sonntagsbeilage zur
Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 8
24 Rozwj 26.10.1900; Rozwj 8.11.1900.

25 Joe Kember, The Functions of Showmanship in Freak Show and Early Film, Early
Popular Visual Culture 2007, 1(5), s. 14.
Il. 12. Sidonia de Barcsy kobieta z brod i pukownik Ricu karze / Illustrierte Sonntagsbeilage
zur Neue Lodzer Zeitung 1903, nr 39
Il. 13. Reklama pokazw dzieci-olbrzymw na Nowym Rynku / Rozwj 22.09.1899
Il. 14. Reklama pokazw chopca o lwiej grzywie oraz najmniejszej rodziny na caym wiecie /
Rozwj 26.10.1900
88
Figury mechaniczne, urzdzenia optyczne imagiczne czy osobliwoci anatomiczne spotykano rwnie wpanoptikach zwanych te
muzeami. Wikszo znich zwasnymi budami przez cay rok wdrowaa po zabawach iodpustach, wielkich imaych miastach, niektre zatrzymyway si wjednym miejscu na duej, nawet na lata,
nieliczne miay sta siedzib ipodroway tylko okolicznociowo.
Budy jarmarczne znajrnorodniejszymi panoramami, figurami
woskowemi imenaeryami s bardzo rozpowszechnione wNiemczech. Te wdrujce dziwolgi niejednokrotnie nawiedzaj nasz kraj
iobjedaj mniejsze miasteczka, cigajc haracz zdnej, rozciekawionej publicznoci, ktra myli znale jakie nadzwyczajne lub
nadprzyrodzone rzeczy iwychodzi rozczarowana 26.
Wmuzeach osobliwoci demonstrowano, pojedynczo lub wgrupach,
ruchome figury woskowe naturalnej wielkoci, przedstawiajce
znane postaci historyczne imitologiczne oraz spektakularne aktualne wydarzenia. Odtwarzay one dramatyczne momenty za pomoc
dwu- itrjwymiarowych elementw scenografii iodpowiedniego
owietlenia. Kolekcj uzupeniay pokazy iluzji optycznych iautomatw mechanicznych, aosobn stref stanowi dzia anatomiczny
zawierajcy midzy innymi zmienione chorobowo organy ifigury
anatomiczne. Wstp tam po uiszczeniu dodatkowej opaty miay
jedynie osoby dorose (wniektre dni wycznie kobiety).
Jak wygldao takie przedsibiorstwo zzewntrz, moemy si przekona dziki projektowi architektonicznemu muzeum-panoptikum
Karola Stephana zachowanemu wArchiwum Pastwowym wodzi.
Bya to rzeczywicie mao efektowna buda. Ten przedsibiorca rozrywkowy, najprawdopodobniej Niemiec, przebywa wodzi latach
1896190427. Wrnych miejscach, midzy innymi na placu na rogu
ul. Dzielnej (Narutowicza) iWschodniej wpobliu dworca d
Fabryczna stawia drewniany, poduny parterowy gmach swojego
26 Rozwj 13.12.1898.
27 F, s. 14.
89
panoptikum. Nad prost fasad zpojedynczym dwuskrzydowym

wejciem idwoma oknami growaa attyka zpicioma chorgiewkami zwiastujcymi baagan28.
Il. 15. Buda panoptikum

Stephana / Ze zbiorw Archiwum
Pastwowego wodzi, Rzd
Gubernialny Piotrkowski, Wydzia
Budowlany, sygn. nr 6115
Kilkakrotnie przy ul. Przejazd (Tuwima) naprzeciwko toru cyklistw

zatrzymywao si Muzeum Kreutzberga. Oprcz figur woskowych
muzeum posiadao panoramy, stereoskopy, duy wybr paryskich
mechanicznych obrazw iautomatw29. UKreutzberga widzowie
podziwiali naturalnej wielkoci figury woskowe: Odalisk, pikno
wschodni, Dziewczyn poraon piorunem, Cesarzow Austryack
Elbiet ijej morderc Lucheniego, Bismarcka oraz panoramy Zatonicie
statku La Bourgogne przy czem utono 600 ludzi, Kapitan Dreyfus na
28 Archiwum Pastwowe wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia
Budowlany, sygn. nr 6115.
29 Rozwj 5.01.1905.
Il. 16. Reklama panoptikum Kreutzberga / Rozwj 21.05.1889
wyspie dyabelskiej, Wojna amerykasko-hiszpaska30 czy Gd idum

wIndyach31. Muzeum pokazywao te, jak anonsuje prasa, ciel
zgow podobn do ludzkiej inogami psiemi, psa zomiu nogami,
koty zdwoma gowami, barana zjedn gow idwoma twarzami32.
Do pewnego czasu Muzeum reklamowao rwnie teatr wilkw,
czyli popisy treserskie dyrektora Kreutzberga. Dziennikarz Rozwoju, piszc prawdopodobnie wanie otym panoptikum, zpogard
stwierdza, e znajduje si tam: kilka ohydnych masek zbrodniarzy,
le odlanych zwosku, s figury mechaniczne, woskowe, oddychajce
lub przewracajce oczy, s obrazy, na ktre patrzy si przez szkieko powikszajce, s wreszcie fotografie itroch etnograficznych
zbiorw33. Wdziale etnograficznym znajdoway si narzdzia ibro
30 Reklama Muzeum Kreutzberga, Rozwj 20.05.1899. Co istotne zpunktu
widzenia bada nad kinem, prezentowane tam figury wczano wnarracj
dotyczc aktualnych wydarze. W1905 roku byy to na przykad najnowsze
wypadki dziejowe: Spotkanie Dreyfusa zon, Dreyfus przed sdem wojennym
oraz sceny zWojen Burskich takie jak Rozbicie pdzcego pocigu przez Boerw
pod Kimberley (13.01.1900).
31 Goniec dzki 23.04.1898.
32 Dni powszednie 20 kop. Wejcie 10 kop, oddzia anatomiczny: 10 kop. Rozwj
5.01.1905.
33 Rozwj 13.12.1898.
91
zestawione chaotycznie, jak krytykowa publicysta, bez naukowej

systematycznoci. Obrazy, takie jak Ostatnie chwile posdzonego
czy sceny zWojny amerykasko-hiszpaskiej publicysta opisywa
je jako le malowane, kiepskie wrysunku iohydne wkolorze, ale
przedstawiajce sceny wstrzsajce. Osdza, e malarz nie widzia wojny ani morza, astatek wpomieniach itoncych na falach
przedstawia nieudolnie.
Prasa rnia si jednak wopiniach. Ekspozycja petersburskiego muzeum-panoptikum Bozwy gocia wodzi co najmniej dwukrotnie: w1889 i1891 roku. Podczas pierwszej wizyty ogoszenie
prasowe zachwalao jako gwd programu pikn Galate marmurowy biust oywiajcy si woczach widzw. Dwa lata pniej
czytelnikw zachcano Amfitryt, czyli yw kobiet latajc
wpowietrzu i pozbawionym ju mitologicznego sztafau popiersiem kobiety rozmawiajcej zpublicznoci, czyli popularnymi
wwczas elektrycznymi dziewicami itelefonicznymi biustami.
Reklama podkrelaa rwnie, e muzeum posiada wielk liczba
nowoci wynalezionych przez profesora Voisena 34, ktre cieszyy
si wielk popularnoci na Wystawie wiatowej wParyu (1889),
pokazywanych naprzemiennie co dwa tygodnie. Szczegowe opisy
odwiedzajcy mogli znale wrozdawanych przy wejciu katalogach
po polsku, rosyjsku, niemiecku i, jak zanotowa jeden z dziennikarzy, hebrajsku35. Wewntrz zwrci on uwag na woskow figur
amora, Helen Atesk, ktra mocno przypomina rbnite przez
nas szansonistki niemieckie, ale nic anic powabn cr Grecyi,
Kleopatr co sekund par ksana przez zjadliw mij dam co
si we lwie kochaa [] jak objani mnie muzealny cycerone oraz
tortury hiszpaskie ipana Torquemad, ktry zluboci obraca
gow na t iow stron, aby si dzieu swemu przypatrze36. Wicej
34 Tytu profesora wtym ogoszeniu uzyska Emile Voisin, wynalazca urzdze
do sztuczek magicznych, waciciel sklepu dla magikw Rue Vielle-du-Temple
wParyu, nauczyciel GeorgesaMlisa
36Tame.
92
entuzjazmu mia inny dziennikarz tej samej gazety, ktry nieco

wczeniej odwiedzi przybytek Bozwy wjego warszawskiej siedzibie. Relacja jest na tyle unikalna, e warto przytoczy j wcaoci,
aby uzyska wgld wdowiadczenie wizyty wpodobnym miejscu.
Dziesi salonw jeden znajwikszych apartamentw wWarszawie,
ledwie pomieci mog okazy muzealne. Woskowe figury, naturalnej
wielkoci s do tego stopnia efektowne iwwykonaniu zudzajce,
i wpierwszej chwili byem pewny, e widz Ester, Kleopatr,
Puszkina, Gambett iinnych, cieszcych si najlepszem zdrowiem.
Podziwiajc urocz bachantk, marzc na jawie, przeniosem si
ija wt krain, gdy naraz zbudzony zostaem koncertem, ktry
wyprawio mi cae towarzystwo liliputw woskowych igrona mechanicznych ptakw. Kto tego nie widzia inie sysza ten pojcia
mie nie moe, co to jest, zapomina si bowiem, i si jest nie wlesie,
lecz wMuzeum. Duo tu podobnych okazw, ajeszcze liczniejszy
dzia historyczno-etnograficzny: tu widzi si plastycznie to, czego
uczymy si opisowo wksikach. Oddzia anatomiczny mieszczcy
si wosobnych salonach, zawiera okazy godne niemniejszego podziwu. Niema tu takiego nagromadzenia drobiazgw, jak zwykle
wMuzeach bywa, lecz za to odpowiedni dobr rzeczy zajmujcych
ipouczajcych. Owieczornej porze odbywaj si przedstawienia
nikncych obrazw Drummond iKrosso viribus unitis rzucaj na
dwunastookciowy ekran pikne widoki, karykatury, obrazy, atake
oznajmiaj widzw zastronomi, geologi, wypraw Franklina,
bosk komedy. Pikne to s rzeczy ipouczajce, lecz pikniejsza
jeszcze uprzejmo p. Bozwa, staje ktry, majc na wzgldzie, i nie
wszyscy widzowie mog zrozumie obrazy znauk cisych, historyi
lub literatury, postara si otmacza iszczegowe opisy wpolskim
iniemieckim jzyku. Od obrazw przechodzimy do drugiej sali.
P. Bozwa [okaza] si tu cudotwrc: zwyczajny biust marmurowy
wobecnoci widzw zamienia si wyw, pikn dzieweczk iodwrotnie. Krtki to eksperyment izabieram si do odwrotu, atu,
jakby zziemi zjawia si jeszcze jedna dzieweczka zt tylko rnic,
e nie zamienia siebie wmarmur, lecz widza. Dzieweczka ta ma 3,5
93
okci wysokoci, 280 funtw wagi, aczasu by zebra to wszystko

miaa tylko 11 lat, co potwierdzaj dowody prawne. Sala zmodelami
elektro-technicznymi; pikna, co tydzie nowa panorama, czysto,
liczna uprzejma suba, oto warunki, ktre zoyy si na to, em
prawdziwie przyjemnie cay wieczr spdzi 37.
Wida wic, e panoptika byy niejako modelowymi przykadami
przedsibiorstwa rozrywkowego kultury atrakcji prezentujcego
tanie ipopularne widowisko rnorodnoci, zatrakcjami performatywnymi (wystpy, narrator-przewodnik) ioptycznymi (np. latarnia
magiczna). Format ten okaza si niezwykle stabilny mimo zmieniajcego si asortymentu niezwykoci wofercie.
Latarnie magiczne, czyli projektory do wywietlania szklanych przezroczy, znajdoway wwczas podwjne zastosowanie: jako pomoc
wodczytach naukowych oraz jako atrakcja wpokazach rozrywkowych. Wobu kontekstach posta operatora bya niezwykle istotna
odpowiada on zarwno za jako techniczn projekcji, jak iza
opowie, ktr opatrywane byy pokazywane obrazy. Cytowany felietonista Dziennika dzkiego wspomina, e wieczorem uBozwy
odbyway si przedstawienia nikncych obrazw, jak nazywao
si wwczas projekcje zwykorzystaniem latarni magicznej, urzdzane przy wietle gazowym wedug systemu Drummonda (Krosso
to najprawdopodobniej nazwisko operatora urzdzenia). Funkcje
operatora inarratora byy jednak czsto rozdzielane. W1892 roku
wsali koncertowej przy ulicy Dzielnej wystpowa znany wwiecie
caym prestidigitator brzuchomwca, solista na werafonie ijedyny
wswoim zakresie wirtuoz na arfie Eolskiej dr S. Epstein starszy,
ktry dawa nadzwyczajne fantastyczno-czarodziejskie przedstawienie wtrzech oddziaach (czciach) zoone ze sztuczek
magicznych, popisw brzuchomwstwa, koncertu na harfie Eolskiej
ilatarni magicznej38. Synne niknce obrazy wduych rozmiarach,
37 Dziennik dzki4.04.1889.
38 Dodatkowo pomidzy wystpami dra Epsteina prezentowana bdzie sztuczka
Kokon polegajca na przemianie gsienicy wyw kobiet, Dziennik dzki
13.01.1892.
94
owietlonych wiatem Drummonda prezentowa napotkany ju

wwarszawskiej relacji prasowej fizyk J. Krosso39.
Na iluzji optycznej opieray si rwnie stereoskopy, prezentowane
zarwno jako jedna zatrakcji panoptikw, jak iw roli samodzielnej
atrakcji. Iluzj gbi uzyskiwano wprzypadku obrazw malarskich,
ale rwnie fotografii. Ju wstyczniu 1860 roku wdomu Wilhelma
Ginsberga na Nowym Rynku 7 (obecnie Pl. Wolnoci) impresario
woski A. Rungaldjer pokaza Wystaw znatury zdjtych obrazw
optycznych stereoskopw ukazujc widoki miast, midzy innymi Moskwy, Petersburga, Heidelbergu, atake Rivoli, ulic now wParyu,
Polowanie na boa czy Mody paryskie40. Byy to zapewne stereoskopowe dagerotypy (rozsawione podczas Wystawy wiatowej wLondynie
w1851 roku roku) lub nieco nowsze stereoskopy przenone systemu
Brewstera lub Holmesa41. Technik ekspozycji stereoskopw udoskonali berliski przedsibiorca August Fuhrmann, ktry opracowa
iwprowadzi na rynek fotoplastykon, wNiemczech nazywany Kaiser
-Panoram 42. Fotoplastykon to automat do prezentacji caych cykli
fotografii stereoskopowych. Pojedyncze stereogramy przesuway si
przed widzem siedzcym na jednym z25 stanowisk wyposaonych
wwizjery. Kademu przesuniciu obrazu towarzyszy dzwonek,
ilekro rozbrzmiewa, tskny nastrj poegnania przenika gry
a do ich podna, miasta zoknami lnicymi jak zwierciada,
dalekich, malowniczych tubylcw, dworce kolejowe pene tego
dymu, przenika wzgrza zwinnicami a po najdrobniejszy li
39 Prawdopodobnie bya to posta, wspomniana wcytowanej powyej relacji
Dziennika dzkiego ktra dawaa pokazy latarni magicznej wmuzeum
Bozwa.
40 Tak zachca afisz: kady, kto kupi bilet za kop. 20, otrzyma Obraz lub Muszlowej
roboty pudeko. Afisz Wystawa znatury zdjtych obrazw optycznych stereoskopw, Archiwum Pastwowe wodzi, reprodukcja wF, s. 11.
41 Zob. Micha Witkowski, Medium stereoskopu idowiadczenie natury wkulturze modernizmu, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno
ikultura popularna, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009.
42 Fuhrman uruchomi te wypoyczalni isprzeda serii rcznie kolorowanych
przezroczy znajdalszych zaktkw wiata dostarczanych przez pracujcych
dla niego fotografw. Dieter Lorenz, Das Kaiserpanorama. Ein Unternehmen des
August Fuhrmann, Mnchner Stadtmuseum, Mnchen 2010.
95
wspomina swoje dziecice wizyty wberliskim fotoplastykonie

Walter Benjamin43. W1899 roku wrepertuarze cesarskiej panoramy
wpanoptikum Kreutzberga byy Sceny zycia Jezusa iTajemnice
sypialni maeskiej, oczym zoburzeniem informowa dzki tygodnik Ognisko Rodzinne44. W1901 roku reklamowano tam nowo
zdziedziny panoramy istereoskopw Paace Krlowej Wiktoryi oraz
przedstawienia znikncymi obrazami, czyli latarni magiczn 45.
Zmieniane co tydzie serie zdj stereoskopowych pokazywano rwnie od grudnia 1900 roku wfotoplastykonie przy ul. Piotrkowskiej
69. Wserii VII z17 stycznia demonstrowano widoki Styrii, tydzie
pniej Indii Zachodnich. 18 lutego wserii XI widzw zapraszano
wwirtualn podr po Alzacji iLotaryngii, a16 marca wserii XV
mogli zapozna si zcudami Wystawy Paryskiej z1900 roku 46.
W1899 roku do proby ozgod na postawienie na Bauckim rynku
wielkiej panoramy przedsibiorca G. Ostrouchow doczy rosyjskojzyczn ulotk zwczeniejszego pobytu winnym miecie.
Wielkiej panoramie towarzyszya wystawa zmienianych co czwartek artystycznych obrazw, prawdopodobnie mniejszych panoram
pudekowych, gdzie prezentowano midzy innymi obrazy zwojny
chisko-japoskiej oraz widoki zNicei iinnych miast europejskich.
Wstp kosztowa niewiele, raptem 10 kopiejek. Za dodatkowe 10
mona byo podziwia raznoobraznyje przedstawienia znamienitego prestidigitatora imagika K. Narwisza, ktry na zakoczenie
repertuaru zoonego z50 numerw przedstawia Mwic gow
odpowiadajc na pytania publicznoci. Przy baaganie postawiono za Chisk gr polegajc na narzucaniu kek na noe
iinne przedmioty. Kady, komu si to udao, otrzymywa nagrod
1 kopiejk za kade trafienie.
43 Walter Benjamin, Cesarska panorama, [w:] Berliskie dziecistwo na przeomie
wiekw, prze. B. Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010, s. 28.
44 Wisawa Jordan, Wkrgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006,
s. 23.
45 Rozwj 24.05.1901.
46 Rozwj 17.01.1901; 21.01.1901; 18.02.1901; 16.03.1901. Ostatnie reklamy
fotoplastikonu wRozwoju pojawiaj si wczerwcu.
Il. 18. Projekt panoramy

wPasau Szulca przekrj pionowy / Ze zbiorw
Archiwum Pastwowego
wodzi, Rzd
Gubernialny Piotrkowski,
Wydzia Budowlany,
sygn. nr 6157
Klasyczn Barkerowsk cykloram 47 bya Wielka Panorama, ktrej

rotunda stana w1898 roku wPasau Szulca, reprezentacyjnej
ulicy wzachodnim rdmieciu. By to obraz olejny rozpity na
cylindrycznej konstrukcji, zaprojektowany tak, aby widz stojcy
we wntrzu uzyskiwa widok panoramiczny (360-stopniowy) img
wpeni zanurzy si wpodziwian reprezentacj48. Jak mona zaobserwowa na planie architektonicznym zachowanym wArchiwum
Pastwowym wodzi, bya to dziesicioboczna rotunda na aurowej
drewnianej konstrukcji zkopu zwieczon latarni, na ktrej
zatknita bya flaga. Otaczao j piercieniowe attykowe obejcie
ozdobione pkolumnami iukami. Do wntrza prowadziy dwa przeciwlege wejcia. We wntrzu wpoowie wysokoci budowli biega
galeria, na ktr wchodzio si po drewnianych schodach. Obrazy
do panoramy byy kosztowne itrudne wtransporcie, wic zmiany
programu odbyway si rzadko. Wpanoramach przewanie prezentowano obrazy otematyce historycznej, batalistycznej ireligijnej.
Podobnie wodzi. Wlatach 18981900 eksponowano Oblenie Parya (Bitwa pod Villers) ze scenami zwojny francusko-pruskiej49.
Od czerwca 1900 roku obraz zmieniono na Betleem (Narodziny Chrystusa). Na przeomie maja 1901 roku lad wRozwoju si urywa 50.
47 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, t. 2, Routledge, London 2000,
s. 3237.
48 Najsynniejszym, do dzi zachowanym przykadem cykloramy jest Panorama
Racawicka namalowana na Powszechn Wystaw Krajow we Lwowie w 1894
roku przez Jana Styk iWojciecha Kossaka. Dziki poczeniu obrazu olejnego
zelementami dekoracyjnymi lecymi ujego podna artyci zacierali granic
midzy widzem a dzieem, dziki temu publiczno odczuwaa wraenie uczestnictwa wuwiecznionych wydarzeniach.
49 Rozwj 5.09.1898, nr 203; Goniec dzki 16.10.1899.
50 Rozwj 6.071900 i24.05.1901.
Il. 17. Projekt panoramy w Pasau Szulca fasada / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi,
Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 6157
98
Variet iinne przykady kultury

performatywnej
Wan instytucj kultury atrakcji byy cyrki, ktre przyjeday do
odzi od 1860 roku. Miasto czsto odwiedzay trupy braci Truzzich
iA. Devignea, acyrkowe namioty rozstawiay si zazwyczaj na Targowym Rynku (Pl. Dbrowskiego), na Wodnym Rynku ina wolnym placu
przy zbiegu ulic Zawadzkiej iPaskiej (Prchnika ieromskiego)51.
Il. 19. Projekt drewnianego, tymczasowego cyrku Cinsellich / Ze zbiorw

Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia
Budowlany, sygn. nr 17681
Atrakcje tam prezentowane cechowao wiele pokrewiestw zpopularn kultur wizualn. Punktem kulminacyjnym programw
cyrkowych byy pantomimy bdce skrzyowaniem, jak to uj
Witold Filler, hippiki zywym obrazem, historii ze szmir52.
Uczestniczyli wnich wszyscy czonkowie trupy. Peno tam byo
gonitw na koniach, walk, potyczek, ogni sztucznych, strzaw itym
podobnych efektw wizualno-suchowych icho widowiskowo
bya nadrzdn zasad formaln, to zawsze wprowadzano jak,
raczej pretekstow, ram fabularn.
51 Marta Piestrzeniewicz, Rozrywka..., s. 96.
52 Witold Filler, Cyrk czyli emocje pradziadkw, Wydawnictwo Artystyczne iFilmowe,
Warszawa 1963, s. 39.
Il. 20. Reklama usug Tria Cedroni

akrobatw cyrkowych / Organ,
1910, nr 1
Jakkolwiek wtych pantomimach wicej byo efektownych gonitw,

bijatyk, koziokw ipirotechnicznych efektw ni treci zapowiadanych wafiszach icho wszystkie toczyy si wedug okrelonych
schematw, zgry wiadomo byo, jak si zakocz, publiczno
zawsze przeywaa je silnie iangaowaa si uczuciowo. Wpantomimach przedstawiajcych Boerw zAnglikami zawsze ci ostatni
musieli by pokonani, akiedy raz odwrcono ten porzdek, omao
nie doszo do zdemolowania cyrku przez publiczno53.
Wcyrkach wystawiano pantomimy, takie jak Dzicy na wyspie Otahity,
Przygody rycerza Don Kiszota ze swoim giermkiem szansopansa, Rinaldo Rinaldini albo straszna godzina opnocy, Mazepa czy Eleonora albo
pomiertna jazda opnocy (wedug ballady Burgera). Streszczenie
wprogramie podaje, e przed Eleonor zjawi si jedziec pancerny, ta biey wjego objcia, jedcowi pancerz spada, aEleonora
strachem zdjta widzi si objciach kociotrupa. w pojmawszy
j biey do pomiennego grobu, ktre to widowisko sztucznym
zakocza si ogniem54. dzkie ogoszenie prasowe z1903 roku
zapowiadao akrobacje hippiczne, midzy innymi Powrt Markiza
iMarkizy Pompadour zbalu, ktrzy rozbieraj si ztoalety balowej
54 Witold Filler, Cyrk..., s. 45.
100
iubieraj si na spoczynek do dwuosobowego ka, ana zakoczenie wielka pantomima baletowa wtrzech aktach: owy na zamku
angielskim barona dAuberville. Wspudzia caej trupy, corps de baletu, statystw, 30 koni-skoczkw. Komiczne role gwne wykonaj
Lepomme iEugeniusz55. Winnym programie za znalaza si pantomima historyczna w8 aktach i50 obrazach na podstawie Ogniem
imieczem. Wielkie przedstawienie zprologiem, apoteoz, ywemi
obrazami, piewem, tacami, chrami iwspaniaym baletem 300
osb corps de ballet, chr piewakw i40 koni56. Modelowy przykad
dziewitnastowiecznej kultury atrakcji wwydaniu performatywnym
stanowi jednak format widowiska rnorodnoci (variet) zwizany
zrnymi przestrzeniami rozrywki ikonsumpcji.
Wraz zniemieckimi przybyszami przywdrowaa do odzi kultura
publicznego picia piwa oraz ogrdki piwne, czyli biergarteny, wktrych majstrzy iweberzy mogli dodatkowym kuflem uczci fircentag,
czyli wypat wynagrodzenia za poprzednie dwa tygodnie pracy.
Taki obraz niemieckiego meistra kreli Artur Glisczynski:
Ion zdala przywdrowa, Lecz si zodzi zy,
Wasnych fabryk nie budowa, Za to sobie ty.
Dniem pracuje bez wytchnienia, Donner-wetter klnie;
Wieczr humor istrj zmienia, ikufelki tnie.
Wpolityk si nie bawi inie czyta nic,
Chyba, ot, zFliegende Blatter Jaki pieprzny witz.
Za eb trzyma pryncypaa, Wasny cenic stan,
Kto ten czowiek? Majster zWlki So, ein Lodzer-Mann.
Ma stammkufel, jest stammgastem Wknajpce spdza czas
Ipotrafi po pitnastym Woa: Noch ein Glas57.
WWarszawie miejsca, gdzie mona byo dosta kufel piwa, nazywano bawariami. Wlatach czterdziestych XIX wieku powsta tam
55 Rozwj 25.11.1903.
56 Rozwj 20.12.1903.
57 Artur Glisczyski, Majster, cyt. za: Helena Karwacka, Artur Glisczyski. Pieniarz
fabrycznej odzi, Wydawnictwo dzkie, d 1975, s. 324.
101
ogrd Szymanowskiego (tzw. Szymanowszczyzna) oraz ogrd pod

Lipk 58. Ich waciciele, eby zabawi publiczno idostarczy im
pieprznych witzw sprowadzali harfiarki, skrzypicieli, fortepianistw, sztukmistrzw czy domowe menaerie. Dziennikarz
Tygodnika Ilustrowanego tak pisa otych miejscach:
Kada ztakich bawaryj ma ugodzon swoj muzyk ijakie specyalne
widowisko, ktrem podnieca ciekawo publicznoci. Tutaj mimik
odgrywajcy po niemiecku jakie sceny, ktrych nikt nie rozumie;
tam menaerya skadajca si zkreta, gsi idwch wieo zapanych
szczurw; tam znowu jakie widowisko optyczne, akrobatyczne,
balony. Bg wie nie co. Awszdzie iluminacja iniemal wszdzie
sztuczne ognie. Jak to wszystko pomidzy godzin 10t a11t wieczorem zacznie po kolei puka, pka, syczy iwyskakiwa wgr
rnemi racami, szmermelami, bukietami ikoami brylantowemi,
to zdawaoby si, e Warszawa lada chwila wyleci wpowietrze59.
Wpocztkach lat szedziesitych waciciele bawarii zaczli angaowa piewakw, kuplecistw, anawet zespoy francuskich szansonistek isielskie dotychczas ogrdki zaczy zamienia si wparyskie caffe chantants60, przyjmujc nazwy, takie jak Casino, Belle-Vue
czy Tivoli61. Otym ostatnim Bolesaw Prus pisa wswoim felietonie:
Przejcie od koncertowych ogrdkw do teatrzykw ogrdkowych
stanowi Tivoli zakad, ktry obok traktierni posiada [...] ma
scenk podobn do duej szopki. Wszopce tej przesuwali si kolejno: wgierscy muzycy wsilnie wyszamerowanych ipodszarzaych
kurtkach, pejsaty Indianin grajcy na dwunastu bbnach ijaki
meloman egzekwujcy swoj sztuk na dwunastu kieliszkach,
obecnie panuje tam trupa komiczno-zagranicznych piewakw.
Pery midzy nimi stanowi Miss Minie Daevis, artystka opatrzona
59 Wacaw Szymanowski, Niedziela wmiecie, Tygodnik Ilustrowany 10.12.1860.
60 Cyt za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 165.
61 Czyli podobnie jak pniejsze kina.
102
muskuami akrobaty igosem lalki mechanicznej, jakie tuste

indywiduum, ktremu dwuznaczna powierzchowno pozwala wystpowa wcharakterze dam imczyzn, awreszcie woska czy te
niemiecka primadonna, ktra zdesek teatru opery na deski Tivoli
sprowadzi nos, istotnie troch za duy jak na jedn osob 62.
Wzwizku zdu liczb ludnoci pochodzenia niemieckiego ipiwo,
iogrdki cieszyy si w odzi wielk popularnoci. Najstarszym
tego rodzaju przybytkiem wodzi istniejcym od pocztkw odzi
przemysowej by wspomniany przez Flatta ogrd publiczny Paradyz (Paradies raj) zaoony na trzech dziakach rkodzielniczych
przy ul. Piotrkowskiej 175. Dzierawili go prywatni przedsibiorcy,
Il. 21. Ogrd Paradyz / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic - Ansichten aus
den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889
ktrzy prowadzili tam zajazd iogrd spacerowy wstylu angielskim

oraz krgielni ialtan, apniej restauracj. Pocztkowo ogrd
peni funkcj wypoczynkow, ale pod koniec XIX wieku, otoczony
rozbudowujcymi si dziakami, dziaa gwnie jako dodatek do restauracji isali tanecznej63. Na posesji przy obecnej ul. Kopernika 60,
62 Kurier Codzienny 18.07.1870. Cyt. za: Wadysaw L. Karwacki, Teatr dla robotnikw..., s. 166.
63 Anna Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie, d 1970, s. 2122.
103
sigajc a do granic lasu miejskiego, rozciga si Lasek Milscha64.

Pierwszy waciciel Teodor Milsch, waciciel ssiedniego browaru,
stworzy tam park leny, staw zdkami idu drewnian will
Waldschlsschen. WLeniczwce wsezonie letnim odbyway si
koncerty poranne ipopoudniowe oraz wielkie zabawy ogrodowe
zprogramem rozrywkowym. W1902 roku roboty ziemne przy kolei
ibudowa wok fabryk obniya poziom wd gruntowych przez co
drzewa zaczy usycha. W1911 roku magistrat wykupi cz dziaki
pod ulic prowadzc do dworca, reszt dziaek rozparcelowano. Przy
zbiegu ul. Letniej ielaznej (Dugosza) dziaa ogrdek sprzedajcy
piwo zbrowaru Gehligw. Tutaj rwnie cz terenu zostaa zajta
na potrzeby kolei Kaliskiej, aw1908 roku cay ogrd uleg parcelacji. Zkolei wokolicach Ksiego Myna przy ul. Przdzalnianej 70
znajdowa si ogrd Elizjum kierujcy swoj ofert do robotnikw.
Wstarszej czci ogrodu znajdowaa si piwiarnia, krgielnia ialtana
koncertowa, aobok restauracja isala taneczna A. Bauma (Przdzalniana 68), wktrej odbyway si rwnie wystpy sceniczne.
Il. 22. Leniczwka w Lasku Milscha / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza i Pabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889
64 Informacje na temat Milscha, Gehliga iElizjum podaj za: Krzysztof Kowalczyski,
d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn, d 2008, s. 7172.
Il. 23. Reklama numeru wietlno-tanecznego Mademoiselle Mory / Organ

1911, nr 38
Nieatwo si wyrni, kiedy zasad jest rnorodno. Siostry Missi

Meri iGreta Elektra miay jednak wzanadrzu numer na miar nowego XX wieku wystpoway jako ywe akumulatory elektryczne.
Przez ich ciao pyn prd onateniu 500 000 woltw. Dziki
temu arwki, ktre bray wdonie, zaczynay wieci. Krlowe
elektrycznoci umiay te jednym dotkniciem rozpali pochodni czy podane przez widza cygaro. Mademoiselle Mora rwnie
wykorzystywaa nowe technologie. Wjej ofercie znajdowa si pikantny taniec wkostiumie motyla zsensacyjnymi efektami wietlnymi uzyskiwanymi dziki 400 trjkolorowym arwkom wszytym
wskrzyda. Ten numer wietlno-taneczny wszdzie podobno odnosi
wielki sukces. Inni performerzy wybierali bardziej typowe formaty.
Jzef Aleksandrowicz wystpowa na scenie jako humorysta. Prezentowa sceny humorystyczne imimiczne, ale specjalizowa si
wkupletach. Wrepertuarze mia je wodmianie frakowo-salonowej
icharakterystycznej, rwnie wasnego autorstwa. Szczyci si te
zdolnoci improwizowanego ukadania kupletw na temat zadany
105
przez publiczno. By ulubiecem widzw, wszdzie cieszcym si

nadzwyczajnym powodzeniem, zwaszcza wrd polskiej widowni,
gdy cz repertuaru wykonywa po polsku. Aur midzynarodowego blichtru roztacza zkolei francuski duet taneczny Les Lina
Darwils prosto zparyskich kabaretw Eldorado ides Ambasadeurs.
Byli niezawodni wprezentacji wszystkiego, co aktualnie modne:
tacw ekscentrycznych, brazylijskiego tanga maczicze czy tacw apaszowskich wykonywanych wbogatych, byskawicznie
zmienianych kostiumach.
W1909 roku wszyscy ci artyci-performerzy, prbujc szczcia
na terenie Rosji, znaleli si wWarszawie. Zpomoc impresaria
Ernesta Vitolla zvariet Aquarium prbowali zdoby engagement na
scenach rosyjskich variet bdcych odpowiednikami francuskich
cafs-concerts, brytyjskich music halli czy amerykaskich wodewili 65. Wszyscy zachwalali swoje oryginalne ibezkonkurencyjne
wystpy wredagowanym przez Vitolla Organie. By to fachowy
dwutygodnik skierowanym do profesjonalistw brany estradowej,
powicony sprawom teatru, kabaretu, teatru variet, cyrku, kinematografii, itp.. Pismo ukazywao si od 1909 roku a do wybuchu
wojny. Wychodzio po polsku, rosyjsku iniemiecku, co demonstruje
kosmopolityczn specyfik wczesnego przemysu rozrywkowego
zwizanego ze scen. Zasig oddziaywania periodyku rozciga
si na du cz Imperium Rosyjskiego, aKrlestwo Polskie byo
czsto pierwszym przystankiem zagranicznych artystw.
Wtym samym czasie wOrganie reklamowali swoje usugi rwnie
ruscy gladiatorzy-siacze Bracia Schilinscy, bosonoga tancerka,
wspzawodniczka Isadory Duncan opseudonimie scenicznym Dora
Dumcan, napowietrzni gimnastycy Les Zanatos, znakomity
transformista zomioma przebraniami wtajemnicze kostiumy przed
oczyma publicznoci Ernesto Felden, japoski ongler Takaszima
czy turecki skoczek isaltomortalista na piramidzie Marzulla.
Artyci ci kryli po wikszych imniejszych miastach Imperium
65 Zob. odpowiednie hasa wEEC.
106
Rosyji, angaujc si na krtkie okresy do kolejnych przedsibiorstw

rozrywkowych. Kabarety, teatry variet, kinematografy, restauracje
zorkiestrami rwnie ogaszay si wOrganie, pragnc uzupeni
skad orkiestry, trupy czy zapeni program numerowy. W1910 roku
wpimie mona byo znale ogoszenia midzy innymi teatru variet Apollo zKijowa, familijnego ogrodu iteatru Liwadja zKurska,
teatru Urania wodzi czy ogrodu Chateau des Fleurs wMelitopolu66.
d bya wanym punktem na rozrywkowej mapie kraju.
Dugo najwikszym potentatem rozrywkowym wodzi pozostawa
Fryderyk Sellin. W1864 roku ten niemiecki przedsibiorca, wa
ciciel cukierni izajazdu, wprzebudowanej wojskowej ujedalni
przy ul. Konstantynowskiej 14 (Legionw) uruchomi Teatr Arkadia.
Il. 24. Teatr Fryderyka Sellina / Ognisko rodzinne, 1899, nr 18
Zuwagi na zgrzebno zwano go Wielk Bud. Po przebudowie

w1881 roku ipodwyszeniu standardu nadano mu nazw Theatre-variet. W1901 roku na jego miejscu powsta za nowoczesny
iekskluzywny Teatr Wielki. Na poczonych dziakach wprzy ul.
Konstantynowskiej 14/16 w1873 roku przedsibiorca wybudowa
66 Organ 1910, nr 1.
107
rwnie Teatr Letni. W1898 roku stary budynek teatru zasoni nowy
gmach caorocznego teatru Apollo (od 1910 roku Popularny), ktry
stan prostopadle do drugiego budynku teatralnego67.
Wgmachach Sellina mona byo zobaczy wystpy midzynarodowych grup teatralnych, pokazy variet, trup cyrkowych, awpniejszym okresie kinematografu68. Podobnie jak wamerykaskim
wodewilu, kultura popularna bya zwornikiem dla zrnicowanych
(etnicznie, religijnie) widzw iwykonawcw69. Jak pisze Magorzata
Leyko (chyba jednak przesadnie podkrelajc wyjtkowo teatrw
Sellina na tle innych dzkich przedsibiorstw rozrywkowych):
Skadankowy charakter przedstawie iwielo jzykw, jakimi
posugiwali si wykonawcy, przycigay publiczno rnych narodowoci isprawiay, e do koca wieku Teatr Sellina by miejscem
najsilniejszego przenikania si kultur wodzi. Mimo powtarzajcego si ubolewania prasy nad zym gustem przedstawie izbyt
emocjonalnym zachowywaniem si widowni, wanie na tej scenie
powstaa najpopularniejsza forma przedstawie wodzi, przejmowana pniej przez inne scenki, rwnie chtnie odwiedzane przez
widzw ydowskich70.
W1900 roku wteatrze Sellina ztrzema przedstawieniami wystpia
trupa Prawdziwych chiczykw zpokazami akrobatycznymi71.
W1905 roku d odwiedzia Mademoiselle Julietta ze swoimi tresowanymi lwami morskimi. Za zapewnienie duego budetu na potrzeby tego pokazu chwali Sellina Neue Lodzer Zeitung. Dziennik
pisa, e warto wybra si zobaczy lwy, rzadko spotykane wodzi;
67 Krzysztof R. Kowalczyski, d przeomu..., s. 105106.
68 Zob. Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana...
69 Robert Synder, Artyci wodewilu iich wiat, przek. zbiorowy, [w:] Tomasz
Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu...
70 Magorzata Leyko, Zamknita karta. Teatr ydowski wodzi, Kronika Miasta
odzi 2007, nr 1.
71 Chiczycy czarodzieje wschodu. Chiczycy znakomici ekwilibryci,
Chiczycy nieporwnani onglerzy, Chiczycy sztukmistrze zadziwiaj
wszystkich swemi tajemniczymi produkcyami, Chiczycy mieli olbrzymie powodzenie wPetersburgu iMoskwie zachwalaa reklama. Rozwj 3.02.1900.
108
zachwala je jako naprawd zmylne iposuszne zwierzta: ani

Mdry Hans [inteligentny ko rozwizujcy zadania matematyczne,
bardzo wwczas popularny .B.], ani nasze pudle nijak maj si do
tych pulchnych istot, ktrych [...] inteligencja objawia si wlustrze
ich oczu72. W1907 roku wystpowaa tam za Miss Emerita, prezentujca tradycyjne pieni itace wyspy Samoa (jak podawa Neue
Lodzer Zeitung zzawodu bdca nauczycielk)73.
Teatry Sellina odwiedzaa przewanie publiczno niemiecka iydowska. rodowiska polskiej inteligencji ogniskoway si wok
Teatru Victoria, zwanego potocznie teatrem polskim. Instytucja
powstaa w1877 roku na podwrzu Hotelu Victoria przy ul. Piotrkowskiej 67 (w1909 roku strawi go poar). Od 1888 roku Teatr Victoria
by siedzib staego zespou dramatycznego, kierowanego midzy
innymi przez Aleksandra Zelwerowicza74, ale wystawiano tam rwnie oczym czsto si zapomina przedstawienia lejszego kalibru, ktre mona zaliczy do kultury atrakcji. W1898 roku Rozwj
opisuje wystpy transformisty Artura Zawadzkiego.
Wieczorami humorystycznymi, ktre zawsze prawie wodzi ciesz
si duem powodzeniem. Wsobot wypowie p. Zawadzki nastpujce monologi: Pan Gadulski ma gos, Jankiel rekrutem, Mama Joasi
wSzczawnicy iUrlopowany, tudzie odegra jednoaktow fraszk
sceniczn Gabinet wrestauracyi, wktrej wszystkie role mskie
ikobiece w32 odmianach gra bdzie sam jeden wodmiennych
kostyumach iprzy odpowiedniej charakteryzacji75.
Wanym miejscem wodzi bya rwnie Sala Koncertowa Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej 18 (Narutowicza) ukoczona w1886
roku. Penia ona funkcj miejskiej filharmonii gocia zespoy
muzyczne isawnych solistw (koncertowali tam midzy innymi
Ignacy Jan Paderewski iArtur Rubinstein) ale nie ograniczaa
72 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1905, nr 4.
74 Zob. Anna Kuligowska-Korzeniewska, Scena obiecana...
75 Rozwj 19.07.1898.
Il. 25. Dom koncertowy Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych
si do repertuaru elitarnego. Na znanej fotografii sali Vogla wida

duy transparent Troupe Samoa, ktry zapowiada prawdopodobnie
wystp przedstawicieli ludw Oceanii, zaspokajajc zapotrzebowanie lokalnej publicznoci na egzotyk. Przez lata odbyway si tam
wystepy variet ipokazy kinematografu. Kiedy indziej za Roland
Amundsen opowiada przy ul. Dzielnej oswoich podrach, ilustrujc je pokazami filmowymi76.
Ostatnim teatrem wybudowanym wmiecie przed wybuchem wojny by Teatr Skala przy ul. Cegielnianej 18 (Jaracza). Wkrtce po
otwarciu w1912 roku reklamowa si jako pierwszorzdny teatr
rozmaitoci dla rodzin; najpikniejszy teatr wKrlestwie Polskim,
dostpny kademu77. Instytucja ta miaa bardzo zrnicowany
program zoony zkomedii, wodewili, przedstawie dla dzieci,
seansw magicznych, pokazw tresury zwierzt oraz pokazw
kinematografu.
Wprasie szczeglnie intensywnie reklamowano wystpy kabaretowe
wletnim ogrodzie iSali Biaej eleganckiego Hotelu Manteuffel na
rogu ul. Zachodniej 45 nalecego do braci Petrykowskich. Hotel
chwali si wysokim komfortem pokoi, omnibusem hotelowym do
76 Nowa Gazeta dzka 29.01.1914.
77 Cyt. za: Krzysztof R. Kowalczyski, d przeomu..., s. 107.
Il. 26. Letni ogrd w Hotelu

Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r.
kadego pocigu oraz restauracj zwielkim wyborem da wkarcie, wyborowymi winami, awsezonie rybami morskimi, homarami
iostrygami oraz owietleniem elektrycznym78. W1909 roku niedzielny dodatek do Neue Lodzer Zeitung informowa ootwarciu
na Zielone witki ogrdka koncertowego:
Podobnie jak hotel Manteuffel zjego wyszukan ofert dobrej
kuchni, take ipikny ogrd stanowi miejsce spotka eleganckiej
odzi. Pan Petrykowski take wtym roku sprawuje artystyczn piecz nad dobrymi napojami. Kabaret pod przewodnictwem cenionego
dyrektora Donato rozpoczyna sezon. Wystawiany jest peen blasku
program, do ktrego zaangaowano najdoskonalsze siy artystyczne.
[] Take wtym roku kabaret Manuteuffel wprowadzi wyrafinowan,
subteln iartystyczn nut wprzecitno zwykych przedstawie79.
Il. 27. Letni ogrd w Hotelu

Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r.
78 Reklama wkalendarzu Czasu na 1912 rok.

111
Trudno stwierdzi, ktre zprzedstawie recenzent zaliczyby do

wyrafinowanych, aktre do przecitnych. Wprasie znajdujemy
ilustrowane informacje owystpach oryginalnego polskiego duetu
chopskiego Pauba piewajcego humorystyczne pieni ikuplety80,
Mr Swana taczcego onglera oraz cudownych psw pana Kretona
zmaym artyst czytania imistrzem rachunkw, ktry zpodziwu godn zgodnoci potrafi rozwiza najrniejsze zadania81.
Oferta taka zpewnoci nie odpowiadaa jednak konserwatywnie
nastawionej polskiej prasie. Rozwj narzeka, e wtym jak go
okreli jednym znajbardziej uczszczanych cabaretw spotka
mona wyrostw imode panienki, nieomal jeszcze podlotki, wrd
tumw publicznoci zinteligencyi, zawzicie izrozpomienionemi
niezdrow dz twarzyczkami iroziskrzonemi ocztami ledzcych
najtuciejsze inajdrastyczniejsze kawaki gupio-dowcipnego programu, obliczonego na podranienie zmysw idz82.
Kabaret Hotelu Manteuffel nalea do najelegantszych wmiecie.
Pod koniec pierwszej dekady XX wieku wanym miejscem by rwnie variet Urania przy ul. Cegielnianej, oktrym pisz szerzej
wnastpnym rozdziale. Dziaao te wiele lokali obardzo zej opinii.
Beletrystyczny opis jednego ztakich podupadajcych kabaretw
(oparty na wspomnieniach zbytnoci wodzi wczasie Iwojny wiatowej) daje Joseph Roth:
Dziewczyna ma na imi Stasia. Na programie nie ma jej nazwiska.
Taczy na deskach tanich kabaretw [...]. Robi par obrotw orientalnego taca, pniej siada zpodwinitymi nogami przed kotem
zkadzidem iczeka na koniec. Wida jej ciao, niebieskie cienie
pod pachami, wykwitajce pczki brunatnych piersi, okrg lini
bioder; nagie uda wygldaj spod koczcego si nagle trykotu.
82 Dodawa, e najdrastyczniejsze produkcje cabaretowego repertuaru wykonywane s ku uciesze licznie zgromadzonej modziey pci obojga iku wstydowi
siwowosych wielbicieli podkasanej muzy szynkawianej, dajcych modemu
pokoleniu wstrtny, peen ohydy przykad, jak ycie marnowa ito wchwili,
kiedy kraj ijego lud woa rozpaczliwie oodrodzenie. Rozwj 5.09.1908.
112
Bya tam mieszna dta kapela, brakowao skrzypiec, co byo prawie

bolesne. piewano stare, humorystyczne piosenki, byy zbutwiae
dowcipy klowna, tresowany osio zczerwonymi wsteczkami na
uszach drepta tam izpowrotem, biali kelnerzy, ktrych czu byo
piwnic, uwijali si zpenymi kuflami midzy czarnymi rzdami,
blask tego reflektora pada skonie zotworu wsuficie, ciemne to
sceny krzyczao jak rozwarte szeroko usta, skrzecza konferansjer,
zwiastun smutnych wieci 83.
Czsto lokale te czyy wystpy kabaretowe zdziaalnoci
domu publicznego:
Wypiem dwie wdki iwliznem si wskrzany fotel. Pod barem
stali panowie ijedli kanapki zkawiorem. Pianista usiad do fortepianu. Siedzimy przy maych stolikach, wszyscy si tu znajduj, jest
to jedna rodzina. Pani Jetka Kupfer dzwoni srebrnym dzwonkiem
inagie kobiety wstpuj na scen. Robi si cicho iciemno, krzesa
si posuwaj, wszyscy patrz na deski sceny. Dziewczta s mode
iupudrowane. Tacz le, wyginaj si wtakt muzyki, kada wedug
swego upodobania. Midzy wszystkimi jest ich dziesi zwrciem uwag na ma, chud, ktra ma piegi widoczne pod pudrem
iniebieskie, wystraszone oczy. Wskie kostki jej ng s kruche, jej
ruchy s niezgrabne istrwoone, bezskutecznie stara si rkami
zakry piersi, drobne ispiczaste, ibezustannie drce jak mode
marznce zwierztka.
Nastpnie pani Jetka znowu dzwoni srebrnym dzwonkiem, taniec
ustaje, pianista uderza potnie wklawisze, wiato jasno zabyska,
aciaa dziewczt cofaj si rwnomiernie krtkimi krokami, wygldaj jak gdyby je dopiero jasno rozebraa. Odwracaj si idrobnym
kroczkiem, gsiego schodz ze sceny. Pani Jetka woa:
Toniu!
Przychodzi Tonia, zpiegami; pani Jetka opuszcza bar, schodzi jak
zchmur, rozsiewa zapach perfum ilikierw iprzedstawia:
83 Joseph Roth, Hotel Savoy, Cyklop, d 2002, s. 2324.
113
Panna Tonia, nasza najnowsza!

wietnie! zawoa ktry zpanw; by to pan Kanner, fabrykant
aniliny, jak mi pan Glanz objani. Toka! - rzek iuszczypn j
kciukiem ipalcem wskazujcym, by wdobrym humorze, wycign
lew rk ichwyci j za ydk 84.
Skojarze wanie ztakimi lokalami staray si unikn miejsca,
ktre aspiroway do tytuu godziwych rozrywek. Te wreklamach
podkrelay swj artystyczny charakter idostpno dla rodzin,
co oznaczao przede wszystkim rezygnacj zatrakcji ozabarwieniu
erotycznym. Variet starao si sytuowa wsegmencie przystpnej
iprzyzwoitej wieczornej rozrywki dla szanujcych si mieszkacw
miasta. e si to udawao, wiadczy fakt, e pokazy ocharakterze
teatrzyku rozmaitoci stanowiy jedn zlicznych atrakcji ekskluzywnego Helenowa.
OParku wHelenowie
Epicentrum dziewitnastowiecznej kultury spektaklu wwydaniu
dzkim, wktrym rne formy rozrywek kumuloway si wjedn
wielk przestrze iluzji ifantazji, by Park wHelenowie. Wrd
dzkich pocztwek sprzed Iwojny wiatowej obok widokw oglnych, kilku reprezentacyjnych uj ulicy Piotrkowskiej, paacw,
fabryk ikociow, znajduje si zaskakujco duo reprezentacji
wizualnych tego parku. Powstao co najmniej kilkanacie widokwek obrazujcych jego rne czci (anie zachowao si na przykad
adne zdjcie kinematografu Odeon). Ten prywatny ogrd rozrywkowo-spacerowy zaoony w1885 roku wkorycie rzeki dki przez
rodzin Andstatw inazwany na cze ony jednego znich Heleny
by nie tylko chtnie odwiedzany przez zamoniejszych odzian, ale
rwnie wybierany jako ten obraz miasta, ktry chcieli oni wysya
wwiat na pocztwkach. Helenw stanowi jeden znajwaniejszych
punktw na mapie Miasta Atrakcji. Tu te odbyy si pierwsze projekcje filmowe wodzi.
84 Tame, s. 4748.
114
Ma Berlin wspaniae ogrody zoologiczne ibotaniczne, Warszawa

wietny Ogrd Saski iDolin Szwajcarsk, ad ma cudowny
Helenw pisa w1908 roku dziennikarz wilustrowanym dodatku
niedzielnym do Neue Lodzer Zeitung85. Autor artykuu wweekendowym dodatku do Lodzerki niczym flaneur zabiera nas na spacer
po Helenenhofie. Zaraz po wejciu przez pikn bram (schne
Gittertor) ukazuje si oku patrzcego duga aleja po obu stronach
ocieniona wielkimi starymi drzewami zaczyna wirtualn przechadzk. Dalej, na lewo, znajduje si gmach restauracji, po prawej
drewniana muszla dla orkiestry letniej. Po kilku krokach po lewej
oczom przechodniw ukazuje si duy staw otoczony drzewami
ikrzewami, po ktrym pywaj dki wiosowe oraz czarne ibiae
abdzie. Nad stawem gruje kamienna kaskada wodna na skarpie
rzeki dki, apanoram zamyka przysta wformie mauretaskiego
kiosku zkopuami imuzumaskim pksiycem (de facto prosty
budynek zdoczepionymi attykami udajcymi kopuy). Woddali
85 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 30, s. 236.
Il. 28. Staw, kaskada wodna i kiosk mauretaski w parku w Helenowie / Pocztwka, ok. 1912 r.
115
za otym dziennikarz nie wspomina wznosz si monumentalne

wiee fabryki Biedermanna, ktra ssiaduje zparkiem. Na prawo
od gwnej alejki znajduje si zwierzyniec. Wtym miniaturowym
zoo gocie mog podziwia midzy innymi strusie, dziki, kondory,
mapy ilisy, ale najwiksz atrakcj stanowi jaskinia zczerwonej
cegy zwieami, przypominajca nieco budynki fabryczne, wktrej
trzymany jest niedwied 86. (Maa powierzchnia klatek wywoywaa
agresj zwierzt, co byo dodatkow atrakcj dla publicznoci, lecz
powodowao powane wypadki w1904 roku rozzoszczona niedwiedzica rozszarpaa dozorc 87). Wartykule przedrukowano fotografi (obraz ten funkcjonuje rwnie jako samodzielna pocztwka)
przedstawiajc grup chopcw ogldajcych niedwiedzia niektrzy wszkolnych czapkach, inni weleganckich somkowych kapeluszach zprostym rondem. Idc wbok od gwnej alei, docieramy do
obszernego terenu przeznaczonego do uprawiania sportu. Znajduje
si tam plac do lawn tenisa, wielki plac do wycigw cyklowych
86 Zwierzyniec zosta wykorzystany rwnie wjednej zhumorystycznych miniatur
poetyckich Artura Glisczyskiego, ktry opisywa romantyczn wieczorn
schadzk modej pary. Zalotnik skada wybrance wyrazy mioci...
Iblady ksiyc za chmurek szaty
Jak za mg gazy si chowa,
Srebrzc agodnie krzewy ikwiaty,
Istawy Helenowa
Wtej wanie chwili, co rozmarzeniem
Zmysy iserce opta,
Ung jej klcza izupojeniem,
Drobne caowa rczta.
[...............]
Ipocaunek drcych ust dwoje
Wnamitne spoi pieszczoty:
Modzian wci szepta zaklcia swoje
Na honor, pieko igroty.
A gdy przywoa niebo na wiadki,
e nie opuci niebogiej...
Zarycza niedwied zpobliskiej klatki.
Modzian si zerwa i... wnogi!
Artur Glisczyski, Ballada, cyt. za: Helena Karwacka, Artur Glisczyski...,
s. 330331.
87 Krzysztof R. Kowalczynski, d przeomu..., s. 69.
Il. 29. Zwierzyniec w Helenowie /

Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych
zboiskiem porodku dla grajcych wpik non (foot-ball)88,

zim za lizgawka. Idc do koca gwnej alei iskrcajc wprawo,
dociera si do obronitej pnczami groty ztufu wulkanicznego
(wspomnianej wcytowanym fragmencie wiersza), gdzie wletnie
wieczory organizowano popularne iefektowne widowiska. Dalej za
napotkamy budynek zwie widokow oraz cukierni imleczarni
zwerand, ktre stanowiy szczegln atrakcj dla wiata dam89.
Wizyta wparku, podobnie jak wsanatorium czy teatrze, stawaa si
narzdziem dystynkcji spoecznej, umacniajc wodwiedzajcych
poczucie przynalenoci do klasy wyszej, jednoczenie oferujc
zudne wraenie jednolitoci spoeczestwa, gdy wszyscy byli
sobie mniej wicej podobni. Oczywicie jeli zdoali przekroczy
bram. W1913 roku dzki korespondent warszawskiego Zotego
Rogu odmalowywa tak scenk:
Il. 30. Brama wejciowa do Parku w

Helenowie / Pocztwka, ok. 1912 r.
88 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany Przewodnik po odzi iokolicach, Gebethner

iWolff, Warszawa Lublin d 1912 , s. 54.
89 Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1908, nr 30, s. 237.
117
Przed bram parku wHelenowie stoi gromadka dziatwy wybladej, ocerze zielonkawej ioczach mocno podsiniaych. Co kilka
minut zajeda tramwaj, zktrego si wysypuje publiczno witecznie ubrana ispieszy do ogrodu.
Zdaleka dochodz odgosy muzyki. Cienista aleja owieej
zieleni majowe nci oko. Ach! jak tam adnie! woa dziewczynka iumiecha si blademi, anemicznemi ustami, ktre pokazuj
szereg zbw zepsutych, sczerniaych.
Aczy ty wiesz, Maka, e tam s rne zwierzta zamorskie
wklatkach. Tam jest restauracja! Panowie siedz, suchaj muzyki, jedz ipiwo pij. Dorzuci chopak orachitycznych nogach
iprzekn lin, ktra si potoczya do pustych trzewi.
Tam je taka woda dua, na niej dki stojom adne, koo takiego
budynku na wodzie. Tam jest taka dziwna altana zkamieni, ktre
wisz jak wzimie ld na dachu tej chaupy, gdzie mieszkamy.
To nie altana, to grota.
Skd ty wiesz, Walek?
Ojciec mj bywa tu ustra, ktry mwi.
Aty tam chodzisz?
Nie! Nie puszczajom! Przed bram staje jaka staruszka, podtrzymywana pod rk przez wt, przyzwoicie, lecz skromnie ubran
dziewczyn.
Jak tam adnie! Zielono! awki s. Chodmy, posiedzimy troch...
Wchodz, lecz im drog zastpuje str:
Bilety s... nie ma?!... To jazda! Tu nie mona bez biletw. Dzi
muzyka!
Szkoda! Szkoda! mwi zrezygnacj staruszka...
Mona jutro, wdzie powszedni! dorzuci agodniej str.
Jaka szkoda, e tak daleko mieszkamy ie ty, Franiu, wdzie powszedni wracasz dopiero o9-tej wieczorem zpracy. Przyszybymy
iposiedziay tutaj... Czego gapicie si obuzy? Idcie precz! Moe
chcecie gazie ama ikwiaty obrywa? zawoa ten sam str
gniewnie do gromadki dziatwy.
Ee... co tu sta! Goniom nas! Chod, Walek, zabawimy si wpolicjanta ibandyt na placu, koo cyrku...90.
90Heron, Przed bram Helenowa, Zoty Rg 1913, nr 20.
118
Sam park, pooony na obrzeach miasta iodgrodzony potem od otoczenia, wypeniony baniow infrastruktur, by sfer odrealnion, stanowi feeryczn przestrze, wktrej parafrazujc intuicje
Waltera Benjamina zamoni odzianie mogli ni swj kolektywny
sen na jawie 91. Zjednej strony widzom oferowano dowiadczenia
tworzce wizualne iluzje, zdrugiej doznania angaujce ich zmysy
idostarczajce dreszczu emocji. Reklamy atrakcji helenowskich drukowane wprasie informuj ookazjonalnych popisach prezentowanych przez artystw widowiskowych zobjazdowych zespow, okolicznociowych zabawach ifestynach oraz regularnych spektaklach
teatru variet. We wrzeniu 1898 roku prasa donosia ocodziennych
przedstawieniach trupy indyjskich fakirw odbywajcych si midzy
godz. 16:00 a21:00 (wstp dodatkowo 30 kopiejek, wdni powszednie
25, znika dla dzieci)92. Trzy lata pniej wtym samym miesicu jako
atrakcj reklamowano balonowe skoki znanego, jedynego wswym
Il. 31. Reklama
letniej zabawy
w Helenowie
/ Rozwj
24.05.1902
91 Zob. Tomasz Majewski, Fantasmagoria iepisteme nowoczesnoci, [w:] tego,

