TALT PAA'nn

HATIRALARI
Dizgi - Bask - Yaymlayan:
Yenign Haber Ajans
Basn ve Yaynclk A..
Temmuz 1998
TALT PAA'nn
HATIRALARI
TALT PAA
lksz
Hseyin Cahit Yaln
CGAZETESNN
OKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER
Talt Paa'nn El Yazs
7
lksz 9
Giri 11
Hatralarm Neden kaleme aldm? 11
Trkiye'ye yaplan hakszlklar
12
I- Merutiyetin lan 13
Jn Trk hareketi
15
lk Ermeni ve Bulgar hareketleri
16
Trkiye'den koparlan topraklar
18
Balkan Harbi facias 18
Ruslarn Trkiye'yi zayflatmak siyaseti
21
Boa giden gayretler 23
II- Almanya ile ittifak nasl hazrland?
23
Breslau ve Gben hadisesinin i yz
27
Harbe giri arifesinde
28
Trkiye harbe nasl girdi? 30
Malubiyetler balaynca
31
Vagon ticareti meselesinin i yz 33
ttihat ve Terakki'nin temizlii
36
III- ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin tekilat
Sadrazam Kk Sait Paa 40
IV- Ermeni meselesinin tarihi
43
Ermenilerin iyzn gsteren tarihi vesikalar
Ermeniler dmanlarmza nasl alet oldular?
Kanuni durumdan gayri kanuni duruma gei
Umumi ve hususi tadiller
59
Dikkate ayan bir makale 61
Ermenilerin tehciri 65
Mspet hadiseler
67
Hkmetin icraat
77
V- Rus vesikalar
80
Trk halkna yaplan zulmler
80
Ermeni cinayetleri
82
Ermeni etelerinin zulmleri 85

37
45
52
57

Byk katliam
87
Vahetlerin arkas kesilmiyor
92
Ruslarn itiraflar
100
Albay Morel'in hakiki hviyeti
118
VI- ''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan
kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar
123
Vesikalar
125
Ayan Meclisi'nce reddedilen takrir
Baz rk iddialar
Mahkemenin selahiyeti meselesi
140
Birinci mahkemenin sonu 142
Susuzlar mahkm ediliyor 144
Dahiliye Nazrnn vaziyeti 145
Umumi Harb'in ilanndan kimler mesuldr?
146
Harici siyasetten mesul olanlar
147
dam iin ileri srlen delil 148
Kasten tahrif edilen hadiseler
150

LKSZ
Talt Paa bu hatralarn, mtarekeden sonra memleketi terke mecburiyet hissederek
Almanya'ya ekilmi olduu sralarda kaleme almtr. Merutiyet devrinin en yksek
simalarndan biri olan Talt Paa bize ok alakaya ayan bu mhim zamanlar hakknda pek
nemli malumat verebilirdi. Fakat haller ve artlar onun tam bir ''hatrat'' yazmasna imkn
brakmamtr.
Byle olmakla beraber, temas ettii bahsi tamamyla tenvir etmi (aydnlatm) ve bize mhim
bir vesika brakm olduu phesizdir.
''Tanin'' gazetesinde Talt Paa'nn hatralarn neretmek istediimiz vakit, bunun zaman
itibaryla mnasip bir hareket olup olmayacan epeyce dnmtm. nk Merutiyet
devrinin sadrazam o devrin en ac vakalarndan birine temas ediyordu. Osmanl mparatorluu
tasfiye edilmi, bunun harabeleri arasndan yepyeni ve diri bir milli Trk Cumhuriyeti km
olduu iin, eski hatralar zerinden snger geirerek maziyi unutmak ve yeni devrin karde
vatandalar halinde yaamak artlarn kuvvetlendirmek bir vazife idi.
Fakat tarih ortadan kaldrlamaz. Onun her tarafn aydnlatmaya almak istikbali daha emin
surette hazrlamak hususunda faydal olur. te bu mlahazaya mebnidir ki bu (dnceye
dayanaraktr ki) bugnk mesut neticelere varncaya kadar ne zor ve karanlk yollardan
getiimizi ortaya koyan bu vesikay matbuata tevdi etmekte (vermekte) tereddt
etmemitim.
O gnlerde tamamen mazi demek olan bu hatralar, bu gnn artlar iinde tam bir aktalite
halini ald. Zamana, tarihe, eski gnlerin hallerine ve artlarna baklmakszn, Trk eref ve
haysiyetine dmanlar tarafndan hcumlar, Trkn hakkn gasp iin iftiral faaliyetler
balam bulunuyor. Bu durum iinde, Talt Paa'nn hatralar hususi bir ehemmiyet ve kymet
kesbediyor.
Talt Paa vatann ok seven, vatannn hayr ve selameti urunda nefsine varncaya kadar
her eyini feda etmeye hazr bulunan bir ahsiyetti. Brakt hatralar bu noktadan da bizi
tenvir edebilir. Memlekete yapt hizmetler arasnda bu hatralar bugnn en takdir ve kran
ile yadedecei bir eserdir.
19 ubat 1946
Hseyin Cahit Yaln
GR
HATIRALARIMI NEDEN KALEME ALDIM?

Birok kimse hatratm yazmak iin beni tevik ettiler, muhtelif cemiyetler bu maksatla bana
mracaat, hatta bu hususta maddi menfaat teklif ettiler. Merutiyetten nce ve sonra ''ttihat
ve Terakki Frkas'nn'' kurulmas hakkndaki hatralarm ve o zamanki i ve d siyasete
mteallik (ilikin) hadiseleri siyasi bir hatra defteri eklinde deil, fakat tarihi bir tenkid
halinde sonradan yazmay tasavvur etmitim. Ancak, asrlardan beri devam edegelmi sinsi bir
siyasetin bugn Osmanl devletine arzu ettii ekli vermek zere ileri srd haksz ithamlara
tahamml edemeyeceimden aadaki izahlar mufassal (ayrntl) hatralarma giri ve ayn
zamanda da haksz ithamlara cevap olarak yazmaya karar verdim. Bildiim hadise ve
hakikatleri burada tam olarak sralamaya imkn yoktur. Fakat syleyeceklerimin hepsi hakiki
hadisattan ibarettir.
ark meselesi gsterildii gibi bir insanlk ve Hristiyanlk meselesi deil, bilakis bir nefret ve
menfaat meselesidir. Trk devletinin dahili ilerine yaplan mdahaleler hep buna mstenittir
(dayandrlmtr). Filhakika Trk devletinin, Trkler de dahil, btn tebaasna iyi muamele
temin eden muntazam bir idare kurmaya muvaffak olduunu iddia etmek bir crettir. Fakat bu
husustaki hatay yalnz Trklere yklemek de doru deildir. Ruslarn Yahudilere ve
Mslmanlara ve hatta, mstebit arla kar gelen Hristiyanlara yaptklar vahet her ne
kadar insanlk hislerini galeyana getiriyorsa da Avrupa'nn insaniyetperver diplomatlar bu
hususta en kk bir sz sylemek cesaretini gsteremediler. Rusya hakkndaki en ufak bir
ikyetin harbe sebebiyet verebileceini biliyorlard; bunun iin susmay tercih ettiler.
Hrriyetin hamisi roln taknan, hukuku beer (insan haklar) beyannamesini nereden
Fransa, vahi ve mstebit arla her trl yardmda bulunmaktan utanmad ve 1871
harbinden sonra bu mstebit devletle bir ittifak dahi yapt. Almanya'ya kar kuvetli bir Rusya
kurulacakt. arln istibdad salamlatrld. Rusya'nn Trk slahat teebbslerine kar
kard manilere gz yumuldu. Trkiye'nin slahat yapmas hibir zaman ciddi olarak arzu
edilmedi. Muahedelerde ad geen slahat mahiyet itibaryla birer mdahaleden baka bir ey
deildir. Bir devletin idaresindeki terakki ve slahat onun siyasi ve iktisadi istiklaline tbidir
(baldr).
TRKYE'YE YAPILAN HAKSIZLIKLAR
Bir taraftan Trkiye slhat yapmaya zorlanrken dier taraftan da mdahale ve himayeyle
siyasi ve kapitlsyonlar vastasyla da iktisadi istiklalini bsbtn ortadan kaldrabilmek iin
Trkiye'ye tbi olan milletler ayaklanmaya tevik ediliyordu.
Bir Trk airine gre bu gibi slhat tavsiyeleri, elleri kollar baland halde komas istenen
bir insana benziyordu.
Buna mukabil, ngiltere, ancak siyasi menfaatlerinin zoru ile Trkiye'nin ve bilhassa
stanbul'un Ruslar tarafndan igalini nledi; Ayastafanos muahedesinin Berlin muahedesiyle
tadili ancak bu sebebe mstenit idi (dayanrd). Fakat Almanya'nn askeri ve iktisadi
bakmlardan gsterdii ayan hayret derecede abuk terakki, Bismark tarafndan ittifak
msellesin tesisi (l ittifakn kurulmas) ve bilhassa Alman deniz kuvvetlerinde byk ngiliz
donanmasna tehlikeli bir rakip olacak derecede grlen inkiaf, ngiltere'nin az sevilen arlkla
birlemesi neticesini dourdu. O gnden itibaren Trkiye, Avrupa devletlerinin hibirinden
velevki onun menfaat iin dahi olsa, en ufak bir yardm grmedi. Birlemi olan taraflardan her
biri ark meselesini kendi maksatlarna uygun bir ekilde halletmeye alyordu.
Babli mevcudiyetini temin iin o zamana kadar siyasi tezatlardan istifade ederken devletler
arasndaki muvazene (denge) ve ayrlklar artk kendi aleyhine dnmt. l ittifak ile ikili
ittifakn mnasebetleri ve bilhassa l ittifakn kendi zas arasndaki mnasebetler o derece
gerginlemi ve grlerde o derece ayrlk bagstermiti ki, devletlerden hibiri ark
meselesi siyasetinden vazgemiyordu. Devletler gruplarndan her biri belki baka bir ekil
altnda olmak zere kendi menfaatlerini temin etmeye alyordu. Trkiye'nin Paris ve Berlin
muahedeleri ve devletlerin garantisi ile temin edilmi olan mevcudiyetine bu muahedeleri
imzalam olan devletlerden hibiri riayet ve hrmet etmiyordu.
I
MERUTYETN LANI