Dialektyczne feerie. Nowoczesno ikultura popularna, Officyna, d 2011.
92 Goniec dzki 3.11.1898.
119
rodzaju aeronauty Welly-Wildenhofa ze spadochronem wasnego

wynalazku. Wildenhof wzlatuje do wysokoci 3000 m. ispuszcza si
na ziemi93. Od 15:00 mona byo oglda balon, wzloty zaczynay
si o17:00. Udzia wpokazie kosztowa 30 kopiejek i45 za miejsce
siedzce. Wlipcu 1903 roku wHelenowie pojawia si wielka sensacya XX wieku. Pierwszy wystp cieszcej si wszechwiatow saw
nieporwnanej Mistrzyni chodzenia po drucie, Donny Eroina wraz
zdogiem Rexem imistrza championa chodzenia p drucie Mr. Oreni94. Nad stawem na wysokoci 80 okci rozwieszono drut dugoci
150 okci, po ktrym akrobaci chodzili ijedzili rowerami owietlani
przez ognie sztuczne. Pokazy pirotechniczne miay zreszt same
wsobie status atrakcji niemal artystycznej. We wrzeniu 1898 roku
odby si pokaz znanego zaszczytnie pyrotechnika pana M. Kollera
zWarszawy, ktry zaprezentowa dwa pierwszorzdne arcydziea
pyrotechniczne: Fantastycznego welocypedyst na linie drucianej
oraz Parowiec wojenny wbitwie na penem morzu95.
Il. 32. Pokazy akrobatyczne w Helenowie / Rozwj" 23.07.1903

93 Rozwj 20.09.1901.
94 Rozwj 23.07.1903.
Il. 33. Reklama pokazw akrobacji

automobilowych w Helenowie /
Rozwj 21.05.1912
Co jaki czas wmiesicach letnich organizowano wiksze imprezy,

czsto zwizane zintencj charytatywn, podczas ktrych starano
si zgromadzi jak najwicej atrakcji. Zapraszano mistrzw efektownych numerw akrobatycznych, wykonawcw lekkiego repertuaru
rozrywkowego, orkiestry, organizowano pochody kwiatowe izabawy, takie jak obrzucanie si confetti izarzucanie wiecw kwiatowych na szyj. Pokazy fajerwerkw, iluminacja odzi na stawie czy
groty za pomoc ogni bengalskich, ktre pony rnobarwnymi
pomieniami iwydzielay due iloci dymu, przewijaj si przez
lata wogoszeniach jako zwieczenie letnich imprez. Wwietle
sztucznych ogni inscenizowano ywe obrazy (tableaux vivants), czyli
kompozycje zgrup osb przygotowywane przez znanych artystw
malarzy96, awgrocie odgrywano woskie zemsty (italienischer
Rchte)97 dajce okazj do stosowania efektownych rodkw wietlnych, bdce zapewne popularn wariacj na tematy zaczerpnite
zdramatu elbietaskiego, penego morderstw iduchw, oraz feerie,
96 Grupy osb wkostiumach, zrekwizytami idekoracjami, ztowarzyszeniem muzyki inscenizowao pozy historyczne ialegoryczne znane zliterattury iteatru.
Dziewitnastowieczny amerykaski podrcznik do tworzenia ywych obrazw
proponowa midzy innymi takie ukady: Wenus wychodzca zmorza, Flora iwrki,
Napoleon ze swoj gwardi pod Waterlo, pica dziewica, Pokj, Wolno, Religia.
Zob. James H. Head, Home Pastimes; or Tableaux Vivants, Tilton and Co, Boston
1860 Project Gutenberg <http://www.gutenberg.org/files/19724/19724-h/
19724-h.htm#INTRODUCTION>.
121
czyli widowiska sceniczne, wktrych gwn treci s dekoracje,

czarodziejskie zmiany, balet, ubiory itd.98. Wten sposb cay park
stawa si przestrzeni fantazji, amieszkacy bawenianego grodu
mogli uczestniczy wwidowisku wszechogarniajcej fantasmagorii.
Imprezy przycigay podobno tysice osb.
Il. 34. ywe obrazy / Ognisko rodzinne 1899 nr 7
Wniedziel 10 czerwca 1900 roku odbya si wielka zabawa ogrodowa na rzecz dzkiego Pogotowia Ratunkowego99. Wprogramie
znalazo si midzy innymi korso na ukwieconych rowerach oraz
popisowa jazda cyklistw. Przez ca imprez kilkunastu amatorw miao fotografowa przechodniw, ustawiono te camer
obscur, ktra odzwierciedlaa ruch, izorganizowano projekcje
kinematografu. Dodatkowymi atrakcjami byy Confetti, rzucanie
serpentinami, podrzucanie piki, zarzucanie wstg zkwiatami na
osoby wybrane. Przygrywaa orkiestra, odbyy si te wystpy
chru polskiego Towarzystwa piewaczego Lutnia iniemieckiego Mnnergesangsvereinu. Zadbano te orodki podniecajce
humor: murzyna idwch chiczykw, ktrzy mieli zachca do
98 Micha Arct, Sowniczek wyrazw obcych, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1905, s. 76.
99 Rozwj 2.06.1900.
122
kupna dowcipnie skonstruowanych figielkw jak miniaturowe

latarki Pogotowia, trbki, abki itd. Pod wieczr widzowie obejrzeli tableaux vivant wedug pomysu p. Pilichowskiego wbarwnem
owietleniu iprzy ilustracji muzycznej. Wpamici mieszkacw
zapisa si festyn Stray Ochotniczej Ogniowej z1911 roku, podczas ktrego na pycie cyklodromu wybudowano japosk wiosk
zpagodami iherbaciarniami, aprzed gomi, ktrzy poruszali
si zchryzantemami wpitymi wklapy marynarek, prezentowali
si straacy przebrani za gejsze. Festyn zakoczy si podpaleniem pagody ipokazem akcji ganiczej inocnym spektaklem ogni
sztucznych. Imprez odwiedzio podobno okoo 20 tys. osb100.
Il. 35. Japoska wioska na festynie w Helenowie w / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer
Zeitung 1911, nr 33
Il. 36. Straacy przebrani za gejsze podczas festynu w Helenowie /
Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue
Lodzer Zeitung 1911, nr 33
100gh., Japan in Helenenhof, Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer

Zeitung 1911, nr 33, s. 261.
123
Wniedziel 24 maja 1902 roku odbya si wielka zabawa ogrodowa

na rzecz Pogotowia Ratunkowego. Od godziny 15:00 do wieczora
odwiedzajcym przygryway dwie orkiestry, awprogramie znalaza
si zabawa dziecica, wystpy cyklistw (biegi humorystyczne)
irne gry sportowe, wtym strzelanie znagrodami. Gwodziem
programu byy, widocznie bardzo popularne, bo prezentowane regularnie od lat, skoki spadochronowe zbalonu. Po obu stronach
gwnej alejki rozbijano namioty, wktrych mona byo naby
confetti, serpentiny, kwiaty latajce, piki japoskie itd.. Ogoszenie z1903 roku zapraszao zkolei na Wielk Zabaw Ogrodow
zTacami zorganizowan przez drukarzy dzkich na rzecz powodzian. Wprogramie midzy innymi wystp synnego polskiego
improwizora-kuplecisty Bronowskiego, rosyjsko-ydowskiego
kuplecisty Arsenjewa, imitatora kobiet Edlem von Metza, znanego humorysty Toegla oraz czowieka-wa Louisa dAllemonda.
Wieczorem ogrd mia zosta rzsicie uiluminowany rnokolorowymi lampkami iogniami bengalskiemi101. Po podobnej zabawie
zorganizowanej na cze Stray Ogniowej Ochotniczej wsierpniu
1907 roku dziennikarz Rozwoju donosi, e namioty zconfetti
byy oblegane iprzez kilka godzin obsypywano si wzajemnie kolorowemi papierkami102. Punkt kulminacyjny stanowiy sobtki,
wielka zabawa na wodzie ze piewami, iluminowanymi odziami
igrupami malowniczymi, czyli tableaux vivants. Wieczr koczy
za wspaniay fajerwerk103. Wwydarzeniu mona byo uczestniczy
po uiszczeniu opaty 45 kopiejek (dzieci 25)104.
101 Za: Krzysztof R. Kowalczynski, d przeomu..., s. 71.
102 Rozwj 26. 08. 1907.
103 Rozwj 24. 05.1902.
104 Robotnicy zkolei najpowszechniej bawili si, taczc. Dziennikarz komentujcy obyczaje robotnikw zauwaa, e robotnicy, ktrzy do dyspozycji maj
tylko niedziele iwita, lubowali si wpotacwkach. Pisa, e robotnik psetki niedziel ityle wit wcigu roku przekouje, kada majwka cechw
izwizkw, kada wieczornica robotniczego stowarzyszenia Echo wypeniona
jest tacami, aprzecitna zabawa ludowa, gdzie wstp kosztuje 20 kopiejek,
gromadzi 3-4 tysice osb (ci za, ktrych ina to nie sta, urzdzali zabaw
na polance wlasku). Echa tygodniowe. Jak bawi si robotnicy?, Nowy Kurier
dzki 26.07.1908.
124
Warto zwrci uwag, e efektownym widowiskiem publicznym,

atym samym wanym elementem wczesnej kultury popularnej
by rwnie sport105. Upowszechniony pod koniec XIX wieku jako
sposb na spdzanie wolnego czasu miejskiej elity, sytuowa si
wpodobnym porzdku jak opisywane zjawiska. Sporty, takie jak
tenis, jazda na wrotkach izim na ywach, aprzede wszystkim
welocypedy, byy wczesnym krzykiem mody, tak popularnym, e
powstao nawet pismo powicone tym formom rekreacji Kolarz,
wiolarz, ywiarz. Przy ul. Olgiskiej wlistopadzie 1910 roku otworzy si, nie pierwszy wodzi, The English Skating Ring, czyli, jak
zdecydowano wtym samym roku, wrotnisko106, wktrym odbywaa
si jazda na kkach wspecyalnie wspaniale urzdzonych salach
oraz popisy wszechwiatowego championa skatingu Mr. Turnera
zAnglii (kolejny tor wrotkowy znajdowa si na dziace przy ul. Olgiskiej, tu przy granicy parku wHelenowie). Zim na helenowskim
boisku wylewano lizgawk, na ktrej lizgano si przy dwikach
orkiestry, awkarnawale urzdzano bale maskowe. Podobn rozrywk oferowa Fryderyk Sellin na przy Konstantynowskiej. Bodaj
najbardziej spektakularnym, ale rwnie zuwagi na wysokie
ceny maszyn, welocypedw ibicyklw elitarnym sportem
bya jazda na rowerze. Towarzystwo Cyklistw dzkich Union
dziaao od 1886 roku107. Klub sprystw, jak ich nazywano,
skupia bogatych przemysowcw (prezesem by fabrykant Juliusz
Heinzel), handlowcw iurzdnikw wysokiego szczebla, zamoniejszych inynierw iadwokatw, przede wszystkim Niemcw, ale
czonkami byli rwnie Polacy. Klub cyklistw posiada 60 maszyn
iwasny lokal klubowy przy ul. Przejazd, gdzie miecia si midzy
innymi biblioteka. Organizowano wycieczki iwycigi. Najpierw
105 Wicej odzkim sporcie wkontekcie rozrywki zob. Marta Przestrzeniewicz,
Rozrywki..., s. 75-95. Tam te dalsza bibliografia.
106 Rozwj z30 padziernika 1910 roku donosi, e wWarszawie odby si konkurs
na polsk nazw Roller Skating Ringu. Znadesanych 812 propozycji komisja,
wktrej zasiadali midzy innymi Antoni Fertner iStanisaw Szober, zdecydowaa, e najlepszy bdzie wyraz wrotnisko. ywa na kkach nazywa si
ma Wrotka, aywiarz jedcy na kkach Wrotnik.
107 Helena Karwacka, Artur Glisczyski..., s. 89.
125
wykorzystywano tor wycigowy wSelinwce, aod 1893 roku uywano nowego toru w Helenowie. Na jednej z11 ilustracji do cytowanego
artykuu wLodzer Zeitung umieszczono fotografi wycigw
kolarskich wykonan najpewniej wpierwszej poowie lat dziewidziesitych XIX wieku. Wycigi bicykli zwielkim przednim koem
przy akompaniamencie orkiestry obserwuje elegancka publiczno
odgrodzona od toru sznurkiem. Pniej, po przebudowie toru, powstay drewniane trybuny, akolarze przesiedli si na nowoczesne
rowery zprzekadni acuchow. Zokazji midzynarodowych
wycigw kolarskich zorganizowanych na otwarcie toru koowego
wydano nawet jednodniwk Cyklista dzki ztekstami Artura
Glisczynskiego108. Klub cyklistw zajmowa wane miejsce wyciu
towarzyskim ikulturalnym. Organizowa wieczory humorystyczne
idwa gone bale: przed adwentem iwkarnawale. Charakteryzowa
je Szyk iwykwint, bo na niego mog sobie pozwoli modzie ipanie nalece do najzamoniejszych sfer przemysowo-handlowych
miasta, astanowice jego le monde ou lon samuse109. Taczono tu
to wyczno kotyliona zprzyborami. Jak mielimy okazj si
przekona, klub aktywnie wcza si rwnie worganizacj atrakcji
na letnie zabawy wHelenowie.
Zim oprcz lizgawki gwn atrakcj Helenowa stanowiy pokazy wsalce restauracyjno-widowiskowej. Wsezonie zimowym
1901 roku przyjy one formu staego teatru variet. Wczwartek
10 stycznia 1901 ogoszenie wRozwoju informowao ootwarciu
Midzynarodowego Teatru Nowoci Variet. J. Sibilski iL. Drange,
prawdopodobnie waciciele lub najemcy, informuj, e chc wzorowa si na berliskim Wintergarten iteatrzyku Liebiga we Wrocawiu, zapewniaj, e bd prowadzi go na stopie pierwszorzdnej,
zmieniajc program zdoborem jednak dostpnym dla rodzin. Aby
utrzyma wysoki poziom, kierownictwo artystyczne przedsiwzicia
powierzyli panu Alfredowi Hohenau zWiednia ipani Jolan de Hopp
108 Tame, s. 92.
109 Artur Gliszczynski, Cyklista dzki, s. 211. cyt za: Helena Karwacka,
Artur Gliszczyski..., s. 90.
126
zBudapesztu, ktrzy zadbaj oto, by co sobota mona byo podziwia nowych artystw110. Koncert inaugurujcy wieczr zaczyna si
ogodz. 20:00, asamo przedstawienie o20:30. Waciciele zapewniali
rwnie, e powrt tramwajami po przedstawieniu zapewniony111.
Cena za miejsce siedzce wynosia 1 rubla 15 kopiejek, adodatkowo
datek 10 kopiejek na ubogich. Stoy wpierwszym rzdzie mona
byo zaj za 75 kopiejek (+ 5) awII rzdzie 50 kopiejek (+ 5). Bya
to wic rozrywka dosy kosztowna.
Program teatrzyku skada si zwystpw piewakw, akrobatw,
gimnastykw, subretek (komiczna posta pokojwki zoperetek),
tancerzy, onglerw, klownw, transformistw czy humorystw. Na
przeomie grudnia istycznia 1901 roku Helenw goci midzy innymi M-melle Sophie Petit wraz ze swym partnerem M-r Michel jedynych na wiecie wykonawcw taca Tourbillon112, trup akrobatw,
Josephine Raimond odgrywajc posta subretki, byli te muzykalni
klowni ekscentrycy Lola iElida, weseli chiscy parodyci Czing
Czang-Fu czy Sitkow oryginalny humorzysta ruski113. Wlutym
za wystpowali midzy innymi Emmo humorysta Raschdorf, piewaczka koncertowa Alice Sanille, subretka niemiecka Emma Neuman
itrupa Huebele ze swoimi wspaniaemi putpourri wpowietrzu114.
Po jednym zprzedstawie dziennikarz Rozwoju relacjonowa,
e sala bya przepeniona ikomentowa: Zna odzianie gustuj
wlejszych rozrywkach wicej, ni wteatrach ikoncertach115.
110 Rozwj 10.01.1901.
111 Tramwaj mg zajecha wtrosce ogoci, gdy waciciel parku Zenon Anstadt
by zaangaowany wprace konsorcjumtramwajowego, ikiedy wgrudniu 1898
roku uruchomiono komunikacj tramwajow wodzi trasa jednej, zlinii zostaa poprowadzona (dzisiejsz ulic Andstadta) pod sam bram wejciow
do parku. Wbardzo maej skali ujawnia si tutaj czsto podkrelany zwizek
rewolucji miejskiego transportu publicznego zrozkwitem rozrywek. Poetycki
lad po dzkich tramwajach znajdziemy uTuwima: Na cmentarz ta trjka
wiedzie, / do domu szstka granatowa, / Zielon czwrk si dojedzie / Do
zielonego Helenowa. Julian Tuwim, Kwiaty polskie, Wydawnictwo Literatura,
d 2010, s. 79.
112 Rozwj 15.01.1901.
113 Rozwj 30.12.1900 i1.01.1901.
114 Rozwj 27.02.1901.
127
Variet stanowi jeden znajwaniejszych formatw rozrywko

wych wkontekcie narodzin kina, do czego powrc jeszcze
wnastpnym rozdziale.
Podsumowanie: estetyka atrakcji

ikultura konsumpcyjna
Wtakim kontekcie instytucjonalnym, estetycznym ispoecznym,
wszczytowej fazie dziewitnastowiecznej modernizacji, wmomencie wysokiej konwergencji rnych form medialnych iformatw
rozrywkowych, zaistniay pierwsze pokazy filmowe, ktrym przyjrz si dokadniej wnastpnym rozdziale. Przywoane przykady
pokazuj ogromn rnorodno dziewitnastowiecznej kultury
atrakcji, ajednoczenie ich jednolito, jeli chodzi ozasad estetyczn. wczesne przestrzenie rozrywki charakteryzowaa zoona
konfiguracja medialnie zaporedniczonej reprezentacji ifizycznej
obecnoci. Zdu doz uproszczenia mona jednak wyodrbni
dwa, niejako modelowe formaty rozrywkowe: gabinetu osobliwoci (panoptikum) iteatrzyku rozmaitoci (variet). Wpierwszej
przestrzeni najwiksze znaczenie zdawa si mie aspekt wizualny,
wdrugiej performatywny. Pomidzy tymi biegunami znajdoway
si jednak przestrzenie kombinowane. Wszystkie cechowao to,
co charakteryzuj poniej jako afektywno imultimedialno.
Pod wzgldem estetycznym popularne formy rozrywki czyy si
wnadrzdnym akcie ekspozycji, wystawiania czego na spojrzenia.
Wsplny im by take cel wpostaci podekscytowania odbiorcw,
wszystkie zawieray element sensacji wzmocniony dodatkowo melodramatyczn opraw iopowieci antreprenerw. Pokazy iwystpy wizualne iperformatywne elementy widowiska stapiay si
wjedn sekwencj niezwykych wrae zmysowych (Siegfried
Kracauer), ktra dookrelaa idefiniowaa kad osobliwo lub
numer artystyczny jako atrakcj. Widowiska tego rodzaju nie
zakaday odbioru zdystansowanego, estetycznej kontemplacji
115 Rozwj 2.01.1901.
128
waciwej kulturze wysokiej. Operoway raczej tym, co Tom Gunning odnonie do wczesnego kina nazwa estetyk zdziwienia116.
Talent retoryczno-performatywny antreprenera cicerone wpanoptikum czy operatora latarni magicznej odgrywa kluczow rol
wtych pokazach idecydowa oich sukcesie lub porace. Musiaa go
zatem charakteryzowa, jak zauway Joe Kember, zdolno do
przeksztacenia nawet najmniej obiecujcego materiau wbardzo
atrakcyjne widowisko publiczne przy wykorzystaniu dogbnej
inajprawdopodobniej intuicyjnej wiedzy owartoci tego, co inne,
dla konkretnej publicznoci117. Showmeni obudowywali pokazywane eksponaty fantastycznymi historiami, ktre podkrelay
iwzmacniay ich inno ikuriozalno. Publiczno za wietnie
rozumiaa iwysoko cenia zdolno performerw do przesadzania
ikoloryzowania. Budowanie napicia emocjonalnego szo tu wparze
zangaowaniem ciaa izmysw widza, ktrego odpowiednikiem
po stronie spektaklu by fizyczny, cielesny charakter demonstracji. Jak przekonuje Henry Jenkins wswojej rekonstrukcji estetyki
wystpw popularnych na przykadzie amerykaskiego wodewilu
(posiadajcego wiele cech wsplnych zomawianymi widowiskami
rnorodnoci), najwaniejsz cech tych pokazw byo skoncentrowanie na rzeczywistym, materialnym ciele wykonawcy:
Od performerw oczekiwano wykonywania swoich popisowych numerw
niezmiennie znajwysz moliw precyzj iprdkoci. Czsto wystpy
byy tak pomylane, eby skupi uwag na umiejtnociach performera, inie miay adnego lub prawie adnego innego uzasadnienia ani
tematu. Zpewnoci tak byo wprzypadku pokazw transformistw
[protean or quick-change acts], wktrych gwiazda moga oprze cay jednoczciowy, prezentowany samotnie wystp, zmieniajc gesty, tembr
gosu ikostiumy, aby odegra czterdzieci czy pidziesit rnych
postaci. Parodyci, karykaturzyci, imitatorzy obu pci, gwizdacze,
116 Tom Gunning, An Aesthetic of Astonishment: Early Film and the (In)Credulous
Spectator, [w:] Linda Williams (red.), Viewing Positions, Rutgers, New Brunswick
1995.
117 Joe Kember, The Functions of Showmanship..., s. 3.
129
przebieracy, ekscentryczni tancerze, naladowcy zwierzt lub

dzieci korzystali zfascynacji sam umiejtnoci atrakcyjnego
wykonania numeru [showmanship for its own sake]; takie akty odpowiaday na potrzeb olnienia zrcznoci performera bardziej
ni na potrzeb ledzenia jakiej opowieci118.
Il. 37. Reklama numeru
Mourdiniego / Organ 1911, nr 42
Nastawienie na prezentacj (anie reprezentacj), bezporednie

iosobiste oddziaywanie na odbiorc odrnia widowiska rnorodnoci od iluzjonistycznego teatru, wktrym fikcyjny wiat dramatu
dominuje nad wiatem cielesnej rzeczywistoci, aciao semiotyczne znak fikcyjnego ciaa fikcyjnej postaci scenicznej nad ciaem
118 Henry Jenkins, Aregular Mine, aReservoir, aProving Ground: Reconstructing the
Vaudeville Aesthetic, [w:] tego, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy
and Vaudeville Aesthetic, Columbia University Press, New York 1992, s. 6869.
Zob. Robert W. Snyder, Artyci wodewilu iich wiat, prze. P. Kruczkowska, J.
Stpie, M. Wjcik, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu...
130
materialnym119. Wteatrze dramatycznym arystotelesowska zasada

prawdopodobiestwa wymuszaa na aktorach schowanie si za
postaci, ukrycie wasnych psychicznych ifizycznych cech szczeglnych wcelu zbudowania jak najbardziej wiarygodnej iluzji. Teatr
czwartej ciany kaza aktorom udawa, e nie dostrzegaj istnienia widowni ipogry si wfikcyjnej rzeczywistoci reprezentacji.
Wodewilowe widowisko rnorodnoci ignorowao te reguy. Aktorzy
eksponowali swoj fizyczno (niezwyky wzrost, wielko nosa,
dugo brody byy zalet, anie wad), acaa maszyneria sceniczna,
jak zauwaa Jenkins, miaa podkrela jednostkowo performera
wystpowa on czsto wpunktowym wietle iprzed opuszczon
kurtyn. Jeszcze silniej zasada ta uwidaczniaa si, kiedy do numerw wykorzystywano zwierzta, jak wcyrkach czy teatrzykach
variets120. Sukces artysty zalea za wanie od umiejtnoci
nawizania kontaktu zwidowni, czytania jej reakcji idostosowywania do nich gry121. Podporzdkowanie estetyce atrakcji powodowao te, e tre przedstawienia nie zakadaa stworzenia iluzji
fikcyjnej rzeczywistoci ani spjnej narracji przyczynowo-skutkowej. Poszczeglne numery, takie jak akrobacje, sztuczki magiczne
czy wystpy tresowanych fok miay przede wszystkim wywoa
yw reakcj widowni. Program widowiska rnorodnoci skada
si zmoduw odugoci okoo dwudziestu minut. Te pojedyncze
numery byy zestawiane ze sob wtaki sposb, aby uzyska efekt
119 Na temat rnic midzy tymi dwoma porzdkami zob. Erika Fischer-Lichte,
Rzeczywisto ifikcja, prze. M. Sugiera, M. Borowski, Didaskalia 2005, nr
70, s. 66.
120 Kiedy tylko zwierzta pojawiaj si na scenie, ujawniaj od razu swoj niesamowit obecno. [...] Wejcie zwierzcia na scen postrzega si jako wdarcie
si realnego wiata wwiat fikcyjny, przypadku wporzdek, natury wkultur.
Kiedy na scenie pojawia si zwierz, to niczym orkan lub powd wprowadza
ten moment, ktry grozi, e ludzki porzdek stanie si pastw natury; azatem
moment, wktrym inaczej ni wczasie orkanu czy powodzi zburzenie ludzkiego porzdku, czyli przerwanie inscenizacji przez zwierz, wydaje si owiele
bardziej radosn perspektyw ni pena realizacja zgry powzitego planu.
Wejcie zwierzcia na scen wprowadza winscenizacj moment subwersywny,
groc rozsadzeniem jej od rodka, co budzi zarazem ogromn fascynacj
wwidzu. Erika Fischer-Lichte, Estetyka performatywnoci, prze. M. Borowski,
M. Sugiera, Ksigarnia Akademicka, Krakw 2008, s. 173.
121 Zob. Henry Jenkins, Aregular Mine..., s. 7477.
131
nowoci irnorodnoci, anie konsekwencji logicznej. Program

jako cao nie oferowa adnego spjnego przekazu; poszczeglne
numery mogy formuowa sprzeczne bd konkurujce komunikaty.
Koniec kocw to, co wodewil komunikowa przede wszystkim, to
przyjemno nieskoczonej rnorodnoci wnieskoczonej liczbie
kombinacji122. Cao bya za luno podporzdkowana jedynie
zasadzie budowania napicia a do osignicia spektakularnego
zakoczenia Wow Finish, jak je nazywa Jenkins123.
Dziewitnastowieczna kultura atrakcji bya wznacznym stopniu
kultur wizualn. Rozwj technologii produkcji ireprodukcji obrazw spowodowa, e druga poowa XIX wieku pogrya si jak
to uj Jean-Louis Comolli wistnym szalestwie widzialnoci124,
czego konsekwencj bya zupena zmiana sposobu dowiadczania
czasu iprzestrzeni. Jak pisze Anne Friedberg:
WXIX wieku szeroka gama aparatw poszerzya obszar tego, co
widzialne, iprzeksztacia zwizualizowane dowiadczenie wform
towarow. Dziki szerokiemu rozpowszechnieniu druku pojawia si
nowa forma ilustracji gazetowych. Wraz zwynalezieniem litografii
zaistniay karykatury Daumiera, Grandvilleaiinnych. Kiedy za
upowszechnia si fotografia, rodki publicznej irodzinnej dokumentacji ulegy przeksztaceniu. Telegraf, telefon ielektryczno
zwikszyy prdko komunikacji, kolej iparostatek zmieniy pojcie odlegoci, anowa kultura wizualna fotografia, reklama iwystawa sklepowa przeorganizoway natur pamici idowiadczenia.
Czy bdzie to szalestwo widzialnoci, czy potna akumulacja
spektakli, ycie codzienne zostao przeksztacone za spraw spoecznej multiplikacji obrazw125.
122 Tame, s. 63.
123 Tame, s. 79.
124 Jean-Louis Comolli, Maszyny widzialnego, prze. zang. A. Piskorz, A. Gwd,
[w:] Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001, s. 449.
125 Anne Friedberg, Mobilne iwirtualne spojrzenie wnowoczesnoci: flaneur/flaneuse,
przek. zbiorowy, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu...,
s. 5960. Na temat spoecznych konsekwencji tego procesu zob. John B.
Thompson, Media inowoczesno. Spoeczna teoria mediw, prze. I. Mielnik,
Astrum, Wrocaw 2006.
132
Friedberg przekonuje, e wszechobecno urzdze optycznych

wpyna rwnie na powstanie nowych reimw widzialnoci.
Inaczej ni wbenthamowskim panoptikonie przywoanym jako
metafora nowoczesnoci przez Michela Foucaulta, wdziewitnastowiecznych maszynach widzialnego Friedberg koncentruje
si na dioramie ipanoramie nastpio uruchomienie (zmobilizowanie, jak chc polscy tumacze) spojrzenia, ktre pozwalao
odbywa wirtualne podre. Inaczej rozkadajc akcenty wnarracji onowoczesnoci, Friedberg zauwaa, e diorama ipanorama
wprawdzie nie byy narzdziami opresji, ale podobnie jak panoptykon opieray si na unieruchomieniu widza inadwartociowaniu
funkcji wizualnej126. Spojrzenie uruchomione (mobilne), ale tylko
wirtualnie, charakteryzuje zatem dziewitnastowieczne spoeczne
relacje patrzenia, apanoramy, dioramy iinne urzdzenia optyczne
s aparatami obowizujcego reimu wizualnego. Kiedy kinematograf doczy do innych maszyn widzialnego, nie spowodowa
rewolucyjnej zmiany, lecz wpisa si wistniejcy system rozrywkowy
jako narzdzie rejestracji wystpw scenicznych, urzdzenie do
wykonywania sztuczek magicznych lub aparat do uruchamiania
spojrzenia widza, chociaby poprzez ukazywanie dalekich egzotycznych krajw. Nie byo to kino opowiadajce zoone historie,
lecz kino atrakcji.
Jak pokazuje nawet pobieny rzut oka na wczesn popularn kultur wizualn (wwydaniu dzkim), uruchomione spojrzenie to
tylko jeden zwielu moliwych parametrw jej odbioru. Przestrze
rozrywki zkoca XIX wieku (sale variet, muzea anatomiczne, parki
126 W ujciu Friedberg panorama idiorama miay podobn eskapistyczn funkcj,
jak niektrzy przypisywali kinu, telewizji, apniej grom komputerowym:
Technologia dioramy polegaa, co prawda, na unieruchomieniu widza, ale
oferowaa wizualn wdrwk iwirtualne uwolnienie od ogranicze codziennego czasu iprzestrzeni. Jeeli panoptykon polega na uwizieniu spojrzenia
wwewntrznym ograniczeniu zamknitych, ale widzialnych podmiotw, to
diorama opieraa si na wyobraonej ekspansji tego spojrzenia. Inaczej ni
stranik-obserwator, widz dioramy nie by kuszony wadz nad ludzkimi podmiotami, ale nieustannie angaowany wrozkosze panowania nad sztucznie
stworzonym wiatem, wprzyjemno zanurzenia si wwiecie nieobecnym.
Anne Friedberg, Mobilne iwirtualne..., s. 83.
133
rozrywki) bya wysoce nasyconym technologicznie rodowiskiem integrujcym rne formy medialne, ktre oferoway bogate izoone
dowiadczenie estetyczne wykraczajce poza kategori audiowizualnoci. wczesne przestrzenie rozrywki wypenione figurami
mechanicznymi, aparatami optycznymi iaudialnymi, preparatami
anatomicznymi, przyrzdami magicznymi iperformansami cechowaa multimedialno, haptyczno iimmersyjno oraz zasada
remediacji, jak wprzypadku tableaux vivants. Rozwijajc intuicj
Thomasa Elseassera owczesnym kinie jako rozszerzonym polu
praktyki medialnej, wktrym relacja pomidzy przestrzeni ekranu
aprzestrzeni widowni moe przyjmowa rne parametry127, mona
tu wczy dodatkowe wymiary. Zgodnie zzaproponowanym przez
Elsaessera rozumieniem diegezy obejmujcej rne konfiguracje
przestrzeni, czasu ipodmiotu rwnie istotne jest zwrcenie uwag
chociaby na narracyjn funkcj antreprenera, ktry integrowa
ze sob poszczeglne atrakcje128. Pojawiay si konfiguracje, takie
jak unieruchomiony widz / ruchome spojrzenie inieruchomy widz
/ ruchome spojrzenie, ale rwnie:
paski ekran / obiekt trjwymiarowy / wizjer
owietlona sala / zaciemniona sala
obiekt pasywny / obiekt interaktywny / performer
nawigacja / pasywny odbir
publiczno jako zbiorowo / publiczno jako zbir podmiotw
Fragmentaryczno dostpnego materiau nie pozwala na dzkim przykadzie przeanalizowa dokadnie rnych moliwych
127 Jak moe wyglda analiza wczesnego kina zuyciem tych kategorii, pokazuje
Elsaesser na przykadzie dwch niemieckich filmw: Richard Wagner oraz Des
Pfarers Toechterlein, Thomas Elsaesser, Early German Cinema: Asecond life?, [w:]
Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life. German Cinemas First
Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996, s. 3237.
128 Funkcja zrcznego komentowania obrazw, oczym pisa bd dalej, odgrywaa
rwnie olbrzymi rol wprzypadku objaniania filmw iutrzymaa si wkinach
bardzo dugo a do wprowadzenia plansz midzyujciowych okoo 1908 roku.
134
kombinacji tych parametrw. Zasadne jednak wydaje si twierdzenie, e wczesne przestrzenie rozrywki miay charakter powikszonej przestrzeni (augmented space)129 cechujcej si wysokim
nasyceniem informacj oraz zoon konfiguracj obecnoci ireprezentacji podporzdkowanych estetyce atrakcji. Oprcz urzdze
optycznych, aktw performatywnych iobiektw interaktywnych.
Osoby wchodzce tam mogy przyjmowa naprzemiennie funkcje
widza (jak wprzypadku pokazw latarni magicznej czy aktw performatywnych), zwiedzajcego (kiedy przechodzili do dziau anatomicznego), uytkownikw (jak wprzypadku kontaktw ztakimi
interaktywnymi obiektami jak biusty telefoniczne) czy nawet graczy
(podczas zabaw ogrodowych). Tak jak teatr rozmaitoci opiera si
na akcie ekspozycji efektownego numeru icielesnoci performera,
tak salon osobliwoci koncentrowa uwag widza/uytkownika na
atrakcji wpostaci obiektu czy obrazu luno jedynie sfunkcjonalizowanego wramach szerszej opowieci.
Na koniec warto jeszcze podkreli, e pojawienie si masowej komercyjnej rozrywki jest rwnie przejawem rozwoju kultury konsumpcyjnej, traktujcej spektakl jako towar. Chocia niektre formy
kultury atrakcji wywodziy si ztradycji ludowej, jest ona zjawiskiem par excellence nowoczesnym. Dynamiczny rozwj gospodarczy
odzi, napyw wykwalifikowanej kadry fabrycznej zZachodu oraz
niskopatnej siy roboczej zpoddzkich wsi wytworzyy zapotrzebowanie na atrakcyjne iprzystpne sposoby spdzania wolnego
czasu wrd wszystkich klas. W duej mierze byo ono zaspokajane
przez przedsibiorstwa rozrywkowe.
dzk map rozrywki wyznaczay centralne eleganckie dzielnice zokazaymi kamienicami iprzestrzeniami konsumpcji, gdzie
obok sklepw, domw towarowych czy restauracji znajdoway si
lepsze variet ikabarety oraz inne czsto uczszczane publiczne
przestrzenie, w ktrych ustawiay si muzea osobliwoci, wdrowni
129 Lev Manovich, Poetyka powikszonej przestrzeni, prze. A. Nacher, [w:] Ewa
Rewers (red.), Miasto wsztuce sztuka miasta, Universitas, Krakw 2010.
135
demonstratorzy osobliwoci iinne przedsibiorstwa rozrywkowe.

Praktyki konsumpcyjne byy sposobem na uczestnictwo wwielkomiejskim stylu ycia wzachodnim wydaniu. Wpeni korzystaa
znich przede wszystkim nowo tworzca si klasa petit-bourgeois
grupa wmiar zamonych kupcw czy personelu fabrycznego
redniego iwyszego szczebla iich rodzin, traktujc je jako wyraz
swoich cywilizacyjnych aspiracji130. wczesny kapitalizm wperyferyjnym wydaniu powodowa, e znaczna cz spoeczestwa
bya jednak wyczona zkonsumpcji. Wsytuacji, kiedy wikszo
populacji ya na granicy ndzy, pracujc po 12 godzin dziennie,
mogc sobie pozwoli jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb, komercyjna rozrywka bya zbytkiem niedostpnym lub trudno
dostpnym dla znacznej czci mieszkacw. Masowo nowoczesnych form rozrywki, rodzcych si przemysw kultury opieraa si
jednak na ich stosunkowo powszechnej dostpnoci, zwikszajcej
si wraz zupywem czasu. Wstp do panoptikum kosztowa tyle
samo co na zabaw ludow, achocia bilet do variet mg kosztowa iponad rubla, to kupno za 25 kopiejek najtaszego biletu na
galerii byo jednak wzasigu tych, ktrzy zarabiali chocia troch
powyej yciowego minimum. Wzamian za otrzymywao si moliwo uczestnictwa watrakcjach wielkiego miasta. Zagadnienie
to rozwin wkolejnych rozdziaach.
130 Zwraca na to uwag chociaby Witold Wandurski pionier zaangaowanego
spoecznie teatru wedug wzorw radzieckich piszc, e formy komercyjnej
kultury popularnej takie jak variet byy domen ludzi zamoniejszych, nie
robotnikw, wrd ktrych upowszechniy si one dopiero wdwudziestoleciu
midzywojennym. Wandurski tak w1923 roku charakteryzowa przedwojenny dzki krajobraz kulturowy, wic popularno zdynamik ycia nowoczesnego orodka miejskiego: Szantan, variet, tingl-tangl zawsze miay
powodzenie wodzi, gdzie przez cay rok robi si interesa gorczkowo,
nerwowo, wspobkanie awieczorem si odpoczywa. Chadzaa tam kiedy finansjera. Dzi chodzi rzenicki majster, sklepikarz, paskarz, czowiek
zczarnej giedy.... Witold Wandurski, Upodobania estetyczne proletariatu, Nowa
Kultura 1923, nr 6, cyt. za: Helena Karwacka, Witold Wandurski, Wydawnictwo
dzkie, d 1968, s. 119.
[Wakat]
Rozdzia
3
Kinematograf! Sensacyjna
atrakcja wspczesnoci
(18961907)
[Wakat]
ino nie pojawio si winstytucjonalnej prni. Wpoprzednim
rozdziale naszkicowaem map dzkiego systemu rozrywkowego zprzeomu XIX iXX wieku, funkcjonujcego zgodnie
zformu kultury atrakcji. Jej zasad byy estetyka zaskoczenia,
program numerowy (lub zestaw atrakcji) oraz zoona konfiguracja
obrazu ifizycznej obecnoci. Zaznaczyem rwnie, e by to moment
znacznej konwergencji medialnej. Nadmieniem, e zpewn doz
uproszczenia wrd rnych form kultury atrakcji wyodrbni mona
dwa paradygmatyczne formaty rozrywkowe: muzeum osobliwoci
oferujce tani iegalitarn rozrywk do konsumowania zulicy
oraz teatr variet, rwnie popularny, skierowany do nieco zamoniejszej publicznoci poszukujcej przystpnej, ale cywilizowanej
rozrywki. Wtym rozdziale skupi si na powizaniach kinematografu zistniejcym systemem rozrywkowym, wktry wynalazek
wpisa si jako jedna zwielu atrakcji. Weuropejskich miastach przed
powstaniem autonomicznej instytucji kina gwnymi platformami
popularyzacji ruchomych obrazw byy lokale oferujce program
skadankowy takie jak teatry variet. Jak zwraca uwag Deac Rossel
wzwizku ztym, e te miejsca staych projekcji ( fixed location exhibitions) stworzyy baz dla ewolucji wyspecjalizowanych kinematografw, atake nowszego systemu prezentacji idystrybucji filmw,
miay one uprzywilejowan pozycj wdotychczasowych historiach
filmu1. Aby uzupeni istniejce narracje, badacze zainteresowali
1 Deac Rossell, ASlippery Job: Travelling Exhibitors in Early Cinema, [w:] Simon
Popple, Vanessa Toulmin (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and
Projected Image in the 19 Century, Flicks Books Trowbridge, Wilts. 2000, s. 51.
Zjawisko to na przykadzie Niemiec opisuje Corinna Mller, Frhe deutsche
Kinematographie. Formale, wirtschaftliche und kulturelle Entwicklungen, J.B.
Metzler Verlag, Stuttgart Weimar 1994. Zob. te Martin Koerber, Filmfabrikant
Oskar Messter. Stationen einer Karriere, [w:] Martin Loiperdinger (red.), Oskar
Messter. Filmpionier der Kaiserzeit, Stroemfeld/Roter Stern, Frankfurt am Main
Basel 1994, s. 2791. Prace te znam jedynie zomwie.
140
Kinematograf! Sensacyjna atrakcja wspczesnoci (18961907) | Rozdzia 3
si ostatnimi laty dziaalnoci wdrownych operatorw, ktrzy

urzdzali projekcje wwynajtych publicznych salach, apoza duymi miastami na jarmarkach2. Postaram si przedstawi pocztki
lokalnych pokazw filmowych wodzi zarwno wkontekcie dziaania objazdowych demonstratorw, jak istaych instytucji rozrywkowych. Opisz kontekst pierwszych demonstracji kinematografu
iprzyjrz si dzkiemu okresowi braci Krzemiskich, wacicieli
jednego znajbardziej prnych wdrownych przedsibiorstw zajmujcych si komercjalizacj nowego urzdzenia wpierwszych latach
jego funkcjonowania na rynku. Bliej przyjrz si te wzwizku ze
znaczeniem variet dla wyksztacenia si instytucji kina teatrowi
Urania prowadzonemu przez EugneaJuliusa Vortheila iTheodorea
Junoda. Zwrc te uwag na wspistnienie rnych formatw rozrywkowych imediw. Wten sposb opisz pierwsze narodziny kina.
Kino atrakcji
Jak sygnalizowaem we wstpie, termin kino atrakcji, ta magiczna formua filmoznawstwa3 okrela stylistyczn odrbno kina
zpierwszej dekady kinematografii (mniej wicej do lat 19051907,
kiedy upowszechnio si kino fabularnej integralnoci iformat filmu
odugoci najpierw jednej szpuli, aod okoo 1911 roku wielu).
Wokresie tym przewaay filmy, ktre nie opowiaday zoonych
historii, jakie stay stay si znakiem rozpoznawczym kina klasycznego. Tom Gunning pisze:
kino atrakcji bezporednio przyciga uwag widza, pobudzajc ciekawo wizualn idostarczajc przyjemnoci poprzez ekscytujcy
2 Zob. Deac Rossel, ASlippery Job... oraz np. Joseph Garncarz, Bylimy na jarmarku. Kino objazdowe na lsku przed pierwsz wojn wiatow, [w:] Andrzej
Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem filmowym. Zdziejw kina
wstolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008; tego, The European Fairground
Cinema. (Re)defining and (Re)contextualizing the Cinema of Attractions, [w:] A.
Gaudreault, N. Dulac, S. Hidalgo (red.), Acompanion to Early Cinema, Wiley-
-Blackwell, Chichester 2012. Tam te dalsza bibliografia.
3 Thomas Elsaesser, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze.
G. Nadgrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 6768, s. 14.
Rozdzia 3 | Kinematograf! Sensacyjna atrakcja wspczesnoci (18961907)
141
spektakl unikalne wydarzenie, czy to fikcyjne, czy dokumentalne, ktre samo wsobie jest interesujce [that is of interest in itself].
Wywietlana atrakcja moe mie rwnie natur kinematograficzn
[cinematic], tak jak wczesne zblienia [] albo filmy trikowe, wktrych zabieg kinematograficzny (zwolnione tempo, podstawienie,
wielokrotna ekspozycja) zapewnia filmowi powab nowoci. Sytuacje
fabularne zdaj si ogranicza do gagw, numerw wodewilowych
lub odtwarzania szokujcych lub interesujcych wydarze (egzekucje, wydarzenia biece). Takie podejcie do filmowania definiuje
to, e atrakcja jest oferowana przez kinowego antreprenera wformie
bezporedniego zwrotu do publicznoci. Tryb teatralnej prezentacji
dominuje nad angaowaniem fabularnym, podkrelajc bezporedni stymulacj przez szok lub zaskoczenie, zamiast rozwija histori
lub tworzy rzeczywisto diegetyczn 4.
Kino atrakcji operowao prezentystyczn estetyk tableaux, statycznych uj czonych na zasadzie prostych zestawie (reguy
opowiadania zuyciem montau upowszechniy si pniej). Celem
byo pokazywanie, anie opowiadanie, ito takie pokazywanie,
ktre wywoa miao wywoa uwidzw podniecenie izaskoczenie.
Tak oddziayway spektakularne numery ekwilibrystyczno-akrobatyczne, feerie, fantazje iinne spektakle nadmiaru, gagi czy
aktualnoci. Taki charakter miay te filmy pornograficzne, opisane
wkatalogu handlowym Path jako scnes grivoises dun caractre
piquant5, awodzi prezentowane wramach pokazw specyalnych. Jeli ju bya wtych filmach jaka fabua, to miaa ona na celu
raczej stworzenie ramy dla efektownego numeru lub demonstracji
kreacyjnego (magicznego) potencjau medium.
Cenny przegld takich realizacji daje zestaw filmw wydanych na
pycie DVD Europaisches Kino der Attraktionen 1896-19166, wybranych
4 Tom Gunning, The Cinema of Attraction[s]: Early Film, Its Spectator and the
Avant-Garde, [w:] Wanda Strauven (red.), The Cinema of Attractions Reloaded,
Amsterdam University Press, Amsterdam 2007, s. 384.
5 Paolo Cherchi Usai, Pornography, [w:] EEC, s. 757.
6 Crazy Cinematographe. Europaisches Jahrmarktkino 1896-1916, Cinematheque
de la Ville de Louxembourg, Medienwissenschaft der Universitait Trier, 2012.
142
przez Vaness Toulmin, ClaudeaBertemesaiNicole Dahlen. Wybr

ten pozwala zapozna si zmodelowymi programami filmowymi,
analogicznymi do tych, ktre byy rwnie wodzi. Pomocny moe
by szybki przegld typowych przykadw kina atrakcji. Wan cz
stanowiy rejestracje pokazw akrobatycznych igimnastycznych
oraz innych numerw scenicznych. Przykadami tu s Will Evans
muzyczny ekscentryk (Will Evans, the Musical Eccentric, 1899, 1 min.),
bdcy zapisem numeru, wktrym wykonawca przebrany za klowna
prezentuje akrobacje zkrzesem imandolin oraz Agoust onglerska rodzina (Agoust Family of jugglers, 1898, 1 min.), jak rwnie
klownada Komicznych akrobatw (Acrobati comici, 1910, 5 min.).
Do elaznego repertuaru wczesnych pokazw nalea kolorowany
Taniec Serpentine (Dansa Serpentina, 1900, 1 min.) przedstawiajcy
efektowny ukad choreograficzny zwykorzystaniem bufiastej sukni.
Tajemniczy mczyzna (LHomme mysterieux, 1910, 6 min.) iMiss Harry
kobieta w (Miss Harry, femme serpent, 1911, 3 min.) (kolorowany)
pokazuj, jak wyglday wystpy osb prezentujcych niezwyke
zdolnoci do wyginania si wrnych kierunkach. Cudowne psy (Les
chiens savants, 1907, 5 min.) to zkolei przykad wystpu tresowanych
zwierzt, wtym wypadku psw przebranych za ludzi, wykonujcych
na teatralnej scenie numery akrobatyczne igrajcych na pianinie.
Kolejn odmian stanowiy filmy-feerie7 iinne obrazy prezentujce
potencja kina jako sztuczki magicznej. Kiriki japoscy akrobaci
(Les Kiriki, acrobates japonais, 1907, 3 min.) to trikowy zapis numeru akrobatycznego niewykonalnego zuwagi na prawa grawitacji,
zrealizowany dziki filmowaniu zgry trupy lecej na pododze.
Wkolorowanej feerii Tulipany (Les Tulipes, 1907, 4 min.) rwnie
wykorzystano efekty specjalne. Dziki zastosowaniu podstawie
izdj nakadanych uzyskano cudownie wyrastajce kwiaty, le
ne boki nagle pojawiajce si wobokach dymu imwic gow
wielkoci dwch postaci ludzkich (magiczn aur uzupeniay ywe
obrazy, fajerwerki iognie bengalskie). Inny przykad tego, jak film
7 Zob. Frank Kessler, Feeries or or fairy plays, [w:] EEC, s. 330334.
143
mg peni funkcj sztuczki iluzjonistycznej, daje Krl Dolarw (Le

Roi des Dollars, 1905, 2 min.), wktrym magik wyczarowuje monety
zdoni izust. Wan czci kadego programu skadankowego byy
natury, dokumentalne zdjcia zarwno egzotycznych kuriozw
inietypowych sytuacji, jak iaktualnych wydarze politycznych
oraz widokw podrniczych 8. Womawianej kolekcji do natur naley
Ambylostoma (LAmblystme, 1913, 7 min.) ukazujca efektownego
paza posiadajcego zarwno skrzela, jak ipuca, aosobliwa natura
Foksteriery iszczury (Foxterriers et rats, 1902, 1 min.) przedstawia
mczyzn ikobiety zdobrego towarzystwa zwyranymi oznakami
zadowolenia rzucajcych szczury na poarcie psom zamknitym
wklatce. Szczegln natur jest te Gabinet dr. Macintyrea(Dr Macintyre X-ray cabinet, 1909, 1 min.), film rentgenowski ukazujcy
ruch stawu kolanowego iprac odka wypenionego bizmutem.
Na pokazach specyalnych demonstrowano sceny pornograficzne, zarwno takie, na ktrych reprezentowano jedynie kobiec
nago (Kpiel dam dworu Bain des dames de la cour, 1904, 1 min.
czy Spacer Chrysis La reveil de Chrysis, 1897-1899, 1 min.), jak iakt
seksualny (Scene pornografique, 1909, 2 min.). Sceny komiczne,
byy nieco bardziej zintegrowane fabularnie. Naleaa do nich przygoda mczyzny odprowadzajcego do sypialni pulchn kobiet,
niezwykle wjego oczach atrakcyjn (Do widzenia idzikuj Au
revoir et merci, 1906, 2 min.), ktry przekonuje si, e bujne ksztaty
niewiasty zostay uzyskane dziki balonom ipoduszkom woonym
8Actualits definiowane jako filmy prezentujce aktualne wydarzenia znajduj
si ju wrd pierwszych produkcji braci Lumire (wizyty dostojnikw pastwowych, odsonicia pomnikw, parady, procesje iinne wydarzenia przycigajce
uwag szerokiej publicznoci). Do najsynniejszych wczesnych aktualnoci
nale zdjcia zkoronacji Cara Mikoaja II (1896) oraz Diamentowego Jubileuszu
Krlowej Wiktorii (1897). Nieco osobn odmian materiaw dokumentalnych
stanowi filmy lokalne (zob. rozdz. 1) itrawelogi, czyli krtkie filmy ukazujce
obrazy odlegych miejsc, ludw, rzemios oraz miejscowych atrakcji. Istot
trawelogw bya prezentacja specyficznych cech danego miejsca, dostarczenie informacji faktograficznych oraz podkrelenie jego egzotyki. Gatunek
ten wywodzi si zwielu starszych mediw, takich jak stereoskop czy latarnia
magiczna, ktre rwnie prezentoway obrazy dalekich krain, zaspokajajc
potrzeb egzotyki waciw kulturze dziewitnastowiecznej. Zob. Jennifer
Lynn Peterson, Travelogues, [w:] EEC, s. 927-931.
144
pod ubranie. Komizm Denerwujcego bdu (Facheuse meprise, 1905,

1 min.) polega za na tym, e dwie kobiety wkociele zamiast wod
wicon przeegnuj si farb pozostawion przez nieuwanego
malarza. rdem humoru wNowoczesnym fryzjerze (Le Barbier fin
de sicle, 1896, 1 min.) jest za obserwacja, jak fryzjer ucina gow
klienta, goli j na stole, po czym odkada zpowrotem na szyj iten
wychodzi, jak gdyby nic si nie stao.
Tym podobne krtkie realizacje stanowiy przewaajc wikszo
produkcji wpierwszych latach kina9. Prezentowali je rwnie lokalni
przedsibiorcy rozrywkowi wodzi.
Kinematograf nowa atrakcja

Jak wiemy, odzianie byli przyzwyczajeni do regularnych wizyt
demonstratorw rnych atrakcyjnych ciekawostek osb onienormatywnej fizjonomii, performerw onadzwyczajnych zdolnociach, treserw zwierzt czy operatorw efektownych urzdze
technicznych takich jak elektrotachiskop prezentowany w1891
roku przez niejakiego Bremera10. Ubosi podziwiali je na rynkach
(Bauckim, Wodnym, Nowym) iwinnych oglnodostpnych przestrzeniach, zamoniejsi mogli cieszy si rozrywkami, jednocze
nie manifestujc swj status podczas pokazw wrestauracjach,
wParku wHelenowie, na scenach Sellina, wsali koncertowej przy
ul. Dzielnej czy wMeisterhausie. Kinematograf wodzi pojawi si
wanie jako jedna ztakich nowych atrakcji demonstrowanych na
okolicznociowych pokazach.
9 Charakterystyka ta, jak sdz, jest wystarczajca na potrzeby niniejszego
opracowania, samo jednak zagadnienie kina atrakcji jest duo bardziej zoone.
Zob. Wanda Strauven (red.), The Cinema of Attractions... oraz szczegowe analizy
dokonane przez Richard Abla wrozdziale The Transition to aNarrative Cinema,
[w:] Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University
of California Press, Los Angeles 1994.
10 Wurzdzeniu tym wbudzie, na ekraniku formatu fotografii gabinetowej podziwiano maszerujce wojsko, konia przesadzajcego przeszkody, wiczenia
gimnastyczne itp.. Cyt. za ZF, s. 16.
145
Chocia aparat braci Lumire trafi do powszechnej sprzeday dopiero po pewnym czasie od jego publicznej prezentacji, europejscy
przedsibiorcy mieli do dyspozycji wiele modeli projektorw wytwarzanych przez rnych producentw11. Wsierpniu do odzi przybyli
wdrowni demonstratorzy kinematografu Edisona, ktrzy chcc
zapewne przycign zamon publiczno buruazyjn iwyszy
personel fabryczny, zorganizowali szeroko reklamowane wniemieckojzycznej prasie pokazy wHelenowie, najchtniej uczszczanej
letniej przestrzeni rozrywkowej. Jedno zogosze prasowych zachwalao, e codziennie od 18:00, awniedziele iwita od 15:00 za
30 kopiejek (miejsce siedzce) lub 20 (stojc) mona oglda Sensationellste Sehenswrdigkeit der Gegenwart! (Sensacyjn atrakcj
wspczesnoci)12. Inne informowao, e tylko przez krtki czas
zapozna si mona zOriginell! Hochinteressant! Edisons lebende
photographien in lebensgrosse (Oryginalne! Nadzwyczaj interesujce! ywe fotografie Edisona naturalnej wielkoci)13. Projekcje
odbyway si zakompaniamentem muzycznym zedisonowskiego
fonografu, apo ich zakoczeniu widzom prezentowano jeszcze
chiski teatr cieni. Wywietlono midzy innymi Taniec kobiet zharemu, Taniec tatarski, Fragmenty znanych oper ioperetek, Przygody
zdzikimi zwierztami, Ulice iplace wielkich miast14 oraz Poar fabryki
wChicago iTaniec wojenny Indian Siux wAmeryce Pnocnej15. Lodzer Tageblatt pisa, e dziki skomplikowanemu mechanizmowi
poruszania obrazw za pomoc elektrycznoci, uzyskano naturalnej
wielkoci obraz (lebensgrosse) inaturalny ruch. Wszystko, co wida
na wielkim ekranie, porusza si, zdaje y16. Dziennikarz wyraa
11 Jednym znich by Hermann Foersterling, ktry pod nazw Edisons Ideal
sprzedawa kopi projektora Continsouzy cieszce si wielk popularnoci
wpnocnej iwschodniej Europie izachca swoich klientw do reklamowania
swoich pokazw wpowizaniu znazwiskami Edisona ibraci Lumire. Zob. Deac
Rossel, Foersterling Hermann, EEC, s. 349.
12 Lodzer Tageblatt 1.08.1896.
146
satysfakcj zfaktu, e tylko mieszkacy niektrych najwikszych

miast Europy iAmeryki mieli dotychczas okazj zobaczy ten najnowszy wynalazek bdcy poczeniem fotografii ielektrycznoci17.
19 sierpnia przedsibiorcy przenieli si do rwnie prestiowego
Zgromadzenia Majstrw Tkackich, gdzie za t sam cen urzdzali
pokazy do 24 sierpnia (wtygodniu od godziny 18:00, awniedziele
wgodzinach 12:00-14:00 i16:00-22:00)18. Filmy zaistniay zatem
wekskluzywnej przestrzeni dostpnej jedynie zamonym odzianom
iwaurze nowoczesnoci.
Wdrowni antreprenerzy organizowali projekcje wrozmaitych kontekstach: salach rozrywkowych, wynajtych pomieszczeniach, cyrkach iinnych przedsibiorstwach rozrywkowych. 7 listopada 1896
roku Lodzer Zeitung wlakonicznej notce informowa, e przy ul.
Piotrkowskiej 17 demonstrowany jest aktualnie ostatni genialny
wynalazek Edisona, aparat do pokazywania ywych fotografii. Jest
tu rwnie wystawiony fonograf19. W1897 roku cyrk International
A.L. Durowa, ktry rozbi swj namiot przy Zielonym Rynku, mia
w programie pokazy kinematografu. Wtym samym roku Teatr Iluzji
Szenka ulokowany na placu przy ul. Dzielnej, gdzie czsto rozstawiay si baagany, oprcz iluzji optycznych inumerw performatywnych oferowa pokazy filmw zmessterowskiego thaumatografu20.
Wczerwcu do odzi dotarli demonstratorzy przedstawiajcy si
jako wysannicy firmy braci Lumire zpokazami prawdziwego
sinematografu21. 11 czerwca wsali koncertowej wHelenowie zorganizowano seans przedpremierowy, aod 12 do 20 czerwca o17:00
odbyway si prezentacje dla publicznoci. Oprcz kosztu wejcia
do parku naleao jeszcze zapaci dodatkowo 30 kopiejek. Seans
trwa 30 minut iskada si zomiu filmw. Prasa zwrcia uwag na
17Tame.
19 Lodzer Zeitung 7.11.1896. Hanna Krajewska sugeruje, e projekcje te odbyway
si wGabinecie Iluzji Krzemiskiego. Zob. F. s. 19.
20 F, s. 16.
21 F, s. 19-20.
147
Koronacj jego majestatu, Wizyt najwyszej pary cesarskiej wParyu,