1908 senesinde Jn Trkler tarafndan Merutiyet ilan edildii zaman Trkiye'nin Avrupa
karsndaki siyasi durumu bu vaziyette idi.
htill, hkmet eklindeki deiiklik, memleket iinde bir ok mcadelelere ve karklklara
sebebiyet vermiti; muvakkat bir zayflk ba gstermiti. Abdlhamid'in keyfi idaresi
merkezde ve vilayetlerde hususi bir zmre yetitirmiti. Bunlar geni mikyasta kendi
menfaatlerini temine alyor, bu esnada da zavall halk tamamyla eziliyordu. Bu zmre
mensuplarn mterek menfaatleri birbirine balyordu. Hkmet merkezinde nazrlar ve saray
mensuplar stanbul'daki hempalaryla nasl sk skya birlemi ve karlkl olarak birbirlerine
yardm etmekte idiyseler, vilayetlerdeki zenginler ve eraf da nazrlar ve saray mensuplaryla
sk temasta olup halk istismar etmekte devam ediyorlard. Bu zmrenin bir ksm da muhtelif
ekalliyetlerden (aznlklardan) mteekkildi. Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Ermeniler, Araplar,
Krtler ve Arnavutlar; Trkiye'yi inhitata (ykla) ve lme srklemekte olan Abdlhamit
hkmetinden iki trl menfaat teminine alyorlard.
Bir taraftan Yunanllar bu hkmetin devamnn devletin muhakkak olarak kmesiyle
neticeleneceini anlyor ve kendilerini de bilhassa Rumeli'de onun mirass olarak gryorlard
(1). Dier taraftan da patrikhanenin elde ettii imtiyazlar ve askeri hizmetten muafiyetleri
sayesinde manevi bir istikll de kazanmlard. Byk mikyasta rakipsiz olarak ticaret
yapabiliyor ve bu seretle de byk servetler temin ediyorlard.
Bulgarlarla Ermeniler bir Avrupa mdahalesiyle kendi istiklllerini temin etmek maksadyla
Abdlhamid'in keyfi idaresini ileri sryorlard.
Krtlerle Arnavutlar ise, sarayn himayesine snmlar, hkmet ykne itirak etmeksizin
ahsen byk istifadeler elde ediyorlard.
Araplara gelince, bunlar kendi menfaatlerini ilerinden Hristiyan ve Mslman olanlarn byk
mevkilere gemesinde ve birok hususi imtiyazlar elde etmelerinde gryorlard. Bu suretle
menfaatlerini temine alan Arnavut, Krt ve Araplar da yukarda bahsettiim zmreye
dahildi. Hristiyan halknn sefaleti Mslmanlarnkinden farkszd.
JN TRK HAREKET
Jn Trk hareketi memlekete msavat (eitlik) hrriyet ve adalet getirmek emeliyle ortaya
atlmt. Bu prensibi temin maksadyla Jn Trkler, Araplar, Yunanllar, Arnavutlar, Trkler
vesaire gibi yurttaki btn milletleri birletirmeyi, bu suretle de sevgili vatann selamet ve
terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard. Fakat ihtilli takip eden hadiseler
maalesef bambaka bir ehre gsterdi. Yunanllar, ttihat ve Terakki'nin asl niyetlerinin
tahakkuk etmemesi iin bu birlie iddetle muhalefet ettiler; msavat ve hrriyet onlarn
maksat ve menfaatlerine mugayirdi (karyd). Msavat demek, btn vatanperverlerin
menfaat ve mesaide (almada) msavat demekti.
Fakat Meclis'te umumi askeri hizmete kar iddetle mukavemet eden Yunanllar olmutu.
Tabiidir ki, msavat ile hususi imtiyazlarn telifi kabul deildi. Osmanllk fikri ise Elenizm iin
bir tehlike idi. ''Osmanl'' tabirinden asabileen Serfie Mebusu Boo Efendi, Meclisin hitabet
krssnden alenen onun iin Osmanlln ''Osmanl Bankas''ndaki ''Osmanl''dan fazla hibir
ey ifade etmediini sylemek kstahln gsterdi. Bu itibarla Yunanl mebuslar bu gibi ilerde
daima hkmet projelerine muhaliftiler ve mrtecilerle (gericilerle) birleiyorlard.
LK ERMEN ve BULGAR HAREKETLER
Ermenilerle Bulgarlar kendi gayelerini tahakkuk ettirmek iin baka bir yola tevessl
ediyorlard. Kanunu Esasi'nin bahettii hrriyet sayesinde ilk msait frsatta hkmete kar
gelmek ve Avrupa tarafndan yaplacak bir mdahale neticesinde kendilerine muhtar bir idare
ve nihayet istikll temin maksadyla bir ksm Anadolu ve bir ksm da Rumeli'de asabi bir
sratle ve gayet ak bir ekilde milli varlklar iin alyorlard. Jn Trklere kar tamamyla
Kanunu Esasi'ye sadk ve mttehit (birlik iinde) bir tavr taknyor, Avrupa'ya kar ise eski ve
yeni hkmetten ikyet ediyor ve Trk vahetinin eln (imdi de) devam ettiini ispata
urayorlar, iddialarnn delillerini siyasi komiteler vastasyla elde etmeye alyorlard. Adana
hadiseleri, Rumeli'deki galeyan ve cinayetler srf onlarn eseridir; bunlar sonradan Mslman
halka atfedilmitir (yklenmitir).

Bununla Mslman halkn katliama itirak etmediini sylemek istemiyorum; niyetim bu tevik
ve tahriklerin Ermeni ve Bulgarlar tarafndan srf siyasi maksatlarla yaplm olduunu ispat
etmektir.
Adana hadiselerini mteakip dahiliye nazr oldum. Btn arzu ve hedefim muhtelif milliyetleri,
bilhassa Ermeni ve Trkleri bir dostluk ba ile birletirmek idi. Adana hadiseleri hakkndaki
tahkikat evrakn dikkatle tetkik ettim. Hadiselerin Ermeniler tarafndan tahrik edilmi olduu,
tahkikat komisyonu azas olan Ermenilerin ahadeti ile de teeyyt ediyordu. (dorulanyordu)
Komisyon azasndan biri olan Agop Babikyan Efendi bunu bizzat bana da itiraf etti. Tahrik
edilmi olan halkn zalimane cinayetlerde bulunduu da tahakkuk ediyordu. Adana hadiseleri
31 Mart'ta ve irtica gnlerinde vuku bulmutu. Takip edilen maksadn halk kitlelerinin
taassubunu tahrik ederek, katliama sebebiyet vermek suretiyle Avrupa'nn dikkat nazarlarn
stlerine ekmek ve Kilikya'da muhtar bir Ermeni birlii vcuda getirmek olduunda phe
yoktu. Ben bu ite bitaraf bir devlet adam sfatyla siyasi maksadm unutmak ve Mslman
olsun, Ermeni olsun, katliam faillerini mstahak olduklar cezaya arptrmak istiyordum. Bu
hadiseler srasnda Mslman halk katliama tevik etmi olan mft ve dier Mslmanlarn
da cezalandrlmalarnda srar ettim. Bunun zerine mahkeme mfty ve eriklerini
(ortaklarn) idama mahkm etti. Ve bu idam kararnn nazrlar heyetince tasdikini temin eden
yine ben oldum. Hafifletecekleri kanaatinde idim. Komitelere kar daima azami msamahay
gsterdim ve onlarn hakiki maksatlarn bilmiyormu gibi hareket ettim. Fakat hkmetin bu
hareket tarz komitelerin ihtiraslarn hififletmek yle dursun, onlar bilakis takviye etti.
Hlasa, Jn Trkleri mutaassb, nfus sahibi ve yalnz kendi menfaatlerini dnen ve muhtelif
milliyetlere mensup olan kimselerin siyasi sebeplerle dahilde Jn Trklerin serbest hkmetine
kar kardklar glkler ve manilerle mcadele ederken hariten de mevcut muahedeler
(anlamalar) ayaklar altna alnyordu. Hakiki bir sebep gsterilmeksizin baz hkmetler
tarafndan emri vakilerle Trk devletinin baz paralar gasp ediliyor ve bu muahedeleri birlikte
imza etmi olan devletler de bu hususta sktu muhafaza ediyorlard.
TRKYE'DEN KOPARILAN TOPRAKLAR
Bir taraftan Bulgaristan 1908 senesinde, stanbul'daki maslahatgzar Bay Eof'un bir ziyafete
davet edilmedii bahanesini ileri srerek arki Rumeli'yi Bulgaristan'a ilhak ile krall ilan
ederken, dier taraftan da Avusturya ortada hibir sebep olmakszn Bosna-Hersek'i ilhak ettii
halde, her iki devlet grubu da bunu protesto etmek cesaretini gsteremedi. Bu srada
Belika'nn bitarafln garanti eden bir muahedeyi ihlal ettii iin Almanya'ya harp ilan etmi
bir kabine olan Asquith kabinesi mevkii iktidarda bulunuyordu. Bu arazi ilhaklar ve muahede
ihlalleri bundan ibaret deildi. 1906 senesinde Fas hakkndaki anlamadan sonra talya hibir
sebep olmakszn Trablus'a hcum etti. Berlin muahedesine imzalarn koymu olan devletler,
bu gasp karsnda skta brndler. Trkiye srf bu gasp ve emrivakileri protesto maksadyla
talya'ya kar harbe balamaya mecbur kald. Bir maksad da baka devletlerin itihalarn
kapamak ve yeni ''emrivaki''lere mani olmakt. Maatteessf bu gayret ve fedakrlklar o ihtiras
ve hevesleri durdurmaya muvaffak olamad. Harbin uzun srmesi yznden ve frka ihtilaflar
dolaysyla dahilde bagsteren kargaalklardan istifade temin etmek maksadyla bize kar
Balkan ittihad (birlii) vcut buldu.
BALKAN HARB FACASI
Balkan harbini nlemek, Avrupa byk devletleri iin basit bir iti. Hangi devlet grubuna dahil
bulunursa bulunsun, byk devletlerden herhangi birinin ciddi bir tavr taknmas bu kadar kan
dklmesine mani olmak iin kfi idi. Fakat siyasi hesap ve dnceler burada da akl selim ve
insanlk ideallerine galip geldi. itilaf devletleri bu ittihad (birlii) kendi maksatlarna uygun
grdler ve l ittifak karsnda bir kuvvet vcuda getirmeyi mit ettiler. Buna mukabil
Avusturya Sefiri Markof Palaviccini'nin bana muhtelif grmelerimizde teyit ettii
(dorulad) gibi Trkiye'nin harpten muzaffer kacan mit ediyordu. Avusturya malup ve
harpten zayf dm Balkan devletlerinin ve bilhassa Srbistan'n kendi arzularna tabi
olacan ve kendisinin de Arnavutluk meselesinde hususi ve byk bir rol oynayabileceini
umuyordu. teki devletler grubu ise -Trkiye harpten galip kmak artyla- harpten sonra da
statkonun muhafaza edileceini bir ihtiyati tedbir olarak beyan ediyordu. Ordunun teekkl
tarz deitirilmi, fakat yeni nizam henz tatbik olunmamt. O srada iktidar mevkiinde