Dwie cesarskie parady we Wrocawiu, Scen na Placu w. Marka wWenecji, Przybycie pocigu na stacj, Pojedynek dwch szablistw, Kpiel
Diany wMediolanie. Wcigu omiu dni program zmieniono trzy razy.
Wlipcu 1899 roku projekcje filmowe stanowiy ju bardziej regularn atrakcj wParku wHelenowie. Oprcz codziennych koncertw
pod batut kapelmistrza Kwasta odbyway si rwnie za opat
20 kopiejek za krzeso lub 10 za wejcie codzienne demonstracje
ywych obrazw za pomoc aparatu biografa Royal22. Wtym roku
wodzi pierwsze pokazy filmowe zorganizowali jak podaj niektre
rda bracia Krzemiscy.
Krzemiscy tradycja gabinetu iluzji

Wnajstarszych opracowaniach naukowych dotyczcych historii kina
polskiego bracia Krzemiscy przedstawiani s jako zaoyciele pierwszego kina na ziemiach polskich23. Wnowszych narracjach ich osoby
s albo marginalizowane24, albo susznie polemizuje si zzasadnoci obsesyjnego poszukiwania wyranych pocztkw25. Niemniej s
to pierwsi przedsibiorcy rozrywkowi demonstrujcy kinematograf,
oktrych do dzi zachowao si wicej informacji. Pisz onich nie
jako opionierach, ale reprezentantach wczesnej brany rozrywkowej, skupiajc si na ich strategiach marketingowych. Podkrelajc
cigo, anie nowo, proponuj, aby myle onich nie jako ozaoycielach pierwszego kina na ziemiach polskich, ale wacicielach
rozszerzonego gabinetu iluzji iwdrownych demonstratorach.
23 Wadysaw Jewsiewicki, Historia filmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematografii 1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna iFilmowa,
d 1959.
24 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, t.1,
Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989. Autorzy niedokadnie
cytuj wspomnienia braci Krzemiskich, opisujc zdarzenia, jakie miay miejsce
wodzi jako dziejce si wWarszawie.
25 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej przeomu stuleci 1895-1914, Oficyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
148
Wadysaw Krzemiski po ukoczeniu szkoy redniej wRadomiu

przenis si do Warszawy iw1888 roku zosta zatrudniony wpanoptikum Bozwy jako przewodnik iobjaniacz eksponatw26. Musia
zatem posiada talent retoryczny, aby opowiada histori woskowej Estery, Kleopatry, Puszkina czy Gambetty, komentowa slajdy
otematyce naukowej czy artystycznej izadziwia zwiedzajcych
osobliwociami wdziale anatomicznym. Po tym, jak Bozwa opuci
Warszaw, jadc ze swoim panoptikum dalej na Wschd 27, Krzemiski w1892 roku otworzy wodzi wasny gabinet osobliwoci wwynajtej salce przy ul. Piotrkowskiej 1728. Przybytek mia otrzyma
nazw Gabinetu Iluzji.
Program Gabinetu by typowy dla panoptikw istanowi mieszanin kuriozw anatomicznych (omiopalczasta do wsoiku, wypchany dwugowy pies, ywe kary iolbrzymy) iurzdze iluzji
optycznej (panoramy, stereoskopy, latarnia magiczna)29. By moe
cz eksponatw Krzemiski odkupi od swojego dawnego pracodawcy. Wmaju 1889 roku wpanoptikum Bozwy zachwalano zestaw
atrakcji: Dafne, fonograf oraz panoramy prezentujce ekspedycj
Stanleya ispotkanie zEminem Pasz 30. Wpodaniu z1899 roku
ozgod policmajstra na dokonywanie pokazw iluzji na Nowym
Rynku Wadysaw Krzemiski informowa odokadnie takiej samej
ofercie: Dafne, mikrograf ipanoramy31. Do dokumentu zaczona
bya dwujzyczna wiatrwka (jak wwczas nazywano ulotki)
reklamujca Teatr Nowoci zprogramem opoow taszym ni
uBozwy (nie 20, lecz 10 kopiejek za wejcie). Gwd programu
26 Wadysaw Jewsiewicki, Historia filmu polskiego..., s. 8. Szerzej otym panoptikum
pisaem wpoprzednim rozdziale.
27Tame.
28 Tak dat imiejsce podaje Hanna Krajewska, nie wskazujc jednak rda.
F, s. 19.
29 Magorzata Hendrykowska, Film Journeys of the Krzeminski Brothers, 1900-1908,
Film History 1994, vol. 6, nr 2, s. 207.
31 Podanie Wadysawa Krzemiskiego, Archiwum Pastwowe wodzi, Akta
Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848.
Il. 38. Ulotka reklamujca pokazy Dafne 1 strona / Ze zbiorw Archiwum

Pastwowego w odzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
stanowiy pokazy Daphne przeladowanej przez Apolla, jednej

zostatnich paryskich nowoci zdziedziny iluzyi wynalezionej
przez professora Wuazena32. Widzowie na scenie maj zobaczy,
jak Dafne dziki czarodziejskim sztuczkom zamienia si wkoszyk
kwiatw, kwiaty wdrzewo muzykalne laurowe, na nim wyrastaj
re, by zamieni si zaraz wdzwonki. Nastpnie drzewo przeksztaca si wwielki szkielet czowieka, po czym Dafne ponownie
ukazuje si siedzca na scenie, ale znika wpowietrzu, pozostawiajc
32 Zob. rozdz. 2.
150
krzeso, ktre zamienia si wrne przedmioty, awkocu wsam

Dafne. Organizatorzy podkrelaj, e te transformacje odbywaj si
na oczach widzw i inaczej ni winnych czarnych itajemniczych
gabinetach ipieczarach przy penym owietleniu sceny, acao
jest szczegowo objaniana. Oprcz Dafne mia by prezentowany
widzom ostatni wynalazek Edisona Mikrograf, zktrego puszczane bd arie, kuplety iopowiadania 33, oraz panorama obrazw.
Seanse rozpoczynay si wpoudnie itrway godzin. Taka formua
przedstawienia rozrywkowego zostaa pniej uzupeniona projekcjami filmowymi.
Il. 39. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu szczeg / Ze zbiorw Archiwum

Pastwowego w odzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
33 Pokaz mikrografu skada si z: 1) arii zopery 2) solo na instrumencie 3) pieni,

kupletu, opowiadania 4) Sztuki granej przez ca orkiestr.
151
Il. 40. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Akta
Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848
152
Podstawowym rdem wiedzy obraciach Krzemiskich s wspomnienia modszego znich, Antoniego, spisane w1953 roku, awic
wp wieku po relacjonowanych wydarzeniach. Nie mona zatem
odnosi si do informacji tam zawartych jako faktycznych. Antoni
pisze, e we wrzeniu 1899 roku otrzyma od brata propozycj wspprowadzenia przedsibiorstwa rozrywkowego Gabinet Iluzji przy
ul. Piotrkowskiej 17. Bracia kupili wBerlinie projektor systemu Lumiera i18 filmw, by wgrudniu 1899 roku przy ul. Piotrkowskiej 120
uruchomi pierwsze kino wPolsce34. Prb weryfikacji okolicznoci
powstania pierwszego kina podja Hanna Krajewska. Ustalia ona,
e zachowane dokumenty nie potwierdzaj opisanej wersji35. Badaczka zwrcia uwag, e wAktach Policmajstra miasta odzi znajduje
si podanie Wadysawa Krzemiskiego z30 listopada 1899 roku, ale
dotyczy onozgody na uruchomienie przedsibiorstwa rozrywkowego
oinnym charakterze iwinnym miejscu. Chodzio bowiem ourzdzenie Gabinetu Nowoci przy Nowym Rynku 2 wdomu Leinvebra
zopisanymi powyej atrakcjami (Dafne, Mikrograf istereoskopy)
inie pada wnim informacja opokazach kinematografu. Zkolei rwnie wlistopadzie 1899 roku ozezwolenie na projekcje filmowe prosi
Eugeniusz Kreutzberg (wpodaniu, wrosyjskiej transkrypcji: Krejc
berg), prawdopodobnie waciciel panoptikum opisywanego wpoprzednim rozdziale. Projekcje miay si odbywa od 6 listopada 1899
roku wdawnej restauracji Adolfa Fiszera przy... ul. Piotrkowskiej
120. Krajewska nie dotara do wzmianek na temat projekcji wtym
miejscu. WGocu dzkim zgrudnia 1899 roku znajduje si jednak
ogoszenie potwierdzajce, e przy ul. Piotrkowskiej 120 dostpne
s nowe zmiany kinematografu Lumire36. Niestety wogoszeniu
34 Antoni Krzemiski, Jak powstao pierwsze kino wPolsce. Jego dalszy rozwj
wPolsce jak iRosji Carskiej. Ze swoich wspomnie spisa Antoni Krzemiski, pierwszy
operator kinowy wPolsce, Czstochowa 1953, maszynopis ze zbiorw Instytutu
Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Cytuj za przedrukiem w: Grayna M. Grabowska
(red.), Sto lat polskiego filmu. Kino okresu wielkiego niemowy, cz. I pocztki,
Filmoteka Narodowa, Warszawa 2008, s. 93.
35 F, s. 2627. Autorka nie poddaa jednak problematyzacji anachronicznej
(ahistorycznej) wtym kontekcie kategorii kina.
153
nie ma nazwiska waciciela. Zkolei pierwsza informacja prasowa

oprojekcjach wdomu Leinvebra przy Nowym Rynku znajduje si
wRozwoju z5 maja 1900 roku. Reklama informuje opierwszych
wodzi pokazach Bioscopu, ktre rozpoczn si 15 maja 37. Trudno
stwierdzi, kto prowadzi ten lokal, gdy oBioscopie Krzemiski
wogle nie wspomina, sugerujc, e bracia dziaali od grudnia 1899
roku do wyjazdu zodzi wmarcu 1900 roku przy ul. Piotrkowskiej
120. Zkolei anonse wRozwoju wiadcz oistnieniu Bioscopu przy
Nowym Rynku 2 wokresie maj-lipiec 190038. Przez kwiecie mieli,
wedug relacji Krzemiskiego, pokazywa filmy wRadomiu, pniej
wCzstochowie od maja do wrzenia, wpadzierniku we Wocawku, by wlistopadzie powrci do odzi iprzez rok prowadzi lokal
onazwie Biograf przy ul. Piotrkowskiej 17. Zkolei ogoszenie z28
czerwca dowodzi, e pokazy filmowe utrzymay si wodzi jeszcze
kilka miesicy do 5 lipca 39.
Wwietle zarysowanych powyej niejasnoci niemoliwe jest precyzyjne usytuowanie wczasie poszczeglnych etapw rozwoju
kinematograficznego biznesu braci Krzemiskich. Nie sposb
ustali, jak wygldaa chronologia ich dziaa przed wynajciem
lokalu przy Nowym Rynku 4 na sezon zimowy 1901 roku. Opowie
Krzemiskiego nie znajduje potwierdzenia wdokumentach archiwalnych irdach prasowych aczasami jest znimi sprzeczna. Nie
wiadomo, czy to oni organizowali projekcje przy ul. Piotrkowskiej
120 (bardziej prawdopodobne, e by to Kreutzberg, waciciel panoptikum) ani czy mieli jaki zwizek zprojekcjami na Nowym
Rynku 2 wdrugim kwartale 1900 roku. Wiele wskazuje na to, e przy
spisywaniu po pidziesiciu latach wspomnie Krzemiskiego
37 Rozwj 5.05.1900.
38 Ciekawe, e osiem lat pniej w1908 roku przy okazji pierwszego staego kinematografu Moderne wprasie pojawia si rwnie tajemniczo brzmica notka
sugerujca, e Zarzycki by pionierem kina wodzi: Pierwszem przedsibiorstwem pokazw kinematograficznych, jakie przed paru laty powstao wodzi
jest Bioskop, noszcy obecnie tytu Theatre Moderne urzdzony wwielkiej
sali Grand Hotelu (Rozwj 22.10.1908). Zachowane informacje nie pozwalaj
jednak nic stwierdzi na ten temat.
39 Rozwj 28.06.1900.
154
zawioda pami, aniewykluczone rwnie, e autor wiadomie

dokona drobnej mistyfikacji, ktra miaa przedstawi braci jako
pionierw kinematografii. Wprzypadku kwestii pierwszestwa
ichronologii mamy do czynienia zrwnaniem, wktrym zawsze
pozostaje jaka niewiadoma.
Zasadniej jest skupi si na przykadzie Krzemiskich jako jednych zwielu objazdowych przedsibiorcw rozrywkowych, ktrzy
zaczli specjalizowa si wprojekcjach filmowych. Mniej wicej
wtym samym czasie, kiedy bracia uruchamiali seanse, wodzi
dziaay liczne lokale oferujce komercyjn wizualn rozrywk.
Ztych reklamowanych wprasie mona wymieni midzy innymi
(wielk) panoram wPasau Szulca oraz panoramy istereoskopy
wMuzeum Kreutzberga na rogu ul. Mikoajewskiej iul. Przejazd
oraz Fotoplastykon przy ul. Piotrkowskiej 69, prezentujcy widoki
krajoznawcze. Rozszerzenie asortymentu gabinetu iluzji oprojekcje
kinematograficzne mogo pomc Krzemiskim wuzyskaniu przewagi nad konkurencj. Musia to by strza wdziesitk, skoro swoje
dalsze losy zwizali zkinem. Zalenie od tego, czy dziaali wwielkim
miecie nasyconym ofert rozrywkow, czy na prowincji, inaczej
ksztatowali swoj ofert, co dawao moliwo maksymalizacji
zyskw. Starajc si zrekonstruowa marketingow strategi braci,
mona wyrni metropolitaln formu rozszerzonego gabinetu
iluzji iprowincjonaln formu wanego wydarzenia kulturalnego.
Na pocztku kinematograf nie spowodowa zasadniczej zmiany
wdziaaniu gabinetu iluzji Krzemiskich liczba posiadanych
filmw nie pozwalaa na organizacj samodzielnych seansw. Kiedy
kupili projektor lumierowski i18 filmw (najduszy 12 m, najkrtszy
6 m), wczyli je do oferty prowadzonego przez siebie salonu przy
Nowym Rynku 2 (lub ul. Piotrkowskiej 120, tudzie ul. Piotrkowskiej 17). Byy to filmy zwytwrni Braci Lumire lub ich podrbki,
ktre wwczas rwnie kryy na rynku 40. Jeden seans skada si
40 Krzemiski pisa: pocig wjeda na stacj (wraenie, e wjeda wpubliczno), ywiarz na lodzie (zakrci si wokoo, film si koczy), baletnica
(kilka ruchw na estradzie), pacz dziecka, fale morskie, d morska, ulica
teatralna wTokio. Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 93.
155
zczterech filmw ocznej dugoci 40 m, czyli trwa, zakadajc, e

projekcja odbywaa si zprdkoci 16 klatek na sekund, okoo ptorej minuty. Projekcje uzupeniano innymi atrakcjami, efektami
wietlnymi, ktrych Krzemiski nie charakteryzuje (zapewne byy
wrd nich wymieniane powyej urzdzenia magiczne), ipokazami
latarni magicznej, uzyskujc 4550-minutowy program. Cao za
spaja komentarzem jeden zbraci. Kolejne wejcia odbyway si co
godzin od 11:00 do 23:00, aklienci oczekujcy wpoczekalni mogli
oglda stereoskopy zwidokami krajoznawczymi. Program zmieniano co tydzie. Bilet na seans mia kosztowa tyle co do podobnych
przybytkw rozrywkowych: 20 kopiejek za miejsce siedzce, a10 za
stojce (co nie stanowio wygrowanej ceny)41. Wogoszeniach reklamujcych pokazy przy ul. Piotrkowskiej 120 nie ma jednak wzmianek
oofercie innej ni filmowa. Wprogramie z6 grudnia zapraszano na:
Taniec serpentine, wiczenia wmaneu, Sprzeczk cyklistw, Malarza
rysujcego zwierzta ipodobne wicej interesujce oraz komiczne
sceny. Przede wszystkim zwracano jednak uwag na nowe zmiany:
Robinson Kruzoe, Fenomenalny yjcy biust oraz Wystp koncertowego
wirtuoza p. Rotini42.
Ograniczony zestaw filmw nie pozwala na zwizanie si zjedn
publicznoci. Niebawem bracia wyruszyli wobjazd po okolicznych
wikszych miastach (niewykluczone, e Wadysaw ze swoim gabinetem iluzji podrowa ju wczeniej). WRadomiu demonstrowali
kinematograf podczas pokazw tamtejszego cyrku, by pniej przenie si do Czstochowy (korzystajc zduego napywu pielgrzymw) iWocawka, gdzie na potrzeby pokazw wznieli drewnian
bud orozmiarach 30x20 m. Znajdowaa si wniej osobna kasa
ipoczekalnia oraz widownia dla publicznoci zmiejscami siedzcymi istojcymi, scen iekranem. Projektor umieszczony by poza
zasigiem wzroku widzw woddzielnej kabinie. Przed budynkiem
41Tame.
42 Goniec dzki 6.12.1899. Zgodnie zogoszeniem wejcie do lokalu byo nieco
drosze ni podaje Krzemiski i, podobnie jak wteatrach ikabaretach, uzalenione od odlegoci od frontu sali: Imiejsca kosztoway 30 kopiejek, II 20,
amiejsce stojce na galerii 10, ale byy tasze ni w variet.
156
za, jak wprzypadku kadego innego baaganu, sta informator,

ktry wrnych jzykach zachca do kupna biletu 43.
Wnastpnym sezonie wiosenno-letnim, w1900 roku, bracia dziaali
ponownie wodzi wlokalu przy Nowym Rynku 2, czyli wjednym
znajbardziej ywych punktw miasta, wanej przestrzeni handlowej, na ktrej znajdowao si targowisko ijatki, a take magistrat
ikoci ewangelicki. Dawao to nadziej na du liczb klientw.
Analiza ogosze prasowych skania do przyjcia innej wersji, ni
ta, ktr przedstawia Krzemiski. Wbrew zapisom ze wspomnie
Il. 41. Nowy Rynek w dzie targowy / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
43 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 93-94.
157
wydaje si, e funkcjonowali ju wwczas zgodnie zformu przedsibiorstwa rozrywkowego oferujcego peen program kinowy jako
konkurencja dla gabinetw iluzji. Ogoszenia zachwalaj olbrzymi program ze 100 numerw zmieniany trzy razy wtygodniu, co
sugeruje, e posiadali ju wwczas stay dostp do nowych filmw.
Wadysaw Jewsiewicki, prawdopodobnie na podstawie informacji
uzyskanych od Krzemiskiego, podaje takie przykadowe programy
(jeden seans skada si zdwch szpul):
Pierwszy program:
Krlestwo woscy wParyu
przyjazd krlestwa woskich na przegld wojsk
odjazd zprzegldu wojsk wVincennes
Przyjaciele dzieci
Ktnia czterech kobiet
Magiczny kapelusz
Drugi program:
Boerzy na czatach
Scena wobozie Boerw
Walka kogutw
Trzeci program:
Krzysztof Kolumb Sceny historyczne w8-miu obrazach
Bunt na morzu. Ziemia.
Ubrzegw Ameryki
Spotkanie ztubylcami iprzyjcie
Uroczysty wjazd do Barcelony
Przyjcie na dworze hiszpaskim
Krzysztof Kolumb wnieasce
Krzysztof Kolumb wwizieniu
Hod pamici Krzysztofa Kolumba 44
Komunikat reklamowy ireakcje prasy pozwalaj twierdzi, e swoj
ofert pozycjonowali Krzemiscy wsegmencie iluzji optycznych.
44 Wadysaw Jewsiewicki, Historia filmu polskiego..., s. 10-11.
158
Samo ogoszenie ozdobione jest alegoryczn ilustracj przedstawiajc kobiet wantycznej tunice trzymajc latarni, ktra rzutuje
obraz rozbitego na wyspie statku, balonu inapis bioskop. Bracia
zachwalali ywe fotografie wykoczone doskonale, arecenzent
gazetowy wswojej ocenie zwraca uwag na aspekt techniczny,
piszc: ruchome te obrazy udz na tyle oko widza, e zdaje si, i
wszystko jest naturalnem45; podobnie pniejsza okilka tygodni
notka gazetowa wikszo miejsca powicia technologii projekcji itego, e obrazy na kliszy s niewielkie ipowikszajce si za
pomoc soczewki46. Zarwno artykuy prasowe, jak iwspomnienia
Krzemiskich wzmiankuj, e kinematograf na Nowym Rynku cieszy si powodzeniem, postrzegany wwczas jeszcze jako stosunkowo atrakcyjna nowinka techniczna warta odwiedzenia po to, by
zobaczy, jak wygldaj oywione fotografie. Atrakcj byo samo
urzdzenie. Wczerwcu Rozwj pisa:
Bioskop wodzi naley do lepszych bioskopw, achocia klisze
s ju troch porysowane mona tu przepdzi par chwil zduem
zainteresowaniem, zwaszcza na popoudniowych przedstawieniach dla rodzin, gdzie dziatwa ubawi si wystaw Kopciuszka lub
wojny zTranswalu. Zwaszcza balet Kopciuszek wystawiony jest a
w20 obrazach. Bardzo adny jest te taniec Serpentine iinne sceny
zycia zwierzt lub ryb!47
Bioskop otwarty by wtedy od godziny 12:00 do 23:00. Miejsce siedzce kosztowao 20 kopiejek, stojce 10. Oprcz szerokiej publicznoci
grup docelow byy rwnie rodziny zdziemi oraz doroli mczyni. Dzieci do 10 lat paciy poow normalnej ceny biletu, adla rodzin
organizowano specjalne popoudniowe pokazy (wgodzinach 16:0020:00) zosobnym programem. Ciekawe, e oprcz filmu Kopciuszek
Georgesa Melisa (Cinderella, 1899, 6 min, 124 m) za atrakcyjne dla
dzieci dziennikarz uzna rwnie aktualnoci zwojny Burskiej. Od
45 Rozwj 7.05.1900.
46 Rozwj 19.06.1900.
47 Rozwj 19.06.1900.
159
22:00 do 23:00 organizowano za specjalne przedstawienia filmw

pornograficznych (dla panw), na ktre wstp kosztowa najpierw
50 kopiejek, ale po kilku tygodniach ju tylko 30.
Przedsibiorstwo musiao przynosi znaczne dochody. Zgodnie
znarracj Krzemiskiego, wsierpniu 1901 roku Wadysaw pojecha
do Parya, gdzie wfirmie braci Path kupi projektor oraz par tysicy metrw filmw wszystkie, ktre byy na skadzie (co musiao
kosztowa wedug podanej stawki 37 kopiejek za metr od 1000 do
3000 rubli), apo powrocie bracia wynajli na trzy lata, poczwszy od
sezonu zimowego, trjizbowy lokal na parterze wdomu przy Nowym
Rynku 4 48. Wpomieszczeniu frontowym bya kasa ipoczekalnia ze
stereoskopami, wdrugim ekran itak zwana widownia z30 krzesami, aza nimi miejsca stojce na 60 osb, chocia podobno zazwyczaj
byo ich tam 120, awkolejnym kabina projekcyjna znowo zakupionym projektorem Path. Lokal mieli nazwa teatrem ywych
fotografii (chocia wogoszeniach nazwa ta pojawia si dopiero
wnastpnym sezonie ito zrzadka). Nie byo bocznych wyj, wic
zwidowni wychodzio si przez poczekalni.
Il. 42. Reklama kinematografu na Nowym Rynku / Rozwj 10.11.1901

48 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 95.
160
Bracia dostawali regularnie filmy zPath, nawizali kontakt rwnie

zGaumontem. Pokazy odbyway si co godzin od 12:00 przy niezmienionych cenach: krzesa 20 kopiejek, miejsca stojce 10, dzieci
do 10 roku ycia paciy poow. Projekcjom akompaniowao mechaniczne pianino. Zmiana programu odbywaa si co tydzie, arepertuar stanowio kino atrakcji: mieszanka scen akrobatycznych,
komicznych, natur, aktualnoci, feeri isztuczek magicznych, ana
oddzielnych pokazach filmw pornograficznych. Wogoszeniach
prasowych zapraszano na powikszony program przedstawie,
podkrelajc dugo filmw. 23 stycznia 1902 roku ogoszenie
wRozwoju zachwalao ostatni nowo parysk 7 Czarodziejskich
zamkw, olbrzymi teatralno-kinematograficzn feerj w40-uobrazach, zzadziwiajcemi zjawiskami izamianami, z2-ma baletami,
apoteoz49. By to podobno najduszy zistniejcych obrazw
kinematograficznych odugoci 18-20 minut. Dodatkowo pokazywano wwczas filmy Kazimierza Prszyskiego: Przed pomnikiem
Mickiewicza iPolski mazur wkostjumach. Wstyczniu 1900 roku bracia
pokazywali balet Kopciuszek, Taniec Serpentine, sceny zycia zwierzt iryb natury, Krlestwo woscy wParyu, aktualnoci zwojny
Burskiej, Walka kogutw, Magiczny kapelusz. We wspomnieniach
Krzemiski tak charakteryzowa filmy trikowe nabyte po jednej
zpodry do Parya:
Chiska Wdliniarnia, stoi maszyna zkrccym si kkiem, zwierzchu jest dua tuba, ludzie znosz prosiaki, psy, koty, wrzucajc ich
do tuby, zdrugiej strony wychodz wspaniae serdelki, Defilada
uaww Paryskich, natura, Zaczarowany pokj stoowy (st znika
zpotrawami, konsumenci przestraszeni uciekaj, Zadziwiajcy krawiec: klient ubiera si wpracowni krawieckiej, wychodzi na ulice,
ubranie zniego znika wraca ibije krawca itp.50.
49Termin apoteoza wywodzi si ztradycji scenicznej iodnosi si do efektownie
zaaranowanego obrazu (lub tableau), wktrym wszystkie postacie zostay tak
ustawione, by stworzy wizualny ornament, iwktrym zastosowano dodatkowe
efekty po to, by stworzy silnie oddziaujce ispektakularne zakoczenie,
dostarczajce widzom przytaczajc ilo bodcw wizualnych. Frank Kessler,
Feeries..., s. 332.
50 Antoni Krzemiski, Jak powstao..., s. 95.
161
W1902 roku wogoszeniach pojawia si czciej wyrnienie jednego tytuu wrd caego programu. Jedno zogosze kusi filmem
Aladyn albo lampa cudowna. Miaa to by wielka feerja z1001 nocy
w45 obrazach zzadziwiajcemi zjawiskami izamianami, z2-ma
baletami, apoteoz itp. Oprcz tego tytuu program uzupeniaa
codziennie nowa serya innych, tylko co otrzymanych obrazw,
takich jak Zawalenie si mostu midzy dwoma pocigami, Stara panna
ioperator odciskw, Pies ifajka, Scena wwagonie51. Par miesicy
pniej pokazywano wielk kinematograficzn ba, feeri w12
obrazach pica krlewna. Ponownie przekonywano, e to najduszy
zistniejcych filmw, ktry trwa 20 minut (1 szpul), aposzczeglne
obrazy s objaniane przez lektora.
Jak pozwalaj sdzi zachowane relacje, nowa technologia cieszya
si olbrzymim zainteresowaniem. Projekcje, jak zapewnia Krzemiski, odbyway si przy przepenionej widowni, osigajc coraz
wikszy rozgos. Wedug jego relacji publiczno odwiedzajca ich
kinematograf skadaa si wdziewidziesiciu procentach zrobotnikw irobotnic fabrycznych, natomiast pozostae dziesi procent
stanowili fabrykanci, przedsibiorcy, kupcy iludzie zamoni dla
ktrych wydatek 20 kopiejek [10 za miejsce stojce .B.] za wejcie
do teatru ywych fotografii nie przedstawia adnego problemu, jednake ta publiczno odnosia si do filmw lekcewaco
iinformator musia dugo objania, co to jest ywa fotografia,
zaczem suchajcy tych wyjanie zdecydowa si wej52. Wpierwszym tygodniu dziaania odwiedzio ich podobno przeszo 12 tys.
widzw. Przy zmianach programu, jak wspomina Krzemiski, lub
wdni witeczne frekwencja bya tak dua, e wpoczekalni gromadzio si po kilkaset osb oczekujcych na swoj kolej. Wzwizku
zadaptowanym charakterem przestrzeni projekcyjnej ibrakiem
drugiego wyjcia ludzie ci nie chcieli wychodzi zbudynku, aby
wypuci widzw zsali projekcyjnej. Po seansie publiczno musiaa
zatem opuszcza pomieszczenie oknem, co, jak pisa Krzemiski,
51 Rozwj 8.12.1902.
52 Tame, s. 95.
162
odbywao si szybko ibez adnej pretensji do nas. Rwnie wewntrz panowa cisk, lecz nie spotykao si to zlicznymi protestami
widzw53. Mona zatem sdzi, e salon by rozrywk egalitarn,
dostpn niezalenie od dochodw ipci. Nie istniay jasne reguy
zachowania si wkinematografie, ludzie przebywali wnim wubraniach i, jak wspomina Krzemiski, ywioowo reagowali na filmy
iszeroko je komentowali.
Poniewa bracia dysponowali ju wwczas dwoma urzdzeniami
amerykaskim iprojektorem Path zdecydowali si zorganizowa rwnolegle do prowadzonego salonu wodzi pokazy objazdowe
wpobliskich wikszych miastach, wktrych, jak twierdzi Krzemiski, kinematograf nie by wczeniej demonstrowany. Zestawienie strategii stosowanej przez nich wodzi zt prowincjonaln
pozwala zaobserwowa ciekaw rnic. Kiedy wodzi projekcje
filmowe funkcjonoway jako jedna zwielu popularnych rozrywek
(aczkolwiek najnowsza iby moe najciekawsza), wmniejszych miastach wykorzystujc aur nowoci inowoczesnoci prezentowanej
technologii bracia starali si stworzy aur wanego wydarzenia
kulturalnego.
W1902 roku, wtowarzystwie duej ju ekipy technicznej, ze swoimi
pokazami odwiedzili Tomaszw, Kalisz, Zdusk Wol, Sieradz, Koo
iKonin. Wkadym ztych miast starali si wynaj przestrzenie najbardziej prestiowe, czyli, jeli tylko byo to moliwe, sale teatralne,
gdzie, upodabniajc si do teatru, organizowali pojedyncze dwugodzinne wieczorne pokazy, anie caodzienne seanse wodstpach
co godzin, jak wodzi. Drukowano afisze na firmowym papierze
irozsyano imienne zaproszenia do oficjeli, do biletw rozdawano
program imitujcy teatralny, ado filmw przygrywaa wynajta
orkiestra. Ceny te byy teatralne, duo wysze od dzkich. WKaliszu za lo naleao zapaci od 3 do 5 rubli, za pierwsze miejsca,
53 Tame. Krzemiski wspomina, e gdy kto zacz wyraa swoje niezadowolenie zciasnoty, publiczno natychmiast go uspakajaa, mwic: to nasz teatr
ywych fotografii ipan tu nie ma nic do gadania: albo wyjdzie, albo zachowa
si przyzwoicie.
163
najbliej ekranu, ptora rubla, za ostatnie rzdy 75 kopiejek,

amiejsce stojce na galerii kosztowao ju tylko 35 kopiejek. Program zmieniano dwa razy wtygodniu. Zestaw filmw by taki sam
jak wodzi. Krzemiski wspomina, e niekiedy na yczenie publicznoci musieli niektre powtarza, aszczeglnym zainteresowaniem
cieszya si Pantomima akrobatw iSzalony ko. Kiedy Antoni objeda miasta regionu, Wadysaw zakoczy sezon zimowy wodzi
iprzenis si do Ciechocinka, najwikszego wwczas uzdrowiska
wKrlestwie Polskim, gdzie zkolei zastosowa miejski format cig
y54, ztym e zmiana zestawu odbywaa si codziennie, aceny byy
wysze. Pokazy odbyway si wpostawionej na ten cel budzie. Bracia
zostali tam cay sezon, odwiedzajc rwnie Piotrkw, Czstochow, Dbrow Grnicz, Sosnowiec, Kielce, Radom iom. Formu
teatraln zastosowali rwnie wPocku i Lublinie, gdzie zarobili
podobno 2000 rubli. WBiaymstoku zostali zaangaowani na miesic wtamtejszym ogrodzie spacerowym onazwie Zwierzyniec,
gdzie jako zwieczenie programu variet urzdzali pgodzinn
projekcj. Zainkasowali 1750 rubli. Dostali rwnie zaproszenie do
zorganizowania projekcji wMokach zokazji wita suwalskiego
puku piechoty. Honorarium za trzygodzinny seans wynioso 500
rubli. Nastpnie powrcili do odzi przygotowywa sezon zimowy.
Zgromadziwszy fundusze dalej opieram si na zapisach zpamitnika Wadysaw odby kolejn podr handlow do Parya. Naby
kilka tysicy metrw filmw od Path iGaumonta, ponownie kupujc
wszystkie tytuy, ktre byy wsprzeday, wtym nowo dwukrotnie drosze filmy kolorowane (2 franki za metr)55. Zawar rwnie
zobydwiema firmami kontrakt na regularne dostawy nowych filmw
do odzi ikupi kolejny projektor Gaumonta wyposaony wtarcz
wiraow. Dodatkowo wwytwrni Path nakrci krtki materia,
wktrym wychodzi na scen, kania si, dzikujc publicznoci
54 WCiechocinku program wyglda tak jak wodzi co godzin od 11:00 do 22:00.
Miejsca siedzce 30 kop., stojce 20. Dugo seansu 50 min. Zmiany
filmw codziennie.
55 Tytuy zwiastujce feerje: Tulipany, Zote kwiaty, Legenda oniezapominajce,
Wieszczka wiosny, Dwanacie strojw gw damskich.
164
Copyright
by Narodowe
Centrum Kultury, 2013
Il. 43. Reklama kinematografu braci Krzemiskich / Kalendarz odzianka
na 1903
r.
165
za przybycie na seans56. Wkolejnym sezonie puszczano go na zakoczenie kadej projekcji. Sezon wkinematografie przy Nowym
Rynku 4 trwa od wrzenia 1902 roku do kwietnia 1903 zgodnie ze
sprawdzon formu: pidziesiciominutowe seanse od poudnia do
wieczora, krzesa 20 kopiejek, wejcie 10. Dzieci do lat 10 poowa.
We wtorki, czwartki isoboty o22:00 przedstawienia specyalne
(krzeso 50 kopiejek, wejcie 30). Reklamowali si na afiszach rozklejanych wmiecie, wsklepach iprzy wejciu do lokalu, zamawiali
ogoszenia wpismach idystrybuowali wiatrwki, ktrych tygodniowo rozdawali podobno a 50 tysicy. Wkulturalno-humorystycznym
kalendarzu odzianka na 1903 rok znajduje si bogato ilustrowane
ogoszenie, ozdobione ornamentami zkwiatw ialegori muzy (kobiety siedzcej na pksiycu zlatarni magiczn). Tekst zachwala
przedstawienia za pomoc najlepszego kinematografu obecnego
czasu Amerykaskiego Bioskopu. Podkrelono rwnie stay
dopyw ukazujcych si za granic nowoci kinematograficznych,
acao opisano jako pouczajce iinteresujce miejsce rozrywki57.
Ostatni sezon wodzi zakoczyli Krzemiscy, jak podawaa prasa,
wniedziel 24 maja 1903 roku 58 (podobno nastpia te wwczas
przerwa wdostawach filmw), iwyjechali wkolejny objazd, urzdzajc wieczorne pojedyncze pokazy wteatrach prowincjonalnych.
Wnastpnym sezonie organizowali seanse wWarszawie, by wlatach
10941908 przemierza cae Imperium Rosyjskie zokolicznociowymi projekcjami, akiedy czas prosperity dla wdrownych kinooperatorw si skoczy, w1909 roku otworzy stay kinematograf
wCzstochowie59.
Podsumowujc, stwierdzi mona, e rodzinne przedsibiorstwo
Krzemiskich stanowio kontynuacj dziewitnastowiecznej kultury atrakcji. Antoni Krzemiski ostrogi wprzemyle rozrywkowym
56 Kadry ztego filmu reprodukuje Magorzata Hendrykowska. Zob. ladami..., s. 110.
57 Kalendarz odzianka na rok 1903.
58 Rozwj 16.05.1903.
59 Zob. Magorzata Hendrykowska, Peregrynacje braci Krzemiskich. Kartki zhistorii,
Kino 1989, nr 11.
166
zdoby jako objaniacz eksponatw wwdrownym panoptikum Bozwy, po czym otworzy wasny salon iluzji, ktrego ofert zczasem
rozszerzy onow technologi projekcje filmowe, by nastpnie usun zprogramu demonstracj innych mediw. Wlatach 1900(1899)
1903 bracia dziaali zgodnie zformu wdrownego przedsibiorstwa rozrywkowego, ktre wsezonie zimowym za swoj baz obrao
d, alatem objedao miasta prowincjonalne. Bardzo wiadomie
iuwanie ksztatowali swoje strategie marketingowe zalenie od
grupy odbiorcw, do ktrej si kierowali. dzkie przedsibiorstwo
Krzemiskich zgodnie ze strategi, ktr nazwaem metropolitaln starao si przycign publiczno normalnie odwiedzajc
salony osobliwoci iwykazujc waciwe tym miejscom oczekiwania
iprzyzwyczajenia. wiadcz otym zarwno lokalizacje wuczszczanych punktach miasta, cigy tryb projekcji oraz polityka niskich
cen przycigajca moliwie najszersz publiczno. Zkolei wmiejscowociach, wktrych, wedug relacji Antoniego, kinematograf
nie by wczeniej pokazywany, przedstawiali swoje widowiska jako
prestiowe wydarzenie kulturalne zwizane zokolicznociow demonstracj nowej atrakcji, co moe przeczy pogldowi oniskim
statusie kina objazdowego. Seanse organizowali wteatrach, abilety
miay cen teatraln (nawet dwudziestopiciokrotnie wysz ni
wodzi). Wokresie, kiedy kinematograf otoczony by jeszcze aur
nowoci, pozwolio im to zgromadzi znaczny kapita, aformu sprawdzon wguberniach nadwilaskich zastosowali pniej
wazjatyckiej czci Imperium Rosyjskiego.
***
Dziaay w odzi rwnie inne przedsibiorstwa, ktre prboway
skomercjalizowa nowy wynalazek. Przez chwil funkcjonowao
kilka takich proto-kinematografw, ktre na co warto zwrci
uwag wswoich nazwach odwoyway si do modeli aparatw
projekcyjnych, co wskazuje, e samo urzdzenie byo atrakcj.
Wpadzierniku 1903 roku uruchomiony zosta Kinematograf przy
ul. Gwnej 1 (al. Mickiewicza) idziaa do grudnia. Pierwsze ogoszenie informowao, e pokazy odbywaj si od 17:00 do 22:00,
167
awniedziele iwit od 13:00, wejcie 15 i10 kopiejek. Waciciel

zawiadamia szanown publiczno, e ma komplet najnowszych
inajciekawszych widokw dotd niewidzianych. Wymienia Podr
pod ksiycem iycie szulera60. Przez miesic, wkwietniu 1904 roku,
istnia przy ul. Piotrkowskiej 95 Amerykaski Pleograf. Podobnie
krtko prosperowa Mutograf przy ul. Piotrkowskiej 1561. Efemeryczny charakter tych przedsiwzi nie musi koniecznie oznacza
braku zainteresowania publicznoci. Moliwe, e byy to pokazy
organizowane przez wdrownych demonstratorw prezentujcych
filmy wwynajtych na krtko pomieszczeniach, ktrzy nastpnie
udawali si wdalsz drog. Stanowio to wwczas powszechn
praktyk wcaej Europie.
Il. 44. Reklama pokazw kinematografu w panoptikum przy ul. Spacerowej / Rozwj 6.07.1902
Seanse odbyway si rwnie wAnglo-Amerykaskim Muzeum iPanopticum przy ul. Spacerowej 7. Muzeum dziaao od 19 kwietnia62 do
18 sierpnia 1902 roku63. Podobnie jak winnych panoptikach wrnych dziaach pokazywano tam figury woskowe (wtym wypadku
Inkwizycji hiszpaskiej), wielk panoram obrazw artystycznych
60 Rozwj 3.10.1903.
61 F, s. 3233.
62 Rozwj 19.04.1902.
63 Czynne od 10:00 do 23:00. Wejcie kosztowao 30 kopiejek, dla dzieci do 10 lat
15 kopiejek, pniej, by moe pod wpywem niskiej frekwencji, cen wstpu
obniono do 10 kopiejek. Rozwj 16.08.1902.
168
(wlipcu wpanoramie prezentowano Straszn katastrof na wyspie

Martynice) ioddzia anatomiczno-naukowy. Projekcje kinematograficzne odbyway si wtygodniu o15:00, 17:00, 19:00 i21:00,
awniedziel od 13:00 co godzin. 18 listopada 1901 roku informowano, e we wtorek 26 listopada po raz pierwszy wodzi odbdzie
si przedstawienie kinematografu fotografw dworu cesarskiego
K.E. Von Hahna ispki. Zapowiadano, e bdzie to powtrzenie
pokazu, ktry zorganizowano wobecnoci cara wSkierniewicach.
Anonsowano 45 obrazw wtrzech czciach, midzy innymi film
ze niadania rodziny cesarskiej iwity podczas polowania wBiaowiey, wizyty we Francji iinnych wydarze zycia dworu. Ceny
ustalono wedug Ikategorii teatralnej64. Wgrudniu 1902 roku filmy
pokazywano wcyrku A. Devignea. Wcodziennych iniedzielnych
przedstawieniach demonstracja biografu towarzyszya wystpom
zwierzcych baletw ipantomim65.
Opisane przykady pokazuj, e uywanie nazwy pierwsze kina
odnonie do przedsibiorstw demonstrujcych filmy wtym okresie
jest uproszczeniem. Byy to czsto salony osobliwoci zofert rozszerzon oprojekcje kinematograficzne lub efemeryczne lokale prezentujce nowe urzdzenia jako ciekawostk techniczn. Wydaje si
e kluczow rol winstytucjonalizacji kina odegray teatry variet.
Rozszerzone variet
Pierwsze pokazy filmowe wwielkich metropoliach Europy wlatach
18951897 odbyway si wanie wprzedsibiorstwach rozrywkowych dziaajcych zgodnie zformatem variet. WBerlinie ruchome
obrazy zaprezentoway teatry Wintergarten iApollo, wLondynie
Empire, Alhambra iPalace, awParyu Olympia, Eldorado iCasino
de Paris66. Projekcje szybko weszy wskad programu numerowego, doczajc tam do pokazw akrobatycznych, tresury zwierzt,
64 Rozwj 21.11.1901.
65 Rozwj 23.12.1902.
66 Barry Anthony, Music hall, [w:] EEC, s. 659.
169
kupletw, piosenek itp. Rwnie wodzi gwn platform rozpowszechniania ruchomych obrazw stay si teatry variet, ktre
wczay do swoich programw, wrnych proporcjach, projekcje
filmowe. Ju wstyczniu 1901 roku womawianym wpoprzednim
rozdziale Midzynarodowym Teatrze Nowoci Variet wHelenowie
oprcz wiedeskich sistr Helm, tancerki ipiewaczki, M-lle Sophie Petit iMr Michela, jedynych wykonawcw taca Tourbillon,
prezentowano, jak podkrelano wogoszeniu, Kinematograf! Kinematograf! Kinematograf!67. Rwnie od sezonu zimowego 1901
do typowego zestawu wystpw clownw, pantomim, elektrycznych
produkcji zkwiatowym koszem teatr Apollo doczy The American
Bioscop, ktry dziaa do 1903 roku68. Cho dzi projekcje wtym
kontekcie mona postrzega jako boczn odnog historii kina,
hybrydyczny format rozszerzonego variet zoony znumerw performatywnych ipokazw filmowych by bardzo popularny wodzi
wlatach 19031907 ipniej. Dlatego przyjrz si teraz dokadniej
dziaaniu jednego ztakich przedsibiorstw.
Vortheil iJunod, teatr Urania

Obok Apolla usytuowanego wssiedztwie teatru Sellina, jednym
znajprniej rozwijajcych si inajbardziej widocznych publicznie
lokali tego typu by teatr variet Urania prowadzony przez dwch
przybyszy zzachodu Europy: EugneaJuliusa Vortheila iTheodoreaJunoda. Obaj mieli dowiadczenie wbrany rozrywkowej.
Junod (Jounod, Jounaut), inynier pochodzcy ze Szwajcarii by,
jak twierdzi Ludwik Sempoliski, specjalist od prowadzenia
kabaretw iszantanw na prowincji69. By te ojcem urodzonego
w1899 roku Eugeniusza Bodo. Ten wspomina: Ju jako niemowl
zaczem ycie bardzo ruchliwe, duo podrowaem. Zjedziwszy
67 Rozwj 18.01.1901.
68 F, s. 25.
69 Ludwik Sempoliski, Wielcy artyci maych scen, Czytelnik, Warszawa 1968,
s. 196197.
Il. 45. Theodore Junod i Eugne Vortheil / wiat 1909, nr 11
cae imperium rosyjskie oraz pogranicze Chin iPersji, gdzie p.

ojciec mj wywietla filmy, zawitalimy do Polski iosiedlilimy si
tu na stae. Ojciec otworzy wodzi teatr Urania, amnie ksztacono,
chcc zrobi jakiego uytecznego czonka spoeczestwa70. Zkolei
Vortheil, Duczyk, przypisywa sobie rol pioniera kinematografii.
To niezwykle tajemnicza posta. Wedug wspczesnej relacji yjcych czonkw rodziny Masickich, ktrzy kontaktowali si znim
wdziecistwie, urodzony w1851 roku Vortheil studiowa chemi
wDorpacie, ale studiw nie ukoczy przenis si do Parya,
gdzie zaoy teatr variet, iztrup aktorw jedzi po Europie.
Zafascynowany kinematografem braci Lumire, kupi jeden zich
aparatw iwykorzystujc swoj wiedz chemiczn, sam wywoywa swoje filmy. Nastpnie wyjecha do Petersburga (wedug relacji
Masickich jako pierwszy wCesarstwie Rosyjskim otrzyma koncesj
na prowadzenie kinoteatru). Tam te mia by jednym zoperatorw
filmujcych koronacj cara Mikoaja II. Jedn zosb worszaku
by szach Persji, ktry, jak podaj Masiccy, zaprosi go do siebie
wcelu filmowania dworu (wedle ich zapewnie same filmy, dyplom
70 Cyt. za: Stanisaw Janicki, Trubadur Warszawy Eugeniusz Bodo, Jednota 2002,
nr 23. <http://www.jednota.pl/content/view/94/47> (24.05.2009).
171
iodznaczenie znajdowao si warchiwum rodzinnym Masickich do

1939 roku)71. Opowie ta jest niemal niemoliwa do potwierdzenia
i mao wiarygodna, adokonania te przypisuje si powszechnie
innym postaciom, midzy innymi Bolesawowi Matuszewskiemu.
Niemniej to dziki Vortheilowi pokazy filmowe rwnie filmw
krconych wodzi stanowiy wany element programu Uranii.
Wmarcu 1903 roku wsplnicy otworzyli lokal przy ul. Piotrkowskiej
2172. Krzemiski wspomina oprzedsibiorstwie Jounoda iVortheila,
ale kreli obraz podrzdnej speluny: na widowni wchodzio si
wprost zulicy, sala moga pomieci 30 osb, ale siedziao jedynie
11 widzw. Ekran by opoow mniejszy ni ich imia okoo metra,
jako obrazu te bya nisza. Jednym zwywietlanych filmw
bya podobno Paryanka wswoim buduarze, ktra rozbiera si do
71 Zob. Wojciech Walczak, Eduard Julius Vortheil, Biuletyn Informacyjny
Konserwatorw Dzie Sztuki 1995, nr 2(21); por. opowieci rodziny Masickich
na filmie dokumentalnym Andrzeja Perza z2002 roku Eduard Julius Vortheil. Sny
imarzenia pioniera kinematografii. Tam te podana jest informacja, e Vortheil
by na Wystawie wiatowej wParyu w1900 roku, skd przywiz zegarek
zpamitkow inskrypcj (demonstrowany na filmie przez Rudolfa Masickiego).
Niestety nie udao mi si znale potwierdzenia dla opowieci oyciorysie
Vortheila. Wiktor Bieliakow (Viktor Belyakov) pisze tylko, e [...] dokumenty zRosyjskiego Pastwowego Archiwum Historycznego (RGIA) pokazuj,
e car by pocztkowo filmowany przez zagranicznych operatorw, ktrzy
okazjonalnie odwiedzali Rosj wposzukiwaniu egzotycznych tematw. Za
kadym razem musieli oni skada petycj do cara zprob ojego sfilmowanie,
nastpnie za zobowizani byli zaprezentowa materia, po czym razem znim
wyjedali. [...] Ostatecznie car doszed do wniosku, e zgod na filmowanie
dworu powinien posiada Rosjanin [wspomniany Aleksander Jagielski .B.].
Viktor Belyakov, Russias Last Tsar Nicholas II and Cinema, Historical Journal of
Film and Television 1995, nr 4, s. 518. Zpewnoci wrd operatorw, ktrzy
zdobyli tak zgod, byli Francois Doublier iCharles Moisson wysani przez braci
Lumire. Oni te sfilmowali koronacj cara, anastpnie udali si wpodr na
Wschd, docierajc a do Pekinu, by w1900 roku powrci do Francji wcelu
udokumentowania Wystawy wiatowej. Towarzyszyo im wielu pomocnikw
nie wszystkie nazwiska udao si ustali. Zob. Jacques Rittaud-Hutinet, Le
cinma des origines: Les frres Lumire et leurs oprateurs, Champ Vallon, Seyssel
1985. Wrd wymienionych wksice operatorw nie ma Vortheila. Biorc jednak
pod uwag zbienoci pomidzy trasami wdrwek wysannikw braci Lumire
(koronacja cara, podr na Wschd, Wystawa wiatowa), mona domniemywa,
e Vortheil rzeczywicie by wtych miejscach jako czonek francuskiej ekipy.
Temat zasuguje na osobne badania.
72 Antoni Krzemiski, Jako powstao, maszynopis, s. 10.
172
kpieli wwannie. Krzemiski pisze, e zdziwia go bardzo poufao waciciela, ktry zaj miejsce pomidzy osobami siedzcymi
na widowni ipo skoczeniu filmu by moe zgodnie ze swoimi
nawykami kabaretowego konferansjera powiedzia: co, dobre?
Tylko mao. C robi, co dobre to zawsze mao73. By moe takie
wanie byy pocztki tego interesu rozrywkowego, ale szwajcarsko-duski duet systematycznie podnosi standard lokalu. Wsierpniu
1903 roku Vortheil i Junod przenieli si na ul. Piotrkowsk 1774.
Powikszyli widowni, dobudowali scenk, na ktrej odbyway si
wystpy. Wlistopadzie 1906 roku, na nowy sezon zimowy, przyjli
nazw Teatr Urania75.
Do kogo kierowali swoj ofert? Chocia 1907 rok wyznacza powolny powrt odzi do stanu prosperity, pocztek roku nadal stoi pod
znakiem rewolucji. Du cz doniesie prasowych wKurierze
dzkim zajmowaa kronika lokautowa, informacje omorderstwach, walkach partyjnych, napadach rabunkowych, rewizjach
iaresztowaniach76. Wtym czasie, wstyczniu 1907 roku wteatrzyku
Junoda iVortheila wystpowa znany transformista Jacobini,
po nim wAmerican Bioscopie wywietlany by sensacyjny obraz
Cudowna lampa Alladyna womiu zmianach ikolorach, Zatrute
kurcz, film komiczny wszeciu zmianach, oraz andarm chce pi,
rwnie komiczny wszeciu zmianach77. Strategia marketingowa
dwch wsplnikw zakadaa docieranie do stosunkowo zamonego
klienta rnej narodowoci, ktry nie angaowa si wwalk klasow. Nie robotnicy byli gwnymi adresatami oferty wsplnikw, lecz
wielonarodowa grupa zamoniejszych odzian przedsibiorcw,
73 Warto zauway, e we wspomnieniach Krzemiski nie pisze otym, e oni rwnie organizowali przedstawienia wycznie dla mczyzn.
74 F, s. 33.
75 F, s. 33. By moe na czas remontu, razem lub osobno, wsppracowali zteatrem Apollo. Wdrugiej poowie 1906 roku nie ma ladw ich dziaalnoci
wprasie, zkolei wprogramie konkurencyjnego teatru variet Apollo znajduj
si pokazy The American Bioscope, ktrej to nazwy wsplnicy uywali na
okrelenie projekcji filmowych wich repertuarze.
76 Wwietle zebranych przeze mnie rde niemoliwe okazao si dokadniejsze
przeledzenie zwizku pomidzy rewolucj asystemem rozrywkowym miasta.
77 Kurier dzki 6.01.1907.
173
kupcw czy pracownikw zakadowych kantorw, by moe rwnie

najbardziej zamony, wykwalifikowany personel fabryczny. Ujawnia
si to wkonstrukcji przestrzeni, programowaniu ireklamie.
W1907 roku Junod iVortheil mieli ju wystarczajcy kapita, by
zbudowa na rogu ul. Piotrkowskiej iCegielnianej (Jaracza) nowy
wystawny budynek, nazywajc go ponownie Urania. By to wzasadzie kompleks rozrywkowo-gastronomiczny. Znajdowaa si wnim
centralnie ogrzewana ielektrycznie wentylowana widownia na
250 miejsc (podzielonych na III kategorie) zpochy podog, aby
widzowie sobie nie zasaniali, dua scena (szer. 5 m, d. 6 m, wys.
4,5 m78) ze zdobion kurtyn. Pod sufitem, wrogach po bokach sceny
Il. 46. Wejcie do variet Urania /
wiat 1909, nr 11
zwieszay si dwie kariatydy. Sala bya rwnie wyposaona wgaleri oraz miejsce na orkiestr ukryte we wgbieniu. Wssiednich pomieszczeniach znajdowa si bufet, weranda spacerowa iletni ogrdek. Plan architektoniczny uwzgldnia infrastruktur projekcyjn
kabin ze stolikiem na projektor na wysokoci pitra, co pokazuje,
e oprojekcjach waciciele myleli jako ointegralnym elemencie
swojej oferty. Wsierpniu 1908 roku dokonano kolejnej przebudowy:
powikszono scen iwidowni oraz zapewne wodpowiedzi na podnoszce si czsto gosy ozagroeniu poarem powodowanym przez
kinematograf zwikszono liczb wyj iwprowadzono dodatkowe
zabezpieczenia79. Na planie architektonicznym zaznaczono trzy
78 Organ 1910, nr 34.
79 Nowy Kurier dzki 2.08.1908.
174
Il. 47. Plan architektoniczny variet Urania / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi, Rzd
Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 11918
kategorie miejsc siedzcych wzalenoci od odlegoci od ekranu.