bulunan Gazi Ahmet Muhtar Paa Kabinesi, Avrupa'nn bir harbe msaade etmeyecei
kanaatyla olacak, talim maksadyla silah altna arlm olan ktalar, yani takriben 100 bin
kiiyi terhis etmiti. Fakat harp knca ordu tuhaf bir vaziyette kald. Bir taraftan ktalar terhis
edilirken, dier taraftan yeni ktalar silah altna alnyor ve kadrolar deimi olduundan ne
subaylar askerleri ve ne de askerler subaylar tanyordu.
Byle karmakark bir ordu ile harp, Trkiye iin daha balamadan kaybedilmiti.
Arnavutluk'un ve Makedonya'nn byk bir ksmnda Trklerin ekseriyeti tekil ettii nazar
itibara alnmakszn 1913 senesinde Londra Konferans gaddar bir operatr gibi ameliyatlara
giriti ve Balkan haritas zerinde ban serbeste oynatt. Fakat bu ameliyat arzu edilen
neticeyi vermediinden, baka ksmlar da hastaland.
Bu suretle btn Avrupa tedavisi mmkn olmayan bir hasta olmaya mahkm edilmiti.
Umumi Harbi, Balkan Harbi dourmutu. Umumi Harb'in neler tevlid edeceini (douracan)
ise imdiden tayin ve takdir etmeye imkn yoktu. u muhakkak ki, ortadan kalkan Avrupa
muvazenesi (dengesi) daha senelerce teesss edemeyecek ve bir sr iktisadi ve siyasi
hadiselerle karlalacaktr.
Balkan Harbi'nde zayf dm olan Trkiye'nin artk hibir hakk kalmamt. ''Kuvvet hakka
stndr'' sz, Trkiye'ye btn muliyle ve alenen tatbik olunuyordu. Memleketin, drt
yz, be yz seneden beri Trk devletine balanm olan birok ksmlar, vilayetler, halk, dini
ve medeni mnasebetler nazar itibara alnmakszn merhametsizce devletten koparlyordu;
Londra Konferans btn bu hususlarda srf hak kuvvetindir prensibi ile hareket ediyordu.
kinci Balkan Harbi patlayp da Trkiye hak ve kuvvetine dayanarak srf kltrel tarihi slam
eserleri ihtiva eden ikinci payitaht Edirne ve havalisini tekrar igal ettii zaman her taraftan
itirazlar ykseldi. Bu sralarda devletlerden hibiri Trkiye'den bir menfaat beklemiyordu;
bunlardan her biri Balkan devletlerini kendi tarafna kazanmaya gayret ediyordu. Bu
hakszlklarn sebep ve mikyasnn (lsnn) yine siyasi menfaat olduu grlyor. Balkan
devletlerine Trkiye'ye harp ilan etmek ve harp sonunda kendileri iin arazi koparmak hakk
tannd halde Trkiye'ye Bulgaristan'a harp ilan etmek ve be yz seneden beri maliki
bulunduu arazi paralarn geri almak hakk tannmyordu. Sir Edward Grey sefirimizi,
''Edirne'ye gittiiniz takdirde stanbul'u da kaybedersiniz'' eklinde tehdit etti: Bay Sasanoff,
Edirne'ye yrymz hakknda Harbiye ve Bahriye nazrlaryla yaplan mzakere neticesinde
hazrlam ve vermi olduumuz mufassal (ayrntl) notaya cevap vereceini bildirmi ve Bay
Pichou da Londra kararlarna kar gelmeye hakkmz olmadn iddia etmiti. Hepsi bizi
Trkiye'nin zevaliyle (yok olmasyla) tehdit ediyorlard. O zamanki Trk hkmeti Avrupa'nn
ve bilhassa Rusya'nn ve Rusya'ya haris arzu ve heveslerinde mzahir (taraf) olmak
mecburiyetinde bulunan ngiltere ve Fransa'nn maksat ve fikirleri hakknda tam malumat
sahibi idi. Edirne'nin yeniden zapt, ruhen ve manen ezilmi olan milletin maneviyatn
ykseltti. almak ve yaamak midi yine canland. Tabii bu Trkiye'nin lmn ve mirasn
bekleyen Rusya'y hi memnun etmedi.
RUSLAR'IN TRKYE'Y ZAYIFLATMAK
SYASET
Rusya Trkiye'yi kltmek iin Rumeli'de emirlerini ifaya hazr sand Bulgaristan ve
Anadolu'da kurmak istedii muhtar Ermenistan sayesinde Trkiye'yi ember iine almak ve bu
suretle Rusya iin her trl tehlike ortadan kalktktan sonra Trklerin Kafkasya'daki
Mslmanlarla mnasebetlerini de bsbtn kesmek istiyordu. Bundan sonra stanbul
hakkndaki planlarn tatbik etmek Rusya iin artk kolay bir i olacakt. Ermeniler Ruslarn bu
planlarn renir irenmez hi sevmedikleri ve zulmlerine Kafkasya'da daima maruz kaldklar
Rusya'ya meylettiler. Trkiye'de istiklal kazanabilecekleri zaman ve frsatn artk gelmi
olduunu zannettiler. Hinak, Tanak, Ramgavar gibi milli Ermeni birlikleri Ermeni patriiyle
birletiler ve Amiyasanl Katogigos'un tavassutuyla Nubar Paa'nn reislii altnda bir heyet
tekil ettiler. Nubar Paa heyetinin ve komisyonunun istanbul'da Rus hkmeti ve sefaretinden
talimat aldn, bizim temasta bulunduumuz Ermeni komiteleri gizlemek lzumunu dahi
hissetmediler.
Rus hkmeti dier devletlerin prensip itibaryla muvafakatn da aldktan sonra stanbul'daki
sefiri Bay Giers vastasyla 1914 senesinde Babli'ye bir teklifte bulundu. Bu teklif u noktalar
ihtiva ediyordu: Alt vilayetin birletirilmesi, bir idare makam tesisi. Mslman ve

Hristiyanlarn ayn nispette silah altna arlmas(1); memur ve bilhassa polislerin tayininde
ayn nispetin nazar itibara alnmas, bu vilayetin bir umumi vali tarafndan idaresi (2).
Babli mzakerelere girimiti ve teklifleri tahfife (hafifletmeye) alyordu.
Bu srada ben, Sait Halim Paa Kabinesi'nde dahiliye nazr bulunuyordum. Rusya'nn
maksatlar aikrd; bu itibarla ben, nazrlar meclisinde istiklalimize kar ak bir ekilde tevcih
edilmi olan prensipler aleyhine rey vermitim. Sadrazam Sait Halim Paa bunu Rus sefirine
bildirmiti. Rus sefiri de benimle grmek arzusunu izhar etmiti. Sefir, bir gn gelerek
Rusya'nn bu meseleyi Trk menfaatlerine uygun olarak halletmek arzusunda bulunduunu ve
byle hsnniyet dolu bir teklif karsnda tereddde mahal olamayacan bildirdi.
grmemiz gayri resmi ve tamamyla hususi mahiyette olduu iin kendisine ak olarak
bana, Trkiye'nin i mnasebetleri hakknda syledii szlerin bizim istiklalimize mugayir
olduunu ve bizim Petersburg'daki sefirimiz, dahiliye nazrna mracaatla Trkistan hakknda
slahat teklifinde bulunmas halinde bunun da Rusya'nn istiklaline aykr deceini syledim.
Bu itibarla bu eit szlerle huzurumuzu karmamalarn rica ve maksad tamamyla bildiimizi
ve ''Rusya byle arzu ediyor, biz kuvvetliyiz, siz zayfsnz, binaenaleyh, kabule mecbursunuz,
demenin daha doru olacan da ilave ettim. Bunun zerine sefir benimle gremeyeceini
beyan ederek uzaklat.
BOA GDEN GAYRETLER
Bundan sonra Ermenileri iknaya altmz bir devre geldi, yabanc mdahalelerden sarf
nazar edilerek slahatn birlikte yaplmas teklifinde bulunduk. Fakat biz vaziyeti deitirmeye
artk imkn olmadn, Ermeni milletinin vaki vaatlere artk itimad kalmad ve bu itibarla
tekliflerimizin reddedildii cevab ile karlatk. Bunun zerine her iki devlet grubu sefirleri,
Rus sefirinin tekliflerine itirak ettiklerini Babli'ye bildirdiler. Fakat Alman sefirinin
beyanatnn dier sefirlerin beyanat kadar kati olmadn hissetmek kabildi.
Bu srada Avusturya veliahd katledildi. 1914 senesinin 22 Haziran'nda siyasi ufuk kara ve
tehlikeli bulutlarla kaplanmt.
II
ALMANYA LE TTFAK NASIL HAZIRLANDI?
Trkiye, dahili idaresini tekilatlandrmak, ticaret ve sanayiini inkiaf ve himaye ettirmek,
demiryollarn (1) geniletmek, hlasa yaayabilmek ve varln (1) koruyabilmek iin teden
beri devlet gruplarndan birine iltihak edebilmek zere bir imkn aramt. Fakat devletlerden
hibiri buna muvafakatini bildirmemiti.
Bu sralarda Sadrazam Sait Halim Paa bir gn Sefir van Wangenheim'in Almanya'nn Trkiye
ile msavi artlar altnda bir ittifak akdetmek istediini kendisine am olduunu bize
bildirmek zere Enver (Mentee) Paa'y, Halil Bey'i ve beni yanna ard. Bizim noktai
nazarlarmz sordu. Hepimiz u kanaatte idik ki mevcudiyetini muhafaza edebilmesi iin
Trkiye'nin byle bir Avrupa devleti ile ittifak etmesi elzemdi ve Trkiye ancak ilim, sanat,
sanayi ve ticaret bakmndan bu derece ilerlemi bir devletin yardm ile kendi mevcudiyetini ve
terakkisini temin edebilirdi. Sadrazam mzakereleri bizzat idare etmek istediini bildirdi ve bu
meseleyi gizli tutmamz rica etti. Henz resmi ve muayyen bir teklif olmadndan dier
arkadalara hibir ey sylenmemesini arzu ettiini bildirdi. Biz derhal, bu teklifin bir harp
tehlikesinden domu olduunu anladk. Bir devletin zayf Trkiye'yi ittifakna almak istemesi
iin bu derece ehemmiyetli bir sebebin mevcut olmas lazm geleceini de tabii buluyorduk.
Fakat bizim dncemiz bir umumi harbin kmayaca ve bizim de bir kere bu ittifaka
girmekle, artk devletimizi her trl tehlikeden korumu olacamz merkezinde idi.
ttifak nihayet muayyen bir ekil ald ve anlama sadrazam ile von Wangenheim tarafndan
imzaland. Ayn ekilde Avusturya sefiri ile de bir anlama yaplarak imza edildi. Bundan az
sonra Almanya ile Rusya arasnda harp patlad. Anlamaya gre, derhal harbe girmemiz icap
ediyordu. Sadrazam derhal harbe girmek niyetinde olmad iin her iki sefiri de oyalyordu.
Ben ve arkadalarmn bazlar ise, bu hali memleketimizin menfaatlerine uygun bulmuyorduk;
nk bir taraftan yapm olduumuz bir anlamay ihlal ediyor, dier taraftan ise, Almanya'ya
kar sempatimizi aa vurmakla tarafszlmz suiistimal etmi oluyorduk. Bu suretle her iki

devlet grubu da gayr memnun idiler. Sadrazam ise her iki mttefik sefirin de bizim derhal
harbe girmemizde srar etmediklerini, fakat bizim ittifaka sadk kalmam olduumuzu beyanla
iktifa ettiklerini ve bu beyanlaryla onlarn da bize kar hi bir taahhtlerinin kalmam
olduunun anlalm bulunduunu bildirdi.
Nazrlar heyetinin bir toplantsnda, sefirlere Bulgaristan ve Romanya'nn durumlar
anlalmadan Trkiye'nin derhal harbe itirak etmesinin gerek mttefiklerin, gerek Trkiye'nin
menfaatlerine aykr olacann bildirilmesine ve Bulgaristan' elde etmek hususunda almak
lazm geldiine, ikna edilmesi icap ettiine karar verildi.
Mzakerelerimizi ekseriya geceleri sadrazamn yalsnda yapyorduk. Yine bir akam bu
meseleleri grmek zere nazrlar heyeti halinde toplanmtk. Biraz geciken Harbiye Nazr
Enver Paa, glerek yeni bir ocuumuzun dnyaya gelmi olduunu, yani ''Gben''in bu anda
anakkale Boaz'ndan ieri girmi bulunduunu syledi. Sadrazam fevkalade heyecana
kapld; az sonra uak, Alman sefirinin gelmi olduunu bildirdi. O ana kadar hibirimizin
''Gben''in gelecei hususunda bir bilgisi yoktu. Eski Amerikan sefiri Morgentham eserinde
''Gben''in geliinin nceden tespit edilmi olduunu, Wangenheim'in kendisine bir siyasi
muvaffakiyet olarak tasvir ettiini yazyor, bu katiyen doru deildir.
Wangenheim'in hakikate uygun olmayan byle bir eyi sylemi olduu kabul edilecek olsa
bile, kendisinin son derece namuslu, seciyeli ve drst bir ahsiyet olduu sabittir. Fakat
Morgentham, kitabnn baka yerlerinde de hakikati gizleyip tahrif etmekte olduu ve
stanbul'da bulunduu mddete kimse tarafndan ciddiye alnmad sabit bulunduu iin bu
hatann da kendi icad olduu muhakkaktr. Morgentham kitabnda benden de bahsederek, ne
Trk ve ne de Mslman olmadm iddia ediyor. Bu iddia da Peygamberin Mslman olmad
iddias gibi manaszdr. Ben Trk olu ve bir Mslman babann Mslman olu olduumu her
zaman ispat edebilirim. Kanaatimce de bir insan doduu ve inand dine ve iinde byd
halka mensuptur. Din ve milliyet meseleleri srf kanaat ve telakki meseleleridir. Avrupa'da da
bugn ayn prensipler hkimdir. Mesela vaktiyle Almanya'ya hicret etmi Franszlar rken
Fransz olduklar halde Almanya'da doduklar ve Almanca konutuklar iin kendilerini
tamamyla Alman hissetmektedirler. Bence bu meselelerin hibir ehemmiyeti ve kymeti
yoktur. Srf Morgentham'n yalanlarn ispat etmek maksadyladr ki, doum ve rk meselelerine
temas etmek ihtiyacn hissettim. Benim babam Balkan Harbi'ni mteakip Bulgaristan'a terk
olunan Karacal Ali kazasnn epleci kynde domutur. Edirne vilayetinde bu kaza halkna
''Dal'' denmektedir. Bunlar vaktiyle Anadolu'dan hicret etmi olan eski ve halis Trk ailelerine
mensupturlar. Bunlarla Pomaklar arasnda hi bir mnasebet yoktur. Pomaklar, Rodop
Dalarnn tesinde otururlar ve Bulgarca konuurlar. Tahsilini Edirne Medresesi'nde ikmal
etmi olan babam, orada ''epleci Ahmet Efendi'' olarak tannm ve ilahiyat mderrislii
etmitir. Dedeme kynde ''Halil Bayraktar'' derlermi. Onun babas Ahmet, babamn babas
da Ak Hseyin olarak tannmlardr. Ak Hseyin'in Alemdar'n ihtillcileri ile birlikte stanbul'a
geldii iddia edilmektedir. Her ikisinin de mezarlar ve hatta Ak Hseyin'in babasnn mezar
dahi epleci'de bulunmaktadr. Alkadar olanlar bunu kolaylkla tespit edebilirler. Annem aslen
Kayserilidir. Onun baba tarafndan byk babas da olak Mehmet Aa olup yenieri olarak
Edirne'ye gelmitir. Gerek kendisi, gerek olu Tomruk Aal yapmlardr. Ana tarafmdan
byk annem de Karacal Ali dalarnda Dedeler kyndendir. Bu izahattan maksat benim
hakiki Trk olu Trk ve tamamyla Mslman olduumu ve Bay Morgentham'n kitabnda bu
hususta dahi yalan sylendiini ispat etmektir.
BRESLAU VE GBEN HADSESNN YZ
Sadrazam ile baz nazrlar ''Gben'' ve ''Breslau''un bitaraflk kaidelerine tevfikan ya 48 saat
iinde anakkale Boaz'ndan kmalarna ve yahut da silah ve toplarn teslim etmeleri
lzumuna kani idiler. Toplanm bulunduumuz odaya tekrar gelen Sait Halim Paa,
Wangenheim'n bu teklife son derece fkelendiini ve mttefik sfat ile byle bir hatt harekete
hakkmz olmad kanaatinde bulunduunu sylediini bildirdi. Bunu yine uzun mzakereler
takip etti ve neticede Wangenheim'e kar kullanlacak lisan ve Trkiye'yi derhal harbe
sokmamak iin bavurulmas lazm gelen vasta ve areler hakknda bir karara varld.
Sadrazam bu haberi bizzat bildirmek istemedi. Halil Bey ve ben sefirin bulunduu salona
giderek kendisine tereddtlerimizi izah ettik. Wangenheim fevkalade heyecanl idi ve yzn