Za nimi znajdowaa si, najtasza, galeria zmiejscami stojcymi.
Wogoszeniach prasowych wsplnicy nie informowali ocenach
biletw, ale bilety wstpu do analogicznego teatru Belle Vue ksztatoway si nastpujco: Imiejsca 1 rubel, II miejsca 75 kopiejek, III
miejsca 50, galeria 25. Uczniowie idzieci: 15 kopiejek 80. Byy zatem
wysze ni ceny wstpu do fotoplastykonw imuzew osobliwoci
oraz przedsibiorstwa Krzemiskich.
80 Nowy Kurier dzki 911.1907.
175
Przedsibiorcy kierowali si do dzkich aspirujcych petit-bourgeois, przekonujc ich, e kupujc bilet do Uranii, zamanifestuj swj
nowoczesny miejski styl ycia waciwy zachodnim metropoliom.
Przejawiao si to wtakich detalach, jak francuskojzyczne napisy na programie rozdawanym widzom (Theatre variet Urania,
Lodz, direction Junod & Vortheil), opatrzonym rwnie rycin
przedstawiajca Urani owietlon wiatem elektrycznym, przed
ktr pdzi automobil ispaceruj wytworni przechodnie 81. Strategi marketingow szwajcarsko-duskiego duetu dobrze ilustruje
artyku najpewniej sponsorowany wwiecie z1909 roku, jednym znajbardziej popularnych polskojzycznych pism okrajowym
zasigu. Autor podpisujcy si jako Fks, odwoujc si by moe do
prowincjonalnych aspiracji ikompleksw przemysowego miasta,
zapewnia, e Urania dziaa na zachodnim poziomie. Sytuuje dzki
teatr wrd europejskich music-halli ikabaretw, takich jak Folies
Bergere iOlympia wParyu, Wintergarten wBerlinie, Ronacher
iApollo wWiedniu 82. Podkrelanie pokrewiestwa ze sposobami
spdzania czasu wmetropoliach zachodniej Europy ijej najsynniejszych lokali miao wytworzy aur zachodnioeuropejskoci.
Dziennikarz pisze, e wspomniane zachodnie przybytki oferuj
lejsz zabaw, rozumiejc fakt, e po ciko przepracowanym
dniu czowiek poda rozrywki, nie wymagajcej silniejszych wysikw umysowych. Rwnie wodzi, jak twierdzi, potrzeba miejsca,
wktrym rozbrzmiewa wesoa lub liryczna piosenka, gimnastycy
pokazuj swe trudne, nieraz karkoomne sztuki. Publicysta wiata powica duo uwagi przekonywaniu, e rozrywka peni funkcj
spoecznie poyteczn: praca, przeoona rozrywk, godziny spdzane wkantorze, sklepie lub laboratoryum, przeplecione od czasu
do czasu godzink, spdzon wmiejscu rozrywki, staje si ywsz,
intensywniejsz, doskonalsz ioczywicie owocniejsz83.
81 Program od 16 lutego do 1 marca 1912 roku, Archiwum Pastwowe wodzi, Zbir
Teatraliw dzkich, sygn. nr 213. WProgramie publikowano take du liczb
reklam, np. Jeeli si kto oeni, to prosz pj do Adolfa Bauera Wschodnia 72,
tam si dostaje najlepsze meble zgwarancj za gotwk ina raty.
82 wiat 1909, nr 11.
83Tame.
Il. 48. Bufet w variet Urania / wiat 1909, nr 11
Il. 49. Weranda w variet Urania / wiat 1909, nr 11
177
Autor prbuje te udowodni, e Urania to miejsce prowadzone

przez profesjonalistw. Piosnka, wiczenia gimnastyczne, numery, zapoyczone zcyrku, zkabaretu, zmusic-hallu, tak zwanej
dalej spcialits daj dyrektorowi bogactwo wielkie wyboru. Sam
jednak wybr, jak podkrela, to kwestia dowiadczenia iwyczucia,
ktre to oba, jak zapewnia, Junod posiada, idziki temu programy
stopniuj zrcznie dawane wraenia. Bawi, anie nuy to motto
Uranii ijej program pozbawiony ma by celowo wyduanych przerw
midzy numerami. Przedstawienie jest treciwe, powiedzielibymy
soczyste, idaje dwie godziny zabawy, tak szczelnie wypenione, i
nuda ani na jeden moment nie jest zdolna si tu zakra. Publicysta
wiata niejako zabezpiecza si te przed polskimi czytelnikami
zkrgu inteligencji (dalej pisze, e Junod ma si za prawdziwego
przyjaciela Polakw), zapewniajc, e teatr polski wodzi jest
doskonale prowadzony przez Aleksandra Zelwerowicza, ale wmiecie przebywa wielu Niemcw iydw oraz przybyszw ze Wschodu
iZachodu nieznajcych lub sabo znajcych jzyk polski, ktrych
dramat polski pociga nie moe. Co wane, Urania miaa te
oferowa godziw rozrywk pozbawion pornografii.
[P]rzed kilku laty dwch cudzoziemcw szwajcar p. Junod iduczyk
p. Vortheil zawarli spk celem zaoenia wodzi teatru variets
na wielk skal iwnajlepszym smaku. Byli to ludzie olepszych
aspiracyach artystycznych. Za wzr wzili sobie nie ordynarne analogiczne cafes chantanty niemieckie albo pornografie uprawiajce
beuglanty francuskie - ale wielkie music-halle londyskie. Iodnieli zwycistwo, dziki zrcznie dobieranemu ico dwa tygodnie
systematycznie zmienianemu repertuarowi, ktry bawi, nie szerzc zgorszenia izepsucia, dziki ruchliwoci idobrej organizacyi.
Staa si nawet rzecz niepraktykowana. Do teatru Urania poczy
uczszcza rodziny84.
84 wiat 1909, nr 11.
178
Inaczej ni rni spekulanci, ktrzy raczyli polski Manchester

rnorodnemi kinematografami, illusionami itinglami nastawionymi na najnisze instynkty szerokich miast, waciciele przedsibiorstwa zulicy Cegielnianej nie naraali widzw na to, e co
wywoa tam niezdrowe wypieki na obliczach ich synw irumiece
wstydu na twarzach crek.
Il. 51. Reklama numerw akrobatycznych braci Ballot / Organ
1911, nr 31
Jak byy konstruowane programy wteatrze Junoda iVortheila? Bya

to mieszanina wystpw akrobatw wykonujcych na przykad powietrzne gimnastyczne wiczenia, onglerw-komikw, piewakw
itancerzy, humorystw, transformistw, subretek czy iluzjonistw85,
uzupenione oprojekcje filmowe. Przykadowo, w1911 roku wUranii
widzw bawia trupa taczcych liliputw. Niedzielny dodatek do
Neue Lodzer Zeitung pisa:
Do tego, co mae, kochane imilutkie ywimy zazwyczaj cieplejsze uczucia ni do tego, co normalne idue. Dlatego wystpujce
obecnie wodzi liliputy, ktre pozostan wTeatrze Urania tylko
85Byli to wykonawcy zEuropy Zachodniej (Austrii, Niemiec, Francji, Wielkiej
Brytanii), Rosji, ale czasami te Polacy, ktrzy kryli po Imperium Rosyjskim,
zatrudniajc si na krtki czas wkolejnych lokalach. Najpeniejszy przegld
znajdziemy wOrganie, gdzie ogaszali, si publikujc swoje zdjcie iopis
zdolnoci. Zob. rozdz. 2.
179
na krtko, zjednuj sobie duo sympatii publicznoci. Co wieczr

wszystkie miejsca s wyprzedane. Mali kosmopolici zachwycaj
pewnoci siebie, radosn prezencj isympatycznymi gosikami.
Wcaej ich naturze jest co baniowego. Ukazuj si zurocz gracj
poczon zczym milutkim chocia opisuj siebie jako osoby dorose. Gaworz bardzo sodko iwszystko rozumiej imoemy nawet
im zazdroci. Malcy wietnie czuj si wodzi 86.
Pocztkowo kolejne numery prezentowano trybie cigym od otwarcia do zamknicia, ale ju wstyczniu 1907 roku nastpio przejcie
na tryb teatralny zwyranie okrelonymi godzinami rozpoczcia
spektakli 87. Stopniowo wzrastaa liczba numerw na ywo wprogramie, aznaczenie projekcji filmowych spadao. Wstyczniu 1907
roku, kiedy wsplnicy dziaali jeszcze przy ul. Piotrkowskiej 17,
Idzia trzyczciowego programu stanowiy wystpy znakomitych
iluzjonistw M-me et M-r Fanta zWiednia, II dzia wypeniaa M-is
Eleonora ywa Akwarela wzachwycajcych pozach plastycznych,
aIII Amerykaski Bioscop, czyli ywa fotografia (Porwana ksiniczka, czyli wKrlestwie Neptuna, sensacyjny obraz w35 zmianach
ikolorach oraz Tajemnice dna morskiego)88. Ju wpadzierniku
tego samego roku, po przenosinach na ul. Cegielnian, widzw
zabawiali: Mr Foretti, treser psw, duet piewaczek itancerek sistr
Llind, duet transformistw Finno Duo, Mr. Edwan imitator ikomik
grotesque oraz S. Bolesawski, polski humorysta ulubieniec dzkiej
publicznoci. WBioscopie prezentowano Przygod pajaca, wielk
ferj kinematograficzn, wspaniay obraz w40 zmianach89 Od
nastpnego roku wogoszeniach informowano ju zdawkowo, e
wBioscopie wywietlana bdzie wielka ferja kinematograficzna
87 Wstyczniu 1907 roku pierwsze przedstawienia danego dnia rozpoczynay si
codziennie o16:00, wwita isoboty o13:00. Wlistopadzie 1907 roku wtygodniu pocztek kolejnych widowisk mia miejsce o18:00, 20:00 i22:00, awwita
isoboty o15:00 wtrybie cigym. Wlutym 1909 roku byy to odpowiednio
godziny 20:00 i22:00 i16:00.
88 Kurier dzki 20.01.1907.
89 Kurier dzki 20.10.1907.
Il. 52. Widoki variet Urania / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue

Lodzer Zeitung 1909, nr 3
181
wmarcu ju tylko, e wAmerican Bioscope lub Bioskopie (potem

Urania Bio) demonstrowana bdzie nowa seria obrazw. Wdwugodzinnym programie prezentowanym od 16 lutego do 1 marca 1912
roku numerw byo ju 12 (to oznacza, e jeden numer mg trwa
co najwyej 10 minut, podobnie projekcje):
1.
Orkiestra muzyki pod kierunkiem kapelmistrza Neumana
2.
Les Antonoff Trio oryginalne piewy itace
3.
Diuwal Rossyjski humorysta-autor
4.
Arzdurff duo akrobatyczne tace
5.
Belle Marion piewaczka
6.
Rattenfaenger niszczyciel szczurw
7.
Hueber et Com. Prezentujcy akt gimnastyczny
8.
Lili Najmniejsza na wiecie tancerka isubretka
9.
The Steinrettys parter akrobaci
10.
Stamer duo wiedeski kontrastowy duet
11.
M-lle Amanda et M-r Sidoni rczni ekwilibryci
12.
Franz Radotzky zgrup tresowanych niedwiedzi
13.
Urania-Bio nowa seria obrazw90
Il. 53. Trupa performerw z variet Urania / wiat 1909, nr 11

90 Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Zbir Teatraliw dzkich,
sygn. nr 21/31
182
Seanse filmowe American Bioscope lub Bioscop odbyway si na

zakoczenie pokazw artystycznych. Junod zVortheilem traktowali
projekcje jako uzupenienie wystpw na ywo wjednym widowisku
rnorodnoci. Inaczej ni wprzypadku przedsibiorstwa Krzemiskich, numery performatywne nie miay na celu wyduenia seansu, ktrego zpowodu niewystarczajcej iloci filmw nie dao si
wypeni wcaoci projekcjami. Raczej odwrotnie to filmy mogy
uzupenia niedostateczn liczb wykonawcw wpierwszych latach
dziaania wsplnikw. Przedsibiorcy nie dyli do wyeliminowania
wystpw na ywo zprogramu; przeciwnie, kiedy przyjrze si ich
ogoszeniom na przestrzeni kilku lat, wida, e coraz mniej miejsca zajmuj tam informacje opokazach bioskopu. By moe, kiedy
utwierdzili swoj pozycj izbudowali sie kontaktw, nie musieli ratowa konstrukcji programu projekcjami (zwaszcza, e powstawaa
coraz wiksza konkurencja wyspecjalizowanych kinematografw).
Film by wanym obszarem ich dziaalnoci rwnie winny sposb.
W1907 roku nakrcili iwczyli oni do swojego programu sceny
zycia dzkich elit: zabaw ogrodow, wycigi rowerowe iwycigi
konne, prowadzili te biuro wynajmu filmw. Projekcje zprogramu
znikny cakowicie w1913 roku, kiedy otwarto wUranii nowy
kabaret pod nazw Maxime91. By moe wanym czynnikiem bya
rosnca konkurencja oraz zmiany wcharakterze wczesnej produkcji
filmowej, ktra spowodowaa, e dusze, fabularne filmy przestay
pasowa do numerowej formuy teatru variet. Wkadym razie
rezygnacja zprojekcji spowodowaa odejcie ze spki Vortheila,
ktry zaoy wasny kinematograf wPabianicach92. Cae przedsibiorstwo pod koniec 1913 roku przej za Benedykt Zarzycki inada
mu nazw Miniature93.
Junod iVortheil, specjalici od prowadzenia szantanw na prowincji byli antreprenerami przybyymi zzachodu Europy, ktrzy
przeszczepiali tamtejsze modele brany rozrywkowej. Kierowali
91 F, s. 63.
92 Zob. Wojciech Walczak, Eduard...
93 F, s. 64.
183
jedenymi zkilku dzkich teatrw variet zrnorodn ofert

atrakcji skierowan do grupy nieco zamoniejszych odzian, dla
ktrych variet mogo by jednym ze skadnikw wyobraenia onowoczesnym wielkomiejskim stylu ycia. Przez cay okres swojej
dziaalnoci stosowali program skadankowy zoony znumerw
performatywnych iprojekcji filmowych, nigdy nie dyli jednak do
wypenienia nimi caego programu. Nie by to jedyny lokal oferujcy
skadankowy program zoony zmieszaniny wystpw scenicznych
ikina atrakcji.
Il. 54. Widownia variet Urania /wiat 1909, nr 11
Inne rozszerzone variet

W1907 roku nastpio apogeum rozwoju przedsibiorstw dziaajcych zgodnie zformu teatru variet wczajcego wswj program
na prawach osobnego numeru projekcje filmowe. Wtym roku powstay co najmniej trzy takie miejsca, awiele istniejcych zwrcio
si ku projekcjom filmowym. Trudno powiedzie, czy wizao si
to bardziej zglobalnym wzrostem popularnoci kina, czy lokalnym odrodzeniem gospodarczym miasta po rewolucji. Niemniej
184
w1907 roku formua rozszerzonego variet staa si standardem.

Rozkwit takich lokali zwrci uwag prasy. We wrzeniu 1907 roku
wNowym Kurierze dzkim, pimie, ktre nie charakteryzowao si tak silnym spoecznym moralizatorstwem jak Rozwj,
ukaza si krytyczny artyku na ich temat. Autor konstatuje, e
wodzi, podobnie jak winnych miastach europejskich, jak grzyby
po deszczu wyrastaj tak zwane cabarety. Wtekcie wymienia
Apollo, Urani, Illusion, Theatre Optique, sal koncertow Vogla
iBelle-Vue94. Przedsibiorstwa dzkie s jednak, zdaniem autora,
ndzn parodi lokali zachodnioeuropejskich. Zapewnia on, e cho
nie jest purytaninem iceni dobry kabaret, musi stwierdzi, e to,
co pokazuje si wodzi, tylko demoralizuje publiczno. Ku uciesze
osb zajmujcych tasze miejsca na galerii humoryci prezentuj
poziom wyrafinowania humoru zRynku Bauckiego, akuplecici
wystpuj bez frakw, jest duo efektownej atrakcji, za to mao dobrych, lekkich numerw piewanych95. Opis zamieszczony wgazecie
potwierdza, e format performatywno-filmowy dominowa wwczas
wlokalach rozrywkowych:
Podstawow cz widowisk owych teatrzykw stanowi nieodzowny
kinematograf. Dziki maszynie edissonowskiej na ekranie ujrzysz
to, co byo, co bdzie, iczego nigdy nie bdzie, anawet to, czego
wpublicznem miejscu pokazywa si nie powinno.
[...]
[Oprcz kinematografu mona tam zobaczy wystpy] ekscentrycznych klownw grajcych na pudeku od cygar lub jaku do
butw, piejcych jak koguty, albo wreszcie naladujcych winie (ku
94 Warto zwrci uwag, e te nowe lokale przyjmoway szlachetnie brzmice francuskie nazwy zwizane ze sfer wizualnoci, anie takie, ktre byy zaczerpnite
znomenklatury projekcyjnych.
95 Zdaniem autora artykuu, prawdziwy chansonnier-kuplecista odznacza si
niewyczerpanym zasobem humoru idowcipu ze znaczn domieszk satyry.
Wkupletach swych porusza zwykle wdowcipnej formie, upstrzonej przejrzystymi aluzjami, wszystkie wypadki chwili, zdarzenia polityczne lub te wytyka
uomnoci imiesznoci buruazyjnych ojcw rodzin. Pantoflowych panw
domu, wreszcie pozacanych modziecw idam od Maksyma.
185
czemu ujawniaj wybitne uzdolnienie). Jeeli jeszcze trafi si jaka

wyranerowana szansonistka, to program nazywa si obfitym
inader urozmaiconym. Waciwi reprezentanci kabaretu kuplecici iwodewilistki znajduj si na ostatnim planie. Dyrektorzy
teatrzykw staraj si niby ojakiego humoryst polskiego zwanego zwykle ulubiecem publicznoci, ale cay dowcip takiego pana
ogranicza si zwykle na odpiewaniu kilku oklepanych piosenek
zKurjera witecznego iodtacowaniu polki Oj-ra ku czemu
nieodzown jest odpowiednio zachmaniona marynarka96.
Po artykule wKurierze dzkim na par miesicy znikny
ogoszenia niby kabaretw, lokale te nie przestay si jednak
dynamicznie rozwija97.
Przy ul. Piotrkowskiej 17, wmiejscu zwolnionym przez Urani, we
wrzeniu 1907 roku Lucjan Aniokiewicz otworzy Teatr Illusion.
5 wrzenia 1907 roku na scenie teatru wystpowa polski humorysta
liwiski irosyjski tancerz Gorbaczewski, awbioskopie pokazywano filmy Wszechwiatowe tace w18 obrazach, Psy-szwarcownicy
w17 obrazach, Anglik wHaremie w19 obrazach, Dom poprawy dla
nieletnich przestpcw w15 obrazach, Strajk mamek w18 obrazach.
Wdni powszednie od 17:00, wniedziele iwita od 15:0098. Od soboty
2 listopada zapraszano na wystpy tanc-humorysty p. Razdolskiego
ze swemi tanc-nowinkami oraz filmy Ofiara progresu w20 obrazach,
Zaczarowana kuchnia iluzja w12 obrazach, Tragiczna chwila w17
obrazach, Manekin, komiczny w18 obrazach, Gry Alp, natura w12
obrazach, Sposzone konie w10 obrazach, Policjant wopaach bardzo
komiczne w10 obrazach. Wniedziele isoboty od 15:00, wtygodniu
od 17:00. Zmiana programu rwnie co tydzie. Julian Tuwim pozostawi literackie wspomnienie wizyt wIllusionie:
96 S. M-ski, Niby Kabarety, Nowy Kurier dzki 9.11.1907.
97 Co wskazuje na powstawanie nowego segmentu rynku; cz nich mona zaklasyfikowa jako rozszerzone variet, acz protokinematografy odpowiadajce
np. amerykaskim nickelodeonom. Ze wzgldu na fragmentaryczno rde
precyzyjne okrelenie profilu wielu znich jest trudne. Oniektrych lokalach
powstaych w1907 pisz szerzej wnastpnym rozdziale.
186
[W] podwrzu domu przy Piotrkowskiej 17 odbyway si pokazy iluzjonu: drewniane awki wponurej izbie bez podogi (po prostu na
glinianej ziemi ustawione), pomarszczone przecierado na cianie
oto na ptno wjeda szary, wibrujcy wdeszczu miga parowz
[...]. Po sensie filmowym zjawia si na estradzie kuplecista ipiewa:
Przyjechaem tu do odzi
By na harfie gra
Izarobi troch grosza
IMaryce da
Serwus Brzezina, jak si bracie masz itd.
Inny piewa:
Anto, Anto, ty bdziesz wielki pan,
Anto, Anto, wcaych Bautach znan!
Zapiesz frajera, nie pytaj duo, pal!
Kul na cal, web mu wwal,
To bdzie dla ciebie bal.
Albo:
Niedziela gdy zawita,
Wnet cieszy si kto yw,
Chce nawet pan Mykita
Na Kace wywrze wpyw...
[...]
Wreszcie zjawiaa si jaka biodrzasta dama wtrykotach, rozwijaa
skrzyda-ramiona itrzepocc niemi wciemnoci, stawaa si ywym
kalejdoskopem krcych fantastycznie kolorowych wiate 99.
Sala koncertowa przy ul. Dzielnej 18 bya wynajmowana rnym
przedsibiorcom rozrywkowym. Wsezonie zimowym 1907 roku
uVogla dziaa teatr variet wedug rozszerzonej formuy. Od
1 listopada wystpowali tam Ella iHeo, szeciolatkowie wykonujcy
99 Julian Tuwim, 1936-1911=XXV. Nauka szkolna izainteresowania pozaszkolne,
Wiadomoci literackie 1.03.1936, nr 9, s. 2.
187
ywe obrazy, Allesandro, oryginalny malarz na szkle, The Pawel & Sophies, znakomici naladowcy wi, oraz humorysta liwiski, ktry
zapewne przeszed tu zTeatru Illusion, gdzie wystpowa par tygodni wczeniej. WBioskopie za, bez wymieniania poszczeglnych tytuw, pokazywana by miaa nowa seria wspaniaych obrazw wduym formacie100. Wnieco innym kontekcie kinematograf pojawi
si wsali Vogla wkarnawale 1908 roku. We wtorek 4 lutego wodzi
pojedynczy pokaz daa japoska trupa gejsz zTokio iNagasaki, ktr
zaproszono do Petersburga, Moskwy iWarszawy (wystpia wTeatrze
Wielkim), korzystajc zapewne zsilnego wwczas zainteresowania
orientem. Dziesi piknoci zkraju Wschodzcego Soca, Gejsze
graj, gejsze tacz, gejsze piewaj zachwalaa reklama. Pery
herbaciarni tokijskich, jak nazwa je pniej gazetowy recenzent,
wystpiy we wspaniaych, oryginalnych kostiumach zprzyrzdami
magicznymi iwe wasnych dekoracjach przedstawiajcych wntrze
herbaciarni gejsz. Ponadto demonstrowany by aparat Taumatograf
wspaniae obrazy, repertuar zadziwiajcy101.
Organizowano rwnie samodzielne pokazy filmowe. WRozwoju
zmarca 1907 roku znajduje si ogoszenie variet wHelenowie,
ktre zaprasza wsobot iniedziel 23 i24 marca na godzin 21:00
na Wielkie Przedstawienie Kinematograficzne w4 oddziaach.
Po kupnie biletu za 40 kopiejek mona byo zobaczy takie tytuy
Il. 55. Projekcje filmowe w variet
w Helenowie / Rozwj 23.03.1907

188
jak: Idylla mierci, Paryskie ycie studenckie, iwzbudzajcy obecnie sensacy obraz Rce do gry ze wspudziaem pierwszorzdnych artystw. Atrakcj mg stanowi fakt, e zamiast mechanicznego akompaniamentu oferowano koncert kapeli damskiej
Payer-Messerschmidt102.
Jak wspominaem, wkadym sezonie letnim otwieray si ogrdki
rozrywkowe iodbyway si liczne zabawy ogrodowe. Wtym kontek
cie rwnie wielokrotnie pojawia si kinematograf prezentowany
czsto przez wacicieli opisywanych wyej lokali. Wsobot 30 maja
1908 roku nastpio otwarcie letniego ogrodu przy hotelu Manteufel103. Na inauguracj zaplanowano wystpy znanego illuzjonisty,
fizjognomisty-mimika Natana Szwarca, ktry mia imitowa czonkw Dumy Pastwowej. Przygrywaa za, po raz pierwszy wodzi,
damska orkiestra wociaska pod batut dziesicioletniego Henia
Sienkiewicza. Na koniec za zaserwowano ostatnie nowoci zkinematografu. Pocztek o20:30. Wejcie 50 kopiejek, po tygodniu
25 kopiejek104. Kurier dzki donosi, e otwarcie cigno liczn publiczno. [...] rzsistemi oklaskami powitano znane zlicznych portretw postacie jak Ibsena (uderzajce podobiestwo),
Sienkiewicza, cesarza Franciszka Jzefa, Muromcewa, Milukowa,
Rodiczewa iwielu innych. Zaciekawienie wzbudzi te podobno
kinematograf105. 9 czerwca ogoszenie zapowiadao nastpujce
projekcje: Romans biednej dziewczyny dramat, Zaczarowany cylinder
obraz komiczny, Motyle japoskie obraz fantastyczny wkolorach,
Wicher nad morzem obraz komiczny, Dziecko wkoszarach obraz
komiczny106. Przedstawienie zaczynao si ogodzinie 20:00, pokazy
kinematografu o22:00 i23:30.
WHelenowie ju latem 1899 roku jak wskazywaem na wstpie
tego rozdziau kinematograf stanowi jedn zatrakcji. Pniej
102 Rozwj 21.03.1907.
103 Pisaem onim wpoprzednim rozdziale.
189
przez par lat by atrakcj niemal obowizkow. Przykadowo 13

sierpnia 1904 roku Rozwj na niedziel zapowiada zabaw wlesie
miejskim zpopisami gimnastykw. Mieli utworzy pochd sonia
wtowarzystwie murzynw, zmiejsca zabawy przej do lasu, by tam
popisywa si tacami charakterystycznymi ze soniem. Nastpnie zaplanowano widowisko teatralne operetk idivertisement
baletowe, aod 20:00 do 21:00 kinematograf ze scenami komicznocharakterystycznemi. Ponadto wprogramie zapowiadano skoki
do kiebas, zjadanie plackw, karuzele, hutawki, tace, strzelnica. Wieczorem owietlenie lampkami elektrycznymi ilampionami
chiskimi107. Podczas zabawy wHelenowie w1906 roku wprogramie
znalaz si koncert orkiestry Heinzla iKunitzera. Wieczorem za
zaplanowano tradycyjnie iluminacy ibengalskie owietlenie
ogrodu oraz walk confetti oraz wielkie przedstawienie Kinematografu wtrzech oddziaach. Mia by wywietlony film Meksykascy
rabusie kolejowi, czyli Crki Weichenstellera oraz Na hutawce, atake
sceny komiczne otytuach Wesoe praczki iprzygody Don uana,
mierdzcy ser jako podarek imieninowy itp. Na zakoczenie Wystp
pani Jadwigi wzachwycajcych pozach pod tytuem yjca akwarela
lub Kobieta kameleon108. W1908 roku pierwsza letnia zabawa ogrodowa zaplanowana zostaa na 31 maja wHelenowie na rzecz sekcji
pielgnowania chorych Bykur Cholim. Rozrywk mia zapewnia
ponownie aeronauta skaczcy zbalonu, loteria fantowa, foot-bul,
czyli zapasy dzkiego Koa Petersburskiego Klubu Sportowego
oraz kinematograf wogrodzie nad wod109. 7 i8 czerwca 1908 roku
wOgrodzie Mikoajewskim odbya si zabawa ogrodowa na dochd
Szkoy Rzemios. Do atrakcji naleay dwie orkiestry, kinematograf, efektowna dekoracja iiluminacja, confetti, cukiernia ibufet
na miejscu110. Podsumowujc zielonowitkowe zabawy, Rozwj
pisa, e wzio wnich udzia 31 007 osb. Dziennikarz ubolewa, e
107 Rozwj 13.08.1904.
108 Rozwj 6.09.1906.
190
najwicej ludzi przycigny budy kuglarskie na Wodnym Rynku

22 tys. osb. Wogrodzie przy ul. Mikoajewskiej [Sienkiewicza]
4 100 osb. Dobre wraenie psu podobno na obu zabawach kinematograf, ktry dziaa ogromnie licho (wogrodzie Manteufla
przez chwil te podobno byy problemy)111. Wkolejnych latach kinematograf rzadziej pojawia si wprogramach zabaw ogrodowych.
Wspistnienie zinnymi formatami

rozrywkowymi
Chocia kilkukrotnie bya otym mowa, warto podkreli, e pojawienie si pokazw kinematograficznych ani nie wyeliminowao innych
form rozrywki, ani automatycznie nie spowodowao, e zostay
one uznane za przestarzae. W1899 roku tym samym, wktrym
zainaugurowa dziaanie kinematograf przy ul. Piotrkowskiej 120
na Nowym Rynku koo magistratu, tam gdzie par miesicy pniej
Krzemiscy demonstrowali swoje filmy, mona byo oglda wzbudzajce wielki podziw wwieku dziewitnastym dzieci olbrzymy,
picioletni Ann owadze 170 funtw, siedmioletniego Hermana
(178 funtw) idziewicioletni Id (210 funtw). Dzieci te nie
byy widziane jeszcze wodzi inie maj nic wsplnego zbedcemi,
aktremi profesorowie idoktorzy si interesowali112. Regularnie
reklamowano rwnie pokazy osobliwoci iciekawostek. Wstyczniu
1901 przy Piotrkowskiej 108 mona byo oglda Teatr Marionetek113,
awstyczniu 1903 wbudynku na rogu ul. Nowocegielnianej iLipowej
wystpowa wielki pierwszorzdny szotlancki cyrk iteatr map
nalecy do W. Salomona 114. Regularnie d odwiedza cyrk A.
Devignea zkoskimi pantomimami, walkami zapaniczymi czowieka zlwem iztresowanymi mapami, soniami, psami iponny.
W1904 roku za na Piotrkowsk 17, wpodwrko, gdzie pniej
111 Rozwj 9.06.1908.
112 Imiejsca 40 kopiejek, II miejsca 20, dzieci do 12 lat poowa. Rozwj 4.10.1899.
113 Rozwj 12.01.1901.
114 Rozwj 25.01.1903.
191
powsta Theatre Illusion, zawitay ywe fenomeny: miss-Emelina

tatuowana dama amerykanka majca na swem ciele przeszo 300
tatuowanych rnokolorowych obrazw (jedyny okaz wEuropie)
oraz dwunastoletni Chopczyk olbrzym atleta, dwunastoletni
owadze 10 pudw i25 funtw115. Jeszcze w1914 roku mona znale
anons informujcy otym, e jad do odzi jedyne wwiecie fenomeny dama zbrod iwsami, czowiek okoczynach zwierzcia
morskiego idama olbrzym116.
Utrzymyway si rwnie inne atrakcje optyczne. W1898 roku,
wdwa lata po pierwszych pokazach kinematografu wodzi, uruchomiono omawian wpoprzednim rozdziale panoram wPasau
Szulca, ktra dziaaa do 1901 roku. Bezporedni konkurencj dla
bioskopu Krzemiskich byy inne gabinety iluzji imuzea-panoptika, ktre sytuoway si wtym samym segmencie cenowym. Wtym
okresie wRozwoju tu obok Bioskopu Krzemiskich reklamoway
si panoptika Kreutzberga iStefana117. Wydaje si, e nie wkontek
cie rozrywkowym, ale edukacyjnym funkcjonoway dokonywane za
pomoc rnych mediw pokazy widokw krajoznawczych. Przy ul.
Piotrkowskiej 69 w1901 roku dziaa wspominany wpoprzednim
rozdziale fotoplastykon pokazujcy serie zdj zrnych zaktkw
wiata. Fuhrmanowskim fotoplastykonem bya te prawdopodobnie
uruchomiona wpadzierniku 1902 przy ul. Piotrkowskiej 113 staa
Diorama Imperial prezentujca kolorowe fotografie stereoskopowe
z600 rnych podry, wystaw izdarze zbiecej chwili zebranych zcaego wiata. Winauguracyjnym tygodniu wpierwszym
aparacie umieszczono widoki Boni, wdrugim odzi118. Miesic
pniej zkolei demonstrowano widoki Luwru. Najprawdopodobniej
115 Rozwj 5.01.1904.
117 Pierwsze czynne byo codziennie od 11:00 do 22:00, wstp kosztowa 10 kopiejek
idodatkowe 10 za prawo wejcia do dziau anatomicznego (ceny okrelono jako
znione). Drugie zwiedza mona byo codziennie od 10 rano do 23 po uiszczeniu opaty 25 kopiejek (15 dzieci) idodatkowych 15 za prawo obejrzenia
osobliwoci natury.
118 Rozwj 11.10.1902.
192
odmian latarni magicznej wywietlajcej szeroko dostpne ju

wwczas slajdy zbogato kolorowanych zdj fotograficznych119 bya
panorama Terra uruchomiona wpadzierniku 1908 roku (kiedy dziaao ju wodzi kilka duych kinematografw) przy ul. Benedykta.
Ta filia, jak donosi Rozwj, polskiej (co podkrelono wnotatce)
firmy warszawskiej wrnych miastach ustawiaa wasne aparaty
panoramiczne, bdce ostatnim wyrazem techniki ioptyki. Ceny
wstpu do niej byy nisze ni do kinematografw iwynosiy 15 kopiejek, 10 dla dzieci. Dziennik zachwala, e program jest zawsze na
poziomie wyszych artystycznych aspiracji ima przede wszystkiem
na celu popularyzowanie za pomoc wietlnych seryi znajomoci
dzie sztuki, zabytkw architektury irzeby, wspaniaych widokw
przyrody itd.120. We wrzeniu 1909 roku na ulicy Benedykta pokazywano seri widokw zpodry do Londynu: wzburzone fale wkanale La Manche, opactwo Westminsterskie, Zamek Windsor iPaac
Krysztaowy121. Obrazy te ukazyway widoki odlegych miejsc, ludw, lokalne rzemiosa oraz atrakcje, zaspokajajc potrzeb egzotyki
waciw kulturze dziewitnastowiecznej. Rozwj pisa: prcz
nieporwnanej plastyki iperspektywy, pokazy te oddaj wschody
izachody soca, noce ksiycowe idnie soneczne. Wprzypadku
zaawansowanych latarni zdwoma lub trzema obiektywami rzeczywicie mona byo osign bardzo zoone efekty. WWielkiej Brytanii podczas podobnych projekcji pokazywano midzy innymi wschd
ksiyca nad Tamiz przed budynkiem Parlamentu wLondynie, inny
zestaw slajdw ukazywa przejcie dnia wnoc nad wiejsk chatk,
nad ktr nastpnie rozptywaa si nieyca, adrzewa zaczynay
ugina si pod naporem wiatru iniegu122. Tak jak filmowe trawelogi penice podobn funkcj, widoki krajoznawcze wpanoramie
uznawano za form szlachetn, gdy sytuoway si one wkontekcie
119 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, t. 2, Routledge, London, 2000,
s. 98.
120 Rozwj 9.10.1908.
121 Rozwj 11.09.1909.
122 Stephen Herbert (red.), AHistory of Pre-Cinema, s. 96.
193
bardziej edukacyjnym ni rozrywkowym. Zapewne tym wyjania

mona dziaanie panoramy wczasie, kiedy wietnie prosperoway
ju due kinematografy.
Podsumowanie: mediatyzacja iremediacja

Opisujc pocztki kina zperspektywy intermedialnoci ipokrewnych mu praktyk kulturowych, chciabym podkreli nie histori
pkni, ale cigoci. Ztej perspektywy czy to Krzemiscy, czy
duet Vortheil-Junod jawi si nie jako nieustraszeni pionierzy kina,
ale typowi przedsibiorcy rozrywkowi, ktrzy poszukiwali nowych
atrakcji, aby utrzyma zainteresowanie publicznoci ipomnoy
zyski. Sama za prba ustalenia cisej faktografii ukazuje, e w
mityczny pocztek, jeli go szuka, pozostaje wcigym ruchu.
Niemniej, odchodzc od snucia opowieci poszukujcej nowego
wstarym, akonkretnie najwczeniejszych przejaww kina wtakim
ksztacie, jaki by paradygmatyczny dla wikszoci XX wieku, moemy dokona ciekawych obserwacji. Na pierwsze przedsibiorstwa
wywietlajce filmy naley spojrze nie jako na pierwsze kina, lecz
rozszerzone gabinety iluzji irozszerzone variet. atwiej zrozumie specyfik wczesnego kina, jeli osadzi si je na tle wczesnej
kultury atrakcji.
Wprzypadku braci Krzemiskich punktem wyjcia by gabinet
iluzji optycznych, wktrym program urozmaicono filmami, akiedy
okazao si, e generuj one znaczne zyski, uczyniono je wycznym
skadnikiem seansw. Przykad Junoda iVortheila pokazuje zkolei, jak kinematograf zosta zaadaptowany jako jeden znumerw
skadankowego programu teatru variet, gdzie utrzyma si przez
lata jako zwieczenie spektaklu. Ta formua zdaje si dominowa
wdzkim systemie rozrywkowym przed 1908 rokiem. Teatry variet
okazuj si kluczow przestrzeni dla historii kina. Na szersz skal
film zaistnia jako jedna zwielu atrakcji skadajcych si na program numerowy. Variet kieroway swoj ofert do wieloetnicznej
buruazyjnej widowni, prezentujc si jako jeden zpodstawowych
194
elementw nowoczesnego wielkomiejskiego stylu ycia wzachodnioeuropejskim wydaniu. Zjednej strony prezentoway si jako
wartociowa rozrywka niepozbawiona aspiracji artystycznych,
azdrugiej nie wymagay wysokich kompetencji kulturowych.
Mona sdzi, e powstajce pniej luksusowe teatry kinematograficzne sytuoway si wpodobnym segmencie iprzejy niektre
strategie wypracowane przez variet.
Zwizki zistniejcym systemem rozrywkowym widoczne s nie tylko
na poziomie instytucji, ale rwnie wformie filmowej. Najwczeniejsze filmy okrelane mianem kina atrakcji mediatyzoway praktyki
performatywne iremedioway treci innych mediw. Na takim tle
atwiej wyjani estetyczne waciwoci wczesnych filmw, ktre
wpisyway si wofert teatru varit, gabinetw iluzji, fotoplastykonw ipanoram. Kino stanowio narzdzie rejestracji irozpowszechniania wystpu na ywo ibyo pokazywane jako ich cz.
Wpisywao si wkonwencj numeru scenicznego iczsto wten sposb byo prezentowane. Tak wanie traktowa medium filmu Georges
Mlis jako sposb na dotarcie ze swoimi sztuczkami magicznymi
do szerszej publicznoci123. Zkolei lokalni antreprenerzy uznawali
projekcje filmowe za atrakcyjne uzupenienie swoich pokazw.
Kino mogo by samo wsobie sztuczk magiczn lub iluzj optyczn
wykorzystujc potencja medium. Wkocu byo demonstracj
widoku, narzdziem unaocznienia tego, co aktualne, sensacyjne
lub egzotyczne. Wiele filmw ztego czasu pokazuje te to, co mona
byo zobaczy niemal na kadym przedstawieniu teatrzykw variet:
ekwilibrystw, akrobatw, transformistw, komikw, tresowane
psy, niedwiedzie czy foki, tudzie iluzjonistw, scenki komiczne
imagiczne. Przejcie do pokazw bioskopu nastpowao wic bardzo
pynnie inie stanowio adnego zgrzytu wprogramie. Kino tego
okresu odzwierciedlao dziewitnastowieczn kultur atrakcji,
dlatego najlepszym dla niego okreleniem wydaje si termin zaproponowany przez Toma Gunninga iAndr Gaudreaulta kino atrakcji.
123 Andr Gaudreault, Philippe Marion, AMedium Is Always Born Twice, Early
Popular Visual Culture 2005, nr 3, s. 415
195
Rozpite pomidzy reprezentacj afizyczn obecnoci jak zwraca

uwag Thomas Elsaesser wczesne filmy zakorzenione byy wkulturze scenicznej rwnie wten sposb, e projektoway widzw
jako fizycznie istniejc publiczno, zktr tekst filmowy mia
nawiza interakcj124. Std zwracanie si wykonawcw na filmach
wprost do kamery, ukony do publicznoci, widoczna czsto rama
wpostaci sceny, kurtyny, kaniajcego si wykonawcy, ale rwnie
obecno ywego komentatora pomidzy ekranem awidowni zaporedniczajcego iksztatujcego odbir. Wydaje si, e wtakim
kontekcie naley sytuowa na przykad decyzj Krzemiskiego
onagraniu swojego poegnalnego ukonu do widzw, komentarze
Junoda czy przede wszystkim tak powszechn praktyk wczania
projekcji wkabaretowy program numerowy. Tekst filmowy nie by
konstruowany wten sposb, aby symulowa obecno widza wprezentowanym wiecie, ale by odtwarza sytuacj kontaktu ifizycznej
obecnoci waciw pokazowi na ywo.
Warto rwnie wskaza na inny aspekt intermedialnego czy te
remediujcego wymiaru pierwszych filmw. Nie mamy dostpu do
tego, co konkretnie prezentowane byo wodzi, ale nawet pobieny rzut oka na na tytuy itekstow charakterystyk eksponatw
wpanoptikach, numerw prezentowanych wHelenowie czy teatrach
variet, widokw wpanoramach, tematw, ktrymi interesowaa
si popularna prasa oraz filmw, ujawnia intermedialny charakter
dziewitnastowiecznych atrakcji. Wpanoptikach prezentowano
Ekspedycj Stanleya ispotkanie zEminem Pasz, aktualnoci zwojny burskiej (chociaby Rozbicie pdzcego pocigu przez Boerw
pod Kimberley), proces Dreyfusa, sceny ze starego testamentu, Podr cesarza Wilhelma na wschd (wjazd do Jerozolimy iBetleemu),
Zawalenie pomostu przy spuszczaniu okrtu, kurioza anatomiczne
iprzyrodnicze. Panorama wPasau Szulca ukazywaa sceny zwojny
niemiecko-francuskiej, fotoplastykon widoki Sabaudii, Mont Blanc
idomu wybudowanego przez Rosseau. Popularna prasa ilustrowana,
124 Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life. German Cinemas First
Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996, s. 34.
196
chociaby niedzielny dodatek do Neue Lodzer Zeitung, staraa

si dostarcza wizualnej reprezentacji dla podobnych tematw.
Znajdziemy tam ilustracje do informacji okatastrofach kolejowych
ibudowlanych, sceny zycia koronowanych gw, reprezentacje egzotycznych zaktkw wiata, wynalazkw technicznych, wydarze
politycznych, sportowych ikulturalnych, liliputw, olbrzymw,
mordercw, skazacw, zdjcia ofiar wybuchu Wezuwiusza czy nawet
osobliwoci przyrodniczych takich jak jabko wksztacie ludzkiej
doni. Podobne rzeczy prezentowao kino atrakcji 125. odzianie
yli zatem wkrajobrazie silnie nasyconym informacjami, zktrym
kontaktowali si wcodziennym yciu za pomoc rnych konwergujcych ze sob mediw: prasy, figur woskowych, stereoskopw
czy filmw. Wszystko to pokazuje zakorzenienie pierwszych filmw
we wczeniejszej kulturze atrakcji, ktra zostaa zmediatyzowana
izremediowana za pomoc nowej technologii. Wnastpnym rozdziale przyjrz si przejawom instytucjonalnej odrbnoci tryumfowi
kinematografu pord konsumpcyjnych rozrywek miasta atrakcji.
125 Przykadowo, ostatni seans przed sezonem letnim wkinematografie na Nowym
Rynku 4 obejmowa nastpujcy program: Straszna katastrofa na wyspie
Martynice, Uroczystoci koronacyjne krla Alfonsa XII wMadrycie, Ostatni wzlot
aeronauty Severo na jego balonie Pax, Najnowszy magnetyzm, Wycigi zprzeszkodami, Sen chorej, Katastrofa zsamochodem, Przygoda wpodry, Zaczarowany
miecz, Teatralna ferja, Rozwj 31.05.1902.
Rozdzia
4
Kinomania. Kinematograf
jako nowy segment brany
rozrywkowej (19071914)
[Wakat]
ak udowadniaem wpoprzednim rozdziale, wodzi, podobnie
jak wwielu innych europejskich miastach, gwn platform

upowszechniania filmw wpierwszych latach XX wieku byo
variet, takie jak Urania, ktre wczay projekcje kina atrakcji
wswj program numerowy. Instytucje rozrywkowe wyspecjalizowane wprojekcjach filmowych zaczy powstawa pniej. Pierwsze
tego typu lokale pojawiy si wpolskim Manchesterze w1908 roku,
wczasie gdy poziom produkcji na wiecie irozwinity system dystrybucji zapewniy stay dopyw nowych tytuw, alokalni przedsibiorcy mogli ju obserwowa sukces nowej brany wmetropoliach
takich jak Pary.
Wtym rozdziale skupi si na okolicznociach wyodrbnienia si
kina jako wyrazistej praktyki kulturowej oraz autonomicznego

segmentu brany rozrywkowej, powstaniu infrastruktury kinowej, sieci dystrybucji inawyku chodzenia do kina. Przyjrz si
zmianom wsystemie rozpowszechniania, ksztacie isposobie prezentacji filmw oraz ich odbiorze przez publiczno. Opisz zatem
powstawanie budynkw kinowych projektowanych na potrzeby
projekcji kinematograficznych, wprowadzenie sieci dystrybucji
filmw opartej na wynajmie tam, pojawienie si duszych, kilkuszpulowych (penometraowych) filmw fabularnych. Przyjrz si
wyksztaceniu si systemu gwiazd imonopolowych premier, atake
publicznoci kinowej. Zmiany te nie zachodziy wprni, akino
byo medium globalnym, dlatego opisz lokaln sytuacj wodniesieniu do kontekstu midzynarodowego oraz regionalnego (Rosja,
Krlestwo Polskie). Oglnie proces ten mona scharakteryzowa
jako denie do standaryzacji od wytwarzania filmu jako stypizowanego produktu, przez rozpowszechnianie za pomoc ustalonych
kanaw dystrybucji, po konsumpcj wramach jednolitego formatu
200
Kinomania. Kinematograf jako nowy segment brany rozrywkowej (19071914) | Rozdzia 4
kulturowego. Wten sposb mona uchwyci moment, wktrym

kinematografia staa si nowoczesnym przemysem kulturalnym.
Opowie zaczn od ujcia wplanie oglnym, pokazujc globalny
kontekst rozwoju kinematografii, by nastpnie przej do zblienia
na Krlestwo Polskie id.
Wielka czwrka: Francja, Dania,

Niemcy, Wochy
Mniej wicej pomidzy 1907 rokiem aIwojn wiatow doszo do
uksztatowania kultury filmowej, ktrej wiele elementw utrzymao si przez wikszo XX wieku, aniektre istniej do dzi.
Przemys filmowy, chcc przycign zamoniejszych mieszkacw
miast, skupi si na stymulacji rozwoju eleganckich kinematografw
wcentralnie pooonych dzielnicach. Dziki zastpieniu systemu
sprzeday kopii ich wynajmowaniem kina mogy regularnie zmienia program, co dawao szans na powroty tych samych widzw
iprzeksztacenie ich wkinomanw, czyli osoby nawykowo spdzajce swj wolny czas wkinie. Aby skusi klientw zklasy redniej,
oferowano atmosfer prestiu: wystawn architektur budynkw
kinowych oraz produkt (filmy) odwoujcy si do atrybutw kultury
wysokiej, ale jednoczenie atrakcyjny iatwy wkonsumpcji. Azatem realizowano dusze, wysokobudetowe produkcje dramaty
historyczne imelodramaty odwoujce si do motyww literackich itwrczoci gonych autorw, zudziaem aktorw znanych
ze scen teatralnych ioperowych, oraz filmy sensacyjne, czerpice
wzorce zliteratury popularnej. Format programu kinowego, wktrym gwodziem byy wanie takie historyczne, obyczajowe lub
sensacyjne szlagiery1, uzupeniany komediami imateriaami
1 Wjzyku angielskim te w yksztacone wwczas dusze f ilmy nowego
rodzaju okrela si mianem feature. Termin ten nie jest dokadnym odpowiednikiem filmu penometraowego, anazwa podkrela przede wszystkim
ich uprzy wilejowane miejsce wprogramie kinow ym. Wzwizku ztym zdecydowaem si w ykorzysta niemiecki termin f unkcjonujcy ju wwczas
wjzyku polskim szlagier.
Rozdzia 4 | Kinomania. Kinematograf jako nowy segment brany rozrywkowej (19071914)
201
niefikcjonalnymi, zastpi wczeniejsze formaty numerowe zoone

zduej liczby krtkich filmw. Wan rol odegra tu rwnie kryzys
nadprodukcji, ktry ogarn europejsk kinematografi wlatach
19081909. Jak pisze Martin Loiperdinger:
Wswoim deniu do moliwie wysokich zyskw oferenci dostarczali
na rynek znacznie wicej filmw krtkometraowych, ni mogli zamieci wswoich programach iopaci waciciele kin. Producenci
filmowi obniali wic ceny, aby pomimo tego mc sprzedawa swoje
towary. Poniewa czynili tak wszyscy, zainwestowany wten sposb
wprodukcj filmw kapita uleg deprecjacji, a ceny sprzeday
spady poniej cen produkcji. Stao si wwczas jasne, e produkcja
(iwynajem) filmw nie bya ju opacalnym interesem 2.
Kryzys ten doprowadzi do przemiany brany kinematograficznej:
powsta wyspecjalizowany mechanizm obrotu duszymi idroszymi
filmami fabularnymi (co najmniej dwuaktowymi, trwajcymi okoo
p godziny), oparty na zmianie programu dwa razy wtygodniu.
Wtedy te narodzi si fenomen popularnych aktorw filmowych
(tzw. system gwiazd) bdcych magnesem dla publicznoci, co
dawao nadziej na wiksze zyski zdanego tytuu. Aby uczyni
wynajem pojedynczego filmu opacalnym, wprowadzono rwnie
system monopolowy, dziaajcy na zasadzie wycznych praw dla
dystrybutora na okrelony region iwokrelonym czasie ten mg
wwczas wyda licencj okrelonemu kiniarzowi. To by pocztek
premier filmowych pozwalajcych na kapitalizacj chci widzw do
konsumpcji nowego, elitarnego produktu.
Najwikszym graczem wbrany kinematograficznej, awpierwszej dekadzie XX wieku niemal monopolist, bya francuska firma
Compagnie Gnrale des tablissements Path Frres Phonographes
& Cinmatographes, powstaa w1896 roku. Pomidzy 1902 a1907
2 Martin Loiperdinger, Abgrnde (Przepa) Pocztek dugometraowych filmw
fabularnych we Wrocawiu (1910/11), prze. A. Dbski, [w:] Andrzej Dbski, Marek
Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem filmowym... Zdziejw kina wstolicy Dolnego
lska, GAJT, Wrocaw 2008, s. 5556.
202
rokiem Path uzyskaa wiatow dominacj, dostarczajc solidnych

aparatw projekcyjnych ikamer oraz filmw, ktrych gwnymi
odbiorcami byli wdrowni kinooperatorzy prezentujcy zakupione
filmy na ftes foraines (jarmarkach) oraz wcaf-concerts (ipokrewnych lokalach rozrywkowych). Wpadzierniku 1906 roku firma bya
ju sprawn usine aux images (po polsku mwio si ofabrykach film
kinematograficznych) wprowadzajac na rynek sze tytuw tygodniowo, kady w75 kopiach 3. Wytwrnia niemal zmonopolizowaa
izestandaryzowaa rynek wtym sensie, e zapewniaa pewne, regularne dostawy nowych filmw we wszystkich gatunkach, wystarczajce do stworzenia kompletnych programw filmowych. Dopiero
wlatach 19111914 zfirm zaczy konkurowa takie przedsibiorstwa, jak Gaumont, clair iinne wytwrnie zFrancji czy Woch.
Path staa si te wertykalnie zintegrowan firm kontrolujc
rwnie dystrybucj filmw ikina. Wlatach 19041906 stworzya
sie placwek przedstawicielskich wwielu miastach europejskich
oraz na innych kontynentach. Bya obecna wcaej Europie, Rosji,
Indiach czy Japonii. Winne miejsca docieraa za pomoc porednikw. Od Path pochodzia poowa filmw pokazywanych wUSA 4.
System polegajcy na sprzeday kopii przynosi znaczny dochd, ale
powodowa te, e miaa ona niewielk kontrol nad cyrkulujcymi
tamami czsto byy wielokrotnie odsprzedawane. Dlatego w1907
roku wytwrnia wprowadzia, najpierw we Francji, pniej winnych
regionach wiata, system wynajmu filmw zlicencj na okrelony
czas. System ten by korzystny dla wacicieli staych kinematografw, ktrym bardziej opacao si wypoyczy film ni go kupowa,
skoro liczba potencjalnych widzw itak bya ograniczona. Wielkimi
przegranymi tej zmiany stali si zkolei wdrowni kinooperatorzy,
ktrzy nie mogli konkurowa zwielkimi kinami. Innowacja wpostaci systemu wynajmu nie od razu zostaa zaakceptowana przez inne
europejskie wytwrnie, dystrybutorw iwacicieli kin. Wzwizku
3 Richard Abel, The Cin Goes to Town: French Cinema, 1896-1914, University of
California Press, Los Angeles 1994, s. 24.
4 Paul Grainge, Mark Jancovich, Sharon Monteith, Film Histories. An Introduction
and reader, University of Toronto Press, Toronto 2007, s. 45.
203
ztym w1909 roku zorganizowano wParyu kongres producentw

filmowych, ktrego celem byo ustalenie zasad eksploatacji filmw
na nowym rynku stworzonym przez stae kina 5. Te masowo zaczy
powstawa we Francji od 1907 roku, okrzyknitego tam rokiem
kina. Wsamym Paryu otworzyo si okoo pidziesiciu kinematografw6. W1911 roku kina wParyu odwiedziy ju 3 miliony
widzw7. Sama Path otworzya swj pierwszy lokal Omnia Path
ju wgrudniu, na trzysta miejsc, ado 1909 roku miaa ju dwiecie
placwek we Francji iBelgii. Kolejna fala budowlana przypada we
Francji na lata 19111913. Powstaa sie staych eleganckich kin
owyszym standardzie, takich jak Gaumont Palace, oferujcych
wyszej jakoci produkt, asam film uzyska na tyle wysoki status
kulturowy, e ju w1912 roku Le Figaro iExcelsior prowadziy
stae rubryki filmowe.
Szczeglnie istotne dla rozwoju nowego modelu marketingowego
kina iwyduenia standardowej dugoci filmu (model ten, zapocztkowany okoo 1909 roku, dominowa ju wroku 1911) wydaj si serie
komediowe ikryminalne oraz jakociowe produkcje artystyczne.
Od 1907 roku we Francji powstaway cykle realizacji ztym samym
aktorem/postaci, co byo sposobem na zapewnienie regularnych
powrotw widzw. Filmy humorystyczne (komiczne), chocia nigdy
nie byy gwodziem programu, miay ugruntowan pozycj jako
dodatek do gwnego szlagieru, cieszc si niesabncym zainteresowaniem publicznoci. Jedn zpierwszych postaci regularnie
powracajcych wkolejnych filmach komediowych by Boireau, grany
od 1907 roku przez Andr Deeda (produkcja Path). Kiedy Deed przeszed w1909 roku do woskiej wytwrni Itala, zastpiono go Maxem
Linderem, ktry sta si najpopularniejszym aktorem komicznym
iobok Asty Nielsen 8, bodaj pierwsz gwiazd filmow. Nazywany
5 Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 34.
6 Tame, s. 25.
7 Tame, s. 3.
8 Zob. Martin Loiperdinger, Uli Jung (red.), Importing Asta Nielsen: The
International Film Star in the Making 1910-1914, John Libbey Publishing, New
Barnet 2013.
204
krlem grymasy Linder gra przystojnego ieleganckiego, ale zawsze pakujcego si wjakie tarapaty bourgeois:
Wiosn 1910 roku sawa Lindera osigna tak skal, e Path, wykorzystujc samo imi komika, zmienia tytu caej serii po prostu
na Max. Grana przez niego posta nabraa ostatecznie staych cech
nienagannie ubranego modego bourgeois wsurducie, krawacie
ikamizelce, zprkowanymi lub czarnymi spodniami, wgetrach,
zcylindrem ilaseczk. Niezmiennie zamieszkujc dobrze urzdzone apartamenty pene sucych [], Max rzadko kiedy pracowa;
zamiast tego albo adorowa mode kobiety (nie zawsze niezamne)
odwiedza restauracje inocne kluby, albo uprawia rozmaite sporty. Innymi sowy, uosabia prnujcego (leisured) francuskiego
mieszczaskiego rentiera czy te modego utrzymanka wiodcego
ycie dekadenta9.
Midzynarodowy sukces komikw Path (popularny by rwnie
Charles Prince, gwiazda music-halli, odgrywajcy posta Rigadina) spowodowa, e kada wytwrnia staraa si mie swojego
flagowego komedianta. Przykadowo uGaumonta, najwikszego
konkurenta Path, by to Clment Mige Calin, Jean Durand oraz
przede wszystkim Ernest Bourbon grajcy Onesimea (19121914).
Louis Feuillade, szef produkcji Gaumonta, stworzy rwnie inn
popularn seri komediow zudziaem kilkuletniego Clementa
Mary, ktry pomidzy 1910 a1913 rokiem wystpi w74 tytuach.
Richard Abel przekonuje, e bodaj najwaniejszym czynnikiem stopniowej dominacji jednoszpulowych filmw fabularnych, anastpnie
jeszcze duszych produkcji, bya, zwaszcza we Francji, popularno filmw kryminalnych10. Jedn zpierwszych serii detektywnych, osnut wok kolejnych przygd Nicka Wintera, wyprodukowaa Path, w1908 roku Eclair zaadaptowao zkolei sensacyjn
seri zeszytow oprzygodach Nicka Cartera. Inne firmy poszy za
ciosem: Eclipse realizowao filmy oNacie Pinkertonie, wNiemczech
10 Richard Abel, Crime Film, [w:] EEC, s. 157.
Il. 56. Reklama filmu o przygodach Nicka Wintera Tajemniczy profesor w kinematografie Casino /
Rozwj 29.11.1913
gwnym bohaterem filmowym by Stuart Webb, aduski Nordisk

produkowa seri oSherlocku Holmesie. Jednym zpierwszych duszych filmw we Francji by trzyszpulowy Zigomar Victorina Jasseta
(935 m) z1911 roku produkcji clair, oparty na popularnej powieci
zeszytowej EugeneaSazie. Sukces Zigomara skoni firm do nakrcenia kolejnych filmw ztym bohaterem oraz innych opowieci
wtym gatunku. Gaumont, nie chcc pozostawa wtyle, zamwi
uLouisa Feuillada cykl oFantmasie, mistrzu zbrodni iprzebieranek
zbrukowej powieci Marcela Allaina iPierreaSouvestrea, niezwykle poczytnej we Francji. Wlatach 19131914 powstao pi filmw,
wktrych posta grana przez Rene Navarreakadorazowo umyka
policji, utrzymujc widowni wnapitym oczekiwaniu dalszego
rozwoju wydarze 11. Powstaway rwnie takie intertekstualne
11 Fantmas. lombre de la guillotine, 1913, 1146 m, 54 min, 4 szpule; Juve contre
Fantmas, 1913, 1227 m, 51 min, 4 szpule; Le mort qui tue, 1913, 1945 m, 90 min;
Le faux magistrat, 1914, 1881 m, 90 min.
206
kombinacje jak Nick Carter versus Zigomar (Zigomar contre Nick Carter, re. Victorin Jasset, 1912, 1 050 m, 3 szpule). Popularno tych
filmw stworzya rwnie nowy fenomen serial 12.
Il. 57. Reklama filmu Fantmas w kinematografie Odeon / Rozwj 24.01.1914
Wlegitymizacji filmu jako akceptowalnej praktyki kulturowej kluczow rol odegra zkolei gatunek film dart. Firma otakiej nazwie
(Film dArt) powstaa wlutym 1908 roku. Jej dyrektorem artystycznym zosta Henri Lavedan, czonek Akademii Francuskiej. Pomys
biznesowy zakada przycignicie do kin publicznoci, ktra normalnie chodzia do teatru, poprzez powizanie kina zliteratur
iscen dramatyczn. Wtym celu angaowano najbardziej znanych
autorw iaktorw epoki (Charles Le Bargy, Mounet-Sully, Sarah
Bernhardt) do filmw opartych na scenariuszach zamawianych
ugwiazd pira. Premierze pierwszej realizacji tego typu, Morderstwa
ksicia de Guise13 (Lassassinat du duc de Guise, re. Andr Calmettes,
Charles Le Bargy 1908, 324 m, 15 min) zmuzyk Camille Saint-Sansa, 17 listopada 1908 roku, towarzyszya gona kampania
reklamowa. Wtedy wanie francuskie elity symboliczne zwrciy
uwag na sfer kina. Firma Film dArt zmuszona bya dystrybuowa
swoje filmy za porednictwem Path, co niekorzystnie odbio si na
ich funkcjonowaniu na rynku. Francuski potentat promowa bowiem
12 Zob. Tom Gunning, Detective film, [w:] EEC, s. 180.
13 Stosuj tumaczenie wbrzmieniu, wktrym funkcjonowao wdzkich
programach.
207
przede wszystkim tytuy serii artystycznej produkowane przez

zwizan ze sob Socit Cinmatographique des Auteurs et Gens
de Lettres (SCAGL), powsta wmarcu 1908 roku14. Saba dystrybucja
bya jednym zwielu czynnikw, ktry doprowadzi firm zarzdzan przez Lavedana do kryzysu15. Inaczej ni Film dArt, SCAGL nie
wykorzystywaa oryginalnych scenariuszy, lecz specjalizowaa si
wadaptacjach gonych utworw literackich. Nie prbowaa te
uczyni zkina formy elitarnej, starajc si raczej upowszechnia
kino opretensjach artystycznych wrd wszystkich klas spoecznych16. Pierwszy film wytwrni, Arlezjanka (LArlsienne, re. Albert
Capellani, 1908, 350 m), adaptacja sztuki iopowiadania AlphoneseaDaudeta, mia premier we wrzeniu 1908 roku, miesic przed
Gwizjuszem, ale nie towarzyszya mu tak szeroko zakrojona kampania promocyjna. Kolejny film SCAGL, Ofiary alkoholizmu wreyserii
Alberta Capellaniego (LAssommoir, 1909, 740 m, 2 szpule), oparty
na powieci Emila Zoli LAssommoir, uznawany jest za pierwszy francuski film typu feature17. Wnastpnych latach wSCAGL powstay
takie szlagiery, jak adaptacje powieci Wiktora Hugo Notre Dame
de Paris (re. Albert Capellani, 1911, 810 m, 3 szpule) iNdznicy (Les
Misrables, re. Albert Capellani 1912, 3445 m) oraz Zoli Germinal
(re. Albert Capellani, 1913, 3020 m, 10 szpul, 150 min.). Wkrtce
inne firmy wprowadziy podobny model: clair powoa A.C.A.D.,
Gaumont, Grand Films Artistiques, aEclipse, Srie dart.
Okoo 1910 roku standardem produkcyjnym we Francji byy jeszcze
filmy odugoci jednej szpuli. Wpyw na wyduenie typowego
metrau mia przede wszystkim midzynarodowy sukces duskiej
innowacji wpostaci sensacyjnego melodramatu. W1910 roku hegemonem na lokalnym rynku by Nordisk (drugi po Path najwikszy wiatowy producent filmowy18. Jeden zpierwszych duszych
14 By to przykad stosowanej przez Path uprogu drugiej dekady XX wieku strategii dywersyfikacji ryzyka iprzerzucania kosztw na powizane ze ni firmy.
15Haso Film dArt, [w:] EEC. Zob. Richard Abel, The Cin Goes to Town..., s. 40.
16 Jean-Pierre Sirois-Trahan, SCAGL, [w:] EEC, s. 818.
17 Eric LeRoy, Alberto Capellani, [w:] EEC, s. 147.
18 Film Histories..., s. 48.
208
szlagierw Biaa niewolnica (Den hvide Slavehandel, re. Alfred Cohn,