ter kaplamt. O anda Halil Bey'in aklna gemileri satn almak geldi ve Wangenheim bu teklifi
kabul etti. Gemilerin sat bir gsteriten ibaret olmayp hakikatti.
Bundan sonra, sefirlerle Bulgaristan'n nasl kazanlmas lazm gelecei hususunda mzakereler
yapld ve sefirler de bizim noktai nazarmza itirak ettiler. Nazrlar heyeti, Radislawoff ile
grmek zere Halil Bey'le beni Bulgaristan'a gndermeye karar verdi. Zevahiri korumu
olmak iin Yunanistan'a, Adalar meselesini grmek zere Bkre'te mzakerelere
balanmas teklif edilecekti. Yunanistan bu teklifi kabul ederek, Zaimis ve Politis'i Bkre'e
gnderdi.
Sofya'ya muvasalatmzda Radislawoff'u Trkiye ile ittifaka mtemayil bulduk. Genadieff'in
tavassutuyla sefarette mzakerelere baland ve bu suretle herhangi bir tecavz karsnda,
birlikte mdafaaya geilmesini temin etmek zere kaleme alnan muahedename, padiah
tarafndan tasvip hakk mahfuz kalmak artyla, tarafmzdan imza edildi. Bulgaristan'n harbe
itirak etmek istedii bu suretle sabit olmutu. Radislawoff sadece vakit elde etmek ve Rus
muhiplerine kar efkr umumiyeyi kendi lehine kazanmak istiyordu.
HARBE GR ARFESNDE
Nasl ki, biz harbe girmeden nce Bulgaristan'dan emin olmak istiyor idi isek ayn ekilde
Bulgarlar da Romanyallar temin etmek istiyor ve bizim btn srar ve tacillerimize
(acelelerimize) kar hep bu noktay ileri sryorlard. Bkrete Alman ve Avustura
bykelileriyle Bulgar orta elisi arasnda uzun mzakereler cereyan etti. O zamanki sefir
Radeff, Romanyallardan Bulgaristan'n harbe itirak etmesi halinde Romanyallarn
Bulgaristan'a taarruz etmeyeceklerine dair yazl bir teminat istiyordu. Bu teminat elde
edebilmek iin hepimiz altk. ermin kral nezdinde teebbslerde bulundu ve Bratianu ile
birlikte bizi ziyarete geldii zaman yeniden bir saat kadar grtk. Bratianu, tahriri (yazl)
teminatn bitaraflnn ihlali demek olacan ve bilakis byle bir teminatn Bulgaristan' harbe
srkleyebileceini syledi. Radeff ise, buna mukabil hkmetinin bununla iktifa
edemeyeceini bildirdi. Bununla beraber Bratianu ile yaptmz mzakereler neticesinde
Romanya'nn harbin sonuna kadar bitarafln muhafazaya azmetmi olduuna kani olduk.
Serdedilen mantki deliller kanaatimizi takviye etti. Bratianu bize Romanya'nn kk bir
memleket olduunu ve Romanya hangi taraf lehine olursa olsun, harbe girdii takdirde
payitahtlarnn dahi ikinci gnde zaptedilip memleketin tahrip edileceini syledi.
Yunanllarla anlamaya imkn olmad. Halil Bey'i Bkre'te brakarak stanbul'a dndm. Sait
Halim Paa'ya kati bir karar almasn teklif ettim. Sadrazam aka ederek, benim fazla harp
olduumu syledi. Ben asla harp deilim, fakat hatt hareketemizin mttefiklerimize kar
drst olmad, tilaf devletlerine kar ise tarafgirane gzkt kanaatinde idim. Bu itibarla
bir mddet daha harbe girmememize mttefiklerimiz muvafakat ettikleri takdirde mukaveleye
bu hususta bir zeyil (ek) ilavesini teklif ettim. Nazrlar heyeti bunu kabul etti. Adliye Nazr Halil
Bey'in bu hususta mzakere etmek zere Berlin'e gitmesine karar verildi. Halil Bey, Kurban
Bayram'nn nc gn Berlin'e yola kmaya hazrlanyordu. Biz mttefiklerimizle harbe
itirak edeceimiz gnn geleceini sylemek suretiyle gittike sabrszlaan ve asabileen
Baron von Wangenheim' teskin etmeye (yattrmaya) alyorduk. Arefe gnnde, Karadeniz
donanmasyla Amiral Souchon arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve ''Gben''in Rus
sahillerini bombardman ettii haberini aldk. Sadrazam bu darbeden son derece heyecanland
ve ertesi gnk bayram merasimine itirak edemeyeceini bana tahriren (yazl) bildirdi.
Bu hadiseden hibirimiz daha nceden malumattar deildik. Fakat herkes gibi, ben de Enver
Paa'nn haberi olduuna kaniydim. Bayram gn Meclisi Mebusan Reisi Halil Bey'in evinde
toplandk. Ben Enver Paa'ya epeyce hcum ettimse de, hi haberi olmadn yeminle temin
etti. Bu hadise de harbi artk bir emrivaki haline getirmiti. Sadrazam istifasn verdi. Bu
vaziyeti daha aylarca uzatacana kani idi. Fakat kat'i karar verme zaman artk gelmiti.
Bayramn nc gn sadrazamn evinde toplandk. Nazrlarn ekserisi derhal harbe girmeye,
taraftar grnmyorlard. Mevcut vaziyeti muhafaza etmeye allmasna karar verildi. tilaf
devletleri sefirleri ise, mevcut vaziyetin idamesini u artn tahakkukuna balyorlard: Alman
askeri heyetinin ve btn zabitan ile birlikte ''Gben''in hudut harici karlmas. Bu artlar
yerine getirebilmek hkmetin kudret ve iktidar dahilinde deildi. Bundan baka
arkadalardan bazlar mttefiklerimizin srar etmeleri halinde derhal harbe girilmesine

taraftardlar. Sadrazam bir karar vermek mecburiyetinde kald ve neticede harp haline
gememizi tercih etti. Cavit de dahil olduu halde dier nazrlar istifalarn verdiler.
TRKYE HARBE NASIL GRD?
Trkiye, bu suretle harbe girdi. Almanlarn garp cephesindeki ilk muvaffakiyetleri ve daha
sonra Hindenburg'un Mazur glleri civarndaki zaferleri, anakkale'nin gerek karadan ve gerek
denizden mdafaas, Kt-tl-amare muzafferiyeti harbi ok popler yapmt. Harbe girme
karar aleyhinde rey vermi olanlar, Almanlarn nihai zaferinden phe ettikleri iin, aleyhte
bulunmulard. Yoksa, btn Osmanllar Trkiye'nin, yenilmeyen bir Almanya ve Avusturya
birliinde mevcudiyet ve istikllini muhafaza edeceine kaniydiler. Bu hakikat, Rus ihtilalinden
sonra da ak olarak grnyordu.Btn mlahazalar Almanya'nn malup olmayaca
ihtimaline gre yrtlmt. Fakat Almanya'nn mutlak galibiyetine inanlmyordu. Hi kimse
harbe girildiinden dolay pimanlk hissetmiyordu. Padiah, veliaht (Vahdettin), yan ve
Mebusan Meclisleri, subaylar, halk ve memurlar memleketin kurtarlm olduuna kaniydiler.
Fakat harbin drt sene sreceine ihtimal verilmemiti. Harbin birinci ve ikinci senelerinde halk
btn yk ve klfetleri memnuniyetle tad, maln ve cann severek verdi. Hibir yerden bir
ikyet iitilmedi. Subaylar ve sivil memurlar ereflerini muhafaza ettiler. Pek ender olmakla
beraber intizamszlklar vukuunda failler derhal cezalandrlyordu.
MALUBYETLER BALAYINCA
Harbin nc ve drdnc senelerinde evk ve heyecan azalmaya balad. Avrupa
cephelerindeki daimi hezimetlerle ordularmzn Filistin, Erzurum ve Badat'tan ricatlar, o yer
halknn Anadolu'ya ka, ziraatte alanlarn azalmas yznden gda maddelerinde
bagsteren ktlk ve nihayet ktalarda ve cephe gerisindeki baz subaylar tarafndan yapld
sylenen suiistimaller halk arasnda gittike honutsuzluk uyanmasna sebebiyet verdi. Harbin
tamamyla kaybedilecei hatra gelmemekle beraber, harp bitinceye kadar Trk arazisinin
tahrip olunaca ve Trk halknn yani memleketin asl nfusunun feci mahrumiyetlere maruz
kalaca korkusu herkes zerinde korkun bir tesir brakmaya balad. Cephelerdeki subay
zayiat gerideki ktalardan alnan subaylarla telafiye allyor ve alan bu yerlere de vaktiyle
tekade (emekliye) sevkedilmi olan subaylar getiriliyordu. Ne bu subaylar ahlak ve
seciyelerine gre ayrmak ve tayin etmek ve ne de crmlerini cezalandrmak kabil oluyordu;
onlar geri armak ve ordudan ihra etmek onlar mkfatlandrmak demek olacakt. stikbali
ve hsnniyeti olmayan bu subaylar en ar suiistimalleri yapyor ve pek oklar da ceza
grmyorlard. Btn bunlar halkn mitsizlik ve teessrn arttryordu.
Suiistimalleri mspet ekilde meydana kan subaylar ibret numunesi olarak ve cezalandrlmak
zere, Harbiye Nezaretine teslim ediliyor; fakat btn ikyet ve ricalar ise neticesiz
kalyordu. smail Hakk Paa kendi adamlarna son derece geni selahiyetler vermiti ve btn
kudretini yle harekete geirmiti ki, sivil makamlar tarafndan ileri srlen iddialar neticesiz
kalyordu.
Maalesef bu zihniyet Nezaretin baka ksmlarna da sirayet etmiti. Filhakika ahsi menfaat ve
maksatlar istihdaf eden (ama edinen) ikyetler de yaplyordu; fakat Nezaret prensip olarak
-hakl veya haksz olsun- her trl ikyete kar alakasz kalyordu.
Kumandanlar hakknda ve bilhassa Levazm Amiri smail Hakk Paa hakknda Enver Paa'ya
sk sk ikyetler vki oluyordu. Enver Paa harp devamnca smail Hakk Paa'ya iddetle
ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordunun iae edilemeyeceini ve
binaenaleyh harbe devam etmenin imknszlaaca cevabn veriyordu; ikyette srar
edilmesi halinde istifa etmekle tehdit ediyordu. Byle nazik bir zamanda Enver Paa'nn istifas
btn orduyu mkl bir vaziyete sokmu olacandan kimse bunu kabule cesaret edemiyordu.
Anadolu'da nakil vastalar tamamyla gayr kfi idi. Yegne seri nakil vastas Konya - Badat
demiryolu idi. Bunun da lokomotif ve vagonlar yetmiyordu. yi araba ve vagon
bulunmadndan hemen tekmil (btn) nakliyatn deve, eek veya kanlarla yaplmas icap
ediyordu. Byk srarlardan sonra Alman ordu idaresi nihayet baz nakil malzemesi ve vagon
teslim etti. Ancak bu vagonlarn bir ksmnn kendi ihtiyalarna tahsisi art koulmutu. O
srada bu art reddetmeye imkn yoktu.

VAGON TCARET MESELESNN YZ

htiyalar olan maddeleri satn almak zere, Almanya ve Avusturya bir satn alma irketi tesis
etmilerdi. Fiyatlarn daimi olarak ykseliinin byle bir irket tesisini zaruri kld iddia
ediliyordu. Bu tedbirler bir dereceye kadar hakl olmakla beraber komisyonlar tarafndan
yaplan insafszca muameleler birok ikyetlerin ykselmesine ve Meclis-i Mebusan'da da baz
istihzalara (aklama istemelere) sebebiyet verdi.
Almanya'nn verdii nakil vastalarna ramen demiryollar ordunun ihtiyac olan cephane ve
gda maddelerinin nakline yetmiyordu ve tccarlara da hi bir vagon tahsis edilemiyordu. Dier
taraf lehine kabul edilen art mucibince satn alma irketi kendi emrine tahsis edilmi olan
vagonlarla kendi mallarn muntazaman nakledebiliyordu. Satn alma irketi bu suretle
memlekette yegane alc vaziyetine girmiti ve her mal arzu ettii fiyata satn alabiliyor ve
memleket piyasalarna nfuz edebiliyordu. Memlekette milli banka ve zirai kredi messeseleri
bulunmadndan hkmet bu tarz satn almaya mani olacak kudrette deildi. Alnan btn
tedbirler neticesiz kalyor ve sadece byk suiistimallere meydan veriyordu. Cephane ve gda
maddeleri naklinden tasarruf edilen vagonlarn says haftada iki gemiyordu. Bunlar da
tabii olarak ne Adana'daki pamuklarn ne de Ankara'daki ynlerin tanmasna yetiyordu. Ayn
zamanda iltimas ve imtiyazlar da balad. Vagonlar satn alnyor ve satlyordu. ki vagon iin
msaade alm kimselerin binlerce liralk menfaat temin ettikleri syleniyordu. Mesela para
temin ve gizliden gizliye ticaret yaptn rendiim iin vazifesine nihayet verdiim (...) valisi
(...) bey, Enver Paa'ya mracaat ederek acnacak halini anlatm ve kendisine yardm
edilmesini istemiti. Vali, merutiyetten evvel, Enver Paa ile dosttu. Eski dostluk icab olarak
kendisine bir veya iki vagon iin izin verildi. Derhal kendisinin bu vagonlar sayesinde be bin
lira menfaat temin ettii ayi oldu (duyuldu).
Bu ilere bir son verilerek artk kimseye vagon verilmemesi iin Nazrlar Meclisi'nde bizzat
Enver Paa'dan srarla ricada bulundum. Bunun zerine numara srasna gre bir cetvel
tanzim edildi. fakat bu da bir ok intizamszlklara meydan ve halkn ikyetine sebebiyet
verdi. Tccarlar deil, ticaretle hi bir alakas olmayan kimseler para kazanyordu. Bu tedbir de
bir netice vermeyince, yalnz demiryolu idaresine satn alma hakk tannd. Bu suretle hem
Almanya'ya rekabet edilecek, hem de kazancn bir iki ahsa mnhasr kalmayp btn
memlekete temil edilebilmesi iin dahili ticaret himaye altna alnm olacakt.
Rusya'da da olduu gibi iktisaden verimli olmayp yalnz askeri bakmdan ehemmiyeti bulunan
demiryollar askerler tarafndan ina ettirilmek isteniliyordu: Bu itibarla Harbiye Nezareti'nde
''Askeri demiryollar idaresi'' nam altnda bir ube kuruldu. Maalesef bu tedbir de bu ubenin
banda bulunan ve hak ve adalet tanmayan smail Hakk Paa yznden ksa bir zamanda
iflas etti ve yeniden suiistimallere yol at. smail Hakk Paa bir taraftan mfrit (ar)
gayretkelii sayesinde halk eziyor, dier taraftan ise himaye ettii kimseleri ihsanlara
garkediyordu. Demiryollar idaresi on milyon liradan fazla bir kr temin ettii halde fuzuli zarar
bundan ok daha yksekti. Baka bir are bulunamadndan ve smail Hakk Paa'nn azli de
imknsz olduundan bu intizamszlklar uzun zaman srd, byk zararlar dourdu ve pek ok
ikyetlere sebebiyet verdi.
Bu harp, milli hislerin uyandrlmasn ve bu hissin halkn ruhunda yer almasn icap ettiriyordu.
Gaye hakl ve zaruri idi, fakat umdeleri hakikati gizlemek olan kimseler tarafndan yaplan
neriyat dier milliyetler (ekalliyetler) zerinde zararl tesirler brakt. Ayn tesir ticaret
sahasnda da grlyordu. Her harpte Trk olmayan unsurlar servet sahibi oluyor,
vatandalar ise insanca zayiat verdikten baka fakru zarurete de dyorlard. Bu itibarla
vatandalar ticarete tevik etmek ve kendilerine kolaylk gstermek lzumu grld. Bu
tedbir sayesinde kylnn byk mikyasta himaye grmesine ve Anadolu'da milli irketler
tarafndan idare edildii iin milli bir servet tekil eden servet terakm etmesine (birikmesine)
ramen, usul dairesinde cereyan etmeyen ve normal bir ekilde tatbik edilemeyen bu
teebbsler bir ok itiraz ve tenkitlere meydan vermitir. Esnaf cemiyetleri alicenap bir ekilde
ve milli maksatlarla kurulmutu. Bu cemiyetlerin reisleri baba efkatiyle alyor ve hibiri
kendisi iin en ufak bir menfaat temini bile dnmyordu. Bu kadar muhabbet ve bu kadar
iyi bir maksatla kurulmu olan bir eserin halkn da itimadn kazanmas iin lzumlu olan
salam temelin yaratlmam olmas ne kadar yazktr. Vatandalara refah temin etmek
prensibini messislerinin, dolaysyla bile olsa, hibir menfaat dnmemeleri takviye ediyordu.
Fakat sonralar ayn prensip sayesinde baz ahsiyetlerin yakn akrabalar ve dostlar, ticaretle

hi bir mnasebetle alakalar olmad halde byk servet elde ettiler ve bu da halkn btn
itimadn sarst.
TTHAT VE TERAKK'NN TEMZL
Bu suiistimaller karsnda ittihat ve Terakki Cemiyeti daima temiz kalmtr. Cemiyete yaplan
btn hcumlar haksz ve sebepsizdir; daha dorusu maksad mahsusla yaplmtr. Cemiyetin
ve ittihat ve Terakki Frkas'nn ruhu demek olan merkezi, halka en ufak bir hakszlk bile
yapld zaman daima sesini ykseltenlerin en banda gelmitir. Cemiyet azas bugn de on
sene evvelki erait iinde yaamaktadrlar. Cemiyet daima safiyetini muhafaza etmi ve maddi
menfaatlerden uzak kalmtr. Cemiyete dayanan nazrlar, meclis azalar Avrupa'nn hibir
memleketinde rastlanmayan bir ekilde iffetlerini muhafaza etmilerdir. Bu frkada mfrit
vatanperver, sinirli tecrbesiz ve inat kimseler bulunabilir ve bu gibi unsurlar frka iin bir
tehlike tekil edebilir. Fakat cemiyete hrszlk ve erefsizlik isnat etmek en byk cinayettir.
''ttihat ve Terakki'' cemiyeti erefle kurulmu, btn muvaffakiyetlerini drstl ve
fedakrl sayesinde elde etmi ve btn siyasi hayatn erefli bir ekilde yaamtr.
stanbul'da bu ahsiyetleri yakndan veya uzaktan tanyan herkes bunu teyit edecektir
(dorulayacaktr). Trkiye'de tedenberi byk teebbslerle itigal eden yabanclar da bunu
inkr edemeyeceklerdir. ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidar mevkiini iki kere kaybetti. Fakat her
seferinde de btn dnyaya drstln ispat etti. Onun eref ve haysiyetini pheye
drecek en ufak bir nokta dahi gsterilemez. Azalarndan yalnz ikisi veya azami halkn
hislerini incitecek hareketlerde bulunmu ve bu suretle gerek kendilerine ve btn
mahrumiyetlere sabrla katlanan arkadalarna ve gerekse memlekette yegne tekilatl siyasi
birlik olan cemiyete kar deta bir cinayet ilemilerdir. Bu kimselerin miza ve ahlaklar ve
ahsi dnceleri hakknda, ayrca fikirlerimi bildireceim. Burada sadece bu ahsn ttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi gidii zerinde hemen hemen hi bir nfuzu olmadn imdiden
tebarz ettirmek isterim. Her de kymetli vasflara malikti.
III
TTHAT VE TERAKK CEMYET'NN TEKLATI
ttihat ve Terakki Cemiyeti kongrede statsn gittike ikmal (tamamlam) ve tashih
(dzeltmi) etmiti. Son tadilat (deiiklik) 1329-1330 (1914-1915) senesinde yaplmt.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bugnk ekli tamamyla Avrupa'daki bu gibi cemiyetlerinkine
benzemektedir. Cemiyetin biri Meclis'te dieri dnda olmak zere iki brosu vard. Meclis'teki
bro ''frka idare heyeti'' nam altnda mnhasran frkaya taallk eden (ilgilendiren) ilerle
itigal etmektedir. Meclis dndaki bro merkezi umumi nam altnda bilhassa intihap (seim)
ilerine bakmakta ve ayn zamanda propaganda ilerini de idare etmektedir. Bu iki bro
stnde de, dahili ve harici mnasebetlerle uraan ve her sene kongre tarafndan seilen
meclisi umumi gelmektedir.
Meclisi umumiye, merkezi umumi azalarndan baka kabine azalar ve bir de frkaya mensup
olan yan ve Mebusan Meclisleri azalar itirak edebilirler. Kezalik kongre tarafndan seilen bir
reis meclisi umumiye riyaset eder. ''ttihat ve Terakki Cemiyeti''nin aleni ve gizli tekilat ite
bunlardan ibarettir. Meclisi Umuminin hkmet ilerine mdahale ettii iddias tamamen
aslszdr. Merkez azalar meclisi umumi halinde toplandklar zaman, daima hkmetin
hareketlerini tenkit etmilerdir. ok kere fazlaca asabi olan zevata sknet tavsiye ettim.
Bilhassa yukarda izah ettiim suiistimallerin nne geilememesi ve faillerin
cezalandrlamamas keyfiyeti meclisi umumide uzun ve iddetli mnakaalara sebebiyet
vermiti. Bu gibi tenkitler hkmet ilerine mdahale mi demektir? Avrupa'da ve mesela
Fransa'da Radikal Sosyalist Frkas'nn kendi arasnda yapaca bir toplantda hkmetin
tedbirlerini tenkit etmeye haklar yok mudur? Frka namzetleri olarak seilmi ve sonradan bu
frkann muvafakatyla kabineye girmi olan nazrlarn bu eit tenkitleri dinlemekten imtinaa
(saknma) haklar var mdr? Bu kabil tenkitlerin maddi ve fiili bir hkm olmad gibi bunlar,
bazlarnn tefsir etmek istedikleri gibi hkmetin haklarna mdahale de deildir. erefli ve
drst bir nazr evvelemirde arkadalarn tenvir etmeye (aydnlanmaya) ve tenkitlerini nazar
itibara almaya mecburdur.