1910, 706 m, 35 min), opowiadajcy ohandlu ywym towarem, wyprodukowaa jednak wytwrnia Fotorama. Tytu okaza si takim
sukcesem, e Nordisk, nie zwaajc na prawa autorskie, wykona
dokadny remake (Den hvide Slavehandel I, re. August Blom, 1910,
603 m, 45 min) irozpowszechni go za pomoc swoich midzynarodowych kanaw dystrybucji. Film wwersji Nordisku odnis duy
sukces kasowy izapocztkowa ca seri dugometraowych filmw
obiaym niewolnictwie. Nowy gatunek sensacyjnego melodramatu
sta si znakiem rozpoznawczym duskiego kina. Wspaniae aktorstwo ijako techniczna (wiato, praca kamery, dekoracje) oraz
atmosfera przepeniona zbrodni iseksem przyniosy firmie midzynarodow popularno. wiatow sensacj okazaa si Otcha z1910
roku (Afgrunden, re. Urban Gad, 1910, 850 m, 47 min). Debiutujca
wfilmie Asta Nielsen graa wnim dziewczyn zszanowanych sfer,
ktra wbrew wszystkim konwenansom wdaje si wromans zartyst
cyrkowym ischodzi na z drog. Najbardziej magnetyczn izarazem
kontrowersyjn scen filmu by taniec gaucho wwykonaniu przyszej gwiazdy, ktra na scenie variet wprowokacyjnym numerze
scenicznym okrca lin wok swojego partnera, ociera si oniego,
podniecajc, dominujc iwkocu krpujc wizami. Nikt nie mg
oprze si filmowej chemii Nielsen19. Tytu dystrybuowano wNiemczech na zasadzie wycznej licencji dla kin (zwanej tam systemem
monopolowym), zzakrojon na szerok skal kampani promocyjn
jako wielki sensacyjny dramat teatralny Urbana Gada w2 aktach.
Jedno znajwikszych dotychczas zrealizowanych dzie kinematograficznych20, aaktorka cigaa tumy przed ekrany. Wkrtce Gad
iNielsen przyjli propozycj zNiemiec od Paula Davidsona, szefa
firmy Projektions-AG Union (PAGU) powstaej w1910 roku na bazie
nalecej do Davidsona Allgemeine Kinematographen-Theater Gesellschaft (AKGT), kontrolujcej najwiksz sie kin wNiemczech.
Zyski zluksusowych kinoteatrw pooonych wcentrum Berlina
19 Janet Bergstrom, Asta Nielsen, [w:] EEC, s. 691.
20 Martin Loiperdinger, Abgrnde..., s. 5859.
Il. 58. Reklama filmw z Ast Nielsen i Maksem Linderem w kinematografie

Odeon / Rozwj 29.11.1913
iinnych duych miast przemysowych pozwoliy wej firmie wsfer

produkcji idystrybucji filmowej, zsukcesem przycigajc na gone szlagiery publiczno zklasy redniej. Wmaju 1911 roku Niel
sen iGad podpisali umow zDavidsonem na osiem filmw rocznie,
wktrych aktorka graa role nietypowych kobiet zmagajcych si
zkonwenansami itradycyjnymi rolami pciowymi (dama ztowarzystwa, performerka cyrkowa, modelka, sufraystka, cyganka,
dziennikarka, gwiazda filmowa, dziecko, czonkini bandy zbrodniarzy, szpieg). Davidson dostrzeg potencja dystrybucyjny zarwno
systemu monopolowego, jak igwiazdorskiej charyzmy Nielsen. Nie
mylaem oprodukcji filmowej. Ale wtedy zobaczyem pierwszy film
zAst Nielsen. Uwiadomiem sobie, e era krtkich filmw dobiega
koca. Aprzede wszystkim zdaem sobie spraw, e ta kobieta bya
pierwsz artystk wmedium filmu. Asta Nielsen, od razu to czuem,
moga okaza si wiatowym sukcesem 21. Otcha, jak twierdz badacze, zapocztkowaa wNiemczech er filmw dugometraowych
iwycigna rynek filmowy wNiemczech zkryzysu22. Posta Nielsen
bya tu rwnie istotna. Thomas Elsaesser pisze, e jej pocigajcy
magnetyzm wydatnie przyczyni si do ustanowienia Monopolfilmu
21 P. Diaz, Asta Nielsen: Eine Biographie unserer populren Knstlerin, [w:] Renate
Seydl, Allan Hagedorff (red.), Asta Nielsen: Ihr Leben in Fotodokumenten,
Selbstzeugnissen and zeitgenssischen Betrachtungen, Henschel, Berlin 1981, s.
50, cyt. za: Peter Lahn, Paul Davidson, the Frankfurt Film Scene and Afgrunden
in Germany, [w:] Thomas Elsaesser, Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 85.
22 Thomas Elsaesser, Early German Cinema. Asecond life?, [w:] Thomas Elsaesser,
Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 24; Martin Loiperdinger, Abgrnde...
210
jako dominujcej praktyki biznesowej isystemu gwiazd jako jego

najbardziej widocznej reprezentacji23. Niemieckim odpowiednikiem
film dart by Autorenfilm pomylany jako wartociowa artystycznie
przeciwwaga dla melodramatw sensacyjnych. Filmy zudziaem
gonych nazwisk miay wysokie budety, towarzyszyy im due
kampanie reklamowe podkrelajce ekskluzywny charakter premier.
Pierwsz tego typu realizacj by Tamten (Der Andere, 1913, 1760 m,
5 rolek) zwytwrni Vitascope, wreyserii Maxa Macka ize scenariuszem Paula Lindaua. Zkolei firma Bioscope zawara kontrakt zpisarzem Hannsem Heinzem Ewersem iaktorami teatralnymi Paulem
Wegenerem, Grete Berger iAlexandrem Moissim na filmy, takie jak
Student zPragi (Der Student von Prag, re. Stellan Rye, Paul Wegener,
1913, 1538 m, 83 min) czy Das schwarze Los (re. John Gottowt, 1913,
1415 m, 4 szpule). PAGU zapewnio za sobie wspprac czoowego
reysera teatralnego Maxa Reinhardta. Znajwikszym rozmachem
dziaa jednak Nordisk, ktry wyprodukowa spektakularny Atlantis
(1913, 2280 m, 121 min) dugoci 8 szpul wreyserii Augusta Bloma
na podstawie powieci Gerharta Hauptmana z1912 roku (realizacja
zyskaa now aktualno wkontekcie niedawnej katastrofy Titanica). Autorenfilm, podobnie jak film dart, przyczyni si do rozwoju
sieci bardziej luksusowych kin zwiastujcych denie przemysu do
przycignicia zamoniejszych widzw.
Na woskim rynku przez lata dominowaa wytwrnia Path, co skonio lokalne firmy, takie jak Cines, Ambrosio czy Itala do produkcji
nowej odmiany filmw artystycznych wykorzystujcych tematy
ze staroytnej Grecji, Rzymu czy renesansu. Wlatach 19111914
powsta szereg dugich, co najmniej trzyszpulowych realizacji tego
typu skierowanych do wyrobionej publicznoci. Midzynarodowy
sukces trzech filmw wyprodukowanych w1911: Pieka (Linferno,
1200 m, 71 min, 5 szpul) wreyserii Francesco Bertoliniego iAdolfo
Padovana we wsppracy zGiuseppe de Liguoro; Jerozolimy wyzwolonej (La Gerusalemme liberata, re. Enrico Guazzoni, 4 szpule)
iUpadku Troi (La caduta di Troia, 600 m, 31 min, 2 szpule) wreyserii
23 Thomas Elsaesser, Early German Cinema..., s. 25.
211
Pastrone iRomano Borgnetto okreliy przyszo woskiej kinematografii. Powstay kolejne monumentalne produkcje: w1913
Quo vadis? wytwrni Cines (2250 m, 120 min, 9 szpul) wreyserii
Guazzoniego 9 1914 Cabiria Itali (re. Giovanni Pastrone, 4500
m, 186 min). Woski dramat historyczny wraz zgatunkiem diva
film opartym na gwiazdorskiej charyzmie takich aktorek, jak Lyda
Borelli czy Francesca Bertini utwierdziy wiatow dominacj filmu
dugometraowego ijego statusu jako wartociowej formy kultury.
Dziaania zapocztkowane we Francji, Danii, Niemczech iWoszech
doprowadziy do powstania zoonego modelu marketingowego
wyznaczajcego pozycj kinematografii jako przemysu kultury
paradygmatycznego dla XX wieku. Wszystkie jego elementy sie
eleganckich, centralnie pooonych kin, penometraowe szlagiery,
gwiazdy, system wynajmu tam, wyczne licencje wzajemnie si
stymuloway iwarunkoway na zasadzie sprzenia zwrotnego.
To one okreliy, co ijak mogli oglda usiebie mieszkacy takich
regionw jak polska cz Cesarstwa Rosyjskiego.
Krlestwo Polskie jako cz rynku

rosyjskiego
Cesarstwo Rosyjskie byo wanym rynkiem zbytu dla wytwrni filmowych. Podobnie jak wiele francuskich firm zinnych bran wtym
okresie Path rozpocza ekspansj na rynek rosyjski, sprzedajc
patefony, filmy, sprzt, oferujc usugi laboratoryjne oraz zajmujc
si produkcj idystrybucj filmw. WRosji firma znajdowaa zbyt
dla 25 procent swojej produkcji filmowej24. Pierwsze biuro firmy
powstao wMoskwie przy ul. Twerskiej 38 ju w1904 roku; na jego
czele stan wynalazca pathfonu, Guillaume Kemmler, adziaem
filmowym zarzdza Maurice Hache. Wnastpnych latach powstao
jeszcze siedem salonw wSankt Petersburgu, Kijowie, Rostowie
nad Donem, Warszawie iinnych duych miastach 25. Carl Philippe
25 Youri Tsivian (Cywjan) Russia, [w:] EEC, s. 804810.
212
(Karol Filip) peni funkcj commis-voyageuraodpowiedzialnego za

sprzeda wterenie26. (Osoby HacheaiPhilippeapowrc jeszcze
wpolskim kontekcie). Produkcj filmow rozpocza Path w1908
roku, wysyajc MauriceaMatreaiun grand operateur specialiste
dans le tournage sujets russes Josepha Mundvillera (Meyera) wcelu
filmowania rosyjskich actualits, ktre jako egzotyczne tematy cieszyy si du popularnoci na wiecie. Widoki zRosji (vues russes)
kupowano rwnie od lokalnych operatorw, takich jak Nikoaj
Kozowski na Ukrainie czy Jewgienij Sawiski wRewlu (Tallinie)27.
Lokalne kino szybko zyskiwao na popularnoci. W1913 roku wRosji
dziaao ju okoo 14001500 kinematografw, zczego wsamym
dwumilionowym Petersburgu byo ich 130, awopoow mniejszej
Moskwie 6728. Chocia rynek by zdominowany przez produkcj
zagraniczn, lokalne wytwrnie rwnie prboway dostarcza
filmy odpowiadajce na zainteresowanie rosyjskiej widowni. W1907
roku wasne studio filmowe otworzy Aleksander Drankow, fotograf
zSankt Petersburga. Jego Stienka Razin odnis sukces jako pierwszy
rosyjski film fikcjonalny29. Do najwaniejszych wytwrni naleay
firmy Chanonkowa oraz Thiemann iReinhard. Rosyjska produkcja
wzrosa z19 filmw w1909 roku do 129 w1913 (przewaay wrd
nich materiay kronikarskie). Wraz zrozwojem filmw dugometraowych rwnie wRosji zaczy powstawa adaptacje literackie
Puszkina, Czechowa, Gogola iTostoja, atake sensacyjnych melodramatw czoowych autorw, takich jak Leonid Andrejew czy
Anastazja Werbicka. Zdaniem Jurija Cywjana, spektakularny sukces
Kluczy szczcia bdcych adaptacj jej powieci (re. Wadymir
26 Zob. Nea Zorkaa, Le temps des frres Path Moscou, [w:] Jacques Kermabon
(red.), Path, premier empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994,
s. 104.
27Tame.
28 Informacje wtym akapicie podaj za Yourijem Tsivianem (Cywjanem) Russia,
[w:] EEC.
29 Film by szeroko reklamowany, midzy innymi za pomoc plakatu wzorowanego
na tradycyjnej rosyjskiej estetyce ubok, przedstawiajcego buntownika, ktry
rzuca pojman ksiniczk do Wogi, aciek muzyczn do filmu zamwiono
uznanego kompozytora Michaia Ippolitowa-Iwanowa.
213
Gardin iJakow Protanazow, 5000 m) wyznaczy wRosji przejcie

od programw numerowych na rzecz takich, wktrych dominowa
jeden szlagier.
Polskie dzielnice Cesarstwa Rosyjskiego potocznie zwane Krlestwem Polskim stanowiy jedynie niewielk cz rynku rosyjskiego, silnie powizan zkrajowym imidzynarodowym przemysem
kinematograficznym. Ztych powiza dobrze zdawaa sobie spraw
lokalna prasa. W1914 roku we wstpniaku inicjujcym dziaanie
dwutygodnika Kino, teatr isport redakcja pisaa:
Nie ma jeszcze dziesiciu lat od chwili, kiedy Warszawa ujrzaa na
licie swych codziennych rozrywek teatr kinematograficzny. Od
tego czasu wtych niewielu latach liczba tych teatrw-zudze, czyli
jak zwie je gwara brukowa illuzjonw, dosza do kilkudziesiciu
iwaha si pomidzy 30-40. Wtej liczbie wrdmieciu Warszawy,
wdzielnicach eleganckich ibogatych, gdzie koncentruj si wszystkie pulsy ycia iruchu znajduje si kilkanacie takich pierwszorzdnych teatrw, aprzez sale ich przeciga kadego wieczora
najmniej dziesi tysicy osb spord inteligentnej publicznoci.
Kinematograf przesta ju by zabawk, sta si przemysem. Par
milionw rubli rocznie wydaje Warszawa na swoje teatry zudze.
Jest jednym zlepszych zyskw zbytu dla ogromnej produkcji fabryk kinematograficznych paryskich, woskich, kopenhaskich,
amerykaskich. Wytworzyy si nowe specjalnoci, nowe rodzaje
zaj ipracy, powstay specjalne organizacje handlowe dla kinematografu, zaczynaj nawet powstawa lokalne fabryki produkujce
tamy, osnute na swojskich tematach, na literaturze naszej iyciu.
Rozwj sieci kin by powizany ze sprawnym systemem dystrybucji. WWarszawie ju w1899 roku powstaa firma poredniczca
wsprzeday filmw Golcz iSzalay, ktra oferowaa tamy gwnie
jako dodatek do sprzedawanego przez siebie sprztu 30. Pierwsi kinooperatorzy, tacy jak bracia Krzemiscy, nie mieli zapewnionego
30 Zob. Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, t. 1,
Wydawnictwa Artystyczne iFilmowe, Warszawa 1989, s. 48.
214
staego dopywu wystarczajcej liczby tytuw. Sami sprowadzali

filmy zzagranicy, akiedy lokalna publiczno zapoznaa si zcaym
repertuarem zmieniali miejsce pobytu. Dopiero jednak stae lokale
zajmujce si projekcjami stanowiy impuls dla rozwoju sieci instytucji poredniczcych wdystrybucji. Po Krlestwie Polskim jedzili
wdrowni handlarze, tacy jak wspomniany komiwojaer Path Karol
Philipp, ktry w1905 roku dotar do odzi, zatrzymujc si wGrand
Hotelu zwielkim zapasem wstg31. W1908 roku pod nazwiskiem
GuillameaKemmlera funkcjonowao ju stae przedstawicielstwo
firmy Path na Krlestwo Polskie32. Wtym samym roku powstay
lokalne biura wynajmu. Przy ul. Zotej 14 zacz dziaa Kantor Sia
przybyego zgbi Cesarstwa Mordechaja Towbina, charakteryzowanego przez pras jako jeden znajruchliwszych kupcw kinematograficznych33. W1909 ruszyo Towarzystwo Udziaowe Sfinks
(ul. Marszakowska 116) Aleksandra Hertza, Alfreda Silberlasta,
Mordechaja (?) Zukera, Jzefa Koernera. Od 1908 roku istniao biuro
Roll, wasno inynierw Grzybowskiego iKarbowskiego, ktrzy
mieli swoje filie wcaej Rosji. Wodzi biuro wynajmu prowadzi
Teodor Junod wUranii. W1908 roku prb porednictwa podj te
Benedykt Zarzycki, waciciel kinematografu Moderne. Ten ostatni
oferowa cae pakiety krtkich filmw:
Co tydzie nowe pyszne programy. Wynajem najnowszych filmsw
iaparatw kinematograficznych na bardzo wygodnych warunkach.
Na skadzie zawsze przeszo 75 tysicy metrw filmsw najlepszych
fabryk wiata. Uywane filmse sprzedaje si od 15 kop. za metr34.
Obaj dzcy przedsibiorcy porzucili porednictwo w1909 roku.
Najprawdopodobniej byo to zwizane zwprowadzeniem systemu wynajmu kopii ipowstaniem duych dystrybutorw, ktrzy
31 Rozwj 21.06 1905. Wogoszeniu mianowa si reprezentantem towarzystwa
Kinematograf iWstga.
32 Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, s. 61.
33 Warszawskie biura wynajmu, Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9.
34 Czas, kalendarz na rok 1909, d 1908, s. 19.
215
nawizywali dugoterminowe kontakty zwytwrniami ikinami,

eliminujc zrynku maych graczy.
Globalny kryzys nadprodukcji odbija si rwnie na lokalnym rynku. Panowaa dua konkurencja, aoperacje wynajmu odbyway si
na kredyt wytwrnie kredytoway biura wynajmu, abiura kina.
Tak sytuacja wygldaa wocenie lokalnej prasy branowej:
Szalona konkurencja tych biur wytworzya warunki pracy opakane.
Ceny wynajmu nigdy nie miay normy. Przecigano si wustpstwach, byle zdoby klientw. Ale nie tylko oceny wynajmu walka
toczya si zapamitale. Przecigano si wmistrzostwie wczeniejszego zdobycia poszczeglnych obrazw, aby tym sposobem popsu konkurentowi atrakcyjny program, przez co przy drugim,
trzecim wypadku odcigao si klienta, itd. Biura kinematograficzne
to wiecznie kccy si przeciwnicy, ktrych adne zgodne ukady
uspokoi nie zdoaj 35.
Wzwizku ztrudn sytuacj w1910 roku odby si wMoskwie, by
moe jako reperkusja konferencji paryskiej zorganizowanej rok
wczeniej, pierwszy zjazd wacicieli kinematografw. W1911 roku
wasny zjazd zorganizoway wytwrnie. Podjto decyzj oskasowaniu systemu kredytowego, wprowadzono opat zgry za wynajem
kopii, naoono ograniczenia na biura wynajmu 36. Porozumienie
to zostao nazwane przez pras Syndykatem Kinematograficznym.
Wzjedzie uczestniczyli przedstawiciele firmy Roll, Mordechaj
Towbin iAleksander Hertz ze Sfinksa, ktrzy zorganizowali lokalny podsyndykat. Umowa zabraniaa wypoyczania filmw jakimkolwiek kinom wKrlestwie, ktre sprowadzayby obrazy poza
podsyndykatem 37 lub trustem38. Nagle odcito dopyw do nowych
35 Pierwszy syndykat kinematograficzny, Nowiny Sezonu 1911, nr 9, s. 34; za:
Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, s. 61.
36 Producenci ustalili, e nie bd wynajmowa filmw na kredyt, awaciciele
kin mieli paci biurom za 1-4 tygodnie zgry, biura za gotwk wytwrniom. Tame.
37 Zob. Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego, s. 61-62.
38 Kurier Warszawski 5.12.1911.
216
tytuw. Warszawa, jak donosi Kurier Warszawski, miaa trzy biura

wynajmu nalece do syndykatu fabrykantw zorganizowanego
wMoskwie. Gdyby ktry zwacicieli kinematografw chcia naby filmy poza porozumieniem, wwczas pozbawiby si moliwoci
wsppracy zsyndykatem, ktry zmonopolizowa dostp do filmw
zagranicznych. Sytuacja bya jednak zoona, aw1911 roku dziaali
te wWarszawie bezporedni przedstawiciele niektrych wytwrni:
Braci Path reprezentowa niejaki Skrzyski, Gaumonta Adolf
Jackowski, Cines Bruno Eisenman, Thiemann-Reinhardt niejaki
pan Ginsburg (rosyjska firma miaa rwnie licencj na Cesarstwo
iKrlestwo, take na produkcje wytwrni Ambrosio, Nordisk iVitagraph). Inne przedsibiorstwa, jak podawaa prasa branowa, miay
zastpcw wMoskwie iPetersburgu, znajwikszym Towarzystwem
Akcyjnym S.A. Frenkel wMoskwie. Niektre znich reprezentowane
miay by przez Towarzystwo Sfinks39.
Kiedy pojawiy si pisma brany okookinowej40, publikowano wniej
recenzje nowoci sprowadzonych przez biura wynajmu, chociaby
Krlowej Nilu (Cines) dystrybuowanej przez biuro Kinemafilm, Sodyczy grzechu (Towarzystwa Sok) czy Wszponach ndznika (Path)
dystrybuowanego przez Sfinksa. Wan czci byy reklamy biur
wynajmu, takich jak Sia, Kinemafilm, Victoria czy biuro M. Bessera,
przedstawiciela kilku zagranicznych wytwrni. Publikowano listy
filmw, ktre miay wej do dystrybucji, podajc dugo, specyfikacj gatunkow (etykiety gatunkowe, takie jak jak dramat,
komiczne, natury inaukowe) iczsto zamieszczajc obszerne
opisy. Std wiemy przykadowo, e w1914 roku Towbin mia wswojej
ofercie ca rosyjsk Zot Seri, wszystkie pi serii Fantmasa,
przygody Sherlocka Holmesa iZigomara, filmy zBetti Nansen, Jenny
39 Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9.
40 Istnienie czasopism bdcych platform komunikacji dla profesjonalistw
zdanej dziedziny wiadczy ojej mocnym osadzeniu na rynku iwyrazistej
tosamoci. WKrlestwie Polskim a do 1914 roku nie powstao adne pismo
branowe zwizane zprzemysem filmowo-kinowym, co pokazuje jego sabe
rozwinicie, zwaszcza jeli chodzi osfer produkcji. Gwnym medium branowym pozostawa Organ, dowodzc niepenej rynkowej autonomizacji kina.
Il.59. Reklama filmu monopolowego Zigomar II w kinematografie Luna / Rozwj 19.03.1912
Porten iprimadonn kinematografu Ast Nielsen. Towbin szczyci

si rwnie tym, e nabywa wszystkie wybitne obrazy monopolowe
(okoo 15 000 metrw tygodniowo)41. Biura wynajmu opracowyway
polskie irosyjskie (zatwierdzane przez cenzur) napisy iwklejay
je na tam filmow 42. Jan Skarbek-Malczewski, ktry od kwietnia
1911 roku pracowa jako szef biura wynajmu uHertza, bdc odpowiedzialnym za ukadanie programu dla klienta, odwiedzanie
klienteli celem utrzymania stosunkw, inkasowanie nalenoci
oraz nadzr ikontrol wysyek 43, wspomina, e zdobyte tytuy
najpierw puszczano wsamym Sfinksie, apotem wssiednim kinie
Olimpia przy ul. Marszakowskiej 114. Nastpnie za kopie wysyano
do odzi (drugiego po Warszawie najwaniejszego lokalnego odbiorcy filmw) imniejszych orodkw. Konkurencja bya tak wielka, e
film po zejciu zekranu, jeszcze ciepy, ju szed na prowincj, aby
41 Kino, Teatr iSport, nr 1.
42 Pojawiao si wiele gosw krytycznie wyraajcych si ojzyku napisw urgajcych gramatyce, ortografii, sensowi istylowi. Polski jzyk ikinematografy,
Kino, teatr isport, nr 2. WNowinach Sezonu pojawi si zarzut, e Towbin
pozwala pokazywa filmy wjzyku rosyjskim bez polskich napisw, aich tumaczenia woaj opomst do Boga. Zkolei Sfinks celuje wpolskich tumaczeniach
iopisach. Warszawskie biura wynajmu, Nowiny Sezonu 18.11.1911, nr 9.
43 Umowa ze zbiorw Muzeum Kinematografii wodzi.
218
uprzedzi konkurenta. Bywao tak, e gdy wysaem program do odzi, nadchodzia depesza Ju idzie. Wtedy musiaem natychmiast
dostarczy inny program44.
Sytuacja na lokalnym rynku dystrybucyjnym wokresie boomu
kinematograficznego lat bezporednio poprzedzajcych Iwojn wiatow bya niezwykle zoona, ajej szczegowe opisanie
wymaga dalszych bada iwykracza poza moliwoci niniejszego
opracowania. Niemniej wczasie powstawania staych kin wodzi
istniaa ju rozwinita izoona sie dystrybucyjna, austalone
zasady rozpowszechniania filmw determinoway to, co odzianie
ogldali wkinematografach.
Prawie wszystkie wiksze miasta polskich guberni miay wasne
kina, niektre po kilka, ale dokadna ich liczba nie zostaa oszacowana. Stosunkowo wiele wiemy oWarszawie. Wedug informacji
prasowych w1908 roku miasto miao okoo 2030 iluzjonw, aw1911
roku ju przeszo 6045. Bez szczegowych bada s to dane trudne
do zweryfikowania, zwaywszy e w 1914 roku wWarszawie dziaao
jedynie 25 kinematografw moliwych do wymienienia znazwy
iadresu 46. Prestiowe iluzjony koncentroway si przy gwnych
ulicach rdmiecia (Marszakowska, Nowy wiat), ale kina mona
te byo znale wdzielnicach robotniczych. Na woli miao ich by
15, kilka kolejnych na Powilu, byy rwnie wpodwarszawskich
gminach, takich jak Czyste, Mokotw czy Brdno47.
Najpowaniejszymi podmiotami na rynku byy Kantor Sia iTowarzystwo Udziaowe Sfinks, ktre oprcz wynajmu zajmoway
si rwnie innymi gaziami brany filmowej. Powstay w1908
roku Kantor Sia prowadzi wasny iluzjon przy ul. Marszakowskiej
118 wWarszawie, apo pewnym czasie firma uruchomia take laboratorium iangaowaa si wprodukcj. Wssiedztwie, przy ul.
Marszakowskiej 116, 25 lutego 1909 roku spka Sfinks uruchomia
44 Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, Czytelnik, Warszawa 1962, s. 17.
46 Kino, teatr isport, nr 1.
219
elegancki kinematograf Sfinks. To biuro kinematograficzne zajmowao si rwnie sprzeda aparatw kinematograficznych rnych
fabryk, kompletnym urzdzaniem teatrw kinematograficznych,
instalacjami elektrycznymi, urzdzaniem przedstawie publicznych zarwno wWarszawie, jak ina prowincji. Od 1909 roku firma
wprodukowaa lokalne aktualnoci,odsprzedawane czasami Path
jako vues russes. Wpewnym momencie zwrcia si rwnie ku produkcji fabularnej, organizujc wasne laboratorium oraz atelier.
Firma zintegrowaa si zwikszymi wytwrniami rosyjskimi oraz
Path Frres, stajc si by moe lokalnym przykadem stosowanej
wwczas strategii biznesowej opartej na sieci blisko powizanych
ze sob przedsibiorstw. Wlistopadzie 1912 roku Sd Handlowy
wWarszawie ogosi, e Aleksander Hertz jako firmowy wsplnik, Moryc Gasz [wspomniany Maurice Hache], Jzef Jermoljew
iAntonina Chanonkowa bd wsplnie prowadzili przedsibiorstwo kinematograficzne Sfinks48. Wizao si to zapewne nie tylko
zkorzyciami kapitaowymi, lecz take zmoliwoci dystrybucji
zagranicznych filmw na rynku lokalnym iszerszym zbytem dla
wasnych produkcji. Przykadowo wyprodukowane par tygodni
wczeniej Przesdy reklamowano jako Polsk seri Braci Path49.
Hertz nawiza rwnie bliskie stosunki handlowe midzy innymi
zdzkimi potentatami kinowymi Franciszkiem Fezerem iMaksem
Glicensteinem, by moe poredniczc wich kontaktach zwikszymi
wytwrniami (do tego wtku powrc wdalszej czci rozdziau).
Tego typu lokalne zagadnienia instytucjonalne s najsabiej zbadanym obszarem wczesnego rodzimego kina. Niemniej zarwno Sia,
jak iSfinks dyy do pionowej integracji lokalnego rynku udziau
wdystrybucji, wywietlaniu iprodukcji.
Od 1911 roku lokalne wytwrnie podejmoway prby samodzielnej
realizacji filmw dugometraowych we wszystkich modnych gatunkach: melodramatw, filmw artystycznych (gwnie adaptacje
48 Cytat za: Wadysaw Banaszkiewicz, Witold Witczak, Historia filmu polskiego,
s. 82.
49 Rozwj 17.09.1912.
220
filmw historycznych), tytuw komicznych. cznie do wybuchu

wojny powstao kilkadziesit filmw. Sfinks prbowa si wadaptacjach isensacyjnych melodramatach (dramatach towarzyskich)
przedstawiajcych tematy obyczajowe znane zliteratury popularnej.
Jeden zpierwszych, Meir Ezofowicz wreyserii Jzefa Ostoi-Sulnickiego (650 m, 1911) zudziaem aktorw Teatru Maego wWarszawie,
spotka si zprzychylnym przyjciem prasy. Przesdy (1912, re.
Jzef Ostoja-Sulnicki, 700 m) opowiaday onieszczliwej mioci
hrabianki ilokaja. Pierwszy duszy film Sfinksa Wykolejeni (1300 m)
na podstawie Aszantki Wodzimierza Perzyskiego zudziaem znanych aktorw opowiada omiosnym trjkcie szwaczki, robotnika
ihrabiego. Konstanty Jastrzbski, wspwaciciel iluzjonu Venus
(ul. Marszakowska 137) w1911 roku rozpocz zdjcia do adaptacji
Dziejw Grzechu eromskiego wreyserii Antoniego Bednarczyka
(1300 m) zudziaem znanych warszawskich aktorw (m.in. Marii
Mirskiej iStanisawa Knake-Zawadzkiego). Scenariusz specjalnie
dla Jastrzbskiego przygotowaa Gabriela Zapolska. Niebezpiecznego
kochanka zlutego 1912 roku zudziaem iwreyserii Kazimierza Kamiskiego iinnych czoowych aktorw powszechnie skrytykowano
wprasie jako twrczo brukow. Zkolei prb produkcji filmw
komicznych podja w1911 roku spka popularnych aktorw Antoniego Fertnera, Juliana Krzewiskiego iWincentego Rapackiego
oraz waciciela warszawskiego kina Corso Juliusza Zagrodzkiego.
Ich Skandal na ulicy Szopena pokazywa komiczn awantur zazdrosnego ma na skating ringu wDolinie Szwajcarskiej iokaza si
duym sukcesem. Po wyprodukowaniu jeszcze kilku filmw spka
rozwizaa si wskutek zatargu zpodsyndykatem. Zagrodzki wraz
zgrup warszawskich aktorw zawiza Kooperatyw Artystyczn,
ktra dokonaa midzy innymi adaptacji Sdziw Wyspiaskiego pod tytuem Sd Boy (re. Stanisaw Knake-Zawadzki, 1911)
oraz Szkicw wglem Sienkiewicza, dajc im tytu Krwawa dola (re.
Wadysaw Paliski, 1912). Na dotarcie do publicznoci ydowskiej
caego Cesarstwa Rosyjskiego nastawiony by Kantor Sia. Wcigu
dwch lat (19111912) Towbin wyprodukowa okoo dziesiciu filmw otematyce ydowskiej oraz kontuszowy dramat historyczny
221
Wojewoda (1100 m). Rwnie do publicznoci ydowskiej skierowane

byy pocztkowo filmy wytwrni Kosmofilm, zaoonej w1913 roku
przez Samuela Ginzburga iHenryka Finkelsteina. Wsppracujc
zzespoem warszawskiego teatru ydowskiego, stworzyli oni kilkanacie filmw znapisami wjidysz, gwnie adaptacji sztuk Jakuba
Gordina50. Ponadto wytwrnia wyprodukowaa adaptacj Halki (850
m), pikantn fars Tajemnica pokoju nr 100 (900 m, 1914) zudziaem midzy innymi Stefana Jaracza iAleksandra Zelwerowicza oraz
sensacyjne Mty Warszawy odugoci 900 m. Lokalna twrczo
fabularna prezentuje si jednak skromnie na tle moliwoci produkcyjnych innych rosyjskich izagranicznych firm.
WWarszawie powstawaa te wikszo materiaw niefikcjonalnych, chocia rozwj sieci kin spowodowa, e wielu przedsibiorcw
kinowych decydowao si wpewnym momencie na zamwienie filmw dokumentujcych wydarzenia bliskie ich klientom, co mogyby
uatrakcyjni ich programy51. Wizao si to zlicznymi problemami technicznymi, przede wszystkim brakiem wykwalifikowanego personelu. Skarbek-Malczewski wspomina, e lokalni kiniarze
wynajmowali zagranicznych fachowcw, operatorw ilaborantw,
przysyanych do Warszawy jako korespondenci. Polski operator
wymienia dwch: GeorgesaMeyera zfirmy Path Frres iAnatola
ThibervilleazGaumonta, uktrych zamawiali filmy Mordechaj
Towbin ispka prowadzca iluzjon Oaza. Dziki wspomnieniom
Skarbka-Malczewskiego dysponujemy pewnymi informacjami na
temat kulisw produkcyjnych filmw niefikcjonalnych 52. Pierwsze
warszawskie realizacje powstay zatem zinicjatywy przedstawiciela
50 Magorzata Hendrykowska, ladami tamtych cieni. Film wkulturze polskiej
przeomu stuleci 1895-1914, Oficyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993,
s. 182, za: Judith Goldberg. Laughter through Tears: The Yiddish Cinema,
Associated University, New Jersey 1983.
51 Warto tu wspomnie odziaalnoci braci Krzemiskich, ktrzy osiadszy
wCzstochowie, okoo 1910 roku nabyli kamer Path idokumentowali lokalne
wydarzenia. Jednym znielicznych zachowanych do dzi filmw niefikcjonalnych
jest ich Poar zapaczarni z1913 roku.
52 Zob. ukasz Biskupski, Produkcja niefabularna ifilmy lokalne wKrlestwie Polskim
1907-1914 prba rekonstrukcji, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.),
Metody dokumentalne wfilmie. Wok filmu niefikcjonalnego, Wydawnictwo
Pastwowej Wyszej Szkoy Filmowej, Telewizyjnej iTeatralnej, d 2012.
222
Path idziki jego kontaktom. Polscy operatorzy byli zazwyczaj

samoukami, ktrzy obsugi kamery, wywoywania materiaw oraz
kopiowania uczyli si gwnie na wasnych bdach 53. Okoo 1909
roku pojawi si wWarszawie drugi operator, Stanisaw Sebel (Zebel
wedug Skarbka-Malczewskiego), ktry umiejtnoci operatorskie
zdoby prawdopodobnie wRosji ipracowa dla Kantoru Sia Mordechaja Towbina 54. Wfilmowaniu aktualnoci specjalizowa si
Marian Fuks (Fuchs), fotograf tygodnika wiat, apniej od 1912
roku reporter filmowy dla kina Olimpia. Hertz, przyjwszy do siebie
Sebela iSkarbka-Malczewskiego, aponadto Czesawa Jakubowicza
iLeonarda Zawisawskiego, zaj si dokumentacj warszawskich
sensacji dnia. Pierwszym filmem nakrconym przez operatorw
Sfinksa by prawdopodobnie Wzlot aeroplanu wWarszawie zrealizowany wlistopadzie 1909 roku 55 .
Iluzjony: powstanie staych kinematografw

Wykonajmy teraz zblienie na d. Jak wmiecie przebiega rozwj
sieci kin? Pierwsze instytucje rozrywkowe nastawione wycznie lub
wznacznym stopniu na projekcje kinematograficzne zaczy powstawa, jak pozwalaj sdzi zachowane rda, w1907 roku56. Te niby
53 Metr negatywu kosztowa wwczas 19 kopiejek; wywoanie wParyu metra tamy
5 kopiejek, skopiowanie metra cznie zwiraowaniem 6 kopiejek. Za film
kupiony zzagranicy pacio si za 75 kopiejek za metr. Wadysaw Jewsiewicki,
Historia filmu polskiego..., s. 22.
55Tame, s. 8384.
56 Warto pamita, e europejska fala budowy kin zbiega si wodzi zwychodzeniem zokresu niepokojw ikryzysu zwizanego zwydarzeniami rewolucji
1905 roku, ktre odbiy si negatywnie na jego yciu rozrywkowym. Zamoni
odzianie uciekli za granic, biedniejsi do innych miast lub do rodziny na
wie, awiele rodzin robotniczych znalazo si na skraju ndzy. Nie oznacza to
jednak, e ci, ktrych byo na to sta, zupenie zrezygnowali zpopularnych
rozrywek dziaao wwczas wiele przedsibiorstw rozrywkowych. Niemniej
by to najtrudniejszy okres dla miasta wcaej jego dotychczasowej historii. Z335
tys. w1905 roku ludno miasta zmniejszya si do 328 tys. w1907. Tendencja
spadkowa odwrcia si dopiero rok pniej. Nie s to dane precyzyjne, ale oddaj
ogln tendencj. Dane szacunkowe Komitetu Statystycznego, za: Krzysztof
Kowalczyski, d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn,
d 2008, s. 15.
223
kabarety czy te iluzjony komentatorzy prasowi stawiali wjednym

rzdzie zinnymi podrzdnymi lokalami, takimi jak knajpy czy grki
bilardowe. Owe wmiar tanie przybytki przyczyniy si do wyonienia
si kina jako osobnego segmentu rynku rozrywkowego, by pniej
zosta zastpione przez bardziej eleganckie lokale (mona zatem
porwna je do amerykaskich nickelodeonw). Jak sygnalizowaem
wpoprzednim rozdziale, zuwagi na niewielk ilo zachowanych
rde, trudno stwierdzi, ktre zlokali nastawiay si na mieszany
program performatywno-filmowy, aktre jedynie na projekcje.
Il. 60. Ul. Piotrkowska, nad bram po lewej stronie widoczny szyld Theatre Optique Parisien /
Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych
Przedsibiorstwa te ulokoway si wbramach kamienic pooonych

na handlowym, ale nieco mniej reprezentacyjnym odcinku ul. Piotrkowskiej. Od frontw na pitrze iparterze powstaway tam sklepy,
wpodwrza przenosiy si skady hurtowe przdzy imateriaw
wkienniczych. Na pitrach umieszczano magazyny ikantory bankierskie57. Przy ul. Piotrkowskiej 35 usytuowa si Amerykaski
57 Przykadowo w1899 roku wpodwrzu ul. Piotrkowskiej 17 dziaao 8 sklepw
wkienniczych. Anna Rynkowska, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie,
d 1970, s. 155.
224
Bioskop. Wstyczniu 1907 roku wRozwoju pojawio si ogoszenie

reklamujce zoony z16 obrazw film Wybr kandydata Aadina do
Dumy Pastwowej, zapewne uzupeniony mniej atrakcyjnymi tytuami ni ten zwizany zaktualnymi burzliwymi wyborami do II Dumy.
Pokazy odbyway si wtygodniu od 15:00 do 22:00, awniedziele
iwita od 13:00 do 22:00. Cen nie podano58. Rwnie wstyczniu
1907 roku wlokalu po Mutografie przy ul. Piotrkowskiej 15 Mani
Hendlisz uruchomi Theatre Optique Parisien na 180 miejsc. Wprogramie przygotowanym na otwarcie, wniedziel 13 stycznia 1907
roku, reklamowano nowoci nigdy wczeniej nie widziane wodzi.
Wrepertuarze zoonym ztrzech oddziaw (szpul) znalazy si:
Powitanie ksicia Walii, Ktnia pana Brauna zon, Dramat wWenecji
iTaniec Hiszpaski59. Ceny miejsc byy nieco wysze ni wgabinetach
Il. 61. Reklama projekcji w Theatre
Optique Parisien / Illustrierte
Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer
Zeitung 1907, nr 18
58 Rozwj 18.01.1907.
59 Trzy oddziay (czyli trzy rolki filmu) mog sugerowa, e pokaz odby si bez
numerw scenicznych. Cytowany dalej artyku zalicza jednak przedsibiorstwo
Hendlisza do cabaretw zpokazami filmowymi. Operformatywno-filmowym
programie pisze te Hanna Krajewska, F, s. 48.
225
iluzji ipanoptikach czy uKrzemiskich, zalenie od kategorii miejsca: 45, 30 i20 kopiejek za okoo 45-minutow projekcj. Wtygodniu
lokal otwiera si o18:00, awniedziele iwita o15:0060. Zmiana
programu nastpowaa co tydzie. Kilka miesicy pniej, we wrze
niu 1907 roku wlokalu po Uranii przy ul. Piotrkowskiej 17 Lucjan
Aniokiewicz otworzy niewielki teatr Illusion (poczekalnia na 48
osb, sala na 100, pozbawiona wentylacji). Podobnie jak Urania byo
to raczej przedsibiorstwo ocharakterze variet, jeszcze w1912 roku
oferujce program performatywny uzupeniany projekcjami61. Prawie
naprzeciwko Illusionu na parterze dwupitrowej kamienicy przy ul.
Piotrkowskiej 22 we wrzeniu 1908 roku Albert Hoffman otworzy
kinematograf Arkadia. Znajdowaa si tam sala na 150 osb ipoczekalnia zelektrycznym orkiestronem (w1913 roku komisja sanitarno-techniczna zwrcia uwag, e poczekalnia jest bardzo maa)62.
Poza Piotrkowsk, ale rwnie wcisym centrum, wdawnej sali
tanecznej Millera przy ul. Mikoajewskiej 40 (pomidzy kocioem
w. Krzya aParkiem Mikoajewskim, wpobliu towarzystwa cyklistw Union oraz ogrodu Meisterhausu), wlistopadzie 1907 roku
Gustaw Mjunkner iOskar Kulawiski zainaugurowali dziaalno
Teatru Belle-Vue. Przed otwarciem, ktre miao miejsce 9 listopada
oraz przez cay listopad igrudzie reklamowano przedstawienie
Chrono-Megafonu zachwalanego jako cud XX wieku zywemi,
piewajcemi fotografjami iautomatycznem regulowaniem siy
gosu63. Podkrelano rwnie, e lokal ma wspaniae owietlenie
elektryczne. Ceny na otwarcie byy dosy wysokie: pierwsze miejsca
1 rubel, drugie 75 kopiejek, trzecie 50, czwarte 25, uczniowie idzieci
na galerii 15 kopiejek.
Iluzjony musiay by atrakcyjnym biznesem, skoro przedsibiorcy
rozrywkowi szybko podjli decyzj oinwestycjach wnow bran rynku izaczli wznosi budynki przeznaczone specjalnie na
60 Rozwj 12.01.1907.
61 Rozwj 21.09.1912.
62 Archiwum Pastwowe wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1366.
226
potrzeby projekcji. Fakt ten odnotowa we wrzeniu 1908 roku

komentator Rozwoju. Pisa, e iluzjony [...] robi tak wietne
interesy, e nie tylko opacaj bardzo wysokie komorne, ale nadto
par znich buduje ju zduym nakadem kosztw wasne dla siebie
gmachy, chocia powstay tak niedawno64. Ich budow ukoczono
na sezon zimowy 1908/1909. 20 wrzenia zainaugurowa swoj
dziaalno Bio-Express przy ul. Zielonej 2, tydzie pniej, 29
wrzenia przy ul. Przejazd 2 otworzono kinematograf Odeon, 25
padziernika ruszy za Teatr Oaza przy ul. Gwnej 1. Te nowe
kinematografy zlokalizowane byy na bardziej reprezentacyjnym
odcinku ul. Piotrkowskiej iodznaczay si elegantszym wystrojem.
Wtym samym czasie autonomizacj kina potwierdziy rwnie
regulacje prawne. Wprowadzenie szczegowych przepisw pokazuje, e iluzjony byy ju wwczas popularnymi przybytkami
przycigajcymi tumy widzw, atym samym wzbudzajcymi trosk
ozachowanie bezpieczestwa. Pocztkowo na organizacj pokazw
potrzebna bya jedynie zgoda policmajstra. W1908 roku kinematografy uznano jednak za instytucje uytecznoci publicznej65. Te
zatwierdza gubernator piotrkowski. Naleao zoy podanie do
magistratu, ktre kierowane byo do zaopiniowania wPiotrkowie
iwracao do odzi 66. Aby postawi nowy budynek kinowy, naleao
zoy wmagistracie plan architektoniczny zokreleniem rozmiarw, liczby wej iwyj, wskazaniem miejsca przechowywania
tam, sposobu urzdzenia kabiny, rozstawienia krzese, ukadu
rzdw iprzej oraz miejsca dla muzyki. Lokal oceniaa komisja
techniczno-sanitarna zoona zprezydenta miasta, policmajstra,
starszego architekta, dzielnicowego, komendanta stray poarnej
ilekarza. Ewentualn zgod wysyano wformie raportu do guberni.
64 Kronika tygodniowa Cabarety iiluzjony, Rozwj 5.09.1908.
65 Procedur opisuj za Hanna Krajewska, ycie filmowe odzi wlatach 1896-1939,
maszynopis rozprawy doktorskiej, Biblioteka Uniwersytecka wodzi, Rps 3381,
s. 97. Dalej jako F-m.
66 Podania iprotoko y komisji (Akta Policmajstra m. odzi wArchiwum
Pastwowym wodzi) s dzi czsto jedynymi rdami informacji na temat
niektrych kinematografw.
227
Na kocu odbywa si odbir wobecnoci tej samej komisji, ktra

sprawdzaa obecno zapasowych drzwi, zabezpieczonego miejsca
do trzymania (atwopalnych) tam, liczb krzese iprzej. Jeli
komisja stwierdzia jakie uchybienia, waciciel musia je usun
iponownie zaprosi inspekcj. Po wielkim poarze wTule w1909
roku, ktry pochon 14 ofiar, zaczto zwraca szczegln uwag na
bezpieczestwo projekcji. Przepisy ulegy dalszemu zaostrzeniu po
drugiej katastrofie kinowej wBoogoje 1 marca 1911 roku 67. Wtedy
architektur kin wCesarstwie Rosyjskim uregulowano wustawie
Ministerstwa Spraw Wewntrznych zoonej z48 szczegowych
punktw. Ustawa zakazywaa budowania kin powyej pierwszego
pitra, zobowizywaa wacicieli do umieszczania projektorw
wwydzielonej od widzw kabinie obitej azbestem, na kinooperatorw nakadaa obowizek przechodzenia szkole izdawania egzaminw. Przepisy reguloway liczb wyj (jedno na 150 widzw),
dopuszczaln liczb osb wsali (maksymalnie osiem na se)
isposb instalowania miejsc (przykrcane krzesa, 12 wrzdzie,
szeroko midzy rzdami 2 arszyny). Miejsca stojce ibufety byy
67 F, s. 4647. Por. notka prasowa Katastrofa wkinematografie, Rozwj
11.03.1911. Jak obecnie stwierdzono, ofiar strasznej katastrofy wteatrzyku
kinematograficznym na st. kolejowej mikoajewskiej, Boogoje, pady 82 osoby,
wczem poowa dzieci, 41 za osb odnioso rany cikie. Katastrofa zdarzya
si wchwili, gdy na ekranie przedstawiano zebranym katastrof kolejow.
Waciciel kinematografu objania publicznoci przebieg katastrofy. Wtej
chwili mwi rozleg si huk ipocig uleg wykolejeniu. Jakby na potwierdzenie tych sw przedsibiorcy da si sysze istotnie huk oguszajcy wywoany jak si nastpnie okazao przez wybuch zbiornika benzyny. Niemal
natychmiast szop drewnian, wktrej teatrzyk urzdzono, ogarny pomienie,
rd publicznoci za powsta popoch okropny. Niestety wszopie znajdowao si
jedno tylko wyjcie, alampy pogaszono, powstao wic zamieszanie niesychane, ard cisku ikrzyku zaczy rozgrywa si sceny straszne. Tylko 30 osb
zdoao wydosta si szczliwie zszopy. Reszta albo spona ywcem, albo
te odniosa rany cikie. Depesze donosiy, e rd spalonych znajduje si naczelnik dystansu, inynier, baron von Taube zdzieckiem; tymczasem bar. Taube
przypadkowo zdoa uratowa si. Na kilka minut przed katastrof jego dziecko
zachorowao. Wobec tego bar. Taube opuci teatr itym sposobem uratowa ycie
swoje idziecka. Zwzitych przez niego biletw nikt nie skorzysta. Ofiarami
pado wielu urzdnikw kolejowych zrodzinami. [] Przy szeregach trumienek
ze zwokami dzieci rozegray si sceny wstrzsajce. Zrozpaczone matki rzucay
si na trumienki, nie pozwalajc odwozi ich na cmentarz.
228
zakazane 68. Wsalach musiay znajdowa si latarnie zpalcymi

si wiecami na wypadek wyczenia elektrycznoci, adrzwi na
zewntrz nie mogy mie adnych rygli. Poczekalnia powinna mieci poow osb mieszczcych si na widowni inie mogy si wniej
znajdowa wszelkie automaty, przyrzdy ruchome itp. suce
za rozrywk oczekujcej publicznoci ani gra muzyka 69. Awic
poniekd to same wadze za pomoc przepisw ograniczajcych
ofert iluzjonw do samych projekcji, wspary wyanianie si autonomicznego segmentu brany rozrywkowej.
Pierwszym kinematografem wodzi uruchomionym wbudynku
zaprojektowanym specjalnie do tej funkcji by teatr The Bio
-Express przy ul. Zielonej 2, otwarty na sezon zimowy 20 wrzenia
1908 roku70 przez Juliana Szrojta, krewnego Juliana Tuwima. Kinematograf zlokalizowano od frontu, na krtkim odcinku ulicy
prowadzcym od ul. Piotrkowskiej do Wielkiej Synagogi znajdujcej
si na pocztku korso spacerowego biegncego rwnolegle do tej
handlowej ulicy. Pocztkowo budynek mia by przeznaczony na
skad towarw, ale waciciel Ludwik Fiszer podj decyzj ojego
adaptacji na kino71. Zprzodu od ulicy znajdowao si wejcie, kasa
ipoczekalnia, nad nimi kabina projekcyjna. Na sal liczc 270
68 Wrzeczywistoci przepisy te nie byy jednak zbyt rygorystycznie przestrzegane.
Dokonane w1911 roku ogldziny wszystkich kinematografw wodzi wykazay
wszdzie uchybienia. Kina nie respektoway nakazu izolowania projektorw,
montoway zbyt duo krzese inie stawiay ganic ani nawet nie przestrzegay
zakazu budowy bufetw (byy wOdeonie, Moderne, Lunie iTheatre Optique
Parisien). Pomimo tak racych uchybie inie przestrzegania przepisw,
komisja wyraaa jedynie swoje ubolewanie, skrztnie spisywaa mankamenty
inie podejmowaa adnych krokw wykonawczych. F-m, s. 102. Ponownie
zarzdzona kontrola wszystkich kin w1913 roku rwnie wykazaa uchybienia.
Przykadowo wOazie aparat sta na odkrytej galerii razem zwidzami, nie byo
te urzdze przeciwpoarowych. AP 6715 nr 102. Sytuacja jednak stopniowo
si poprawiaa ina przykad kinematograf The Bio-Express wedug komisji
spenia przepisy Ministerstwa. AP 6715 nr 128. Mimo wielu niezgodnoci
zprzepisami, wodzi nie wybuch aden powaniejszy poar kinematografu
(jedynie wmaju 1912 roku wBio-Express zapalia si tama filmowa, ale obyo
si bez wikszych szkd). F-m, s. 100102.
69 Organ 1910, nr 1.
70 Kurier dzki 20.09.1908. Relacja tame.
71 F, s. 52
229
miejsc prowadzio dwoje drzwi, zboku znajdoway si rwnie podwjne wyjcia na ulic. Lokal by owietlony wiatem elektrycznym iwentylowany. Na wyposaeniu kinematografu znajdoway
si te dwa aparaty ganicze 72.
Il. 62. Ul. Zielona, w gbi kinematograf The Bio Express / Pocztwka, ok. 1912 r.
Dziennikarz piszcy ootwarciu kinematografu donosi, e ma on

by prowadzony planowo, by uczszczajca tam publiczno mog
a odnie korzyci naukowe73. Irzeczywicie, wkinematografie
organizowane byy czsto wydarzenia ocharakterze edukacyjnym iowiatowym. Waciciel dba rwnie ododatkowe atrakcje
iostatnie nowinki. Od padziernika 1911 roku, kiedy otwiera si
Kinematograf Casino, Bio-Express wykona remont izainstalowa
aparatur do projekcji dwikowych. Notka prasowa gosia: Dyrekcja zakupia nowy wynalazek firmy Goumonta [sic]: maszyny
dajce zupen iluzy gosu itonu. Bd wic demonstrowane cae
72Tame.
73 Kurier dzki 18.09.1908.
230
opery, operetki, odczyty ilekcye, jak rwnie najlepsze dramaty