Bu, dorudan doruya ahlaki bir mkellefiyettir. Bunu kabul etmeyen bir nazr frka ile
mnasebetlerini kesmi olur. Eer meclis nazarnda bir kymeti varsa, mevkiini muhafaza
edebilir. Avrupa'da bu ekilde hareket eden nazrlar vardr. Frka, bunlar kendi azas arasnda
ve btn dnyaya kar tehir ve terzil (rezil) etmekten ekinmemitir. Hulasa, yukarda da
sylendii gibi, meclisi umumide merkezi umumi azalar hakknda yaplan tenkitler ancak
ahlaki (manevi) bir kymeti haizdir; bu itibarla yalnz tenkit deil, ayn zamanda tekdir de
lazmdr. Bu sebeple merkezi umumi azalar, ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar vastasyla
Ermeni ve Rumlarn tehcirine (zorla g ettirilmesine) itirak etmi olmak ve bu hususta
emirler vermek iddiasyla stanbul'da tevkif edilmilerdir.
Bu tevkifat her ne kadar, mttefik matbuatnn da itiraf ettii gibi, mttefiklerin srar ve tesirile
yapld ise de, hkmetin; haklarna, kanuna ve bugn dahi mevcut olan istiklale dayanarak
yabanc devletlere kar icap eden mdafaada bulunmu olmas lazm gelirdi. Fakat hkmet,
yabanc eller vastasyla, kendi hasmlarndan intikam alm olmak gibi bir lekeden
kurtulamayaca gibi, ilerin ald seyirden memnun olduu da muhakkaktr. Gnn birinde
yapm olduu bu cinayetten ve bu hatadan dolay bu hkmetin de cezasn bulaca
phesizdir. Bu tarzda hkmetin istiklaline, kanunlarna ve mahkemelerine messir olmaya
alan bir kudret hi phesiz, gnn birinde ayn sebeplerden dolay onlar da tevkif
ettirecektir.
Merkezi umumi azalar hakknda ileri srlen cinayetlerden biri, azadan birinin bu mesele
hakknda valilerle tahriren temas ettii iddiasdr. Fakat biz daha ileri giderek azadan
bazlarnn katliama hakikaten itirak etmi olduunu kabul edelim. Bu takdirde bu azann
mstakil olarak ilemi olduu bir cinayetten dolay, bu eit cinai fikir ve fiilleri reddedeceine
phe olmayan dier bir aza nasl mesul (sorumlu) tutulabilir? ttihat ve Terakki Cemiyeti
msellah (silahl) bir kuvvet midir ve azas zerinde icra ve infaz kuvvetini haiz midir? Sular
ve bunlara tekabl eden cezalar, ceza kanununda yazldr. Herkes bizzat iledii sutan dolay
mesuldr. Kimin mterek fail saylaca hakknda da ceza kanununda sarih (ak) hkmler
mevcuttur. Ceza kanuna gre kendisinin dnp hazrlad bir suu bakasna grdren
kimse de manevi faildir. tilaf devletleri ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kendi dmanlar
addediyor ve bu itibarla onu zarar veremeyecek bir hale drmek istiyorlar. Bu hakszlkta
ikinci bir hakszlk mndemitir (vardr). Bugn tevkif edilip Malta'ya nefyedilmi (srgn
edilmi) aza arasnda mesela Rahmi Bey gibi yleleri vardr ki benim bildiime gre bunlar
Almanya ile birlemek ve ngiltere ve Fransa'ya kar harp etmek aleyhtardrlar. Bunun byle
oluu tabiidir. Binlerce azas bulunan siyasi bir birlikte tabii olarak muhtelif noktai nazarlar
temsil olunur. Verdiim bu izahat hrriyet ve medeniyet uruna harp etmi olan tilaf
devletlerinin takip ettikleri siyasetin sinsi ve intikam hissi ile dolu olduuna yeni bir delil deil
midir?
SADRAZAM KK SAT PAA
Merutiyetin tesis olunduu srada hkmetin banda Kk Sait Paa bulunuyordu. ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin merkezi ile yakndan temas edebilmek maksadyla stanbul'a murahhas
(delege) gnderilmesi iin umumi mfetti Hseyin Hilmi Paa'ya bir telgraf ekilmiti. Seilen
heyet arasnda ben de bulunuyordum.
Sait Paa Kabinesi, Hakk Paa mstesna, tamamyla eski rejim ahsiyetlerinden mrekkepti
(olumutu). Bunlar arasnda suiistimalleriyle, hafiyecilikle hret kazanm bir ok kimse
bulunuyordu. Sait Paa ile yaplan ilk grmede heyet kendisine buhran ve ihtilal devresinde
memleketi byle bir kabine ile idare edemeyeceini syledi. Sait Paa, meseleyi Sultan
Abdlhamid'e arz edecei cevabn verdi. Ertesi gn Sait Paa'nn istifasn verdii renildi.
Abdlhamit, heyetin noktai nazarn sorduktan sonra Kamil Paa'y yeni bir kabine tekiline
memur etti. Kamil Paa, Meclisi Mebusan'n toplanmasndan bir ay sonraya kadar hkmetin
banda kald. Geoff hadisesi, Rumeli'nin Bulgaristan'la birlemesi ve krallk ve istiklalin ilan
Kamil Paa zamanna tesadf eder (1). Kamil Paa'nn yerine Hseyin Hilmi Paa geti. 31
Mart hadisesi onun idaresi srasnda olmutur. 31 Mart'ta hkmetin idaresini Tevfik Paa ele
ald; onun zamannda da Adana hadiseleri vuku buldu. Daha sonra Tevfik Paa yerine Hilmi
Paa ve bunun yerine de ittihat ve Terakki Cemiyeti ile hibir alakas olmayan Roma sefiri
Hakk Bey getirildi.

talyan harbi onun kabinesi zamannda balad. Hakk Paa Kabinesi'nde frka Azas olarak
yalnz Cavit Bey, Hayri Bey ve ben bulunuyorduk. talyan harbi balamadan nce Cavit Bey ve
ben kabineden ekilmitik. Hakk Paa'nn istifasndan sonra mevkii iktidara yine Kk Sait
Paa geti. Bunun da ekilmesinden sonra Gazi Muhtar Paa riyaseti altnda Kamil Paa ve
Cemalettin Molla'nn da dahil olduklar Abdulhamit vari bir hkmet tekil olundu. Balkan
Harbi, harbin ziya ve Londra Konferans hep bu byk kabine zamannda olmutur. ttihat ve
Terakki Cemiyeti o zamana kadar mstakil bir kabine tekil etmeye cesaret edememi ve
sadece muhtelif kabineleri desteklemitir.
Frka hibir zaman hkmetin d siyasetine mdahale etmemi, daima mesul nazrlar
heyetinin ve sadrazamn siyasetine kr krne tabi olmutur. Kamil Paa'nn halefi Mahmut
evket Paa da hkmetin idaresinde tamamyla mstakildi (bamszd) ve frkann itirazlarna
ramen Gndere muahedesiyle Edirne'yi Bulgaristan'a terketmiti. ttihat ve Terakki Frkas
ancak Sait Halim Haa kabinesiyle birlikte zerine bir mesuliyet alm oluyordu. Frka
parlamentoda rey beyan etmek suretiyle dier kabineler iin manevi bir mesuliyet altna girmi
olmasna ramen Kanunu Esasi hkmlerine gre ancak mesul (sorumlu) bir mevki igal eden
kimseler mesul tutulabileceklerinden hakiki bir mesuliyet mevzubahis olamaz. Bugn nasl Sait
Paa Kabinesi ve onu takip eden kabine reisi ve azalar Umumi Harp'ten dolay mesul tutulmak
istemiyorsa, bu esas icab olarak, talyan harbinden dolay Hakk Paa Kabinesi ve onun
Hariciye nazr, Bosna ve Hersek ve Bulgaristan hadiselerinden dolay Kamil Paa Kabinesi ve
kabine azalar ve Bulgar harbinden dolay da Gazi Muhtar Paa Kabinesi azalarnn tevkif
edilmeleri lazm gelirdi.
Halbuki hali hazrdaki hkmet programnda, btn maziyi ve hakikati unutarak on senelik
hadiselerden dolay Sait Paa ve Talat Paa kabinelerini mesul tuttuunu ilan ediyor. Dier
taraftan onlarn prensipleri icab olarak mesul tutulmalar lazmgelen baz ahsiyetler kendi
kabineleri zamanna rastlayan ahsiyetlerdir. Beyanlarndaki bu tezatlar ve vaki icraat imdiki
hkmetin nasl intikam hrsyla dolu bir siyaset takip ettiini ispata kafidir. Kanunu Esasi'ye
gre nazrlar ancak Divan l muhakeme edebilir. Kanun vaznn (koyucusunun) bu husustaki
maksad aktr. Yukarda zikrettiim siyasi hadiseler hakknda tahkikat yapacak ve bir hkm
verecek olan bir mahkeme ancak Ayan Meclisi'nin, Temyiz Mahkemesi'nin ve ray Devletin,
devlette en yksek mevkileri igal etmi olan azalarndan teekkl edebilir. Btn hayatn
Tophane fabrikasnda top ve tfek imaliyle geirmi bir generalin, bir binbann ve iki
yzbann bu hadiseleri kavramasna ve bu hususta bir hkm vermesine imkn yoktur. Bu
itibarla milletin ve btn memleketin Kanuni Esasi'ye ve herkesin vicdanna aykr olan sath ve
mesnetsiz bir karar sadece intikam mahsul suni bir eser olarak telakki edecei muhakkaktr.
IV
ERMEN MESELESNN TARH
Ermeniler 1878 Rus harbinden beri Anadolu'nun ark vilayetlerinde muhtariyet elde etmeyi
mit ediyorlard. Ayastafanos (1) Muahedesi'nin akdi srasnda Ermeniler ayn maksatla Avrupa
devletlerinin Berlin Konferans'ndaki salahiyetli mmessillerine mracaat etmilerdi. Nfus
miktar nazar itibara alnmakszn Bulgar prensliinin ve ark Rumeli'nin tesisi ark
vilayetlerinde ekalliyette bulunan Ermenilerde mit uyandrmt. Ermeniler, Berlin
Muahedesi'yle ancak ark vilayetlerinde slahat yaplmasn temin etmilerdi. Bu mitlerle
takviye edilmi olarak Ermeniler ark vilayetlerinde, Kafkasya'da, stanbul'da, Cenevre ve
Msr'da tekilat kurmu ve Trk ve Krt mezalimi hakkndaki yalanlarn yaymak zere
propaganda organlar tekil etmilerdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanunu Esasi'nin yeniden
ilanndan nce harici merkezi (2) vastasyla Ermenilere dahili ilere itirak teklifinde
bulunmutu. Harici merkezin, Ermenilerin baka maksatlar takip ettikleri ve muhtariyet ve
ayrlma programn tahakkuka altklarn bildirmi olmasna ramen ttihat ve Terakki
Cemiyeti Kanunu Esasi'nin ilannn belki dahili merkezle bir anlama temin eder midiyle
teklifinde srar etmi ve d merkezi Ermenilerle yeniden mzakereye girimeye adeta icbar
etmiti. Paris'te yaplan muhtelif mzakerelerin neticesi olarak, Ermeniler nihayet, Trklerin
faaliyetini daha iyi renmi olmak kasdyla itirak etmeyi kabul ettiler.
ttihat ve Terakki Cemiyeti istibdat idaresine kar mnferiden veya mtemian teebbse
geilecei anda Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde merkezler tekil etmek ve Selanik'teki
umumi merkezin nazar dikkatini celp etmeden Anadolu'dan Rumeli'ye ihtiya ktalar