wwykonaniu artystw krlewskich teatrw wKopenhadze zpani
Nilsen na czele74. Szrojt prowadzi kino do koca sezonu letniego
1913 roku, anastpnie lokal przej Grigorij Afanasjew, ktry zmieni nazw na Sfinks; wlutym nastpnego roku kinematograf naby
Maks Glicenstein, wspwaciciel Casina iOdeonu75.
Theatre Moderne otworzony wpoowie 1908 roku przez Rosjanina Benedykta Zarzyckiego na pitrze eleganckiego Grand Hotelu
przy ul. Piotrkowskiej by pierwszym kinematografem dziaajcym
zduym rozmachem jako przedsibiorstwo organizujce za opat
seanse filmowe bdce podstawowym elementem oferty. Zarzecki
posiada ju wwczas Elektro-Biograf przy Piotrkowskiej 86 uruchomiony 1 stycznia 1908 roku76 oraz prawdopodobnie sdzc
po ogoszeniach, ktre ukazyway si wprasie rwnie Theatre
Optique Parisien77. W anonsach tych kinematografw pojawia si
informacja, e Elektro-Biograf od 19 czerwca zostaje przeniesiony
do Grand Hotelu, gdzie bdzie dziaa pod nazw Theatre Moderne78.
Otwarcie nastpio 19 czerwca 1908 roku79. Do Moderne (zsal na
okoo trzysta osb80) wchodzio si od ul. Krtkiej (Traugutta), na
pitro po kamiennych schodach. Zprawej strony sali znajdowao
si pomieszczenie magazynowe, zlewej sala do gry wszachy. Na
sal projekcyjn mieszczc trzysta osb prowadziy trzy wejcia.
Przez jedno znich mona byo przej bezporednio do hotelowej
restauracji na parterze 81. Wyglda na to, e Zarzycki podejmowa
ambitne prby rozwoju swojego przedsibiorstwa. Jednoczenie
zinformacjami onowym kinie whotelu pojawiy si informacje,
74 Rozwj 30.09.1911.
75 F, s. 219.
76 F, s. 53.
77 Zob. np. Kurier dzki 14.04.1908, Rozwj 23.06.1908. Hanna Krajewska
podaje, e wwczas wacicielem by Mani Hendlisz.
78 Rozwj 17.06.1908.
79 Rozwj 17.06.1908.
80 F, s. 53.
81 F, s. 53.
Il. 63. Teatr Modern w Grand Hotelu / Pocztwka ok.1911 r. Ze zbiorw prywatnych
e filia Elektro-Biografu dziaa wgrnej sali wHelenowie, gdzie

pokazywane s obrazy paryskiego genru, czyli filmy pornograficzne 82. Na ul. Piotrkowsk 86 projekcje powrciy jesieni tego
roku, a kinematograf dziaa tam do koca 1909 roku 83 (awic kino
nie zostao jednak zlikwidowane, lecz miao charakter sezonowy).
Jak wspomniaem, wlatach 19081909 Zarzycki prowadzi te biuro
wynajmu filmw84. Wreklamach oprcz seansw ogasza rwnie,
e aparaty iobrazy ostatniej nowoci wypoycza si. Na skadzie
przeszo 100 000 metrw; co tydzie otrzymuj 5 000 metrw85.
W1910 roku kupi od Gustawa Mjunknera iOskara Kulawiskiego
teatr Belle Vue przy ul. Mikoajewskiej 40, gdzie 1 listopada 1910
roku otworzy kinematograf Moulin Rouge 86.
Zpowodu remontu 87 hotelu Grand kinematograf Moderne by zamknity przez ponad rok (28.09.191112.12.1912)88, co zapewne
82 Rozwj 14.07.1908.
83 F, s. 52.
84 Tame, s. 66.
85 Rozwj 11.09.1908.
86 F, s. 218.
87 Rozwj 3.04.1912: Waciciel kinematografu Moderne wystpi do sdu okrgowego piotrkowskiego ze skarg o36 000 rb. odszkodowania od akcyjnego towarzystwa Grand Hotel zpowodu zamknicia mu lokalu przez komisj budowlan.
88 F, s. 52.
232
nie byo wacicielowi na rk. Jeszcze podczas remontu Zarzycki

sprzeda kino Kazimierzowi Raskiemu, ktry otworzy je ponownie, kiedy dziaay ju luksusowe kinoteatry Casino iLuna,
akonkurencja bya duo wiksza (kino dziaao pod rnymi nazwami do wybuchu wojny). Ju w1909 roku Zarzycki porzuci ide
prowadzenia Elektro-Biografu, awlipcu 1911 roku pozby si zkolei
Moulin Rouge 89. Tym samym wycofa si zrynku tu przed boomem
kinematograficznym lat 19131914. W1913 roku przej lokal po Uranii Junoda iVortheila, nadajc mu nazw Teatr Minature iprowadzc
go zgodnie zformu variet 90. Wlutym 1913 roku po dwch latach
dziaalnoci Raski sprzeda Moderne Lwu Samuelowi Rubaszkinowi, aten rwno rok pniej odstpi je Wacawowi Gowiskiemu,
ktry nazwa je Teatr Mirage91. Kino ruszyo wrod 4 marca92. Wduej sali znajdowao si 6 l i300 krzese, wdrugiej przylegej sali
poczekalnia zaopatrzona wpisma rozoone na stolikach koszykowej
roboty i50 takiche foteli dla oczekujcych93. Wkolejnym za pomieszczeniu ustawiono fotoplastykon. Na otwarcie demonstrowano
50 widokw Japonii, aprzedsibiorstwo reklamowao si jako
pierwszorzdnie wytwornie urzdzony kinematograf iphotoplastikon wsalonach Grand Hotelu94.
Kino Odeon powstao przy ul. Przejazd 2 na dziace ssiadujcej
zrogowym magazynem konfekcyjnym Emila Schmechela. Pierwszym
wacicielem do 1913 roku byo towarzystwo udziaowe zoone midzy innymi zMarkusa Wohla, Leonida Rozenbauma iEdwarda Babjackiego95. Niedaleko znajdowa si ogrd Majstrw Tkackich Mei
sterhaus, plac do wicze gimnastycznych, tor kolarski ilodowisko
89 F, s. 218.
90 F, s. 62, 64.
91 F, s. 62. WRozwoju opublikowano zkolei notk informujc, e kino wydzierawio na pi lat towarzystwo udziaowe zoone zkilku obywateli m.
Warszawy. Rozwj 04.03.1914.
92 Rozwj 28.02.1914.
93 Rozwj 4.03.1914.
94 Rozwj 27.03.1914.
95 F, s. 50.
233
wzimie. Nieco dalej reprezentacyjny Mikoajewski Ogrd Miejski

oraz wiele sklepw, kantorw fabrycznych iurzdw. Otwarcie Odeonu nastpio wsezonie jesiennym 29 wrzenia 1908 roku96. Reklama
informowaa, e foyer, cukiernia iteatr s wykwintnie urzdzone
iodpowiadaj zupenie nowym wymaganiom, adyrekcja specjalnie
czuwa nad etyczn stron programu97. Do filmw mia przygrywa
znany pianista Adolf Schuer. Sala liczya 350 miejsc98.
Fasad budynku, jak wspomnia wieloletni operator kina Wadysaw Gralak, pokrywaa iluminacja zoona zkolorowych migajcych wiate. Wiea domu towarowego na rogu obwieszona bya
czterema rzdami kolorowych lampek, asowa znajdujca si na
zwieczeniu budynku mrugaa oczami, wabic publiczno 99.
Zkorytarza wchodzio si przez szerokie drzwi na widowni z350
miejscami iwydzielonym podestem dla orkiestry oraz na pierwsze
pitro zkabin projekcyjn iloami obitymi pluszem. Kino to byo
bardzo nowoczenie wyposaone. Operator mia do dyspozycji
kabin zoknami wychodzcymi na ulic idysponowa a dwoma
aparatami firm Duskes iMaster [Messter? .B.]. Dziki takiemu
wyposaeniu dziewiciogodzinne przebywanie wraz zpomocnikiem
wkabinie byo daleko mniej uciliwe ni wpozostaych kinematografach100. Sali widowiskowej nie powstydziaby si niejedna
metropolia: krysztaowe yrandole, ozdobne plafony, doskonaa
wentylacja (elektryczna), gazowe ogrzewanie, korkowa posadzka
wyoona puszystymi chodnikami101. Zboku znajdowaa si cukiernia ipoczekalnia ze wietlikami wdachu, ktra tona wpowodzi
laurowych drzew, pod ktrymi urzdowali bileterzy weleganckich,
ciemnozielonych frakach102. Do frakw nosili biae krawaty, biae
98 F, s. 50.
99 Wadysaw Gralak, Moje wspomnienia zpracy zawodowej kinooperatora zlat 19091924; Archiwum Zwizku Zawodowego Pracownikw Kultury iSztuki, 15/272,
za: F-m, s. 189.
100 Tame, s. 6, za: F-m, s. 109.
101 Tame, s. 11, za: F-m, s. 109.
102 Tame, s. 11. za: F-m, s. 109.
234
koszule ibiae rkawiczki. Rozdawali widzom starannie drukowane dwujzyczne (polskie irosyjskie) broszury przypominajce
programy teatralne103. Przed kinem sta za izachca do wejcia
szwajcar wczerwonej liberii wOdeonie wtej funkcji pracowa
czarnoskry Sam Sandi104. Od koca 1910 roku wogoszeniach na
wzr teatrw czy kabaretw zamieszczano informacj, e program
przygotowywany jest pod nadzorem dyrektora Hutten-Czapskiego.
Inwestowano welementy przycigajce widowni, takie jak wyrafinowane urzdzenia udwikawiania filmw imitujce strzay, krzyki
iinne efekty dwikowe. Przykadowo w1909 roku do Odeonu sprowadzono Biophone Messtera. Jak wspomina Wadysaw Gralak:
Na widowni przed ekranem zosta zamontowany gramofon zWielk
Tub. Wspecjalnej skrzyni obitej grubym wojokiem ustawiony by 5
KM motor ssco-toczcy silny prd powietrza do specjalnej membrany gramofonowej [...]. Naprzeciw tuby gramofonowej zainstalowano
aparat telefoniczny poczony zkabin ze suchawkami na uszy.
Cae urzdzenie przed ekranem zakryto specjalnie zbudowanym
parawanem. Wkabinie oprcz telefonu zainstalowano specjaln
tablic ztarcz zegarow iwskazwk. Wskazwka poczona bya
[...] wykiem zbokiem migawki. Gdy pyta zacza obraca si na
gramofonie przed ekranem, wwczas obracaa si tarcza znakowana
cyframi na tablicy wkabinie105.
Operator synchronizowa obraz zdwikiem, przesuwajc rcznie tam zgodnie ze wskazaniami zegara. Byo to urzdzenie bardzo drogie weksploatacji, bo pyty zuyway si po dziesiciu uyciach, ale
mimo kosztw suyo rok, zapewniajc murowan kas. Pod wpywem sukcesu podobny aparat kupiono wfirmie Path w1913 roku
do Casina. W1914 roku prezentowano tam Najwiksz sensacy
103 Tame, s. 5, F-m, s. 192.
104 Tame, s. 11, F-m, s. 132. Prawdopodobnie ten sam, ktry walczy pniej wPowstaniu Wielkopolskim. Zob. Anna Plenzler, Cudzoziemskie epizody,
Tygodnik Powszechny 16.12.2008. <http://tygodnik.onet.pl/35,0,18770,cudzoziemskie_epizody,artykul.html> (30.04.2009).
105 Wadysaw Gralak, Moje wspomnienia..., s. 4, F-m, s. 148-149.
235
XX wieku: Mwice obrazy, pytajc wogoszeniu: Czy sysza pan

piejcego koguta? Czy mia si pan zHansem Freddy? Czy sysza
pan dzk telefoniczn rozmow?. W1913 roku kinematograf
przeszed pod kontrol wacicieli luksusowego kinoteatru Casino.
Rwnie w1908 roku Szlem Frankenberg dobudowa do swojej kamienicy na rogu ul. Piotrkowskiej iGwnej pitro, ktre przeznaczy
na projekcje filmowe. Mimo zastrzee komisji techniczno-sanitarnej Gersz Szenwic uruchomi tam 25 padziernika kinematograf
Oaza106. Sala kinowa na 180 miejsc pooona bya niezgodnie
zprzepisami na pitrze, do poczekalni wchodzio si po elaznych
schodach, aprojektor znajdowa si wsali na galerii. Oaza leaa
poza najbardziej reprezentacyjnym odcinkiem ulicy Piotrkowskiej,
ale za to przy ul. Gwnej, ktra prowadzia wstron Wodnego Rynku
idalej na robotnicze osiedla Widzewa. Wpierwszym okresie po
uruchomieniu kinematograf stara si uzyska przewag nad konkurencj dziki atrakcyjnej polityce repertuarowej. Jak zapewniano
wogoszeniu, dyrekcja dokadaa [...] stara, aby sta na wysokoci
swego zadania wwyborze artystycznych obrazw isprowadza
najnowsze serye, jak rwnie ostatnie sensacyjne zdarzenia107.
Przykadowo, to tutaj po raz pierwszy wodzi pokazano Morderstwa
ksicia de Guise. Wmaju 1909 roku Oaza zainicjowaa te zmiany
programu dwa razy na tydzie. Pniej, po otwarciu duych kinoteatrw, przestano zabiega oklienta za pomoc ogosze prasowych.
Dopiero ponownie od 1912 roku, zwaszcza wdwch nastpnych
latach Oaza, staa si kinem drugiego obiegu pokazujcym szlagiery wjaki czas po tym, jak zeszy zkin zeroekranowych, za to
wbardziej przystpnych cenach.
W1909 roku poza centrum powstay dwa kinematografy wpoudniowej czci miasta itrzy wpnocnej, nastawione na mniej zamon
publiczno108. Wkwietniu Aleksander Stefaski otworzy Komet
przy ul. Rzgowskiej 2, koo ruchliwego Grnego Rynku. Byo to mae
106 F, s. 54.
107 Rozwj 9.08.1909.
108 Informacje oobu za F, s. 56.
Il. 64. Plany architektoniczne kinematografu przy ul. Rzgowskiej 2 / Ze zbiorw Archiwum
Pastwowego w odzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 15203
kino zwasn prdnic. Po poarze w1912 roku Kometa powikszya widowni do 250 osb, dobudowaa dwie galerie na okoo 40
osb oraz poczekalni na 72 osoby, atake miejsce dla orkiestry.
Oprcz projekcji prezentowano tam rwnie numery atrakcyjne.
Jeszcze bardziej na poudnie, przy ul. Rzgowskiej 74 wssiedztwie
Czerwonego Rynku, 23 listopada 1909 roku ruszy iluzjon Orion.
Pocztkowo wacicielem by Jzef Makowski, a w1912 roku kino
przeszo pod kontrol Jzefa Kazimierskiego iprzyjo nazw Czary.
Na pnoc od centrum na Bautach 16 maja powsta teatr Flora na
200 miejsc na widowni i100 na galerii, mieszajcy projekcje filmowe
inumery atrakcyjne. Jeszcze bardziej na pnoc dziaa kinematograf Kassandra przy ul. Aleksandrowskiej 37, oferujcy program
mieszany zoony zprojekcji inumerw variet. Zachowaa si rwnie informacja, e wgrudniu 1910 uruchomi si kinematograf przy
ul. Lutomierskiej. Najbardziej eksponowane miejsce wprzestrzeni
miejskiej zajmoway jednak okazae kinoteatry.
13
11
1
7
Bauty
dmiecie
5
1
7
rdmiecie
5
6
14
6
3
14
Widzew
Il. 65. Mapa kinematografw w1912 roku. Pogrubione

najlepsze dzkie kina wedug Stanisawa Miszewskiego,
autora Ilustrowanego przewodnika po odzi iokolicach

(Gebethner iWolff, Warszawa Lublin d 1912)
1. Theatre Optique Parisien, ul. Piotrkowska 15 (za. 1907)
2. Illusion, ul. Piotrkowska 17 (za. 1907)
3. Moulin Rouge, ul. Mikoajewska 40 (za. 1907)
4. Moderne, ul. Piotrkowska 72 (za. 1908)
5. The Bio ul. Express, ul. Zielona 2 (za. 1908)
6. Odeon, ul. Przejazd 2 (za. 1908)
7. Arkadia, ul. Piotrkowska 22 (za. 1908)
8. Casino, ul. Piotrkowska 67 (za. 1911)
9. Oaza, ul. Gwna 1 (za. 1908)
10. Kometa, ul. Rzgowska 2 (za. 1909)
11. Flora, ul. Zawadzka 22 (za. 1909)
12. Czary, ul. Rzgowska 74 (za. 1909)
13. Kassandra, ul. Aleksandrowska 37 (za. 1909)
14. Luna, ul. Przejazd 1/3 (za. 1911)
Widzew
widzew
Grna
10
12
238
1911: Teatry kinematograficzne

Luna iCasino
Wlatach 19081911 owidzw najbardziej konkuroway kinematografy Odeon, Moderne iBio-Express; to one najwicej rodkw
powicay na reklam wprasie, ciganie szlagierw idodatkowych
atrakcji. 1911 rok przynis im powan konkurencj wpostaci
dwch duych luksusowych kinematografw: Luny iCasina.
Il. 66. Nagwek papieru firmowego kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego
wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 1368
Przy ul. Przejazd 1/3, dokadnie naprzeciwko Odeonu, w1911

roku otworzy si kinematograf Luna. Usytuowano go na pitrze
zbudowanego wtym samym roku nowego luksusowego gmachu
Zgromadzenia Majstrw Tkackich. Cz pomieszcze przeznaczona bya na potrzeby cechowe, cz wydzierawiono wsplnikom
Albertowi iRyszardowi Boehme oraz Jzefowi Masickiemu. Na
parterze prowadzili oni eleganck restauracj Meisterhaus, wktrej posiki umilaa orkiestra. Wniedziele iwita dodatkowo na
pitrze organizowano okolicznociowe patne koncerty. Od koca
stycznia 1911 roku popoudniami iwieczorami graa tam orkiestra
1. puku strzelcw (wejcie 20 i10 kopiejek)109. Latem wogrodzie
Meisterhausu rwnie koncertowaa orkiestra, organizowano te
109 Rozwj 20.01.1911.
239
wystpy kabaretowe. Wczerwcu odbyway si gocinne wystpy

wramach programu Pstrokata scena. Wieczory wesoe iniekrpujce, wramach ktrych zapraszano na piewane duety, kuplety,
monologi humorystyczno-muzykalne ijednoaktwki 110. Kinematograf na pitrze ruszy 6 grudnia. Przy wejciu do kina wisiay
afisze reklamowe ifotosy zfilmw, aszwajcar wliberii zachwala
nowy program. Do sali projekcyjnej znajdujcej si na pierwszym
pitrze wchodzio si po marmurowej klatce schodowej zozdobnymi witraami111. Wkolebkowo sklepionej sali przed kwadratowym
ekranem stay rzdy drewnianych thonettowskich krzese (kino
mogo pomieci okoo 350 widzw112), na cianach wisiay cikie kotary, awntrze ozdabiay dodatkowo roliny wdonicach.
Kabina projekcyjna znajdowaa si na oddzielnym kamiennym
balkonie. Kino oferowao elektryczne owietlenie, ogrzewanie
parowe, bufet ibezpatn szatni. Wszystko tu byo na najwyszym
poziomie. Wjubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung z1913 roku
znajduje si caostronicowa reklama kina, wktrej czytamy midzy
innymi: jako projekcji wtym teatrze osigna niezrwnan
perfekcj, obraz zupenie pozbawiony jest drga aaparat pracuje
bezszelestnie113. Obszern poczekalni idwa tarasy wynajmowano na zebrania, przyjcia iwystawy114. Kupujcy bilet mieli prawo
do korzystania wprzerwach zogrodu Meisterhausu. Dzierawcy
kina w1912 roku otworzyli letni kinematograf Luna na Wystawie
Rzemielniczo-Przemysowej wParku Staszica, cae wydarzenie
udokumentowali rwnie na tamie filmowej.
110 Rozwj 24.06.1911.
111 Witra zachowa si do dzi. Przedstawia tkacza siedzcego przy kronie inapis
Gott schtze unser Handwerk, czyli Boe chro nasze rzemioso.
112 Na podstawie planu architektonicznego, Archiwum Pastwowe wodzi, Rzd
Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany sygn. Nr 16668.
113 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913.
114 F-m, s. 123.
Il. 67. Klatka schodowa w kinematografie Luna / 1863-1913

Jubilumsschrift der Lodzer
Zeitung 1913
Il. 68. Plan sytuacyjny widowni kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w odzi,
Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 16668
Il. 69. Sala projekcyjna w kinematografie Luna. Widok na ekran / 1863-1913 Jubilumsschrift der
Lodzer Zeitung 1913
Il. 70. Sala projekcyjna wkinematografie Luna. Widok na kabin projekcyjn / 1863-1913
Zeitung 1913
Il. 71. Poczekalnia w kinematografie Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der

Lodzer Zeitung 1913
Il. 72. Wejcie do kinematografu Luna /1863-1913

Zeitung 1913
Il. 73. Bufet w kinematografie Luna

/1863-1913 Jubilumsschrift der
Lodzer Zeitung 1913
Il. 74. Reklama kinematografu Luna w jubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung /

Lodzer Zeitung. 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913
243
Najokazalszym dzkim kinematografem by kinoteatr Casino znajdujcy si wmurowanej oficynie na tyach hotelu Victoria przy ul.
Piotrkowskiej 67. Kino naleao do Maksa Glicensteina iAnglika
Francisa Fezera (Fesera). Wsplnicy byli zamonymi kupcami iprzedsibiorcami, dorobili si na handlu przdz poprzez Londyn zRosj
ipostanowili zainwestowa wnow, dobrze rokujc bran kino115.
Pocztkowo wbudynku mieci si wzmiankowany wpoprzednim
rozdziale Teatr Victoria, ktry spali si 1909 roku za dyrekcji Aleksandra Zelwerowicza. Na jego miejscu we wrzeniu 1910 roku powsta
tor wrotkowy Victoria Skating Palace. Dziaalno przedsibiorstwa
pokazuje, e sport mona rwnie zaliczy do kultury popularnej. Tor
zbudowany zosta zkostek drzewa klonowego, nad nim na wysokich
kolumnach wznosiy si loe imiejsca dla publicznoci. Na terenie
budynku znajdowaa si kawiarnia, ajedcym czas umilaa orkiestra, odbyway si pokazy wirtuozw wrotek, jak chociaby trjki
Three Gandhy Children116, awkarnawale rwnie bale maskowe.
Jednak ju wczerwcu lipcu 1911 roku Rozwj donosi, e wrotnisko
wzia wdzieraw grupa miejscowych finansistw zkapitalist
angielskim na czele117. Tor wrotkowy mia pozosta, aobok niego
powsta kinematograf, lecz ju wlipcu pojawia si informacja, e
komisja techniczno-budowlana zatwierdzia plany inyniera Edwarda Banasza na przebudow skating ringu na kinematograf na 800
osb (bez wrotniska). Sala ostatecznie na 1000 osb118 miaa mie
pi wej isiedem wyj, balkon zszecioma klatkami schodowymi
iwestybul zkasami ze cianami ze szka krysztaowego119. Kinoteatr
otwarto 4 padziernika 1911 roku. Wreklamie czytamy:
Teatr urzdzony podug najnowszych wymaga techniki isztuki
ijest najwikszym, najwygodniejszym, najwspanialszym zakadem kinematograficznym wodzi. Wspaniae obrazy! Doskonaa
115 F-m, s. 128.
116 Rozwj 11.02.1911.
117 Rozwj 17.06.1911.
118 F, s. 51.
119 Rozwj 16.07.1911.
244
wentylacja zapewnia najwiksze bezpieczestwo. Doskonay kwartet wiedeski skadajcy si zabsolwentw konserwatorium120.
Zygmunt Pietkiewicz wswojej korespondencji zodzi nazwa Casino najwspanialszym teatrem kinematograficznym wKrlestwie
iCesarstwie121. Inny dziennikarz tak opisywa wntrze:
Bardzo dua sala oukowatym suficie utrzymana jest wtonach
makartowskich [znany wiedeski architekt Hans Makart .B.]
(ciemno psowe to rozjaniono obramowaniem sceny, wgbi sali
ipo bokach). Umiejtnie zastosowane wiato elektryczne (gwnie
grne) nadaj caoci wyraz waciwy. Plafony s dzieem malarzy
Haltrechta, Tomasona iPietkiewicza. Na scenie p. Banasz zastosowa
bardzo dowcipn maszyneri do przesuwania ekranu. Przd sceny
zakrywa cika, pluszowa zasona bordo, ze zotymi rzutami122.
Il. 75. Ekran kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43

120 Rozwj 30.09.1911.
121 Zoty Rg 1912, nr 43.
122 Rozwj 3.09.1911, cyt. za: F-m, s. 121.
Il. 76. Widownia kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43
cienne malowida przedstawiay klasycyzujce kompozycje zpostaciami na tle antycznych budowli123. Jedn zatrakcji kina byy
samootwierajce si fotele, ktre po krzesach iawach winnych
kinach wyglday imponujco124. Zastosowano tam te najnowsze
osignicia techniki: centralne ogrzewanie, wentylacj elektryczn
imechaniczne odkurzacze. Dyrektorem Casina zosta Hutten-Czapski, wczeniej dyrektor Odeonu, ktry midzy innymi wprowadzi
wyrafinowany system biletowy, utrudniajcy widzom pozostawanie
na kolejnym przedstawieniu iuniemoliwiajcy zajmowanie miejsca
droszego ni wykupione125. Waciciele mieli na tyle siln pozycj
rynkow, e mogli zawiera umowy licencyjne bezporednio zproducentami inegocjowa wczeniejsze terminy projekcji. Casino byo
kinematografem zeroekranowym:
123 Twrcy polichromii Eustachy Pietkiewicz iDawid Haltrecht naleeli do pokolenia debiutujcego po 1905 roku, ktremu bliski by nurt syntetycznego malarstwa symbolicznego. Pietkiewicz pracowa jako dekorator Teatru Polskiego,
dziaajcego do czasu spalenia wanie przy Piotrkowskiej 67. Wisawa Jordan,
Wkrgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006, s. 212.
124Tame.
125 Nowiny Sezonu 9.12.1911.
246
Zwracam uwag panw na nasz ekran 0 mwi dyr. Czapski iwnet

objania widzc nasze zdziwione miny. Ekran 0 to znaczy, e
kad film otrzymujemy tu wprost zfabryki idemonstrujemy
wprogramie wczeniej, jak Warszawa. Ekran I to jednoczenie
zWarszaw, ekran II dopiero po Warszawie. Wten sposb odzianie
najwczeniej poznaj obrazy, aCasino jest jakby teatrem premjer
kinematograficznych126.
Il. 77. Dyrektor kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43

126 Zoty Rg 1912, nr 43.
247
Okres letni by tradycyjnie czasem rozrywek na wolnym powietrzu.

Kino wpisao si wten kalendarz towarzyski, oferujc projekcje poza
salami kinowymi. Latem 1911 roku, podobnie jak winnych kinach,
wGrand Hotelu zorganizowano kinematograf wogrodzie pod nazw
Letni Ermitage127. Zarzecki urzdza rwnie letnie projekcje wsali
restauracyjnej ina torze wycigowym wHelenowie, podczas zabaw
ogrodowych czy wogrodzie teatru Sellina przy ul. Konstantynowskiej. Prowadzi te letnie kino wPfaffendorfie, ogrodzie przy ul.
Przdzalnianej (bya tam restauracja, regularnie organizowano
koncerty orkiestr) odwiedzanym gwnie przez robotnikw128. Latem
1912 i1913 roku Julian Szrojt prowadzi przy ul. Zielonej 4 Zielon
d, ktr reklamowa jako Randez-vous [sic] eleganckiego wiata. Jak relacjonowa dziennikarz:
Poniewa, pomimo wentylacyi, podczas obecnych upaw jest we
wszystkich salach rozrywkowych gorco iduszno, p. Szrojt, wa
ciciel Expressu wpad na szczliw myl iurzdzi wogrdku
przy ul. Zielonej 4 nowy teatr kinematograficzny pod tyt. Zielona
d. Piknie pomylane dekoracye sceny iogrodu wstylu greckim
wykonali pp. Eustachy Pietkiewicz iHenryk Szczygliski. Ogln
uwag zwracaj na siebie zaraz uwstpu dwa ogromne lwy iprzeliczna waza, wykonane przez p. Pietkiewicza. Ogrd wieczorem
wrd efektownych wiate robi bardzo mie wraenie. Wczasie
przedstawie przygrywa koncertowy kwartet czeski. Przedstawienia
ciesz si powodzeniem129.
Aby uatrakcyjni wieczr otwarcia, 22 czerwca jako nadprogram
umieszczono lokaln aktualno dzkie psy policyjne chwytaj
bandyt130, kolejne zwasnych zdj puszczanych przez Szrojta.
Wprogramie tego dnia znalazy si: dramat w3 czciach Dwie
mierci wwykonaniu artystw teatrw krlewskich wKopenhadze
127 F, s. 52.
128 F, s. 54
129 Rozwj 28.06.1912.
130 Rozwj 22.06.1912.
248
zAst Nilsen [sic] wroli tytuowej, widoki natury, obrazy humorystyczne, wreszcie bardzo zajmujcy tygodnik ilustrowany. W1913
ustawiono kinematograf wHelenowie na cyklodromie budk oraz
duy ekran, ktry mona byo oglda zdwch stron. Kupno biletu
do kinematografu upowaniao do bezpatnego wejcia do parku.
Kinematograf ze wzgldu na pooenie irozgos wietnej orkiestry
p. Furmaskiego, niewtpliwie cieszy si bdzie duym powodzeniem131. Wesoy program zmieniano co tydzie.
Il. 78. Filmy lokalne jako nadprogram w The Bio Express / Rozwj 12.02.1910
Tu przed wybuchem Iwojny wiatowej wponadpmilionowej odzi (liczcej wraz zBautami 630 tys. mieszkacw) dziaao co
najmniej 14 kin, wtym dwa luksusowe kinoteatry, trzy kinematografy uznawane za pierwszorzdne oraz co najmniej dziewi mniej
prestiowych lokali organizujcych za opat projekcje filmowe.
Niestety nie dysponujemy wiarygodnymi danymi na temat liczby
kin wWarszawie. Dla porwnania przypomn, e wdwumilionowym
Petersburgu byo 130 kin, awopoow mniejszej Moskwie 67132.
Przy pewnym zaokrgleniu liczb mona przyj, e okoo 1912 roku
waustriackim Lwowie (200 tys. mieszkacw) dziaao 21 kin133,
awniemieckim Wrocawiu (530 tys. mieszkacw) 24134. Zkolei
wParyu (2,8 mln mieszkacw) byo ich 150135. Biorc pod uwag
131 Rozwj 18.07.1913.
132 Yourij Tsivian (Cywjan) Russia, [w:] EEC.
133 Dane przyblione na podstawie: Barbara Gierszewska, Kino ifilm we Lwowie do
1939 roku, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2006.
134 Dane przyblione na podstawie: Andrzej Dbski, Historia kina we Wrocawiu
wlatach 1896-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2009.
135 Dane przyblione na podstawie: Jean-Jacques Meussy, Paris-Palaces ou le temps
des cinmas (1894-1918), Centre National de la Recherche Scientifique, Paris 1995.
249
wielko miasta, sie kin wodzi bya zatem stosunkowo niewielka, co moe wiza si zdu liczb robotnikw, ktrzy nie mogli
wpeni uczestniczy wpraktykach konsumpcyjnych.
Integracja pionowa ipozioma

Rynek kinematograficzny Krlestwa by niewielki istanowi cz
rynku rosyjskiego. Wmaej skali zachodziy tu jednak przeksztacenia handlowe waciwe dla caej brany. Warszawskie Towarzystwa
Sfinks iKantor Sia dyy do kontrolowania wszystkich sfer kinematografii: produkcji, dystrybucji oraz kin, czyli tego, co nazywa si
integracj pionow. Rwnie wodzi mona zaobserwowa denia
konsolidacyjne. Prby wtym kierunku podejmowa Benedykt Zarzecki wokresie powstawania pierwszych iluzjonw. Zakoczyy si
one jego cakowitym wycofaniem zrynku. Tu przed Iwojn wiatow lokalna brana kinematograficzna zostaa opanowana wduym
stopniu przez Glicensteina iFezera. W1911 roku wsplnicy zbudowali kinoteatr Casino. Inwestycja musiaa si okaza sukcesem, skoro
wlipcu 1913 roku przejli kontrol nad Odeonem, ana pocztku
nastpnego roku nad Sfinksem (dawnym Bio-Expressem)136. Przy
okazji sprzeday Odeonu wprasie pojawia si intrygujca notatka
informujca, e przed rejentem Trojanowskim sporzdzony zosta
akt kupna teatru kinematograficznego Odeon przez warszawskie
towarzystwo kinematograficzne Sfinks za 25 tysicy rubli. Faktycznym nabywc Odeonu przy porednictwie Sfinksa jest konsorcjum
posiadajce Teatr Casino wodzi137. Wskazuje to na silne, lecz
trudne do uchwycenia, powizania biznesowe zfirm Hertza (by
moe zmiana nazwy kina Bio-Express na Sfinks wtym roku rwnie
nie bya przypadkow zbienoci). Zpewnoci jak pozwala
sdzi fotografia zamieszczona we wspomnieniach Skarbka-Malczewskiego, pokazu przedstawiciela Path na Warszaw Skrzyskiego, Aleksandra Hertza iFezera138 pozostawali oni wbliskich
136 F, s. 60.
137 Rozwj 23.06.1913.
138 Zob. Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, s. 21.
250
stosunkach handlowych, by moe nie tylko na polu dystrybucji.

Oprcz budowania maej sieci kin, czyli integracji poziomej, planowali rwnie pionow. Jak podaje Hanna Krajewska, wporozumieniu
zAleksandrem Hertzem ijego rosyjskim partnerem Aleksandrem
Chanonkowem, najwikszym rosyjskim producentem filmowym,
planowali zbudowa wodzi wielkie atelier zdjciowe imiasteczko
filmowe, co wpoczeniu zkontrol nad kinami mogo doprowadzi do powstania silnego konsorcjum kontrolujcego wszystkiego
czci rynku139. Pooenie odzi sprzyjao tym planom. Kapita
pocztkowy wynosi mia 100 tysicy rubli iwmiar potrzeby by
powikszany. Wlipcu 1914 roku wadze wPetersburgu zatwierdziy
powstanie Akcyjnego Towarzystwa Budowy Atelier. Celem spki
byo rozwijanie produkcji filmowej pokrywajcej zapotrzebowanie
caego Cesarstwa Rosyjskiego. Budynki wytwrni, wtym atelier
zdjciowe, planowano wznie na Polesiu Konstantynowskim. Zamierzono rwnie budow wsamej odzi trzech dwupitrowych
kinematografw multipleksw, kady zdwoma amfiteatrami po
3 tysice miejsc. Kina miay stan na parcelach budowlanych przy
Odeonie, ktry chciano rozbudowa do rogu Piotrkowskiej (zwejciem po olbrzymich marmurowych stopniach wmiejscu naronego
domu towarowego), przy Casinie, rwnie rozbudowanym do samej
ul. Piotrkowskiej ina rogu ul. Zielonej iPiotrkowskiej140. Rozwaano take budow dwch nowych obiektw, jednego na Bautach
idrugiego wczci poudniowej miasta przy Grnym Rynku. Mae,
niespeniajce standardw kina miay by stopniowo wykupione izamknite141. Plany tej kinematograficznej ekspansji zostay
139 Zob. F, s. 64-66.
140 W1913 roku, by moe wtym kontekcie, ukazaa si notka prasowa zapowiadajca nigdy niezrealizowane zmiany: Wacicielka posesyi przy ul. Zielonej
nr 2, na ktrej mieci si budynek kinematografu Bio-Express, p. Fischerowa,
przystpuje wkrtce do budowy wielkiego pitrowego gmachu kinematograficznego na 900 miejsc, ktry bdzie najwiksz sal wodzi. Nowy budynek
bdzie mia 40 okci szerokoci i52 okcie dugoci. Obecny budynek, wktrym
mieci si Bio-Express, bdzie stanowi foyer nowego kinematografu. Nowa
sala zbudowana bdzie wten sposb, e bdzie moga take suy na zebrania
izabawy. Rozwj 27.09.1913.
141 Za: F, s. 66.
251
jednak przekrelone przez wybuch Iwojny wiatowej. Niemniej jest

to dobra ilustracja procesu uprzemysawiania kina.
Przestrzenie konsumpcji
Ilustrowany przewodnik po odzi iokolicach z1912 roku do najlepszych
kinematografw zaliczy pi lokali: Casino, Odeon, The Bio-Express,
Moderne i Lun. Jako mniej wytworne wskaza kolejne pi: Arkadi,
Illusion, Moulin Rouge, Oaz, Theatre Optique Parisien, nie wspominajc wogle okinach wdzielnicach robotniczych142. Zestawiajc
ten ranking zlist wszystkich dzkich kinematografw, widzimy
wyranie, e wikszo kin znajdowaa si wcisym centrum miasta, wtym wszystkie kina uznawane za najlepsze. Te drugorzdne
znajdoway si wbiedniejszych dzielnicach bliej Starego Miasta
iBaut oraz na poudniu. Kina pierwszej kategorii usytuowane za
byy pomidzy ul. Dzieln (Narutowicza) aPrzejazd (Tuwima), czyli
na najbardziej reprezentacyjnym, spacerowym odcinku ul. Piotrkowskiej, wokolicy drogich domw towarowych, kawiarni irestauracji.
Wszystkie znajdoway si wodlegoci kilkuminutowego spaceru od
siebie. Aby wczu si wmiejsk przestrze konsumpcyjn, warto
zagbi si wwyczerpujcy reportaowy opis ulicy Piotrkowskiej,
ktry opublikowa Neue Lodzer Zeitung zokazji wit wgrudniu
1903 roku. Artyku ma form relacji ze spaceru szlakiem boonarodzeniowych wystaw rozwietlonych wiatem gazowym ielektrycznym. Po wejciu na Piotrkowsk zNowego Rynku:
zaraz na lewo wida wielkie wystawy skadu yrardowskiego.
Pokazane tam przez firm Hielle iDittrich lniane wyroby mog
ucieszy serce kadej dobrej gospodyni. Idziemy dalej, na prawo
ina lewo coraz adniejsze wystawy. Towary galanteryjne, buty,
sklepy elazne. Eleganckie s okna firmy Hertzenberg iRappaport
(Piotrkowska 15) oblone przez ciekawych od rana do wieczora. Tu
czyni zakupy elegancki damski wiat ima racj. Wszerokich, ze
142 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany przewodnik po odzi iokolicach, Gebethner
iWolff, Warszawa Lublin d 1912, s. 7980.
252
smakiem urzdzonych wystawach s najdrosze materiay, wspaniae wieczorowe suknie koronkowe, aksamity, welwety, eleganckie
jedwabne spdniczki ibluzki, firanki, obrusy, dywany smyrneskie
iniezliczone rne artykuy brany konfekcyjnej [...]. Zaraz obok
[Piotrkowska 15] jest lokal firmy Emanuela Sieradzkiego [...]. Tutaj sprzedaje si najdrosze futra zdalekiej Syberii, zrosyjskich
lasw, zcaego wiata. Rosyjskie sobole, niedwiedzie, tchrze,
wydry, szynszyle [...] corso rozszerza si, wystawy po obu stronach
staj si jeszcze elegantsze ipokazuj gustowne towary krajowego
izagranicznego przemysu wkienniczego, wyroby elazne, lampy, manufaktur ikonfekcj, najmodniejsze towary galanteryjne
- a dochodzimy do sklepw kolonialnych iowocowych, na widok
ktrych idzie linka do ust. Wsklepie delikatesowym D. Bienkego
[Piotrkowska 34] sprzedaj kosztowne owoce krajowe izagraniczne: jabka kalwile, gruszki diuszesy, winogrono, ananasy, banany,
konserwy, soki, konfitury. Widzc takie nagromadzenie, czowiek
zadaje sobie pytanie: Czy tak duo jest ludzi bogatych wodzi,
e mog tyle smakoykw kupowa? Chyba tak, bo wanie ilo
sklepw delikatesowych zwiksza si zroku na rok. [...]
Dochodzimy teraz do tej czci ulicy Piotrkowskiej, gdzie wgodzinach popoudniowych iwieczornych pynie olbrzymia fala eleganckiego wiata, spieszcych kupcw iprzemysowcw [...]. Tutaj cig
nie si jeden sklep za drugim ikady stara si przecign ssiada
welegancji wystawy. Przy rogu Cegielnianej iPiotrkowskiej 29 rzuca
si woczy imponujcy budynek Wilhelma Landaua; wtym domu
czaruje nas wystawa jubilerska Kantora. Byszczy zoto isrebro oraz
gustowne drogocenne kamienie [...]. Wbrany towarw galanteryjnych iwbrany nowoczesnych brzw idrobiazgw miasto nasze
wostatnich latach uczynio wielki krok naprzd. Tutaj wok starych
iduych firm Ludwika Herniga [Piotrkowska 29, skad lamp ibrzw]
iAdolfa Rosenthala [Piotrkowska 39, brzy igalanteria] grupuje
si znaczna ilo naszych kupcw, ktrzy rozumiej potrzeb eleganckich przedmiotw zdobicych mieszkanie [...]. Stoimy teraz
przed sklepem M. Cjubowa Piotrkowska 33. Wida po wystawie,
253
e jest to sklep szczeglny, ktry przenosi nas wokolice dalekiego

Wschodu. Tu le dziea kaukaskiej sztuki metalowej, artystycznie
obrobione kamienie, jedwabne, kolorowe szale orientalne, sztylety
isztyleciki [...]. Przed sklepem zwdlinami R. Weyraucha [Piotrkowska 41] wyczekuje znw gromada osb. Przed wystaw stoj
take ludzie ubodzy, gdy tu rozoono tuste specjay, zktrych
biedacy chcieliby przygotowa co smacznego na wita Boego
Narodzenia. Wida rowe szynki, serwolatk, salami, mortadel
iinne niezliczone gatunki wdlin imisa [...]. Stajemy przed znan
firm M. Sprzczkowskiego [...]. Jej waciciel podejmuje corocznie
dalekie podre, aby na miejscu we Francji czy na Wgrzech, nad
Renem lub nad Mozel, wHiszpanii lub wItalii - zakupywa najlepsze gatunki win [...]. Naley take wymieni obie cukiernie A.
Roszkowskiego przy Piotrkowskiej 76 i103, gdzie panuje wielki
ruch. Obok staych goci zeleganckiego wiata, napywaj zcaego
miasta zamwienia witeczne [...]. Do najelegantszych sklepw
mona zaliczy skad obuwia produkowanego maszynowo przez
Petersburskie Towarzystwo [Piotrkowska 53 skorochd]. Byszcz
tam eleganckie damskie buciki, zwyke ibalowe, zimowe zfutrzan
podszewk, eleganckie lakierki dla panw, wysokie buty myliwskie [...]. Wsklepie jest zapas 15 000 par butw. Obok [Piotrkowska
55] mieci si sklep Henryka Schwalbego [...]. Firma ta prowadzi
wszystko, co zalicza si do nowoci sezonowych zbrany bielizny,
przedmioty potrzebne wpodry; tutaj panuj absolutnie stae ceny.
Idziemy dalej, mno si sklepy zmateriaami pimiennymi, papierem, pocztwkami [...] Firma Ostrowskiego, na Piotrkowskiej 66,
ktra prowadzi prcz materiaw pimiennych take brzy, posiada
wspaniae albumy do poezji, do pocztwek [...]. Znw spotykamy
sklep delikatesowy firmy Okojew iCzkwianow, ktra ma sklep gwny
na Piotrkowskiej 23 ifili na Piotrkowskiej 69. Wyoono tu poudniowe owoce, konserwy, konfitury, soki, rne ryby [...]. Wpiknie
udekorowanej wystawie sklepu tytoniowego Jakuba Pfeiffra przy
Piotrkowskiej 73 widzimy olbrzymi ilo rnych gatunkw drogich
cygar, papierosw, tabaki [...]. Fotograf J. Tyraspolski wswej pracowni
254
przy rogu pasau Meyera wystawi wielkie kolorowe portrety [...]. Po

prawej stronie Piotrkowskiej znajduje si skad pianin, instrumentw
muzycznych inut nadwornego dostawcy K. Schroetera143.
Dziennikarz nie wspomina okinematografie, ktry dziaa ju wtedy
przy ul. Piotrkowskiej 17 ireklamowa si wtej samej gazecie. Niemniej przestrzenie rozrywki stanowiy integraln cz tego konsumpcyjnego krajobrazu miasta, poniekd j nawet intensyfikujc.
Zczasem te zaznaczay si wnim coraz silniej. Odzwierciedla to
topografia, architektura, repertuar, anawet nazewnictwo kinematografw wokresie ich awansu spoecznego. Okoo 1900 roku, jak
odnotowuje Cywjan, moskiewskie kina nosiy nazwy zaczerpnite
zmarek poszczeglnych aparatw projekcyjnych Biograph, Vitagraph, Bioscope, Thaumatograph, Pategraph czy Primavivograph.
Zkolei okoo 1910 roku zaczy pojawia si nazwy ewokujce splendor, takie jak Universal, Alabaster, Lira czy Mirage. Wodzi zaobserwowa mona podobn ewolucj. Wkolejnych odsonach swojego
interesu Krzemiscy uywali takich nazw, jak Bioskop, Bioskop
Amerykaski, Biograph, Elektryczny Kineskop. Wpierwszej dekadzie
dziaay rwnie Mutograf iAmerykaski Pleograf. Pniej powstay
za kina onazwach ewokujcych zwizek znowoczesnoci, sztuk
lub oglnie wysok jakoci kulturaln kojarzon zFrancj: Casino,
Odeon, The Bio-Express, Moderne, Luna, Arkadia, Illusion, Moulin
Rouge, Theatre Optique Parisien, Belle-vue. Elektryka, wentylacja,
orkiestry, bufet, obecno kurtyny czy rzeb imalowide miay
komunikowa wysoki status kulturowy inobilitowa widzw, ale
rwnie wskazywa na znaczenie samej przestrzeni. Wan czci
kinoteatru stao si foyer. Pojawiy si szatnie, bufety, dywany,
krzesa, tropikalne roliny czy orkiestra umilajca czas oczekujcym.
WOdeonie, podobnie jak wprzywoywanym przez Cywjana kinie
Saturn wPetersburgu, znajdowa si nawet tropikalny ogrd zimowy.
Winterpretacji badacza poczekalnia nie bya elementem adnego
rzeczywistego miasta, ale sfer wyobrani, wktrej nastpowaa
143 Wanderung durch die Weihnachtsaustellungen, Neue Lodzer Zeitung 37.12.1903,
prze. A. Rynkowska, za: teje, Ulica Piotrkowska.
255
teatralizacja ycia na wzr kina144. By moe czarnoskry szwajcar

witajcy goci przy wejciu, orkiestra kameralna isnujcy si po foyer
bileterzy wliberiach wywoywali dowiadczenie wkraczania winn,
nadrealn przestrze iluzji. Kina, podobnie jak pasae, ogrody zimowe, panoramy, domy towarowe, panoptika idworce staway si
benjaminowskimi domami ze snw, wktrych zbiorowo moga
za niewielk opat ni oprzynalenoci do klasy wyszej iuczestnictwie wpowszechnej konsumpcji.
Od programw numerowych do programw

szlagierowych
Mniej wicej na lata 1908-1912 przypadaj gwatowne zmiany westetyce idugoci filmw oraz ukadzie programw kinowych. Coraz
czciej pojawiay si wieloszpulowe, spektakularne tytuy, ktre
przycigay widzw, ale jednoczenie stanowiy wyzwanie dla wa
cicieli ukadajcych seanse. Zanim uksztatowa si stosunkowo
zestandaryzowany format programu zoony zgonego szlagieru,
komedii oraz materiaw dokumentalnych, repertuary przeszy przez
faz eksperymentw. Ewolucja programw jest zagadnieniem bardzo
istotnym. Dlatego wkolejnych akapitach staram si dokadnie przyjrze si tym przemianom izrozumie, jak przebiegay na poziomie
lokalnym. Wten sposb przyczyni si do odpowiedzi na pytanie,
jak to si stao, e przez wikszo XX wieku a do dzi wkinach
dominoway seanse zoone zpojedynczego penometraowego filmu
fabularnego. Program szlagierowy wyksztacony tu przed pierwsz
wojn wiatow by bowiem jego bezporednim poprzednikiem.
W1907 roku wszystkie iluzjony oferoway program zoony zwielu
krtkich filmw, wniektrych miejscach uzupeniany wystpami
na ywo, tak zwanymi numerami atrakcyjnymi. Seans zazwyczaj skada si ztrzech czci (czasem czterech) odpowiadajcych
dugoci jednej szpuli, czyli mona zakada, e trwa okoo 45
144 Tame, s. 47.
256
minut. Jeden zpierwszych programw Odeonu prezentowany przez

tydzie, od pitku 9 padziernika do 16 padziernika, skada si
zsiedmiu filmw podzielonych na trzy czci. Wpierwszej znalazy
si Sport wodny wLyonie (znatury), Ekonomiczna podr (komiczne)
oraz Nad Nilem (znatury). Gwn atrakcj programu stanowia
fantazja wkolorach Faun oraz dramat Grzesznica. Na zakoczenie
za serwowano humorystyczny Mendel wieych jajek oraz natur
Poszukiwacze zota wpustyniach Egiptu145. Oaza wswoim pierwszym
programie od soboty 31 padziernika do 6 listopada wywietlaa: 1)
Beatricze-Czency dramat historyczny zycia woskiej piknoci
XVII stulecia, Tulipany (wkolorach), 2) Widoki malowniczej Sycylii
(znatury), Pierwszy miesic rekruta (bardzo komiczne), Serce Cyganki (dramat), Dwaj koledzy zawy szkolnej (bardzo komiczne)146. Oaza,
wniecay miesic po otwarciu iwmiesic po rosyjskiej premierze,
od 20 listopada 1908 roku, jako gwd trzyczciowego programu
gono reklamowaa Stienk Razina zwytwrni Drankowa pierwszy
rosyjski film fabularny przeznaczony specjalnie dla krajowej widowni. Tytu zosta wyeksponowany wogoszeniu (scharakteryzowano
kade zszeciu uj), ale film trwa okoo 810 minut (224 m), wic
nie zajmowa nawet jednej caej szpuli. Wpierwszym oddziale nastpowaa po nim fantazja wkolorach album czarodziejski. Drugi
oddzia skada si zdramatu zczasw Bonapartego Warjat zFalicza
oraz humorystycznego filmu Nadzwyczajna operacja. Na trzeciej
szpuli by dramat Szczcie domu oraz dwa obrazy komiczne: Modna
kradzie iReklama restauracji nie majcej powodzenia.
Bodaj pierwsza dusza realizacja wywietlana wdzkich iluzjonach
to film biblijny ycie Pana Jezusa od narodzenia do zmartwychwstania
wywietlany przez Amerykaski Bioskop wmarcu 1907 roku. By to
najprawdopodobniej obraz wyprodukowany przez firm Gaumont
(La vie du Christ, re. Alice Guy, 1906, 33 min) zoony z25 tableaux,
jeden zpierwszych filmw duszych ni jedna rolka. Konstrukcja
147 Zob. Mark B. Sandberg, Multiple-reel/feature films, [w:] EEC, s. 648653.
Il. 79. Reklama filmu ycie pana Jezusa w kinematografie przy ul. Piotrkowskiej 35 / Rozwj
23.03.1907
narracyjna filmu pozwalaa na rozczne projekcje kolejnych czci

tak, aby waciciel kina mg elastycznie wpasowywa go wprogram
numerowy147. Amerykaski Bioskop wywietla ten obraz, dzielc
go na dwie szpule ipokazujc wosobnych programach wodstpie
kilku dni. Jedno zogosze prasowych informowao, e dalszy cig
tego obrazu przyby ijest pokazywany od dzisiaj148. Projekcji towarzyszyy za pienia religijne zfonografu149. Tak dugie filmy byy
wwczas jednak rzadkoci, chocia prezentowano dosy czsto
filmy jednoszpulowe, ktre zajmoway cay oddzia programu, tak
jak wprzypadku romansu historycznego wkolorach Don Juan wModerne150 czy dramatu Romans Modystki wTheatre Optique Parisien151.
Il. 80. Programy numerowe / Rozwj 14.07.1908
148 Rozwj 23.03.1907.

149 Rozwj 25.03.1907.
150 Rozwj 20.06.1908.
151 Rozwj 14.07.1908.
258
Oprcz filmw biblijnych wan rol we wprowadzeniu duszych

filmw jako standardu odegray jednoszpulowe filmy kryminalne,
takie jak Sherlock Holmes, zycia najsynniejszego detektywa wywietlany wOdeonie152 czy Pinkerton, najsawniejszy wcaym wiecie agent
tajnej policji153 wBio-Express, oba umieszczone wprogramach wtym
samym okresie wpadzierniku 1908 roku, atake gatuek film dart.
Il. 81. Reklama film dart w kinematografie Odeon / Rozwj 23.11.1910
Powstanie trzech nowych iluzjonw wsezonie zimowym 1908 roku

zaostrzyo rywalizacj na atrakcje programu. Pierwszy film dart
Arlezjanka (produkcji SCAGL), pokazywano jako cz trzyoddziaowego programu wlistopadzie wModerne, co najmniej przez
dwa programy. 21 listopada 1908 roku wRozwoju czytamy, e na
danie szanownej publicznoci dana bdzie po raz drugi sensacyjna
nowo. Zzaznaczeniem, e zdjcia wykonano wArles, zudziaem,
jak to ujli autorzy ogoszenia, zdradzajc swoje rosyjskie pochodzenie, lepszych artystw dramatycznych. Wtym samym czasie
wOazie prezentowano Stienk Razina. Morderstwo ksicia de Guise
trafio na dzkie ekrany miesic pniej. Film rwnie pokazywaa
Oaza od niedzieli 6 grudnia 1908 roku przez tydzie. Wogoszeniu
dyrekcja teatru zapewniaa, e idc za postpem, prezentuje te
obrazy, ktrych zadaniem
jest odtworzenie na ptnie dziea wszelkich ludzi imylicieli oraz
najznakomitsze sceny historyczne. Wtym celu powoani zostali
najsawniejsi pisarze iartyci teatrw francuskich, przy udziale
152 Rozwj 15.10.1908.
153 Rozwj 17.10.1908.
259
ktrych zostay odtworzone powysze obrazy. atwy std wniosek,

i powysza serya obrazw bdzie jakby per wrd przemysu
kinematograficznego154.
Wtrakcie prezentacji zmieniono inne pozycje wprogramie itak pod
koniec wywietlania film by zwieczeniem (nadprogram) zestawu
zoonego zdramatu Gwardzista ihumoreski Tajemniczy zodziej
(Ioddzia) oraz komedii Epolety brygadyera, natury Dzieci szkolnej kolonii Parya ikomicznego Cudownego silemonotoskopu. Tytu
prezentowano jako produkcja SCAGL, co byo zapewne przejawem
strategii Path, ktra promowaa wdystrybucji swoj spk crk,
kosztem wytwrni Film dArt. Wkolejnych miesicach wprogramach
wmiar regularnie pojawiay si ju filmy serii artystycznej, chociaby pierwszy francuski dugometraowy film fabularny LAssomir
[sic] tragedia pijastwa, podug znanego romansu Emila Zoli,
wwykonaniu najlepszych artystw teatrw paryskich trafi do
Bio-Express wpitek 14 maja 1909 roku. Kinematograf poinformowa
przy okazji o wydueniu godziny otwarcia do pnocy155.
Konkurencja pomidzy kinami poczona ze stabilniejszym dopywem nowych tytuw zbiur wynajmu doprowadzia do zmian
programu dwa razy na tydzie (wmiejsce zmian cotygodniowych).
Innowacj t wprowadzi iluzjon Oaza wmaju 1909 roku156. Tydzie
pniej wlad za nim poszed kinematograf Moderne, ktry ogosi,
e jako teatr zawsze
zadawalnia najwybredniejsze gusta Szanownej Publicznoci
i obecnie uwaa za konieczne zmienia program 2 razy wtygodniu,
ato jedynie dlatego, aeby najwczeniej zaznajamia publiczno
znajwieszemi dziaami sztuki kinematograficznej. Przy zmianie
programu jeden program 3 dni adrugi 4 dni trwa bdzie, ae faktycznie same nowoci najpierw wTeatrze Moderne przedstawiane
154 Rozwj 7.12.1908.

155 Rozwj 14.05.1909.
156 Rozwj 7.05.1909.
260
bd, wic szanowna publiczno zechce askawie t innowacj mie

wpamici igremialnie dy do teatru, wktrym przedstawienia
codziennie trwaj do godz. 12 wnocy157.
Wogoszeniu wskazano wwczas jedynie dramat odegrany przez
najwybitniejszych artystw teatrw paryskich pt. Cyrkowcy, czyli
nieszczliwa dola wdrownych cyrkowych artystw. Wlad za Oaz
i Moderne poszed Odeon, ktry przez chwil wprowadzi nawet
zmiany trzy razy na tydzie158, zkolei Bio-Express doczy do nich
dopiero wlistopadzie tego roku.
Dusze filmy stanowiy wyzwanie zpunktu widzenia programowania seansw kinowych. Zanim zdecydowano si na ograniczenie
liczby dodatkw na rzecz filmu dugometraowego, powszechn
praktyk byo prezentowanie ich wczciach przez kolejne zmiany
programu. Wodzi tak pokazywano ycie Mojesza oraz dwie wersje
Ndznikw. Wyprodukowane przez Vitagraph pierwsze amerykaskie
filmy dugometraowe, czteroszpulowi Ndznicy (Les Miserables,
re. Brooke Van Dyke, ok. 1200 m) oraz ycie Mojesza (Life of Moses,
re. Charles Kent iJ. Stuart Blackton, 1909, 1453 m, 5 rolek), wUSA
dystrybuowany by pod koniec 1909 roku wczciach, ktre swoj
premier miay wkilkutygodniowych odstpach iwchodziy wskad
typowego programu numerowego. Do odzi filmy trafiy wlutym
imarcu nastpnego roku, wywietlane przez Odeon. Kolejne czci
Ndznikw pokazywano wkrtkich odstpach: wrod 9 iwczwartek 10 lutego zaprezentowano Icz, wpitek isobot zapewne II,
wniedziel 13, poniedziaek 14 iwtorek 15 obie czci cznie.
Potem od rody 16 do soboty 19 lutego cz III, nastpnie za
zapewne kolejn (brak ogoszenia). Sceny biblijne wykonane pod
osobistym kierunkiem historyka Stanw Zjednoczonych, Petersa,
amerykaskiego rabina159, skadajce si na ywot Mojesza, pokazyway rwnolegle Odeon iModerne od czwartku 3 marca 1910
157 Rozwj 13.05.1909.
158 Rozwj 7.10.1909.
159 Rozwj 3.03.1909.
261
roku jako cz programu numerowego. Wogoszeniu Moderne pisa: Wspaniay ten obraz skada si z5 duych czci 11 000 stp
ibdzie demonstrowany czciami160. Wkwietniu zastosowano
za inn strategi: wprowadzono dwa rne programy tego samego
dnia. Od soboty 23 kwietnia wgodzinach 12:0019:00 prezentowano
film wcaoci, by pniej, wgodzinach 20:0024:00 zademonstrowa drugi, tym razem numerowy program zoony zszeciu filmw
wtrzech oddziaach161. WOdeonie pokazanie wszystkich piciu
czci filmu trwao, prawdopodobnie zprzerwami, okoo czterech
tygodni162. Wkolejnych latach sporadycznie rwnie dzielono filmy.
Tak pokazano w1912 roku SCAGL-owsk wersj Ndznikw. Jedyny
egzemplarz wKrlestwie tego arcydziea sztuki kinematograficznej wwykonaniu najwybitniejszych zjednoczonych artystw Francyi
(Film dArt) wedug niemiertelnego utworu Les Miserables Wiktora
Hugo163 Casino prezentowao wkolejnych programach od soboty
2 listopada 1912 do pitku 15 listopada 164. Jeszcze w1913 roku
gone Klucze szczcia (Kluczi szczastia, re. Wadimir Gardin, Jakow Protazanow, 1913, 4700 m), (Monopol! Jedyny egzemplarz!
Olbrzymia sensacya!) podzielono na dwa seanse wkolejnych
programach165.
Jednymi znajistotniejszych dla publicznej widocznoci kina i
zuwagi na sukces frekwencyjny dla jego przyszego rozwoju byy
160 Rozwj 3.03.1910. Teatr Moderne od czwartku 3 marca demonstrowa cz
Iprzez dwa dni, wsobot 5 marca dwie pierwsze czci naraz, onastpnych
za nie informowa wprasie.
161 Rozwj 23.04.1912.
162 Cz pierwsz demonstrowano od czwartku 3 marca, drug od poniedziaku 7 marca, trzeci wsobot iniedziel 1112 marca, azapewne ikilka dni
duej; pniej nastpia przerwa wogoszeniach zuwagi na Wielki Tydzie,
akolejn czwart cz zapowiedziano na rod iczwartek (od 30 marca do
5 kwietnia), kolejnego programu nie ogaszano wprasie, apit iza razem
ostatni cz prezentowano od rody 6 do soboty 9 kwietnia.
163 Rozwj 2.11.1912.
164 Cz IiII: od soboty 2 listopada do pitku 8 listopada; II iIV: od soboty
9 listopada do pitku 15 listopada.
165 Cz Iod wtorku 4 listopada do poniedziaku 10 listopada, II od wtorku
11 listopada do poniedziaku 17 listopada.
262
duskie melodramaty sensacyjne, azwaszcza wzmiankowane ju

Biaa niewolnica (Den hvide slavehandel I) iOtcha. Bodaj aden
obraz nie by wczeniej tak szeroko komentowany przez dzk pras
jak pierwszy zwymienionych tytuw. Kampania promocyjna filmu
sytuowaa go wkontekcie wanego spoecznego problemu jako
stronic zdziejw handlu ywym towarem, obraz agitacyjny
nakrcony pod patronatem Londyskiego Towarzystwa Ochrony
Kobiet. 3 padziernika 1910 roku wprzeddzie premiery kinematograf Odeon zorganizowa oficjalny pokaz dla wadz iprasy.
Wzwizku ztym wRozwoju ukazaa si pierwsza wtej gazecie
tak rozbudowana wzmianka na temat kina zawierajca streszczenie caej akcji (wraz zzakoczeniem). Gazeta opisywaa film jako
histori modych niedowiadczonych dziewczt, ktre zwabione
szumnemi ogoszeniami, padaj wsida aferzystw, uwocych je
pod pozorem otrzymania korzystnej posady do domu rozpusty.
Obraz zyska rekomendacj gazety: wobec czstych wypadkw
wywoenia niedowiadczonych dziewczt za ocean, pouczajcy
ten obraz moe by przestrog dla robotnic fabrycznych, sucych
i.t.p. ktre najczciej padaj ofiar niecnych handlarzy ywym
towarem166. Widzowie (wycznie doroli) mogli oglda film od
wtorku 4 padziernika jako samodzieln pozycj repertuaru (do
godz. 20:00 prezentowano zwyky program skadankowy167), wniedziel 9 padziernika od 14:30, awkolejnym tygodniu od 19:00
(do wtorku 11 padziernika). Zainteresowanie filmem musiao by
due, skoro, co byo wyjtkowym przypadkiem, dyrekcja Odeonu
przeniosa projekcje do Belle Vue, gdzie pokazywano go po obnionych cenach (kino wtym czasie zmieniao waciciela). Wsobot 15
padziernika pojawia si notka iogoszenie, e zuwagi na to, e
film ten ma due znaczenie uwiadamiajce, wane dla tak bardzo
naraonej na pokusy handlarzy ywym towarem sfery robotniczej,
166 Rozwj 4.10.1910.
167 Brussa (znatury); Cesarzowa Aida faworyt cesarzowej (tragedia historyczna); Na
nowej posadzie Kubu wbanku (komiczne); Zota dolina (znatury wkolorach);
Najnowszy aeroplan. Nowy wynalazca (komiczne); Wyjcie ydw zEgiptu (sceny
biblijne wkolorach).
263
urzdza wsobot iniedziel pokazy wkinematografie Belle Vue.

Nastpnie kino, ju pod nazw Moulin Rouge, prezentowao film od
2 do 7 listopada. Biaa niewolnica zapocztkowaa ca seri realizacji poruszajcych problem handlu ywym towarem168.
Pierwszym wodzi pojedynczym tytuem filmowym, ktry odnis
spektakularny sukces frekwencyjny, bya Otcha. Dzieje upadku
kobiety Nordisku zAst Nielsen. Rozpowszechniany wsystemie
monopolowym film znajdowa si wprogramie Odeonu przez trzy
zmiany programu (dwa tygodnie) od 7 do 20 grudnia 1910 roku.
Tak dugi ikontrowersyjny film sprawia problem przy ukadaniu
repertuaru. Ostatecznie zdecydowano si na rozwizanie wpostaci
dwch rnych programw wcigu dnia. Wgodzinach popoudniowych prezentowano tradycyjny program numerowy, awieczorem na
pokazach tylko dla dorosych wywietlano wdwugodzinnych odstpach Otcha (ostatni seans o22:30). Zainteresowanie musiao by
ogromne, skoro wprowadzono przedsprzeda biletw na oznaczone
dni igodziny. Wtym czasie odbyo si co najmniej 48 pokazw filmu,
awic taniec gaucho wwykonaniu Asty Nielsen mogo obejrze nawet 17 tysicy odzian (sala miaa 350 krzese). Na oglne danie
publicznoci Otcha wrcia do Odeonu na dziesi dni wlutym
1911 roku. Od 14 do 25 lutego o22:30 dziennie odbywao si jedno
Il. 82. Reklama filmu Otcha w kinematografie Odeon / Rozwj 19.12.1910
przedstawienie ztowarzyszeniem trio koncertowego.

Otcha nie tylko zapocztkowaa gwiazdorsk karier Asty Nielsen
(wodzi prezentowano co najmniej 18 filmw zjej udziaem), ale
168 Wmarcu 1911 roku Bio-Express demonstrowa sequel filmu pod tytuem
Notatnik Edyty (Den hvide Slavehandels sidste Offer II (1911), re. August Blom,
47 min), awgrudniu 1913 Odeon Bia niewolnic (Den hvide Slavehandel III,
1912, 665 m, re. Urban Gad).
264
rwnie popularno sensacyjnych melodramatw. Zperspektywy

rozwoju kina jako instytucji rozrywkowej najwaniejsze jest wszelako to, e duska produkcja przyczynia si do konstruowania
programw, wktrych dominowa dugometraowy film fabularny.
Ich dokadna analiza pokazuje jednak, e ewolucja ta zachodzia
stopniowo, zalenie od dostpnoci tytuw, iOtcha nie przyniosa
tak zasadniczej zmiany wprogramowaniu, jak przypisuj jej niektrzy badacze169. Niemniej to od tego czasu kina dyy do tego,
by wkadym programie znajdowa si jaki atrakcyjny element:
czasami by to dramat artystyczny, czasami sensacyjny melodramat,
ale rwnie czsto sensacyjna aktualno lub dodatkowe numery
atrakcyjne (dopki nie zostay prawnie ograniczone)170. Najbardziej
typowy format programu skada si za zgwnego tytuu, komedii
oraz materiau dokumentalnego, zestawianych ze sob wrnych
proporcjach ikombinacjach. Oto kilka przykadowych programw
z1912 roku uoonych zgodnie znowym formatem:
Il. 83. Program kinematografu Casino / Rozwj 29.02.1912
169 Zob. Martin Loiperdinger, Aufgrnden... iAndrzej Dbski, Otcha wWarszawie.

Przyczynek do opisu przeomu medialnego idiagnozy popularnosci Asty Nielsen
na ziemiach polskich przed Iwojn wiatow, [w:] Konrad Klejsa (red.), Shamma
Schahadat (wsp. red.), Polska iNiemcy: filmowe granice issiedztwa, Oficyna
Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012.
170 Przykadowo w1912 roku na zakoczenie programu wCasinie dwie dziewczynki
Adida iAndra wykonyway efektowne tace maorosyjskie wodpowiednich
kostyumach. We wrzeniu 1912 roku policmajster m. odzi wyda cyrkularz,
wktrym zakazywa tzw. atrakcji (przedstawie teatralnych, tacw ikupletw kabaretowych oraz popisw cyrkowych) przed godzin 21. Zostay
one uznane za nieodpowiednie dla modziey. Spowodowao to, e zupenie
znikny zprogramw. Rozwj 30.09.1912.
Il. 84. Program kinematografu Casino / Rozwj 29.02.1912
Il. 85. Program kinematografu

Casino / Rozwj 29.02.1912
Jakie filmy cieszyy si najwikszym zainteresowaniem odzian,

stanowic gwd nowych kinowych programw? Wodzi wywietlano kolejne obrazy zSherlockiem Holmesem, Nickiem Carterem,
aod 1911 roku zNatem Pinkertonem, Zigomarem, Fantmasem
iArsnem Lupinem. dzka prasa zpewnym zrozumieniem pisaa
ofali popularnoci takich filmw: yjemy dzi wokresie bandytyzmu wnajprzerniejszej formie, nic wic dziwnego, e tematy
te ciesz si powodzeniem171. Historie opolicjantach opodwjnej
osobowoci, ktrzy noc zmieniaj si wprzestpcw, odpowiaday
niepewnej atmosferze czasw iklimatowi wielkich miast. Jednym
zpierwszych filmw komicznych zMaxem Linderem pokazywanych wodzi by Maks Linder kocha wczenie 29 lutego 1912 wCasino,
aod poowy 1912 roku Linder ju regularnie goci wprogramach.
Wodzi pokazywano midzy innymi Noc polubn Maksa, Maks
171 Nowa Gazeta dzka 6.12.1913; F-m, s. 158.
266
wboksie zmiliarderk, Maks poluje na niedwiedzie czy Maks usuwa odciski. Apogeum popularnoci Lindera przypado na pocztek
1914 roku, kiedy aktor da gocinny wystp wWarszawie wramach
swojego rosyjskiego tourne. Gazeta dzka pisaa: Maks I, krl
Kintopu, osobicie raczy by wWarszawie iwasnorcznie raczy
fatygowa si na estradzie Filharmonji. Fil-har-monji! On, ktrego
imi popularniejsze jest od imion krlw, od imion wieszczw. Nie
Juljiusz, nie Adam, nie Zygmunt Maksio est Nomen magnum!172
Dziennikarz odnis si rwnie do zawiedzionych oczekiwa odzian na wizyt gwiazdy wich miecie, co dao mu pretekst do
opisywania prowincjonalnoci odzi przekonywa, e Linder nie
moe odwiedzi miasta, wktrym nie ma kanalizacji. odzianie
musieli zadowoli si ogldaniem wizyty na ekranie. Przyjazd Maksa
Lindera do Moskwy, Podr Maksa Lindera do Warszawy, Owiadczyny
Maksa Lindera po angielsku pokazywano wkrtce potem wCasinie173.
Seans kinowy zamykany by najczciej przez film niefikcjonalny
zwany potocznie natur, czasami zadnotacj pouczajce lub
sensacyjne. Oprcz dramatycznych historii inawiza do popularnych powieci widzw przycigay rwnie wydarzenia aktualne
ostatniej doby. Jednym zwydarze, ktre zelektryzowao opini
publiczn na caym wiecie, byo Trzsienie Ziemi wMessynie, ktre
pokazywano wodzi w1909 roku. Pisano wwczas wogoszeniu:
Specyalnie wysany przez nas czowiek przywiz nam cay szereg
zadziwiajcych inigdzie nie widzianych obrazw, ktre wszystkie
wzachwyt wprowadz, midzy innymi znajduj si take dwie najnowsze serye [...] zdjte znatury podczas ktrych dwch fotografw
ponioso mier na miejscu174. Stopniowo pojedyncze aktualnoci
filmowe doczane do filmw fabularnych zaczto czy wzestawy.
Format kroniki filmowej zawierajcej wybr krtkich materiaw dodawanych do programu rozrywkowego zosta zapocztkowany przez
braci Path w1908 roku wPath Fait-Divers, pniej Path Journal.
172 Gazeta dzka 10.01.1914.
173 Rozwj 13.01.1914.
174 Rozwj 22.01.1909.
267
Wkrtce wlady Path posza wytwrnia Gaumont (Gaumont Actualites) iEclair (Eclair-Journal). Kroniki byy zestawem rnorodnych
filmw otematyce lokalnej, zazwyczaj jednorolkowych odugoci
okoo minuty, wywietlanych wregularnych odstpach. Zawieray
zazwyczaj informacje znane ju widzom zprasy (wepoce kroniki
czsto nazywano animowanymi gazetami), takie jak uroczystoci
publiczne, parady wojskowe, wodowania statkw, wizyty monarchw,
trawelogi czy filmy sportowe, ktre stay si znakiem rozpoznawczym
kronik. Duo rzadziej zawieray informacje sensacyjne, jak wprzypadku newsa oobleniu Londynu przez gang anarchistw (1911),
schwytania gangu Bonnota wParyu (1912) czy mierci sufraystki
Emily Davison pod kopytami konia podczas Derby wEpsom w1913
roku. Komentarz wpostaci pocztkowych plansz znapisami by
bardzo ograniczony iczysto informacyjny175. Szczeglnie atrakcyjny
charakter miay aktualnoci lokalne. Wodzi pierwsze filmy nakrcili w1907 roku wsplnicy Teodor Jounod iEduard Julius Vortheil,
waciciele Teatru Urania. 16 padziernika 1907 roku wBioscopie
wywietlone zostay lokalne aktualnoci: Wycigi konne wKsawerowie
pod odzi 2 VII 1907, Wycigi cyklistw Union wHelenowie, Zabawa
wHelenowie wdniu 1 X 1907 oraz Pogrzeb Mieczysawa Silbersteina.
S to pierwsze znane filmy nakrcone wodzi, niestety nie zachoway si. Autorem zdj by najprawdopodobniej Vortheil, ktry
przez letnie miesice rejestrowa wane wydarzenia dzkich elit:
zabaw ogrodow, wycigi rowerowe iwycigi konne oraz gony
pogrzeb Silbersteina, dzkiego fabrykanta zamordowanego przez
robotnikw rozwcieczonych przez odrzucenie ich da strajkowych. Operowanie kamer opanowali rwnie Julian Szrojt iJulian
Raski, waciciele odpowiednio kina The Bio-Express oraz Moderne176. Wkolejnych latach, zwaszcza w1912 roku, kina regularnie
zamawiay materiay filmowe, ktrych tematy byy cile zwizane
zyciem wodzi. Daway one okazj, aby widzowie zobaczyli na
ekranie znane sobie miejsca iwydarzenia, aby moe nawet siebie.
175 Luke McKernan, Newsreel, [w:] EEC, s. 477478.
176 F, s. 40.
Il. 86. Kadry zaktualnoci zotwarcia Wystawy Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912 roku
/ Ze zbiorw prywatnych
Il. 87. Kadry zaktualnoci ze wita pracy na Wystawie Rzemielniczo-Przemysowej wodzi

w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych
270
Premiery gonych szlagierw

Od 1913 roku wogoszeniach oprogramach zaczy dominowa monumentalne szlagiery. Sezon 1912/1913 i1913/1914, kiedy system
monopolowych premier gonych tytuw by ju wpeni rozwinity,
to okres olbrzymiej konkurencji midzy kinami. Przy kadej zmianie
programu zamawiane byy wielkoformatowe ibogate graficznie
ogoszenia kuszce sensacyjnym repertuarem. Reklamujc film,
podkrelano kilka elementw zwizanych zrozmiarem irozmachem
produkcji. Przy dramatach podawano liczb aktw idugo filmu,
atake informacj owycznej licencji na d. Starano si uwypukli spektakularne elementy, takie jak katastrofy, poary czy pocigi: Wdramacie tym monopolowym widzimy straszn katastrof
morsk, zatonicie wielkiego okrtu pasaerskiego, Dotychczas
niebyway efektowny poar okrtu osobowego na penym morzu,
Wycigi pocigu Express ipowietrznego okrtu, Porywajce sceny.
Lwy! Walki gladiatorw! Wybuch wulkanu, poar izagada Pompei.
Il. 88. Reklama filmu Ostatnie dni Pompei w kinematografie Luna / Rozwj 02.09.1912
271
Rwnie wanym elementem byy nazwiska gwiazd (Asta Nielsen,

Max Linder, Lyda Borelli, Henny Porten), czsto pisane wikszym
drukiem ni tytu filmu. Jeli aktorzy nie byli znani, podawano ich
pochodzenie (artyci scen francuskich, woskich), nazw wytwrni bd seri (Fantmas). Kolejnym elementem komunikowanym
potencjalnym widzom bya oprawa muzyczna. Chwalono si najlepsz orkiestr wmiecie, powikszon orkiestr symfoniczn
tudzie najlepiej zgranym sextetem muzycznym. Na najwiksze
szlagiery obowizyway specjalne ceny biletw (nie akceptowano
karnetw passe partout niewane). Reklamy znajdoway si rwnie wprzestrzeni miejskiej na afiszach, kamienicach, tramwajach
ispecjalnych drewnianych stelaach. Spotykao si to znegatywn
reakcj wczesnych krytykw kultury:
Mwic okinematografach, ich tasiemcowych obrazach dugoci
4 tys. anawet 5 tys. metrw, co rwnie suy za reklam, trudno pomin mi obrazy reklamowe, jakie kina nasze nie wyczajc mniejszych umieszczaj na swoich budynkach. Naprawd a si zimno robi
patrzc na te artystyczne bohomazy. Gdy idziesz zamylony inagle
podniesiesz oczy, to zprzeraenia na widok tych sensacji wosy
na gowie mog stan dba aoczy wya na wierzch... Tu mier
zkos idziesitki szkieletw. Tam pocig wykolejony. Awszystko
to zrobione ztak maym poczuciem smaku iestetyki, nie mwic
obraku jakiegokolwiek artyzmu, e podziwia mona ciemnot
umysow zarzdw teatrw zwanych szumnie dyrekcjami, ktre
za podobne obrazy pac177.
Produkowano rwnie ulotki-programy po polsku irosyjsku, ktre
zawieray streszczenia najwaniejszych scen wfilmie, nazwiska
gwiazd, dugo filmw, godziny seansw ihasa promocyjne. Stosowano bardzo zrnicowan polityk cenow.
Cena zalena bya przede wszystkim od kategorii miejsca, pniej
za od rangi szlagieru. Wten sposb zaznaczaa si bardzo wyranie
177 Rozwj 16.08.1913.
272
spoeczna segregacja przestrzeni kinowej. Najtasze miejsca znajdoway si wpobliu ekranu, acena wzrastaa wraz zoddaleniem.
Wpocztkowym okresie istnienia iluzjonw najtaszy bilet wkinach drugiej kategorii kosztowa 20 kopiejek, tyle co bilet wstpu
do panoptikum. WTheatre Optique Parisien byo to ju 20, 30 i45
kopiejek, awIllusionie 20 i30178. W1908 roku ceny na skadankowy
program do Oazy ksztatoway si nastpujco: balkon 50 kopiejek, Imiejsce 40, II miejsce 30, III miejsce 20, dzieci imodzie 12179. W1910 roku, aby wej na przedstawienie wigilijne
wMoulin Rouge, naleao zapaci 20 kopiejek za Imiejsca, 15 za II,
dzieci paciy tylko 10. Po 1911 roku wluksusowych kinoteatrach
ceny wzrosy iuzalenione byy od statusu projekcji. W1912 roku
podwyszone ceny miejsc na dug, bo siedmiusetmetrow Walk
bykw wHiszpanii wCasinie: 45 kopiejek za III miejsce, II miejsce
60, 75 za Imiejsce, i90 za lo, amfiteatr kosztowa za 60, abalkon
40 kopiejek 180. Najdrosze byy zatem ekskluzywne loe, przeznaczone dla tych, ktrzy potrzebowali siedze wygodniejszych ni
drewniane krzesa albo nie chcieli miesza si ztumem181. Pniej
na premiery szlagierw obowizyway ceny specjalne (nie akceptowano te karnetw zwanych passe-partout). Na premier Walki
obyt wCasinie wzestawie ztrzema filmami zMaxem Linderem oraz
filmem otangu wstyczniu 1914 bilety kosztoway 40, 50, 60, 75
kopiejek irubla182. Na Cleopatr wCasinie iOdeonie zsymfoniczn
czternastoosobow orkiestr ceny zaczynay si od 50 kopiejek,
oprcz pierwszego przedstawienia danego dnia, na ktre obowizyway zwyczajne stawki. Po kilku dniach ustalono za przedzia:
40, 50, 60, 75 kopiejek irubel za lo. Ocenach popularnych
wogoszeniach zachowao si niewiele informacji, ale w1912 i1913
roku Oaza jako ceny zwyczajne podawaa przedzia: 17-50 kopiejek
178 F-m, s. 134.
179 Rozwj 26.11.1908.
180 Rozwj 3.12.1912.
181 Chocia paradoksalnie, jak to miao miejsce wCasinie, byy one czsto usytuowane wzdu cian sali, co nie dawao dobrego widoku.
273
(uczniowie 15)183, wgrudniu: przedzia od 22 do 75 kopiejek184.

W1914 roku Sfinks kusi niskimi cenami: 15, 20, 30 kopiejek, 40 za
lo. Podobnie Mirage: od 40 kopiejek do 1 rubla zprawem korzystania zfotoplastykonu. Sam fotoplastykon 20 i10 kopiejek185. Aby
unikn posdze odemoralizacj, kina organizoway specjalne
seanse dla dzieci imodziey zbardzo niskimi cenami wstpu
(bilety kosztoway tylko 5 i10 kopiejek 186).
Podsumowujc polityk cenow kin, mona stwierdzi, e wokresie
pierwszych iluzjonw koszty biletw ksztatoway si podobnie jak
wpanoramach czy panoptikach, by szybko dorwna tym zlepszych
variet; nigdy nie osigny jednak poziomu najdroszych miejsc
teatralnych)187. Azatem kto, kto chcia cieszy si premier kinow
zloy, mg kupi sobie ten przywilej za ponad trzykrotnie nisz
kwot ni wteatrze. Wpoczeniu zcaym wachlarzem taszych
miejsc pokazuje to, e waciciele kin starali si dotrze do moliwie
najszerszej publicznoci, obok ekskluzywnych iprzyzwoitych
miejsc oferujc rwnie wstp za minimaln stawk, a take rnicujc ceny zalenie od atrakcyjnoci inowoci programu.
Ktre szlagiery byy najdrosze i najgoniejsze? Od wtorku 11 marca
do pitku 14 marca 1913 roku (apotem jeszcze do niedzieli 16 marca)
Casino, zwane teatrem premier kinematograficznych, prezentowao
najwikszy detektyw-szlager od czasu istnienia kinematografu188:
monopolfilm Szajka Tygrys (Tigris, re. Vincenzo Denizot, 1400
m). Wrepertuarze Casina znalaz si te tryumf sezonu Dziecko Parya (Lenfant de Paris, re. Lonce Perret, 1913, 124 min),
183 Rozwj 1.02.1913.
184 Rozwj 21.12.1913.
185 Rozwj 27.03.1914.
187 WTeatrze Polskim w1913 roku stawki byy nastpujce: wczwartki podwyszone ceny premierowe (kwoty nie podano), winne dni tygodnia odpowiaday
kosztom biletw zteatru popularnego (od 20 kopiejek po 1 rubla 20 kopiejek,
loa 3 ruble 60 kopiejek), wsoboty za ceny najnisze: wszystkie krzesa 30
kopiejek, balkony iamfiteatr po 20, amiejsca wloy 50 kopiejek Zoty Rg
1913, nr 36.
188 Rozwj 11.03.1913.
274
najwspanialszy inajduszy wobecnym czasie kino-dramat (znakomita reyserya! Wspaniaa gra iwystawa. Najdoskonalsze zdjcia
fotograficzne) trwajcy 2,5 godziny189. Wmaju 1913 roku rwnie
wCasinie mona byo oglda niebyway obraz detektyww tej
samej formy co Banda Tygrys iDziecko Parya Fantmasa.
Il. 89. Reklama filmu Dziecko Parya w kinematografie Odeon / Rozwj 13.05.1913
Casino iOdeon, od kiedy zaczy nalee do tych samym wacicieli,

prowadziy wspln polityk programow. Kinematografy czasami
jednoczenie demonstroway ten sam tytu, ainnym razem przygotowyway ofert dla publicznoci ornych zainteresowaniach. Itak
przykadowo wtym samym czasie wczerwcu wOdeonie pokazywano
przez siedem dni niebyway monopolowy dramat detektyww przy
cenach popularnych Ksi ebrak, awCasinie pierwszy niemiecki
Autorenfilm, prezentowany jako monopolowy dramat znajwikszym
artyst Niemiec Albertem Bassermannem Tamten po podwyszonych
189 Rozwj 13.05.1913. Wzwizku ztym, e nie by to film monopolowy, wywietla
go rwnie kinematograf Luna.
275
cenach, trwajcy ponad 2 godziny190. Wpadzierniku 1913 roku monopolowy szlagier Germinal wywietlano za jednoczenie wCasinie
iOdeonie. Podobnie byo wprzypadku monopolowego filmu Cleopatra
Krlowa Nilu (Marcantonio e Cleopatra, re. Enrico Guazzoni, 1913,
2000 m, 7 rolek)191. 6 stycznia 1914 roku informowano na duym
Il. 90. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku polskim / Rozwj

31.01.1914
190 Rozwj 26.06.1913.
191 Film dystrybuowany przez biuro Kinemafilm pokazywano krtko wPanoramie
[wWarszawie], potem wodzi, teraz wrcia iprzyciga widzw do Stelli ido
teatrzyku Venus. Kino, teatr isport 1914, nr 1.
Il. 91. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku jidysz / Lodzer Tageblat 1914, nr 15
ogoszeniu, e Cleopatra od jutra demonstrowana bdzie wteatrach.

Dzie pniej za pojawio si ogoszenie orwnoczesnej premierze
wobu kinach Fezera iGlicensteina: Casinie iOdeonie:
Wszechwiatowy cud kinematograficzny: Cleopatra Krlowa Nilu Najpotniejsze dzieo historyczne w7-miu aktach. Przedstawienie trwa
przeszo dwie godziny. [...] Najpikniejsze co kinematograf stworzy
iodtworzy moe. WLondynie, Berlinie iParyu demonstrowany
ponad 300 razy. Powikszona orkiestra symfoniczna. Pocztek przedstawie codziennie o3, 5, 7, 9 i11 godz. Cena od 50 kop. Pierwsze
dwa przedstawienia po cenach zwyczajnych. Passe partout niewane.
Il. 92. Cleopatra w Odeonie i Casinie ogoszenie w jzyku niemieckim / Neue Lodzer Zeitung
27.01.1914
277
Specyfik rynku rosyjskiego byo, jak sdzono, upodobanie do nieszczliwych zakocze. Rosja bya na tyle istotnym odbiorc dla
takich firm jak Nordisk, e produkowano specjalnie ich alternatywne wersje, aby zadowoli lokaln publiczno. Jednym zprzykadw
takiej praktyki jest Autorenfilm tej wytwrni, wysokobudetowy
obraz Atlantis z1913 roku, oparty na powieci Gerharta Hauptmana. Film trafi na swj czas. Wniecay rok po zatoniciu Titanica
zainteresowanie katastrofami morskimi nadal byo due. Twrcw
oskarano oerowanie na tragedii, ale co ciekawe, powie zostaa
opublikowana na miesic przed feralnym wydarzeniem. Monopol na
d zdobyo kino Luna; tam te we wtorek 12 stycznia 1914 roku
odbya si premiera przy podwyszonych cenach biletw izwikszonej orkiestrze. Film prezentowano przez dwie zmiany programu do
poniedziaku 19 stycznia. Dramat reklamowano jako najbardziej
sensacyjny obraz wszechczasw. Maximum ludzkiej inteligencji192.
Zwracano uwag na dugo filmu (3500 m) irozmach produkcji:
Odtworzenie obrazu kosztowao ponad p miljona rubli. Specjalnie
dla zdj spotrzebowano: 1 wielki oceanowy okrt, 3 parowe statki,
2 ratunkowe odzie, 3 motorowe odzie i1 zepsuty statek. Przeszo
1000 osb biorcych udzia!. Podkrelano obecno gwiazd: wrolach gwnych najlepsze siy krlewskiego teatru wKopenhadze,
pani Ida Orowa zwiedeskiego cesarskiego teatru iznany artysta
bez rk C.H. Untan. Film zosta nakrcony zdwoma zakoczeniami:
happy endem zgodnym zliterackim pierwowzorem oraz zzakoczeniem nieszczliwym. Jak dowiadujemy si zkomentarza Dansk
Filminstitut umieszczonego wcyfrowym wydaniu filmu, Hauptman
nie zgadza si na zmian finau, wic alternatywna kocwka miaa
by pokazywana jedynie na Syberii, znadziej, e informacja ta
nie dotrze do pisarza. Ogoszenie zlokalnej prasy zawierajce opis
wszystkich obrazw pozwala sdzi, e zakaz nie by respektowany rwnie winnych regionach193:
192 Rozwj 12.01.1914.
193 Rozwj 3.03.1914.
278
1. Symptomy psychicznego rozstroju ony Fryderyka staj si

coraz widoczniejsze
2. Pikna tancerka Mari wswym oryginalnym tacu Ofiara
pajka
3. Spotkanie Fryderyka zMari na okrcie Roland podajcym do Ameryki
4. Zachd soca na Oceanie Atlantyckim. Sygnay podczas
mgy. Uspokjcie si. Niema niebezpieczestwa!
5. Giniemy, ratujcie si! Straszna panika na pokadzie. Okrt
tonie, ludzie zmieniaj si wstado krwioerczych dzikich
zwierzt, wwalce oycie, gdy kady chce y!
6. Straszna noc mina, nasta pikny poranek, wielk mogi
setek ofiar pokrywaj spienione jeszcze fale morskie
ycie nasze cierpieniem
Rado iszczcie wnim cieniem
Jak sen bezpowrotnie przemija
Gdy godzina mierci wybija
7. Fryderyk czuje zbliajce si suchoty
8. Zbyt pno
Mona zaryzykowa twierdzenie, e zuwagi na polski rodowd literackiego pierwowzoru, najwaniejszym filmem dla rodzimej kultury
filmowej przed Iwojn wiatow by Quo Vadis. Wodzi zrobio si
onim gono, jeszcze zanim obraz wszed do kin:
Zwolennicy kinematografu tryumfuj, gdy nawet wrogowie musz
przyzna po wystawieniu Quo Vadis, e teatry kinematograficzne maj
swoj racj bytu, popularyzujc wiekopomne dziea nie nadajce si
lub niemoliwe do wystawienia na scenach [...] dlaczego nasze kina
[...] nie pomylay osprowadzeniu tej filmy do odzi iWarszawy?194
194 Gazeta dzka 8.04.1912, cyt. za: F-m, s. 164.
Il. 93. Reklama filmu Quo Vadis w kinematografie Casino / Rozwj 15.04.1913
Wkrtce tama zostaa sprowadzona do Krlestwa przez Aleksandra

Hertza ze Sfinksa. Skarbek-Malczewski tak wspomina okolicznoci
wywietlania filmu:
Aleksander Hertz by bardzo ruchliwy, czsto wyjeda za granic
iprzywozi szlagiery. Razu pewnego przywiz obraz Quo Vadis
ito by superszlagier. Premiera odbya si zwielk pomp, zaproszono przedstawicieli wadz, prasy, sal wypenia elita towarzyska
Warszawy. Na dalsze seanse przybywao tylu widzw, e tumy odchodziy nieraz od kasy nie mogc dosta biletu. [] Sfinks zHertzem triumfowa, ale niedugo bo oto okazuje si, e jego konkurent
[Mordka Towbin B] rwnie dosta film Quo Vadis izacz demonstrowa go wodzi. Poniewa Hertz kupi film zwycznym prawem
na Polsk, pojecha do odzi zwielk awantur, chcia skonfiskowa
film przez policj isdy, ale mu si nie udao. Zajady przedsibiorca
nie zrezygnowa. Zakrad si do kabiny iobla film klejem. Towbin
musia zrezygnowa zwywietlania Quo Vadis wodzi195.
Rzeczywicie film reklamowany jako monopolowy demonstroway
rne kina, nie sposb jednak stwierdzi, czy ktre znich przerwao
195 Jan Skarbek-Malczewski, Byem tam zkamer, s. 1617.
280
projekcj wopisany sposb. Spodziewajc si duej frekwencji,

zorganizowano przedsprzeda biletw izaplanowano du liczb
seansw. Quo Vadis pokazywano wOdeonie od soboty 12 kwietnia do
czwartku 1 maja jako jedyny egzemplarz wKrlestwie, jednak tego
samego dnia projekcje rozpoczto wCasinie (ktre dopiero wlipcu
przeszo pod kontrol tej samej spki), adzie pniej, wniedziel, tytu pojawi si wLunie. Casino iLuna zgodnie zzapowiedzi
wogoszeniu, zakoczyy projekcje wpitek 18 kwietnia, podczas
gdy Odeon prezentowa go po zwyczajnych cenach jeszcze do pitku
2 maja. Wwietle tych rde trudno potwierdzi opowie Skarbka-Malczewskiego. Warto jednak zwrci uwag, e Luna dzie po
zakoczeniu prezentacji Quo Vadis zapraszaa wprogramie na... Quo
Vadis. Bya to jednak inna, krtsza adaptacja powieci, wprogramie,
wktrym gwodziem by Upadek Adryanopola, adodatkowo pokazywano rwnie dramat Niewolnica fal oraz komedi Nie udao si196.
cznie odbyo si okoo stu seansw filmu; Rozwj pisa, e
po 200 osb odchodzi od kasy197, awsamym Odeonie mogo go
obejrze nawet 29 tysicy widzw. Ceny zostay podwyszone, akina
zadbay owaciw opraw muzyczn: wOdeonie akompaniowaa
dwunastoosobowa orkiestra, wCasinie zaangaowano chr, podobnie byo na seansach wLunie, gdzie, jak pisaa prasa, chr wkatakumbach wykonywa pienia religijne198. Dziennikarze chwalili:
Pikne plenery, trjwymiarowe dekoracje, masy statystw, szalejce
ifalujce tumy, orgia Nerona, wzruszajce sceny chrztu Winicjusza,
groz przejmujce sceny na arenie, straszny poar Rzymu, bogactwo
zarwno treci jak iscenografia przycigay do kina spragnionych
emocji iwrae przez blisko miesic199.
Po dantejskiem Piekle jest to najwiksza inajpikniejsza rzecz, jaka
ukazaa si wreprodukcji kinematograficznej, pisa Rozwj. Pismo
196 Rozwj 19.04.1913.
197 Rozwj 21.04.1913.
198 Rozwj 15.04.1913.
199 Gazeta dzka 12.05.1913, cyt. za: F-m, s. 164.
281
to wykorzystao te popularno filmu wmanifestacji siy kultury

polskiej. Wrecenzji podkrelono, e film powsta na podstawie powieci polskiego pisarza, jednej znajchtniej czytanych ksiek
na wiecie, opracowanej dla Wochw przez niejakiego profesora
Ordyskiego. Teraz patrzc na te reprodukcj, podziwiamy olbrzymi fantazy itwrczo polskiego pisarza. Zwrcono rwnie
uwag, e na projekcjach przewaa niemiecka publiczno, ktra,
nie znajc dziea mistrza, dzi dobija si ot powie, aksigarze zamwili nowe dostawy wydania woryginale200. Zkolei Neue
Lodzer Zeitung odnis si do filmu duo chodniej, okrelajc ten
dwugodzinny program jako nudny. Mimochodem ujawnio to zatem
kulturowo-etniczny antagonizm wrd lokalnych elit. Otym, jak
wana bya to premiera dla polskiej gazety, zazwyczaj niechtnie
piszcej ofilmach, moe wiadczy rwnie fakt, e par tygodni
po premierze na jej amach ukaza si jeszcze obszerny artyku Jak
wykonano film Quo Vadis powicony kulisom produkcyjnym powstawania ekranizacji 201. Specyficzna lokalna recepcja tego filmu
jest otyle interesujca, e by to globalny przebj przeznaczony na
bardzo rne rynki idla moliwie szerokiej publicznoci.
Na koniec warto rwnie odnotowa wyksztacenie si kinematografw, ktre moemy nazwa drugoobiegowymi. Prezentoway
one gone szlagiery wprzystpniejszych cenach, ale wjaki czas po
tym, jak zeszy one zekranw 0. Wtakich projekcjach po remoncie
wsierpniu 1913 roku wyspecjalizowaa si Oaza. Od 26 sierpnia do
5 wrzenia, czyli wpi miesicy po premierze Quo Vadis, wywietlano tam po cenach zwyczajnych to arcydzieo sztuki kinematograficznej, przekonujc, e nikt nie winien si zrzec sposobnoci
zapoznania si zwybitnym arcydzieem Henryka Sienkiewicza202.
Podobnie byo wprzypadku innych filmw. Wstyczniu 1914 roku
wrepertuarze znalazy si Ostatnie dni Pompei (pi miesicy po premierze), Tajemnice Adrianopola, awmarcu Atlantyk iKlucze szczcia.
200 Rozwj 21.04.1913.
201 Rozwj 14.06.1913.
202 Rozwj 26.08.1913.
Il. 94. Ulotka reklamowa Quo

Vadis wkinematografie Oaza / Ze
zbiorw Archiwum Pastwowego
wodzi, Akta Policmajstra m.
odzi, sygn. nr 1368
Wten sam sposb zacz dziaa Sfinks, ktry wmarcu 1914 zaprasza na Germinal203. Powstanie tego typu kinematografw rwnie
byo skutkiem wprowadzenia systemu monopolowego. Stanowiy
one rynkow odpowied na rozwj teatrw premier kinematograficznych, kierujc si do tych widzw, ktrzy nie mogli lub nie
chcieli paci za przywilej premierowych projekcji.
203 Rozwj 17.03.1914.
283
Podsumowanie: Kinomani
Wlatach 19081914 kino wyonio si jako nowy segment brany
rozrywkowej. Za symboliczn dat lokalnych drugich narodzin kina
mona uzna sezon zimowy 1908 roku. Wtym dzkim roku kina
wcisym centrum miasta powstay trzy iluzjony odo wysokim
standardzie. Podobnie jak we Francji druga fala budowlana przypada na rok 1911, kiedy obserwowa mona ju byo spektakularne
sukcesy frekwencyjne takich filmw jak Otcha, awidzw przycigay coraz regularniej premiery dugometraowych produkcji.
W1911 roku powstay dwa kolejne kinoteatry Luna iCasino,
ktre wielkoci iwystrojem przewyszyy wszystkie dotychczasowe
miejsca projekcji. Rozwijaa si rwnie sie taszych ibardziej peryferyjnych kin. Uprogu Iwojny wiatowej kino byo ju zjawiskiem
masowym, przymiewajcym variet jako najbardziej popularna
forma komercyjnej miejskiej rozrywki. Premiery spektakularnych
monopolowych szlagierw zgwiazdorsk obsad, wystawne produkcje historyczne, katastroficzne czy sensacyjne przycigay tumy,
agazety dziwiy si szybkiemu tempu, wjakim dzk publiczno
ogarna swoista kinomania. W1913 roku Rozwj lamentowa:
Wjakim stopniu ta kinomania zawadna publicznoci dzk!
Pono kady przecitny kulturalny odzianin uwaa za swj obowizek by na premierze wjednym ztych kinw, gdy teatry nasze
mwi to specjalnie opolskich te jedyne prawdziwe przybytki
sztuki ikultury wiec zawsze pustkami 204.
Autor nazywa nowe zjawisko, uywajc modnego wwczas neologizmu opartego na zrocie zwyrazem mania (pisano wwczas
rwnie m.in. otangomanii). Abstrahujc od wartociujcego sdu
zawartego wtym cytacie, naley zauway, e dziennikarz celnie
rozpozna powstanie nowej praktyki kulturowej inowej kategorii konsumenta kinomana. Inny zkolei konstatowa du czstotliwo, zjak publiczno pdzona nudami ibrakiem innych
204 Rozwj 6.07.1913.
284
rozrywek odwiedza 2-3 rne teatry tego rodzaju wtygodniu205.

Teatry kinematograficzne w1913 czy 1914 roku wniewielkim ju
stopniu przypominay lokal braci Krzemiskich, gdzie wstuosobowej sali ludzie siedzieli lub stali wduym cisku, wubraniach,
wchodzili jeden na drugiego, awidowni opuszczali przez okna.
Wizyty wkinie stay si czynnoci na tyle powszechn, e w1912
roku Ilustrowany Przewodnik po odzi mg ju swobodnie pisa, e
wodzi [d]obardzo ulubionych widowisk nale obecnie przedstawienia kinematograficzne [...]206 iobok urzdw oraz teatrw
opisywa rwnie kinematografy. Ich funkcjonowanie reguloway
przepisy, takie jak oklnik rzdu gubernialnego piotrkowskiego
z1914 roku zobowizujcy wacicieli kinematografw do wpuszczania na sal jedynie tylu osb, ile jest miejsc, izabraniania publicznoci stania pomidzy rzdami. Jednoczenie kino stao si
rozrywk popularn wrd wszystkich grup spoecznych, etnicznych
ipciowych. W1914 roku Nowy Kurier dzki pisa, e mona tam
spotka: Obok niebieskiej bluzy robotnika, dobrze skrojony akiet
wiatowca. Obok mao rozwinitej jednostki, czowieka de nomine stojcego na wieczniku naszej umysowoci207. Wan grup
klientw bya rwnie modzie. Zpewnoci modych mczyzn
ikobiety atmosfera sali kinowej moga przyciga obietnic atrakcji
matrymonialnych. Same kinematografy wykorzystyway rwnie
ten aspekt wswojej promocji:
Poznali si wOdeonie...
Siedzieli przy sobie blizko...
Trafem trciy si donie...
Przeprosi... skoni si nizko...
Potem jej spada chusteczka...
Podnis... by dziarskim modziecem...
205 Rozwj Teatrw Kinematograficznych wodzi, Tygodnik dzki Ilustrowany
1912, nr 56, s. 7.
206 Stanisaw Miszewski, Ilustrowany przewodnik po odzi..., s. 70.
285
Ona przygryza usteczka...

Twarz jej spona rumiecem...
Ciemno zalega na sali...
Westchna przecigle, smutnie,
Bo sodko si caowali
Ale aktorzy na ptnie...
Westchna znw (brak tonu)
Oczarowana obrazem,
Co sprawi, e zOdeonu,
Wysza zssiadem swym razem...208.
Popularno kina wrd modziey bya tak dua, e podjto nawet
prby naukowego (socjologicznego) zbadania zjawiska 209.
Sowem, powstaa nowa, przystpna finansowo ipowszechna praktyka kulturowa, ktra odpowiadaa nowemu miejskiemu stylowi
ycia. Dostrzeg to dziennikarz Kuriera Warszawskiego:
Kinematograf sta si najbardziej demokratycznem miejscem zabawy. Gdzie ley tajemnica tego powodzenia? Niewtpliwie wielk
rolk odegra tutaj wzgld wany, czysto materialny to niskie ceny
wstpu. Ale warto tego motywu jest czysto problematyczna, bo
mimo nizkich cen kinematograf wyciga zkieszeni oszczdnych
obywateli woglnoci sum znacznie wiksz ni inne rozrywki
artystyczne przez to, e stwarza typ staych bywalcw, ktrzy
id na kad prawie zmian programu, awic co najmniej 2-3 razy
tygodniowo. [...] Rozwj przyszed sam, nie stworzyli go aferzyci,
ktrzy skwapliwie ujli wswe rce to nowe rdo dochodu. Oni
wyczuli tylko niewiadomie psychik wspczesnego tumu idali
mu circenses. ycie wspczesne, zwaszcza miejskie, pynie wartkim prdem, dajc mnogo, ale zarazem irozwiewno wrae,
208 miech 5.04.1913.
209 Ludwik Skoczylas, Jak kinoteatr wychowuje nasz modzie, Kronika
Powszechna 1913, nr 25, 26, 27, 28.
286
utrzymujc nerwy wnieustannem napiciu, domagajc si cigej

gotowoci do reagowania natychmiastowego na zagadnienia yciowe ito wszystko watmosferze walki obyt, prawa, wiedz210.
Na sukces kina zoyy si, jak sdz, trzy czynniki. Po pierwsze,
kino wpisao si wistniejce konwencje rozrywkowe ipraktyki
kulturowe zwizane ze spdzaniem wolnego czasu, ale zmodernizowao je, zapewniajc bardziej atrakcyjny, taszy (zarwno dla
przedsibiorcy, jak idla widza) izrnicowany produkt kulturowy
ni, przykadowo, salony osobliwoci czy pokazy wdrownych antrprenerw iperformerw. Po drugie, kino zaoferowao hybrydyczn
(czc elementy wysokie iniskie) form uczestnictwa wkulturze, najbardziej odpowiadajc potrzebom masowej widowni.
Jako popularna rozrywka zdoao uzyska podwyszony status
kulturowy bez podnoszenia progu kompetencji waciwego instytucjom kultury wysokiej, takim jak opera czy teatr. Innymi sowy,
chodzenie do kina stao si usankcjonowan spoecznie praktyk
kulturow, wyznaczajc narodziny nowoczesnej kultury masowej.
Po trzecie, wtak wielokulturowym miecie jak d, kino, nieme
iglobalnie ujednolicone, inaczej ni teatr (kada grupa etniczna
wodzi miaa swj), nie kierowao si do jednej grupy jzykowej
izreguy nie wizao si zuczestnictwem wkulturowych wojnach
itosamociowych rozgrywkach rnych grup etnicznych. Wten
sposb przemienio odrbne grupy etniczne ispoeczne wmasow
publiczno nowoczesnych konsumentw.
Kino na wiele sposobw powizane byo zrozwojem spoeczestwa
konsumpcyjnego, silnie wpisujc si wmiejski krajobraz domw towarowych, restauracji czy hoteli. Taki by te zapewne ideologiczny
efekt kina, jeli chodzi oksztatowanie postaw konsumpcyjnych.
Na zwizki kina ztowarami uytkowymi, mod, stylem ycia czy
podrami zwanymi wjzyku niemieckim zbiorczo die Konfektion
zwraca uwag Thomas Elsaesser. Popularne gatunki promoway spoecznie akceptowalne zachowania, pitnujc jednoczenie
210 Wadysaw Kopczewski, Kurier Warszawski 11.01.1914, s. 11.
287
zachowania transgresyjne, dziki czemu stanowiy potne narzdzie regulacji spoecznej:

[W] swoim powizaniu zdie Konfektion, gwnym atutem kina byy
gwiazdy, ktre mona byo kocha nie ze wzgldu na ich unikalne
umiejtnoci, lecz zuwagi na to, co mona nazwa ich niezwyk
typowoci (uncommon typicality) lub specyficzn zwyczajnoci
(special ordinariness). Henni Porten podobnie jak Hanni Weise, Ernst
Reich czy Harry Piel dostarczali wzorw dla widowni dcej do
awansu spoecznego, zperfekcj demonstrujc, jak zachowywa si
jako guwernantka, crka lub niezamna matka, lub jakie ubrania,
gesty czy postawy przystoj mieszkacowi miasta pci mskiej,
dentelmenowi lub nieustraszonemu detektywowi 211.
Podobny aspekt podkrela Richard Abel. Przypomina, e kino oferowao zestandaryzowany spektakl bdcy produktem fabryk
obrazu, ktry oddziaywa na rne sposoby. Stara si wzmacnia tradycyjne postawy spoeczne, wspiera instytucj rodziny
(zkobiet odpowiedzialn za sfer domow) jako modelow grup,
wktrej spdzao si wolny czas ikorzystao zrozrywek, jak rwnie rozbudza uwszystkich iwszdzie potrzeb konsumowania
ibycia konsumowanym 212.
Sowem, kino uczyo, jak by przykadnym petit-bourgeois, ajednoczenie oferowao dowiadczenie estetyczne jako jeden ztowarw.
Tym samym umoliwiao uczestnictwo wmiejskich przyjemnociach
konsumpcyjnych tym atrakcyjniejsze, e dla mieszkacw peryferyjnej odzi iokolic mogo oznacza rwnie udzia wstylu ycia nowoczesnego czowieka zachodnich metropolii. Stosunkowo niewielka
liczba kin wporwnaniu ztakimi zachodnimi metropoliami jak Pary
pokazuje jednak, e rozwj masowej kultury filmowej powizany by
zoglnym poziomem konsumpcji iodpowiada specyfice lokalnej
modernizacji. d znajdowaa si na peryferiach kultury atrakcji.
211 Thomas Elsaesser, Early German Cinema. ASecond life?, [w:] Thomas Elsaesser,
Michael Wedel (red.), ASecond Life..., s. 26.
[Wakat]
Zakoczenie
Tam nasz pocztek
[Wakat]
otto do Miasta Atrakcji zaczerpnem zpierwszej czci
Traktatu poetyckiego Czesawa Miosza. Poeta szkicuje tam nasycony zmysowym konkretem obraz La Belle
Epoque przeomu poprzednich wiekw. Przywouje figury ikoniczne dla naszych wyobrae okulturze tamtego czasu: modopolskich poetw przemykajcych wpelerynach pod wie Mariack
iich muzy wpowczystych szalach, upinajce warkocz secesyjn
szpil. Piszc, e tam nasz pocztek, poeta zdaje si wskazywa
rda nowoczesnej poezji polskiej, krytykujc jednoczenie symbolistyczny jzyk poetycki, wykluczajcy sfer tego, co codzienne
iniskie. Dla tamtej poezji, czystej na przekr smutnym sprawom
ziemi, zakazane byy sowa, takie jak telefon, pocig, bilet, rzy
ipienidz. Moda Polska preferowaa raczej wzruszenie ipowiew
idiom poetycki, ktrego metonimicznym reprezentantem staje si dla noblisty wielokropek, wszechobecny wpoetyckich wersach tamtego okresu. Miosz postuluje stworzenie pojemniejszej
formy poetyckiej uwzgldniajcej rwnie niskie rejestry jzyka
irzeczywistoci. Wpierwszej czci samego Traktatu... obrazuje
to namnoenie kolejnych metonimii, dziki czemu otrzymujemy
swoisty katalog materialnych ladw przeszoci: melonik, zegarek zdewizk, pie przy kuflu piwa, tingel-tangle, leki na syfilis
iporost wosw, gazetowe ogoszenia idwunastogodzinne zmiany
wfabrykach, ktrych kominy pokryway miasta grubym czarnym
osadem, czy te migajce wiata iekrany iluzjonw. Obrazy te maj
charakter epifanii1 dziki nim ontologia staje si epistemologi,
amy uzyskujemy wgld wutracon rzeczywisto.
Stwierdzenie Tam nasz pocztek. Na prno si broni mona
zinterpretowa nie tylko jako wypowied metapoetyck na temat
1 Zob. Ryszard Nycz, Literatura jako trop rzeczywistoci, Universitas, Krakw 2012.
292
Zakoczenie | tam nasz pocztek
pocztkw stylu kontestowanego przez dwudziestowieczne awangardy literackie, ale rwnie pocztkw dziewitnastowiecznego
spoeczestwa polskiego. Wachlarz materialnych epifanii, ktry
rozwija Miosz, odsya nas do zjawisk kluczowych dla nowoczesnoci imodernizacji, takich jak przemys, konsumpcja czy rozrywka.
Je rwnie trzeba przyj iuzna za swoje iposzukiwa bardziej
pojemnej formy historiograficznej uwzgldniajcej histori kultury
atrakcji. Postulat ten jest kluczowy dla niniejszego przedsiwzicia.
Rozwizanie akcji
Najoglniej ujty cel, jaki staraem si osign, mia charakter rewizjonistyczny. Chodzio mi ouzupenienie opowieci ohistorii kina
polskiego oujcia wychodzce poza filmocentryzm iwyobraenie
ofilmie jako formie sztuki, aby zwrci uwag na narodziny kultury
masowej wPolsce. Zagadnienie to, jak sdz, pozostaje poza obszarem
zainteresowania historii kultury, rwnie zdominowanej przez zjawiska wysokoartystyczne (perspektyw t nazwaem widmem X Muzy).
Mam nadziej, e rekonstrukcja systemu rozrywkowego peryferyjnego, duego orodka przemysowego odzi moe by przyczynkiem
do prby wpisania omawianych zjawisk wszersze analizy zzakresu
historii spoecznej oraz waktualne dyskusje kulturoznawcze.
Jak pokazywaem we wstpie iwpierwszym rozdziale, przepisywanie historii kina stao si powszechne wlatach siedemdziesitych
iosiemdziesitych XX wieku, uzyskujc miano Nowej Historii Filmu.
Badacze ibadaczki identyfikujcy si zt perspektyw starali si
zrewidowa utarte pogldy, czsto nieznajdujce potwierdzenia
wrdach historycznych. Prbowali rwnie wypracowa standardy bardziej przystajce do akademickich bada historycznych,
konstruujc model badawczy alternatywny wobec dominujcej metody odziedziczonej po literaturoznawstwie, opartej na interpretacji tekst ualnej2. Wkolejnych dekadach, kiedy rewolucja cyfrowa
2 Richard Maltby, On the Prospect of Writing History from Below, Tijdschrift Voor
Mediageschiedenis 2006, nr 9(2), s. 76.
293
wymusia zmian mylenia ohistorii mediw, wobszarze zainteresowania nowego filmoznawstwa znalaza si historia kina ujmowana
wperspektywie innych form medialnych. Podjto rwnie prby
fuzji horyzontw zhistori spoeczn (czy te socjologi historyczn) wduchu historii oddolnej (history from below Maltby). Ta Nowa
Historia Kina (anie tylko filmw) ma midzy innymi ukazywa jego
histori jako cz dziejw rozwoju spoeczestwa konsumpcyjnego.
Poszukuje si takiej opowieci odziejach kina, ktra ujmie jego pocztki wkategoriach pozwalajcych porwnywa zmian medialn
zprzeomu XIX iXX wieku zt dokonujc si obecnie. Wtym duchu
Mirosaw Filiciak zwraca uwag na pokrewiestwa obu sytuacji
medialnych, ktre nazywa konwergencj 1.0 ikonwergencj 2.0:
Odniesienia do przeszoci pytania oto, jak kiedy ogldano filmy
ijak sytuowano je wodniesieniu do innych sposobw spdzenia
wolnego czasu, ale te krytyczna rewizja naszych wyobrae oniej,
stanowi [] wany kontekst dla namysu nad wspczesnym ekosystemem medialnym isystemami rozrywkowymi 3.
Miasto Atrakcji opisuje histori kina jako spektaklu ipublicznej
rozrywki zperspektywy starajcej si uwzgldni wspczesne zainteresowania itendencje. Bazujc na doniesieniach ireklamach
prasowych czy te dokumentach urzdowych, opisaem moment,
kiedy kino znalazo si na fali wznoszcej wpejzau mediw istao
si dominujcym segmentem brany rozrywkowej. Przyjcie optyki
skupionej na systemie rozrywkowym jednego miasta pozwolio
wyeksponowa zjawiska ipowizania, ktre mog umyka, gdy
przyjmujemy perspektyw bardziej mediocentryczn, skupion
chociaby na nastpujcych po sobie technikach ekranowej projekcji
czy sposobach uzyskania reprodukcji ruchu.
Rozwj kina wodzi odpowiada przedstawionemu we wstpie modelowi jego podwjnych narodzin. Kino pojawio si najpierw jako
3 Mirosaw Filiciak, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask
2013 (w druku), maszynopis.
294
nowa atrakcja zaadaptowana do istniejcych formatw rozrywkowych, zwaszcza salonw osobliwoci ivariet, dopiero pniej
zaczy powstawa pierwsze iluzjony, czyli instytucje specjalizujce si wprojekcjach filmowych, anastpnie kinoteatry
owyszym standardzie pozycjonujce si wsferze bardziej ekskluzywnej rozrywki. Wrozdziale drugim staraem si pokaza, jak
wyglda dzki system rozrywkowy przed wyonieniem si kina
jako osobnego segmentu brany rozrywkowej. Opisaem estetyk
iinstytucje wczesnej kultury atrakcji, takie jak salony osobliwoci,
teatry variet, zabawy letnie wparku rozrywki wHelenowie. Rozwj
kina usytuowany na tym tle uwidacznia postpujc mediatyzacj systemu rozrywkowego. Rozszerzone pole praktyki medialnej
(Elsaesser) panoptikum czy performatywnej sytuacji zvariet zostao przymione przez reprodukcj zaporedniczon technologicznie.
wczesne przestrzenie rozrywki wypenione figurami mechanicznymi, aparatami optycznymi iaudialnymi, preparatami anatomicznymi, przyrzdami magicznymi iperformansami cechowaa
multimedialno, haptyczno iimmersyjno. Wraz zpowstawaniem
instytucji kina to zoone dowiadczenie estetyczne nastawione
na prezentacj icielesne zaangaowanie odbiorcy byo stopniowo
zastpowane przez paradygmatyczn dla kina sytuacj black box.
Nie stao si to ani od razu, ani skokowo. Przez dugi czas filmy pojawiay si na zabawach, wsalonach osobliwoci, panoptikach, pniej jako gwna atrakcja wczasowo wynajmowanych lokalach, ale
rwnie teatrach variet. Wrozdziale trzecim pokazaem, jak nowy
wynalazek kinematografu, ta sensacyjna atrakcja wspczesnoci,
zosta wczony wistniejce formaty rozrywkowe, przyczyniajc si
do powstania rozszerzonych gabinetw iluzji czy te rozszerzonych variet. Wprzypadku braci Krzemiskich punktem wyjcia
by gabinet iluzji optycznych, wktrym program urozmaicono filmami, akiedy okazao si, e generuj one znaczne zyski, stay si
wycznym skadnikiem seansw. Przykad Uranii Junoda iVortheila
pokazuje zkolei, jak kinematograf zosta zaadaptowany jako jeden
znumerw skadankowego programu teatru variet, gdzie utrzyma
295
si przez lata jako zwieczenie spektaklu. Prezentowane tam filmy

wpisyway si wofert wczesnych instytucji rozrywkowych. Kino
atrakcji mediatyzowao praktyki performatywne iremediowao
treci innych mediw byo narzdziem rejestracji irozpowszechniania wystpu na ywo iinnych atrakcji wizualnych. Stanowio
integraln cz programu numerowego, aprzejcie od wystpw
do pokazw filmowych odbywao si pynnie, bez zakcania dowiadczenia odbiorcw.
Drugie, niejako waciwe narodziny kina nastpiy po 1907 roku,
poczwszy od pojawienia si iluzjonw. Lokale te, usytuowane
czsto wpodwrkach izaadaptowanych salach, oferoway program
numerowy zoony zsamych filmw, wniektrych miejscach uzupeniany wystpami na ywo, tzw. numerami atrakcyjnymi. Szybko
zaczto wznosi budynki zaprojektowane specjalnie na potrzeby
kina. W1908 roku wcisym centrum miasta powstay trzy iluzjony
odo wysokim standardzie. W1911 roku, kiedy obserwowa mona
ju byo spektakularne sukcesy frekwencyjne takich szlagierw jak
Otcha, awidzw przycigay coraz regularniej premiery produkcji
dugometraowych, zbudowano dwa kinoteatry Lun iCasino.
Przedsibiorstwa te wielkoci iwystrojem przewyszyy wszystkie
dotychczasowe miejsca projekcji, chocia rozwijaa si rwnie sie
taszych ibardziej peryferyjnych kin. Jednak to te lepsze iliczniejsze, usytuowane na gwnej ulicy stay, si jedn zikonicznych
konsumpcyjnych atrakcji miasta, zalewajc co wieczr chodniki
migajcym wiatem.
Warunkiem sukcesu kina byo wprowadzenie efektywnego modelu
marketingowego, ktry zapewniby regularne powroty widzw.
Oprcz sprawnej sieci dystrybucji filmw opartej na systemie wynajmu tam, dostarczajcej coraz to nowych tytuw, kluczowe
stao si takie uksztatowanie oferty, aby uzyska cige kolejki
przed kasami. Dlatego tyle miejsca powiciem ewolucji programw
kinowych. Staraem si pokaza, jak lokalnie przebiegao wprowadzanie duszych, kilkuszpulowych filmw fabularnych, ktre
stanowiy gwd programu uzupenianego przez komedie ifilmy
296
niefikcjonalne oraz systemu gwiazd imonopolowych premier. Taki

format stanowi zapowied modelu paradygmatycznego dla kina
okresu klasycznego, opartego na zaangaowaniu umysu widza
siedzcego wzaciemnionej sali wwiat przedstawiony prezentowany przez penometraowy film fabularny. Program zoony zkilku
filmw, muzyka grana na ywo czy nadal czste wystpy performatywne waciwe okresowi sprzed Iwojny wiatowej zmuszaj jednak
do ostronoci wformuowaniu podobnych sdw.
Otym, e nowe rozwizania marketingowe okazay si skuteczne,
wiadcz rwnie reakcje wczesnych komentatorw kulturalnych,
ktrzy zaczli mwi ozjawisku kinomanii zagraajcym tradycyjnym formom kultury. Trafnie uchwyci to jeden zwczesnych
publicystw piszcy okinematografie.
Spopularyzoway go naprzd cyrki itingle, ujy go potem wrce
wielkie midzynarodowe przedsibiorstwa produkcji film, ktre zalay wszystkie miasta kuli ziemskiej towarami produkowanym byle jak
ibyle gdzie. Upyno duo czasu zanim wielkie miasta zbudoway
wreszcie tu pod bokiem teatrw olbrzymie gmachy dla widowisk
zruchomemi obrazami przyrody, ycia, fantazji. Zdarza si, e teatry
bywaj coraz pustsze, paace bioskopiczne coraz peniejsze4.
Zrnicowana polityka cenowa ioferta niewymagajca wysokich
kompetencji kulturowych daway szans na uczestnictwo wnowoczesnych praktykach konsumpcyjnych rnorodnym grupom
spoecznym. Powstaa nowa, stosunkowo przystpna finansowo
ipowszechna aktywno kulturowa, ktra odpowiadaa nowemu
miejskiemu stylowi ycia. Wytworzya si te nowa kategoria
konsumentw kinomani ikinomanki, ktrzy dziki kinu mogli
uczestniczy lub mie poczucie uczestniczenia wstylu ycia nowoczesnych mieszkacw zachodnich metropolii.
Nowoczesna rozrywka jak podkrela Richard Maltby bya jednym zkluczowych skadowych modernizacji. Starajc si powiza
4 Teatr akinematograf, Nowiny Sezonu 17.05.1913.
297
filmoznawstwo zhistori spoeczn, badacz ten przypomina, e

filmy, zwikszajc jako, dostp iprzystpno cenow rozrywki,
przyczyniy si do poprawy jakoci ycia analogicznie do tego, jak
wprowadzenie do miast owietlenia ulicznego poprawio korzystanie zprzestrzeni miejskiej5. Rozwj kina odpowiada mniej wicej
(wjakim stopniu, to temat na osobne badania) oglnemu poziomowi
modernizacji, ktr wodniesieniu do sytuacji ziem Krlestwa Polskiego mona okreli mianem pperyferyjnej. Wodzi podobnie
jak wcaej Europie rodkowo-Wschodniej modernizacja dowiadczana bya jako proces nie zrodzony na miejscu, lecz zaimportowany,
przychodzcy zzewntrz. Podobnie byo zkinem. Wschd (aziemie
polskie jako cz Cesarstwa Rosyjskiego byy lokalnym rynkiem
imperium) traktowano jako rozszerzenie stref zbytu dla europejskiego przemysu, zwaszcza francuskiego. Rwnie wprzypadku
kina zarwno technologia, jak ifilmy docieray tu zzewntrz. Przedsibiorcy rozrywkowi te czsto byli przybyszami zza zachodniej
granicy Cesarstwa. Zczasem, wraz zupowszechnianiem si nowej
technologii, na terenie Krlestwa zaistniay wszystkie elementy
globalnego przemysu kinematograficznego, cho na niewielk
skal. Produkowano filmy, ale wporwnaniu zwytwrni Path
bya to produkcja chaupnicza niczym produkcja waciciela kilku
rcznych krosien na Grnej zestawiona zfabrycznym imperium
Karola Scheiblera na Ksiym Mynie. Powstaa sie kin ozrnicowanym standardzie, lokalne orodki produkcyjne idystrybucyjne
(brakowao jednak firm wytwarzajcych precyzyjn aparatur projekcyjn). Nowe produkty kulturowe konsumowaa wieloetniczna
iwieloklasowa masowa publiczno, korzystajca zpopularnych
rozrywek miejskich. Sie kin bya gsta, ale nie tak gsta jak wzachodnich metropoliach, istniay luksusowe kina, ale przepychem
nie dorwnyway tym paryskim. Stosunkowo niewielki rozwj kina
jako przemysu rozrywkowego wiza si zoglnym (niedo)rozwojem
5 Richard Maltby, On the prospects..., s. 85; za: John Sedgwick iin., Proposal for
aCost Action on the History of Film Exhibition and Reception, praca niepublikowana, 2004.
298
spoeczestwa konsumpcyjnego, ato wynikao zumiejscowienia

omawianego regionu wglobalnym podziale pracy.
Wskazuje to na konieczno przemylenia, jaka bya rola konsumpcjonizmu wuksztatowaniu nowoczesnego spoeczestwa polskiego.
Dzisiaj, kiedy powszechnie itrwale produkcja estetyczna zostaa
wczona wramy oglnej produkcji towarw6, co znajduje swoje
odzwierciedlenie wpojciach, takich jak przemysy kultury czy gospodarka kreatywna, pytanie ohistori tego zjawiska rysuje si jako
szczeglnie istotne. Jak wida, ju pod koniec XIX wieku wnaszym
regionie istnia wpeni rozwinity isilnie powizany zzachodem
Europy przemys rozrywkowy zdominowany przez formaty salonu
osobliwoci oraz teatru variet iwpisany wkonsumpcyjny pejza
miasta. Kultura atrakcji przychodzia do Krlestwa Polskiego zZachodu, gwnie poprzez Niemcy, zurzdzeniami iproduktami (stereogramy, urzdzenia magiczne), przedsibiorcami iwykonawcami.
Nowy segment kina jedynie zintensyfikowa dostp do globalnej
produkcji estetycznej. Jak Polacy rozumieli siebie iswoje miejsce
wwiecie wkontaktach zmechanizmami globalizujcej si kultury?
Niniejsza praca moe by tylko przyczynkiem do prb odpowiedzi
na to pytanie wramach pojemniejszej formy historiograficznej
rewidujcej utarte wyobraenia oprzeszoci.
Denia do przepisania narracji historycznych zuwzgldnieniem
grup marginalizowanych iwykluczonych mona za Edwardem Sai
dem nazwa historiografi insurekcyjn7. Projektw tego typu odnoszcych si do rodzimej historii jest nadal niewiele. Ojednym
znich, Fantomowym ciele krla Jana Sowy wspominaem we wstpie8.
Do tego nurtu zaliczy mona te ksik Elbiety Janickiej Festung
Warschau, ktra zpewnym opnieniem wywoaa oywion debat
6 Fredric Jameson, Postmodernizm, czyli logika kulturowa pnego kapitalizmu,
prze. M. Paza, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2011, s. 5.
7 Ewa Domaska, Historiografia insurekcyjna, Literatura na wiecie 2009, nr 12.
Zob. te Wiktor Marzec, Agata Zysiak, Polityczne oblicza przeciwhistorii midzy
partykularyzmem auniwersalizmem, Kultura ihistoria 2012, nr 21.
8 Zob. ukasz Biskupski, Projekt materialistyczno-fantazmatycznej krytyki historii
Polski, Przegld Humanistyczny 2012, nr 6(435).
299
publiczn na temat przemilczanych homoseksualnych iantysemickich wtkw wKamieniach na szaniec Aleksandra Kamiskiego 9.
Wtym kontekcie Janicka sformuowaa postulat historii zintegrowanej, uwzgldniajcej sprawy pominite wutartych narracjach
oprzeszoci. Janicka oczekuje historii ocharakterze poznawczym, anie wyznawczym. Chodzi oto, by przewartociowa
przeszo iopowiedzie j na nowo, czynic miejsce dla polskich
obywateli poddawanych wczeniej przemocy iwykluczeniu przez
polsk kultur wikszociow, ktr do dzisiaj wniezmienionym
niemal ksztacie transmituj najwaniejsze instytucje spoeczne:
dom, Koci, szkoa10.
Dla Janickiej postulat historii zintegrowanej to postulat emancypacyjny. Wczenie kultury atrakcji do narracji ohistorii kultury
polskiej nie ma tak jednoznacznie emancypacyjnego charakteru.
Potencja krytyczny tego gestu tkwi chyba jednak wtym, e problematyzuje on wartoci iwzory kultury, ktre ksztatuj samorozumienie wsplnoty symbolicznej. Mit Modej Polski jako kulturowej
dominanty utrudnia bowiem nasze rozumienie tego okresu. Jak
wskazuj przedstawiciele iprzedstawicielki historiografii insurekcyjnej, narracje takie tworzone s zperspektywy elit symbolicznych,
ate fundoway swoj tosamo na rnicy wobec tego, co masowe
ikomercyjne. Narracje koncentrujce si na tym, co wysokie, sfer
t wyrzucaj poza obszar zainteresowania. Jak staraem si pokaza,
wwypadku rozwoju kultury masowej na ziemiach polskich, na osi
grupy dominujce grupy podporzdkowane, kultury popularnej nie
mona jednoznacznie przyporzdkowa do tych drugich. Wzwizku
ztym, e moliwo korzystania zkomercyjnych rozrywek bya
blisko zwizania zsi nabywcz, segment rozrywki dla faktycznych iaspirujcych petit-bourgeois stanowi istotn inajbardziej
widoczn (ana pewno najlepiej udokumentowany rdowo) cz
9 Elbieta Janicka, Festung Warschau. Raport zoblonego miasta, Wydawnictwo
Krytyki Politycznej, Warszawa 2011.
10 Kamienie na szaniec. Reaktywacja. ZElbiet Janick rozmawia Pawe Smoleski,
Gazeta Wyborcza 1314.04.2013, s. 30.
300
systemu rozrywkowego. Nie mona jej zatem jednoczenie okreli

jako autonomicznej praktyki kulturowej grup wykluczonych.
Niemniej, sab obecno tych zjawisk wnarracji historycznej mona
raczej wyjania poprzez obowizujc definicj kultury jako domeny tego-co-najlepsze, Arnoldowskiej sodyczy iwiata. Dominujca parnasowa historia kultury naznaczona widmem wszystkich
dziesiciu muz ignoruje histori zjawisk by moe nieposiadajcych
wyjtkowej wartoci artystycznej, ale za to ksztatujcych codzienne dowiadczenie mas ludnoci miejskiej. Wtym sensie kultura
popularna bya kultur dominujc. Odpowiadaa na masowe gusty
iwyobraenia oraz ksztatowaa je. Ztego wanie powodu historia
kultury atrakcji wymaga integracji zhistori kultury polskiej.
Co jeszcze trzeba zbada?

Granice kadego projektu badawczego wyznaczane s przez ilo
dostpnego czasu, charakter rde izdolnoci badacza. Wwietle
tych ogranicze mam poczucie, e pewne zagadnienia wymagaj
bardziej pogbionych studiw. Wychodzc zzaoenia, e nauka
jest gr zespoow, chciabym na koniec zasugerowa kilka tropw
do rozwinicia wprzyszoci. Sdz, e oprcz oglnego postulatu
przemylenia roli konsumpcjonizmu wrozwoju spoeczestwa polskiego cenne poznawczo bdzie dokadniejsze zbadanie zagadnie
takich jak:
odbir spoeczny kultury atrakcji wrd poszczeglnych grup
etnicznych, midzy innymi na podstawie szczegowej analizy
niemieckiej iydowskiej prasy;
dyskurs na temat kina ikultury masowej wpolskiej prasie
wzestawieniu ztym, co okinie pisaa lokalna prasa winnych
jzykach;
rodzima kultura sceniczna (historia teatru) zuwzgldnieniem
form popularnych takich jak variet i globalnych obiegw, wjakich funkcjonoway;
301
sytuacja winnych miastach Krlestwa Polskiego, zarwno

wWarszawie, jak i w maych miejscowociach (wtym: rekonstrukcja tras wdrownych demonstratorw kinematografu
ispecyfiki ich pracy oraz rozwoju staych kin).
Mam nadziej, e rozmowa orodzimej kulturze atrakcji przeomu
ubiegych wiekw bdzie kontynuowana.
[Wakat]
Spis ilustracji
Il. 1. Dom towarowy Emila Schmechela ibudynek Zgromadzenia Majstrw Tkackich na skrzyowaniu ul. Piotrkowskiej iPrzejazd. Wgbi kinematografy Luna iOdeon / Pocztwka,
ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych.
Il. 2. Ruch uliczny isklepy przy ul. Piotrkowskiej 47 / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych.
Il. 3. Widok oglny odzi od strony szosy Pabianickiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych.
Il. 4. Fabryki idomy wokolicach ul. Piotrkowskiej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych.
Il. 5. Fabryka Poznaskiego przy ul. Ogrodowej / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych.
Il. 6. Reklama cyrku iteatru map / Rozwj 25.01.1903.
Il. 7. Budynek Bractwa Kurkowego przy Wodnym Rynku / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889.
Il. 8. Czerwona flaga na budzie baaganu na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek /
Pocztwka, ok. 1900 r.
Il. 9. Reklama teatru marionetek / Rozwj 16.03.1902.
Il. 10. Karuzele ihutawki na Wodnym Rynku podczas Zielonych witek / Pocztwka, ok.
1900 r.
Il. 11. Najgrubszy inajwyszy czowiek wiata / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer
Zeitung 1908, nr 8.
Il. 12. Sidonia de Barcsy kobieta zbrod ipukownik Ricu karze / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1903, nr 39.
Il. 13. Reklama pokazw dzieci-olbrzymw na Nowym Rynku / Rozwj 22.09.1899.
Il. 14. Reklama pokazw chopca olwiej grzywie oraz najmniejszej rodziny na caym wiecie
/ Rozwj26.10.1900.
Il. 15. Buda panoptikum Stephana / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6115.
Il. 16. Reklama panoptikum Kreutzberga / Rozwj 21.05.1889.
Il. 17. Projekt panoramy wPasau Szulca fasada / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi,
Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6157.
Il. 18. Projekt panoramy wPasau Szulca przekrj pionowy / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 6157.
Il. 19. Projekt drewnianego, tymczasowego cyrku Cinsellich / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 17681.
Il. 20. Reklama usug Tria Cedroni akrobatw cyrkowych / Organ, 1910, nr 1.
304
Spis ilustracji
Il. 21. Ogrd Paradyz / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten aus den Stdten
Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889.
Il. 22. Leniczwka wLasku Milscha / Vidy iz gorodov Lodzi, Zgierza iPabianic Ansichten
aus den Stdten Lodz, Zgierz und Pabianice, d 1889.
Il. 23. Reklama numeru wietlno-tanecznego Mademoiselle Mory / Organ 1911, nr 38.
Il. 24. Teatr Fryderyka Sellina / Ognisko rodzinne 1899, nr 18.
Il. 25. Dom koncertowy Ignacego Vogla przy ul. Dzielnej / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 26. Letni ogrd wHotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 27. Letni ogrd wHotelu Manteufel / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 28. Staw, kaskada wodna ikiosk mauretaski wparku wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 29. Zwierzyniec wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 30. Brama wejciowa do Parku wHelenowie / Pocztwka, ok. 1912 r.
Il. 31. Reklama letniej zabawy wHelenowie / Rozwj 24.05.1902.
Il. 32. Pokazy akrobatyczne w Helenowie / Rozwj 23.07.1903
Il. 33. Reklama pokazw akrobacji automobilowych wHelenowie / Rozwj 21.05.1912.
Il. 34. ywe obrazy / Ognisko rodzinne 1899, nr 7.
Il. 35. Japoska wioska na festynie wHelenowie w/ Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue
Lodzer Zeitung 1911, nr 33.
Il. 36. Straacy przebrani za gejsze podczas festynu wHelenowie / Illustrierte Sonntagsbeilage
zur Neue Lodzer Zeitung 1911, nr 33.
Il. 37. Reklama numeru Mourdiniego / Organ 1911, nr 42.
Il. 38. Ulotka reklamujca pokazy Dafne 1 strona / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego
wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. nr 848.
Il. 39. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu szczeg / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego
wodzi, Akta Policmajstra m. odzi, sygn. Nr 848.
Il. 40. Ulotka reklamujca pokazy Mikrografu / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi,
Akta Policmajstra m. odzi, sygn. Nr 848.
Il. 41. Nowy Rynek wdzie targowy / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych.
Il. 42. Reklama kinematografu na Nowym Rynku / Rozwj 10.11.1901.
Il. 43. Reklama kinematografu braci Krzemiskich / Kalendarz odzianka na 1903 r.
Il. 44. Reklama pokazw kinematografu wpanoptikum przy ul. Spacerowej / Rozwj
6.07.1902.
Il. 45. Theodore Junod iEugne Vortheil / wiat 1909, nr 11.
305
Spis ilustracji
Il. 46. Wejcie do variete Urania / wiat 1909, nr 11.

Il. 47. Plan architektoniczny variet Urania / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi,
Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. Nr 11918.
Il. 48. Bufet wvariet Urania / wiat 1909, nr 11.
Il. 49. Weranda wvariet Urania / wiat 1909, nr 11.
Il. 50. Reklama numerw akrobatycznych braci Ballot / Organ 1911, nr 31.
Il. 51. Widoki variet Urania / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue Lodzer Zeitung 1909, nr 3.
Il. 52. Widownia variet Urania /wiat 1909, nr 11.
Il. 53. Trupa performerw zvariet Urania / wiat 1909, nr 11.
Il. 54. Publiczno variet Urania / wiat 1909, nr 11.
Il. 55. Projekcje filmowe wvariet wHelenowie / Rozwj 23.03.1907.
Il. 56. Reklama filmu oprzygodach Nicka Wintera p.t. Tajemniczy profesor wkinematografie
Casino / Rozwj 29.11.1913.
Il. 57. Reklama filmu Fantmas wkinematografie Odeon / Rozwj 24.01.1914.
Il. 58. Reklama filmw zAst Nielsen iMaksem Linderem wkinematografie Odeon / Rozwj
29.11.1913.
Il.59. Reklama filmu monopolowego Zigomar II wkinematografie Luna / Rozwj 19.03.1912.
Il. 60. Ul. Piotrkowska, nad bram po lewej stronie widoczny szyld Theatre Optique Parisien
/ Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw prywatnych.
Il. 61. Reklama projekcji wTheatre Optique Parisien / Illustrierte Sonntagsbeilage zur Neue
Lodzer Zeitung 1907, nr 18.
Il. 62. Ul. Zielona, wgbi kinematograf The Bio Express / Pocztwka, ok. 1912 r. Ze zbiorw
prywatnych.
Il. 63. Teatr Modern wGrand Hotelu / Pocztwka ok.1911 r. Ze zbiorw prywatnych.
Il. 64. Plany architektoniczne kinematografu przy ul. Rzgowskiej 2 / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 15203.
Il. 65. Mapa kinematografw w1912 roku.
Il. 66. Nagwek papieru firmowego kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego
Il. 67. Klatka schodowa wkinematografie Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer
Zeitung 1913.
306
Spis ilustracji
Il. 68. Plan sytuacyjny widowni kinematografu Luna / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego wodzi, Rzd Gubernialny Piotrkowski, Wydzia Budowlany, sygn. nr 16668.
Zeitung, 1913.
Il. 69. Sala projekcyjna w kinematografie Luna. Widok na ekran / 1863-1913 Jubilumsschrift
der Lodzer Zeitung 1913.
Il. 70. Sala projekcyjna w kinematografie Luna. Widok na kabin projekcyjn / 1863-1913
Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913.
Il. 71. Poczekalnia w kinematografie Luna / 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer
Zeitung 1913.
Il. 72. Wejcie do kinematografu Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913.
Il. 73. Bufet w kinematografie Luna /1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung 1913.
Il. 74. Reklama kinematografu Luna w jubileuszowym wydaniu Lodzer Zeitung / Lodzer
Zeitung. 1863-1913 Jubilumsschrift der Lodzer Zeitung, 1913.
Il. 75. Ekran kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43.
Il. 76. Widownia kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43.
Il. 77. Dyrektor kinematografu Casino / Zoty Rg 1912, nr 43.
Il. 78. Filmy lokalne jako nadprogram wThe Bio Express / Rozwj 12.02.1910.
Il. 79. Reklama filmu ycie pana Jezusa wkinematografie przy ul. Piotrkowskiej 35 / Rozwj
23.03.1907.
Il. 80. Programy numerowe / Rozwj 14.07.1908.
Il. 81. Reklama film dart wkinematografie Odeon / Rozwj 23.11.1910.
Il. 82. Reklama filmu Otcha wkinematografie Odeonie / Rozwj 19.12.1910.
Il. 83. Program kinematografu Casino / Rozwj 29.02.1912.
Il. 84. Program kinematografu Casino / Rozwj 20.08.1912.
Il. 85. Program kinematografu Odeon / Rozwj 29.08.1912.
Il. 86. Kadry zaktualnoci zotwarcia Wystawy Rzemielniczo-Przemysowej wodzi w1912
roku / Ze zbiorw prywatnych.
Il. 87. Kadry zaktualnoci ze wita pracy na Wystawie Rzemielniczo-Przemysowej wodzi
w1912 roku / Ze zbiorw prywatnych.
Il. 88. Reklama filmu Ostatnie dni Pompei wkinematografie Luna / Rozwj 02.09.1912.
Il. 89. Reklama filmu Dziecko Parya wkinematografie Odeon / Rozwj 13.05.1913.
Il. 90. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku polskim / Rozwj 31.01.1914.
Il. 91. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku jidysz / Lodzer Tageblat 1914, nr 15.
307
Spis ilustracji
Il. 92. Cleopatra wOdeonie iCasinie ogoszenie wjzyku niemieckim / Neue Lodzer Zeitung
27.01.1914.
Il. 93. Reklama filmu Quo Vadis wkinematografie Casino / Rozwj 15.04.1913.
Il. 94. Ulotka reklamowa Quo Vadis wkinematografie Oaza / Ze zbiorw Archiwum Pastwowego
[Wakat]
Wykaz skrtw i bibliografia

EEC Abel Richard (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004.
F Krajewska Hanna, ycie filmowe odzi w latach 1896-1939, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, d Warszawa 1992.
F-m Krajewska Hanna, ycie filmowe odzi w latach 1896-1939, maszynopis rozprawy
doktorskiej, Biblioteka Uniwersytecka w odzi, Rps 3381.
Abel Richard, Cin Goes to Town. French Cinema 1896-1914, University of California Press, Berkeley
Los Angeles London 1998.
Abel Richard (red.), Encyclopaedia of Early Cinema, Routledge, Florence 2004.
Adamczak Marcin, Konstruujc Alfredw Hitchcockw, Kwartalnik Filmowy 2009, nr 67-68.
Allen Robert, Gomery Douglas, Film History: Theory and Practice, McGraw-Hill, New York 1985.
Altman Rick, Silent Film Sound, Columbia University Press, New York 2004.
Arct Micha, Sowniczek wyrazw obcych, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1905.
Bachman Gregg, Slater Thomas J. (red.), American Silent Film. Discovering Marginalized Voices,
Souther Illionois University Press, Carbondale Edwardsville 1997.
Banaszkiewicz Wadysaw, Witczak Witold, Historia filmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989
Baranowski Bohdan, Fijaek Jan (red.), d. Dzieje miasta, t. 1, Pastwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa d 1980.
Barnouw Erik, Documentary: A History of the Non-fiction Film, Oxford University Press, New
York 1974.
Barsam Richard M., Fiction Film. A Critical History, E.P. Dutton & Co., New York 1973.
Bazin Andr, Film i rzeczywisto, prze. B. Michaek, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1963.
Belyakov Viktor, Russias Last Tsar Nicholas II and Cinema, Historical Journal of Film and
Television 1995, nr 4.
Benjamin Walter, Cesarska panorama, [w:] Berliskie dziecistwo na przeomie wiekw, prze.
B. Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2010.
Biskupski ukasz, Produkcja niefabularna i filmy lokalne w Krlestwie Polskim 1907-1914 prba
rekonstrukcji, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne w filmie.
Wok filmu niefikcjonalnego, Wydawnictwo PWSFTViT, d 2012.
310
Bibliografia
Biskupski ukasz, W poprzek i na skos. Uwagi na marginesie ksiki Kulturo-znawstwo. Dyscyplina

bez dyscypliny, Teksty Drugie 2010, nr 5.
Bordwell David, On the History of Film Style, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1997.
Bordwell David, Staiger Janet, Thompson Kristin, The Classical Hollywood Cinema: Film Style
and Mode of Production to 1960, Columbia University Press, New York 1985.
Bottomore Stephen, Rediscovering Early Non-Fiction Film, Film History 2001, vol. 13, nr 2.
Brassilach Robert, Bardche Maurice, Histoire du cinma, Editions Andr Martel, Paris 1948.
Brodowska Helena (red.), Studia i materiay do dziejw odzi i Okrgu dzkiego. Uwaszczenie
chopw i mieszczan-rolnikw, Wydawnictwo dzkie, d 1966.
Brzozowski Stanisaw, Legenda Modej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej, t. 1, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1997.
Burch Nol, A Primitive Mode of Representation, [w:] Elsaesser Thomas (red.), Early Cinema: Space,
Frame, Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990.
Burch Nol, Life to Those Shadows, University of California Press, Berkeley 1990.
Charney Leo, Schwarz Vanessa (red.), Cinema and the Intervention of Modern Life, University of
California Press, Berkeley 1995.
Comolli J. Louis, Maszyny widzialnego, z ang. prze. A. Piskorz i A. Gwd, [w:] Andrzej Gwd
(red.), Widzie, myle, by, Universitas, Krakw 2001.
Crafton Donald, 1895-1905: Problemy wczesnego kina, prze. P. Sitarski, [w:] Jan Rek, Elbieta
Ostrowska (red.), Kino ma 100 lat. Dekada po dekadzie, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998.
Crafton Donald, Audiences: Research Issues and Projects, [w:] Richard Abel (red.), Encyclopaedia
of Early Cinema, Routledge, Florence 2004.
Dbski Andrzej, Historia kina we Wrocawiu w latach 1896-1918, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 2009.
Dbski Andrzej, Otcha w Warszawie. Przyczynek do opisu przeomu medialnego i diagnozy
popularnoci Asty Nielsen na ziemiach polskich przed I wojn wiatow, [w:] Konrad Klejsa
(red.), Shamma Schahadat (wsp. red.), Polska i Niemcy: filmowe granice i ssiedztwa, Oficyna
Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012.
Dbski Andrzej, Zybura M. (red.), Wrocaw bdzie miastem filmowym. Z dziejw kina w stolicy
Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008.
311
Bibliografia
Elsaesser Thomas, Nowa Historia Filmu jako archeologia mediw, prze. G. Nagrodkiewicz,
Kwartalnik Filmowy 2009, nr 67-68.
Elsaesser Thomas, The New Film History, Sight and Sound 1986, nr 4.
Elsaesser Thomas (red.), Early Cinema: Space, Frame, Narrative, British Film Institute Publishing,
London 1990.
Elsaesser Thomas, Wedel Michael, (red.), A Second Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam University Press, Amsterdam 1996.
Fell John L. (red.), Film Before Griffith, University of California Press, Los Angeles 1993.
Fielding Raymond, Hales Tours: Ultrarealism in the Pre-1910 Motion Picture, [w:] John L. Fell
(red.), Film Before Griffith, University of California Press, Berkeley 1983.
Filiciak Mirosaw, Media, wersja beta, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdask 2013.
Filler Witold, Cyrk czyli emocje pradziadkw, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1963.
Fischer-Lichte Erika, Estetyka performatywnoci, prze. M. Borowski, M. Sugiera, Ksigarnia
Akademicka, Krakw 2008.
Fischer-Lichte Erika, Rzeczywisto i fikcja, prze. M. Sugiera, M. Borowski, Didaskalia
2005, nr 70.
Flatt Oskar, Opis miasta odzi pod wzgldem historycznym, statystycznym i przemysowym,
Reprint, Grako, d 2002.
Friedberg Anne, Mobilne i wirtualne spojrzenie w nowoczesnoci: flaneur/flaneuse, przek.
zbiorowy, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura
popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Garncarz Joseph, Bylimy na jarmarku. Kino objazdowe na lsku przed pierwsz wojn wiatow, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw bdzie miastem filmowym. Z dziejw
kina w stolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008.
Garncarz Joseph, The European Fairground Cinema. (Re)defining and (Re)contextualizing the
Cinema of Attractions, [w:] A Companion to Early Cinema, red. A. Gaudreault, N. Dulac, S.
Hidalgo, Wiley-Blackwell, Chichester 2012.
Gaudreault Andr, Teatralno narracyjno i trickowo. Oceniajc kino Georgesa Mlisa, [w:]
Magorzata Hendrykowska (red.), W cieniu braci Lumire. Europejscy historycy filmu o pocztkach kina, Wydawnictwo Ars Nova, Pozna 1995.
312
Bibliografia
Gaudreault Andr, The Diversity of Cinematographic Connections in the Intermedial Context of the
Turn of the 20th Century, [w:] Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Image, in the
19th century, Flicks Books, Trowbridge 2000.
Gaudreault Andr, Philippe Marion, A Medium is Always Born Twice, Early Popular Visual Culture 2005, nr 3.
Gaudreault Andr, Philippe Marion, The Cinema as a Model for the Genealogy of Media, Convergence 2002, nr 8.
Gaudreault Andr, Dulac N., Hidalgo S.(red.), A Companion to Early Cinema Chichester, Wiley
-Blackwell 2012.
Gierszewska Barbara, Kino i film we Lwowie do 1939 roku, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2006.
Grainge P., Jancovich M., Monteith S., Film Histories. An Introduction and Reader, University of
Toronto Press, Toronto 2007.
Griffiths Alison, wiatu wiat pokazujemy: wczesne trawelogi jako etnografia na ekranie, prze.
. Biskupski, M. Pabi, [w:] Dagmara Rode, Marcin Piekowski (red.), Metody dokumentalne
w filmie, Pastwowa Wysza Szkoa Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, d 2012.
Gunning Tom, An Aesthetic of Astonishment: Early Film and the (In)Credulous Spectator, [w:]
Linda Williams (red.), Viewing Positions, Rutgers, New Brunswick 1995.
Gunning Tom, Before Documentary: Early Non-Fiction Films and the `View Aesthetic, [w:]
D. Hertogs, N. de Klerk (red.), Uncharted Territory: Essays on Early Nonfiction Film, Nederlands
Filmmuseum, Amsterdam 1997.
Gwd Andrzej, Kino po kinie. Film w kulturze uczestnictwa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
Hansen Miriam B., Babel and Babylon: Spectatorship in American Silent Film, Harvard University
Press, Cambridge Mass. 1994.
Hansen Miriam B., Masowe wytwarzanie dowiadczenia zmysowego. Klasyczne kino hollywoodz
kie jako modernizm wernakularny, prze. . Biskupski i in., [w:] Tomasz Majewski (red.),
Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Hendrykowska Magorzata, Film Journeys of the Krzeminski Brothers, 1900-1908, Film History
1994, vol. 6, nr 2.
Hendrykowska Magorzata, Peregrynacje braci Krzemiskich. Kartki z historii, Kino 1989, nr 11.
Hendrykowska Magorzata, ladami tamtych cieni. Film w kulturze polskiej przeomu stuleci
1895-1914, Oficyna Wydawnicza Book Service, Pozna 1993.
313
Bibliografia
Hendrykowska Magorzata, Hendrykowski M., Film w Poznaniu i Wielkopolsce 1896-1996, Ars

Nova, Pozna 1996.
Herbert Stephen (red.), A History of Pre-cinema, t. 2, Routledge, London 2000.
Hertogs Daan, De Klerk Nico (red.), Uncharted Territory: Essays on Early Nonfiction Film, Nederlands Filmmuseum, Amsterdam 1997.
Hnatyszyn Piotr, Z dziejw filmowego Zabrza, [w:] A. Gwd (red.), Historie celuloidem podszyte.
Z dziejw X muzy na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim, Rabid, Krakw 2005.
Irzykowski Karol, Dziesita muza oraz pomniejsze pisma filmowe, Wydawnictwo Literackie,
Krakw 1982.
Jaglarz Weronika, Dziesita muza w Gliwicach pierwsze lata i rozwj, [w:] A. Gwd (red.),
Historie celuloidem podszyte. Z dziejw X muzy na Grnym lsku i w Zagbiu Dbrowskim,
Rabid, Krakw 2005.
Jaglarz Weronika, Widzowie lat pierwszych. Z zagadnie recepcji wczesnego kina na Grnym
lsku, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy i kiniarze, Rabid, Krakw 2004.
Janczak Julian, Ludno odziprzemysowej, 1820-1914, Acta Universitas Lodzensis. Folia
Historica, nr 11, d 1982.
Jenkins Henry, A Regular Mine, a Reservoir, a Proving Ground: Reconstructing the Vaudeville
Aesthetic, [w:] tego, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy and Vaudeville Aesthetic,
Columbia University Press, New York 1992.
Jenkins Henry, What Made Pistachio Nuts? Early Sound Comedy and Vaudeville Aesthetic, Columbia
University Press, New York 1992.
Jewsiewicki Wadysaw, Historia filmu polskiego. Wprowadzenie do historii polskiej kinematografii
1894-1939, Pastwowa Wysza Szkoa Teatralna i Filmowa, d 1959.
Jewsiewicki Wadysaw, Materiay do dziejw filmu w Polsce, Pastwowy Instytut Sztuki,
Warszawa 1952.
Jordan Wisawa, W krgu dzkiej secesji, Wydawnictwo Literatura, d 2006.
Jung Uli, Local Views: a Blind Spot in the Historiography of Early German Cinema, Historical
Journal of Film, Radio and Television 2002, nr 3.
Kaganiec Magorzata, Wrd Bytomskich przybytkw X Muzy, [w:] A. Gwd (red.), Filmowcy
i kiniarze, Rabid, Krakw 2004.
Kalabiski Stanisaw (red.), Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1970.
314
Bibliografia
Karwacka Helena, Glisczyski Artur, Pieniarz fabrycznej odzi, Wydawnictwo dzkie, d 1975.
Karwacka Helena, Witold Wandurski, Wydawnictwo dzkie, d 1968.
Karwacki Wadysaw Lech, d w czasach rewolucji 1905-1907, Wydawnictwo dzkie, d 1975.
Karwacki Wadysaw Lech, Teatr dla robotnikw przed 1914 r. (Przyczynek do dziejw awansu
kulturalnego klasy robotniczej), [w:] Stanisaw Kalabiski (red.), Polska klasa robotnicza.
Studia historyczne, t. VII, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1970.
Karwacki Wadysaw Lech, Zabawy na Bielanach, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1978.
Kember Joe, The Functions of Showmanship in Freak Show and Early Film, Early Popular Visual
Culture 2007, nr 1(5).
Kermabon Jacques (red.), Path, premier empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994.
Kessler Frank, Verhoeff Nina (red.), Networks of Entertainment: Early Film Distribution 1895-1915,
John Libbey Publishing, Chesham 2007.
Klejsa Konrad (red.), Schahadat Schamma (wsp. red.), Polska i Niemcy: filmowe granice i ssiedztwa, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocaw 2012.
Koerber Martin, Filmfabrikant Oskar Messter. Stationen einer Karriere, [w:] Martin Loiperdinger
(red.), Oskar Messter. Filmpionier der Kaiserzeit, Stroemfeld/Roter Stern, Frankfurt am Main
Basel 1994.
Kowalczyski Krzysztof R., d przeomu wiekw XIX/XX, Dom Wydawniczy Ksiy Myn,
d 2008.
Krajewska Hanna, ycie filmowe odzi w latach 1896-1939, maszynopis rozprawy doktorskiej,
Biblioteka Uniwersytecka w odzi, Rps 3381.
Krzemiski Antoni, Jak powstao pierwsze kino w Polsce. Jego dalszy rozwj w Polsce jak i w Rosji
Carskiej, maszynopis ze zbiorw Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Krzemiski Antoni, Jak powstao pierwsze kino w Polsce. Jego dalszy rozwj w Polsce jak
i w Rosji Carskiej, [w:] Grayna M. Grabowska (red.), Sto lat polskiego filmu. Kino okresu wielkiego niemowy, cz. I pocztki, Filmoteka Narodowa, Warszawa 2008.
Kuligowska-Korzeniewska Anna, Scena obiecana. Teatr polski w odzi 1844-1918, Wydawnictwo
dzkie, d 1995.
Lahn Peter, Davidson P., the Frankfurt Film Scene and Afgrunden in Germany, [w:] Thomas
Elsaesser, Michael Wedel (red.), A Second Life. German Cinemas First Decades, Amsterdam
University Press, Amsterdam 1996.
315
Bibliografia
Leyko Magorzata, Zamknita karta. Teatr ydowski w odzi, Kronika Miasta odzi 2007, nr 1.
Leyko Magorzata (red.), dzkie sceny ydowskie. Studia i materiay, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2000.
Loiperdinger Martin, Abgrnde (Przepa) Pocztek dugometraowych filmw fabularnych
we Wrocawiu (1910/11), prze. A. Dbski, [w:] Andrzej Dbski, Marek Zybura (red.), Wrocaw
bdzie miastem filmowym... Z dziejw kina w stolicy Dolnego lska, GAJT, Wrocaw 2008.
Loiperdinger Martin, The Audience Feels Rather at Home...: Peter Marzens Localization of Film
Exhibition in Trier, [w:] Frank Kessler, Nanna Verhoeff (red.), Networks of Entertainment: Early
Film Distribution 1895-1915, John Libbey Publishing, Chesham 2007.
Loiperdinger Martin, Jung Uli (red.), Importing Asta Nielsen: The International Film Star in the
Making 1910:1914, John Libbey Publishing, New Barnet 2013.
Lorenz Dieter, Das Kaiserpanorama. Ein Unternehmen des August Fuhrmann, Mnchner Stadtmuseum, Mnchen 2010.
Lubelski Tadeusz, Sowiska Iwona, Syska Rafa (red.), Kino nieme, Universitas, Krakw 2008.
Majewski Tomasz, Dialektyczne feerie. Nowoczesno i kultura popularna, Officyna, d 2011.
Majewski Tomasz, Historia kina po liftingu, Kultura Wspczesna 2010, nr 2.
Majewski Tomasz, Modernizmy i ich losy, [w:] tego (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Majewski Tomasz, Wstp, [w:] Janusz Dunin, W Bi-Ba-Bo i gdzie indziej, Officyna, d 2010.
Majewski Tomasz (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Maltby Richard, Danil Biltereyst, Philippe Meers, Explorations in New Cinema History: Approaches and Case Studies, Wiley-Blackwell, Malden, Mass. 2011.
Manovich Lev, Poetyka powikszonej przestrzeni, prze. A. Nacher, [w:] Ewa Rewers (red.), Miasto
w sztuce sztuka miasta, Universitas, Krakw 2010.
Marzec Wiktor, Zysiak Agata, Miasto, morderstwo, maszyna. Osobliwe przypadki wczesnonowoczesnej odzi, [w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura
popularna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Meussy Jean-Jacques, Paris-Palaces ou le lemps des cinmas (1894-1918), Centre National de la
Recherche Scientifique, Paris 1995.
Michalewicz Kazimierz St., Polskie rodowody filmu. Narodziny masowego zjawiska, Polska Agencja
Ekologiczna, Warszawa 1998.
316
Bibliografia
Miosz Czesaw, Traktat poetycki, [w:] tego, Wiersze, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1987, t. II.
Missalowa Gryzelda, Studia nad powstaniem dzkiego okrgu przemysowego 1815-1870, Wydawnictwo dzkie, d, t. 13 19641975.
Miszewski Stanisaw, Ilustrowany Przewodnik po odzi i okolicach, Gebethner i Wolff, Warszawa
Lublin d 1912.
Musser Charles, Before the Nickleodeon: Edwin S. Porter and the Edison Manufacturing Company,
University of California Press, Berkeley 1991.
Musser Charles, Historiographic Method and the Study of Early Cinema, Cinema Journal 2004,
vol. 44, nr 1.
Musser Charles, Pre-Classical American Cinema: Its Changing Modes of Film Production, [w:]
Richard Abel (red.), Silent Film, Athlone, London 1996.
Mller Corinna, Frhe deutsche Kinematographie. Formale, wirtschaftliche und kulturelle Entwicklungen, J.B. Metzler Verlag, Stuttgart Weimar 1994.
Niver Kemp R. (red.), Motion Pictures from the Library of Congress Paper Print Collection, 18941912, University of California Press, Berkeley 1967.
Nietyksza Maria, Rozwj miasti aglomeracji miejsko-przemysowych w Krlestwie Polskim,
1865-1914, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
MichaPabi-Orzeszyna,Dawno temu przed Nanookiem. Czy wczesne kino niefikcjonalne to przeszopodrzdna historiografii filmowej, [w:] Metody dokumentalne w filmie. Wok filmu niefikcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej WyszejSzkoyFilmowej Telewizyjnej i Teatralnej,
d 2012.
Piestrzeniewicz Marta, Rozrywka odzianna przeomie XIX i XX wieku, Wydawnictwo Ibidem,
d 2010.
Pobocki Kacper, The Cunning of Class. Urbanization of Inequality in Post-War Poland, Budapest
2010, niepublikowana rozprawa doktorska.
Pomerance Murray (red.), Cinema and Modernity, Rutgers University Press, Fredericksburg 2006.
Popple Simon, Kember Joe, Early Cinema. From the Factory Gate to Dream Factory, Walliflower
Press, London 2004.
Popple Simon, Toulmin Vanessa (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected
Imagein the 19 Century, (Trowbridge, Wilts) Flicks Books, 2000.
Prykowska-Michalak Karolina, Teatr niemiecki w odzi. Sceny wykonawcy repertuar, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2005.
317
Bibliografia
Punt M.J., Early Cinema and the Technological Imaginary, University of Amsterdam, London 2000.
Pu Wiesaw, Dzieje odzi przemysowej, Muzeum Historii Miasta odzi, d 1987.
Pu Wiesaw, Pytlas Stefan, Dzieje dzkich Zakadw Przemysu Bawenianego im. Obrocw
Pokoju (dawnych Zjednoczonych Zakadw K. Scheiblera i L. Grohmana), Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa d 1979.
Pytlas Stefan, dzka buruazja przemysowa w latach 1864-1914, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego, d 1994.
Rabinovitz Lauryn, Electric Dreamland: Amusement Parks, Movies, and American Modernity,
Columbia University, New York 2012.
Rabinovitz Lauryn, For the Love of Pleasure: Women, Movies and Culture in Turn-of-Century Chicago, Rutgers University Press, Fredericksburg 1998.
Radziszewska Krystyna, Woniak Krzysztof (red.), Pod jednym dachem. Niemcy oraz ich polscy
i ydowscy ssiedzi w odzi w XIX i XX wieku, Literatura, d 2000.
Reymont Wadysaw St., Ziemia Obiecana, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1956, t. I.
Rittaud-Hutinet Jacques, Le cinma des origines: Les frres Lumire et leurs oprateurs, Champ
Vallon, Seyssel 1985.
Rode Dagmara, Piekowski Marcin (red.), Metody dokumentalne w filmie. Wok filmu niefikcjonalnego, Wydawnictwo Pastwowej WyszejSzkoyFilmowej Telewizyjnej i Teatralnej,
d 2012.
Rossell Deac, A Slippery Job: Travelling Exhibitors in Early Cinema, [w:] Simon Popple, Vanessa
Toulmin (red.), Visual Delights. Essays on the Popular and Projected Imagein the 19 Century,
(Trowbridge, Wilts) Flicks Books, 2000.
Roth Joseph, Hotel Savoy, Cyklop, d 2002.
Rotha Paul, Documentary Film, Faber and Faber, London 1936.
Rynkowska Anna, Ulica Piotrkowska, Wydawnictwo dzkie, d 1970.
Sadoul Georges, Histoire generale du cinema, t. 1-6, Denoel, Paris 19731975.
Salt Barry, Film Form 1900-1906, [w:] Thomas Elsaesser (red.), Early Cinema: Space, Frame,
Narrative, British Film Institute Publishing, London 1990.
Salt Barry, Styl i technologia filmu: historia i analiza, t. 13, prze. A. Helman, Pastwowa Wysza
Szkoa Telewizyjna, Teatralna i Filmowa, d 2003.
Samu Pawe (red.), Polacy, Niemcy i ydzi w odzi w XIX-XX w.: ssiedzi dalecy i bliscy, Wydawnictwo Ibidem, d 1997.
318
Bibliografia
Saryusz-Wolska Magdalena, Spotkania czasu z miejscem. Studia o pamici i miastach, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
Schwartz Vanessa R., Spectacular Realities: Early Mass Culture in Fin-de-Siecle Paris, University
of California Press, Berkeley 1999.
Sempoliski Ludwik, Wielcy artyci maych scen, Czytelnik, Warszawa 1968.
Seydl Renate, Hagedorff Allan (red.), Asta Nielsen: Ihr Leben in Fotodokumenten, Slebstzeugnissen
and zeitgenssischen Betrachtungen, Henschel, Berlin 1918.
Singer Ben, Manhattan Nickelodeons: New Data on Audiences and Exhibitors, [w:] Lee Grieveson,
Peter Krmer (red.), The Silent Cinema Reader, Routledge, London 2004.
Singer Ben, Melodrama and Modernity. Early Sensational Cinema and Its Contexts, Columbia
University Press, New York 2001.
Skarbek-Malczewski Jan, Byem tam z kamer, Czytelnik, Warszawa 1962.
Snyder Robert W., Artyci wodewilu i ich wiat, prze. P. Kruczkowska, J. Stpie, M. Wjcik,
[w:] Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Sowa Jan, Fantomowe ciao krla. Peryferyjne zmagania z nowoczesn form, Universitas,
Krakw 2012.
Storey John, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, prze. J. Baraski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003.
Strauven Wanda (red.), Cinema of Attractions Reloaded, Amsterdam University Press, Amsterdam 2007.
Strinati Dominic, Wprowadzenie do kultury popularnej, prze. W.J. Burszta, Zysk i S-ka, Pozna
1998.
miechowski Kamil, Z perspektywy stolicy. Obraz odzi w warszawskich tygodnikach spoeczno-kulturalnych (1881-1905), Wydawnictwo Ibidem, d 2012.
Thissen Judith, Moyshe Goes to The Movies: Jewish Immigrants, Popular Entertainment, and Ethnic
Identity in New York City (1880-1914) PhD dissertation, Utrecht University, 2001
Thompson John B., Media i nowoczesno. Spoeczna teoria mediw, prze. I. Mielnik, Astrum,
Wrocaw 2006.
Toeplitz Jerzy, przedmowa, Historia filmu polskiego, t. 1, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe
(wyd. 2), Warszawa 2007.
319
Bibliografia
Toulmin Vanessa, Curios Things in Curios Places: Temporary Exhibition Venues in the Victorian
and Edwardian Entertainment Environment, Early Visual Popular Culture 2006, vol. 4, nr 2.
Toulmin Vanessa, Patrick Russel, Simon Popple (red.), The Lost World of Mitchell and Kenyon,
British Film Institute Publishing, London 2004.
Tsivian Yuri (Jurij Cywjan), Early Cinema in Russia and its Cultural Reception, University of
Chicago Press, Chicago 1998.
Tuwim Julian, 1936-1911=XXV. Nauka szkolna i zainteresowania pozaszkolne, Wiadomoci
Literackie 1.03.1936, nr 9.
Tuwim Julian, Kwiaty polskie, Wydawnictwo Literatura, d 1995.
Tytu roboczy: archiwum, Katalog Muzeum Sztuki w odzi, d 2010.
Urbaczyk Andrzej, Kinematograf na scenie: Pierwsze pokazy filmowe w Krakowie XI-XII 1896,
Krakowski Dom Kultury, Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1986.
Urbaczyk Andrzej, Edison C.: pierwsze kino Krakowa, 1906-1912, Krakowski Dom Kultury,
Centrum Sztuki Filmowej, Krakw 1985.
Uricchio William, Historicizing Media in Transition, [w:] David Thorburn, Henry Jenkins, Brad
Seawell (red.), Rethinking Media Change: the Aesthetics of Transition, MIT Press, Cambridge
Mass. 2003.
Walczak Bartosz M., Zespoy fabryczno-mieszkalne: midzy tradycj a nowoczesnoci, [w:] Sztuka
w odzi (3) Sztuka obok awangardy, Stowarzyszenie Historykw Sztuki w odzi, d 2005.
Walczak Wojciech, Julius E. Vortheil, Biuletyn Informacyjny Konserwatorw Dzie Sztuki
1995, nr 2(21).
Wallerstein Immanuel, Analiza systemw-wiatw, prze.K. GawlicziM. Starnawski,Wydawnictwo
Akademickie Dialog, Warszawa 2007.
Walton John K., Nowe spojrzenie na wczesn histori brytyjskiego kina archiwum Mitchella
i Kenyona, prze. G. Nagrodkiewicz, Kwartalnik Filmowy 2005 nr 52.
Wieczorkiewicz Anna, Kobieta-mapa, kobieta-niedwied. Historia spojrzenia na Juli Pastran,
Konteksty 2007, nr 1.
Witkowski Micha, Medium stereoskopu i dowiadczenie natury w kulturze modernizmu, [w:]
Tomasz Majewski (red.), Rekonfiguracje modernizmu. Nowoczesno i kultura popularna,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Wyszyski Zbigniew, Filmowy Krakw 1896-1971, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1975.
320
Bibliografia
Zielinski Siegfried, Archeologia mediw. O gbokim czasie technicznym, prze. K. Krzemie,

Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
Zielinski Siegfried, Audiovisionen: Kino und Fernsehen als Zwischenspiele, Rowohlts Enzyklopdie, Reinbek 1989, wyd. ang.: Audiovisions: Cinema and Television as Entractes in History,
prze. G. Cunstance, Amsterdam University Press, Amsterdam 1999.
Zorkaa Nea, Le temps des frres Path Moscou, [w:] Jacques Kermabon (red.), Path, premier
empire du cinma, Centre Georges Pompidou, Paris 1994.
[Wakat]
[Wakat]
Profil naukowy:
http://swps.academia.edu/LukaszBiskupski
Kinematografy, jedne z najwaniejszych miejskich przestrzeni konsumpcji,

regularnie dostarczay najbardziej atrakcyjnych i stosunkowo przystpnych
finansowo produktw kulturalnych, ktre jednoczenie stanowiy atrybut
nowoczesnoci. Kinomania jako praktyka kulturalna umoliwiaa udzia
w wyobraonym stylu ycia mieszkacw zachodnich metropolii, a filmy dostarczay wiedzy, jak by nowoczesnym.
Kulturowa historia kina (Nowa Historia Kina)
Urban history, local history
Historia kultury popularnej
Kino atrakcji, kultura atrakcji
Nowoczesno, modernizm, modernizacja
Archeologia mediw
www.miasto-atrakcji.edu.pl
ISBN 978-83-63631-42-0
cena 49 z
MIASTO ATRAKCJI
kulturoznawca i filmoznawca,
doktorant Instytutu Kulturoznawstwa Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Zajmuje si dawn i wspczesn
kultur wizualn. Wiceprzewodniczcy dzkiego Stowarzyszenia
Inicjatyw Miejskich Topografie.
ukasz Biskupski
FOT. TOMASZ STACZAK
ukasz Biskupski
Miasto Atrakcji opisuje przemiany rodzimej kultury popularnej na przeomie

XIX i XX wieku i proces wyksztacania si kina jako dominujcej formy
w uniwersum rozrywek odzi, najwikszego orodka przemysowego na terenie
polskich prowincji Cesarstwa Rosyjskiego. Autor rekonstruuje system rozrywkowy
miasta, ledzc podwjne narodziny kina. Pocztkowo kinematograf pojawi
si w latach 90. XIX wieku jako nowa technologia zaadaptowana przez dziewitnastowieczn kultur atrakcji reprezentowan przez salony osobliwoci czy
teatry variet. Dopiero okoo 1907 roku kino wyonio si jako osobny segment
brany rozrywkowej, posiadajcy wasne miejsca prezentacji i wasn publiczno przyzwyczajon do regularnych powrotw do kin w ramach praktyki,
ktr, za wczesn pras, mona nazwa kinomani.
Narodziny kultury
masowej na przeomie
XIX i XX wieku
Optyka Nowych Historykw

Kina [...] w polskim filmoznawstwie dochodzi do gosu
powoli i z wielkim trudem.
Z tej perspektywy wielkim
walorem recenzowanej rozprawy jest poczenie rzetelnych
bada archiwalnych wykorzystujcych dawne teksty
prasowe, archiwa policyjne
i dokumenty ikonograficzne
z deniem do produktywnego
zastosowania w tych badaniach owych nowych uj
teoretycznych i narzdzi metodologicznych. Ustalenia autora
maj dziki przyjciu tej strategii charakter ponadlokalny,
wany dla caego pola bada
filmoznawczych, chocia [...]
zogniskowane s na studium
przypadku: lokalnej, dzkiej
kulturze filmowej sprzed roku
1914. Zamys rewizji dotychczasowej historii kultury
polskiej okresu modernizmu
i polskiej narracji historycznofilmowej staje si moliwy oraz
przekonujcy wanie dziki
temu, e przeprowadzony
zostaje na ograniczonym czasowo i przestrzennie materiale.
Z recenzji wydawniczej
dr. hab. Tomasza Majewskiego

Miasto Atrakcji. Narodziny Kultury Popularnej Na Przełomie XIX I XX Wieku - Kino W Systemie Rozrywkowym Łodzi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Miasto Atrakcji. Narodziny Kultury Popularnej Na Przełomie XIX I XX Wieku - Kino W Systemie Rozrywkowym Łodzi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Profil naukowy:

Kinematografy, jedne z najwaniejszych miejskich przestrzeni konsumpcji,

FOT. TOMASZ STACZAK

Miasto Atrakcji opisuje przemiany rodzimej kultury popularnej na przeomie

Optyka Nowych Historykw

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Narodowe Centrum Kultury

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Ksik t powicam pamici

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Publikacja recenzowana przez prof. dr hab. Ann Zeidler-Janiszewsk

Narodowe Centrum Kultury

Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Wstp. Zawizanie akcji

Zakoczenie. Tam nasz pocztek

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Pierwsze badania, ktre zaowocoway powstaniem Miasta Atrakcji,

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Tam nasz pocztek. Na prno si broni,

Kade pokolenie pisze na nowo histori, poniewa

Czesaw Miosz, Traktat poet ycki, [w:] tego, Wiersze,

** Jerzy Toeplitz, przedmowa, Historia filmu polskiego, t. 1,

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

1913 roku publicysta warszawskiego tygodnika spoeczno-kulturalnego Zoty Rg pisa wzamiejscowej

Kolorowana pocztwka wydana wdrukarni Jzefa Ostrowskiego ztego

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Zawizanie akcji | wstp

najwaniejsz katolick wityni wmiecie, iMikoajewski Ogrd

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

wstp | Zawizanie akcji

za pierwszorzdne oraz co najmniej dziewi mniej prestiowych

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Zawizanie akcji | wstp

pomieci jednorazowo 450 osb, Luna bya podobnej wielkoci.

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

wstp | Zawizanie akcji

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Zawizanie akcji | wstp

rozrywce, ktr proponuj nazywa kultur atrakcji 8. Obejmuje ona

a. Rewizja historii kultury polskiej

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

wstp | Zawizanie akcji

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Zawizanie akcji | wstp

Wiele polskich bada nad kultur popularn urwao si jednak

Moe inie wynalazem kina, ale to ja zamieniem je wprzemys12

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

wstp | Zawizanie akcji

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

Zawizanie akcji | wstp

by nowoczesnym, czy te poprzez zaporedniczon konfrontacj

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013

wstp | Zawizanie akcji

Copyright by Narodowe Centrum Kultury, 2013