gnderilmesine mani olmak niyetinde idi. Cemiyet, ayrca Abdlhamit zerinde manevi tesir
icra ederek tekilatn daha geni ve mull temellere dayamak istiyordu. Ve Ermenilere
cemiyetin tekilat henz zayf olan stanbul ve Selanik merkezleriyle birlikte hareket
etmelerini ve hi kimseye zarar vermeden oralarda geceleyin birer bomba atlmasn tavsiye
etmiti. Ermeniler byle bir teebbs icra etmenin kendileri iin ne stanbul ve ne de
Selanik'te kabil olduunu syleyerek btn bu teklifleri prensip olarak reddettiler. ttihat ve
Teraki Cemiyeti Merutiyeti mnhasran kendi dahili tekilat sayesinde kabul ettirmeye
muvaffak olunca btn Ermeni matbuat bu muvaffakyetin elde edilmesi hususunda Ermeni
ihtilal komitesi Tanak tekilatnn da byk gayretler sarfetmi ve Jn Trklere byk
yardmlarda bulunmu olduunu iddia etti. Jn Trkler, byle bir iddiada kendi teebbsleri iin
bir tehlike grmediler ve hl Ermenilerle anlaabileceklerini mit ettiklerinden bu neriyat
icap ettii ekilde tashih etmek lzumunu hissetmediler ve Erminelere de bir iftihar hissesi
braktlar. Derhal Merutiyeti mteakip, stanbul'a dnen komite reisleri ve menfasndan
(srgnden) dnen Patrik zmirliyan Efendi, byk tezahrlerle karland. Gerek payitahtta,
gerek vilayetlerde Jn Trkler keyfi idareye kar yaplan mcadelede ehit dm veya
ldrlm olanlar iin yaplan matem merasimine itirak ettiler. Her iki tarafa da uzun
nutuklar irat edildi. Merutiyet iin dualar ve mstakbel muvaffakyetler iin de yeminler edildi.
Btn bu dostluk tezahrleri her iki tarafn da programlar karlatrlp mukayese edilmeden
teati edildi.
Ermeniler programlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ibraz ettikleri zaman gayelerinin
tahakkuku iin hibir fedakarlktan ekinmeyecekleri ve koyduklar hedefe varmak hususunda
son derece ciddi olduklar grlyordu.
Jn Trkler, Merutiyetin ilannda Ermeni vatandalarna kar en byk samimiyetle hareket
etmi ve istikbale tam bir itimatla baktklarn gstermilerdir. Fakat Tanak ve Hinak Ermeni
komiteleri 1908-1918 senelerinde Trkiye dahilindeki ihtilalci faaliyetlerini geniletmek ve halk
silahlandrmak hususunda byk bir gayret sarfettiler. Ermeni komitelerinin karm olduu
bir talimatnamede yle deniyordu:
ERMENLERN YZN GSTEREN
TARH VESKALAR
''Silaha ihtiyac olan kimse evvelemirde emniyet ettii dier birinden en iyi cins silahn hangisi
olduunu sormaldr. Bittabi Avrupa'nn imal ettii bunlarn en iyisi ve en mkemmelidir. Fakat
bundan Ermeni'ye bir fayda yoktur. Zira ne biz Avrupa'ya gidebiliriz, ne de Avrupa'nn silah
Ermenistan'a gelir. Esasen bu silahlarn elde edilmesi mmkn olsa bile kurunlarn daima
tedariki kabil deildir. Binaenaleyh silahmz etrafmzda aramalyz. Biz hkmetin
hududunda bulunuyoruz. Bunlarda bugn iki trl silah vardr. Rusya'da eskiden Berdan
kullanlrd, bugn ise Mosik kullanlmaktadr. Trkiye'de eskiden Martin vard, bugn ise
Mavzer vardr. Bunlardan en iyisi hkmetin elinde bulunandr. Bundan baka bu silahlar bize
yakn olduundan kurunlarn kolayca ve ucuz fiyatla elde etmek mmkndr. Maamafih
hibir memlekette hkmet miri silahlarn ahali tarafndan kullanlmasna msaade
etmediinden ve bundan gerek alc ve gerek satc iin tehlike bulunduundan biz tedariki
daha kolay olan eski silah tercih etmeliyiz.
u halde u ayan dikkat sual hatra gelmektedir: Eski ve fena bir silahla yeni ve iyi bir silah
tayan kimsenin karsna nasl klabilir? Bu mlahaza lzumsuzdur; nk evvela
dmanlarmz hibir zaman kendi silahlarndan bizimkiler kadar isitfade edemeyeceklerdir;
saniyen iyi bir silahn halkn elinde her zaman faydal olamayaca da malumdur.
Rusya'da hkmetin bir ka silah fabrikas vardr. Trkiye'de ise bir tek fabrika bile yoktur.
Binaenaleyh silah tedariki hususunda Rus Ermenileri Trkiye'deki arkadalarna yardm ve
tavassut (araclk) etmeye mecburdurlar.
Kylere gelince, bunlar trldr:
1) ki Ermeni ky arasnda olup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler.
2) Ermenilere mensup olmayan mntkalarda bulunup mnhasran Ermenilerle meskn olan
kyler.
3) Ayn zamanda Ermeni ve Ermeni olmayanlarla meskn bulunan kyler.
Tekilat bakmndan bu nevi ky arasnda fark yoktur. Her ky bir heyet tekil edecek ve
btn kuvvetler bunlara tabi olacaktr. Her heyet 1- sabit, 2- seyyar olmak olmak zere iki

ksma ayrlr. Her ksma birer reis ve birer muavin verilir. Seyyar ve sabit heyetler her kyde,
silah kullanmakta en byk tecrbesi olan kimseyi kendilerine reis olarak seerler. Bu reis
kyn en byk amiri de olacak ve oradaki btn kuvvetler bu reise bal bulunacaklardr. reis
ayn zamanda mntka kumandannn ve erkan harbiyenin vekilidir.
Ayn mntkada bulunan kylerin reisleri toplanarak aralarnda kiiden mrekkep bir Erkan
Harbiye heyeti seerler. Erkan Harbiye heyeti veya mntka kumandan bir arpma srasnda
kendi mesuliyetleri altnda, silah kullanmasna iktidarlar olmad tahakkuk edenlerin
silahlarn alarak daha iyi yetimi olanlara verebilirler. Ani bir hcuma urayan kyler yardm
istemek zere derhal civar kylere postaclar karrlar. Muhtelit kylerde oturan ve azlkta
olduklar iin civar kylerden yardm bekleyecek olan Ermeniler tayabilecekleri mallaryla
birlikte hemen Ermeni mntkalarna geerler.
Ermenilerin ounluu tekil ettii muhtelit (kark) bir kyde Ermeniler dman rehine
olarak alkoyar veya o ky terketmelerini temin ederler. arpma srasnda evlerin kaplar
ak bulundurulacak ve nizami askerlerden ve zabtann takibatndan kaanlar ieri kabul
edilecektir. Silah olmayanlarn byle bir zamanda dar kmalar katiyen men olunmaldr.
Dmann eline den silahlarn bedelini btn ky halk der. Dmandan alnan silahlar
alanlarndr.
Kylere hcum iin unlar gz nnde tutulur:
1) Dman kylerinin mstahkem mevkilerini bilmek icap eder.
2) Ricat hatt nceden tayin edilir ve noktalar marifetiyle emniyet altna alnr.
3) Dmann nereden takviye alabilecei tespit ve buna mani olunur.
4) Hcum edilecek ky yalnz taraftan evrilir. Muhasara edilenlerin kaabilmesi iin
drdnc taraf ak braklr; nk drt bir taraftan sarlm olan dmann her eyi gze
alarak arpmas yznden muvaffakyet ve muzafferiyet tehlikeye debilir. Taarruz
edenlerin bir ksm, dman yakndan tazyik etmek ve kaanlara kabil olduu kadar byk
zarar verebilmek iin serbest braklan tarafa gizlenmelidir. Esasen kyn bir tarafn serbest
brakmaktaki asl sebep dmana firar imkn brakmaktan ziyade onun mukavemetini krmak
ve bu suretle de zaferi daha abuk elde etmektir.
5) Dman artmak iin taarruz saati olarak afak zaman seilmelidir. Daha erkenden
yaplacak hcum karanlk yznden kalacak ve lzumsuz kan dklmesine sebebiyet
verecektir.
6) Dman arasnda tela ve kargaalk karmak iin mteaddit yerleri atee vermek ve
bunun iin de icap eden tedbirleri nceden almak lazmdr.
7) Taarruz eden kuvvetler arasnda svari bulunmazsa birka at teminine allmaldr. Bunlar
tannmamalar iin l ve yarallarn naklinde kullanlacaktr.
Hcumdan bir iki gn nce Erkn Harbiye'nin seecei muktedir ve emniyetli kimseler kylere
gnderilir. Bunlar kendilerini tantmadan lzum olduu mddete mezkr mntkada kalrlar.
Her biri tahkikatn tamamladktan sonra bir rapor verir; taarruz hazrlklar bu rapora gre
yaplr.''
1910 senesinde Tanaksiyon komitesi tarafndan Kopenhage'da toplanan Sosyalist Kongresi'ne
(1) verilen bir memorandumda Ermeni tekiltndan bahsedilirken Ermeniler'in
silahlandrlaca ve reislerinin nezareti altnda geceleri talim yapacaklar zikredilmektedir.
Bundan baka Bitlis'teki Rus Konsolosu 1910 senesinde, 3 Knunuevvel (aralk) tarihli
raporunda Bitlis vilayetindeki Tanaksiyon komitesinin hareketlerinden bahsederken komitenin
vaktiyle Trk kuvvetlerine kar dvm olan azalarnn mektep muallimi olarak vilayet
dahilinde ihtill hareketini idare ettiklerini, komitenin pek ok azas olduunu, komite
merkezinin Mu'ta olup btn tekiltn 20 komiteden ibaret bulunduunu yazmaktadr. 19
Terinisani (kasm) 1910 tarihli bir raporda Trklerle birlikte yaamak istemedikleri iin
Ermenilerin, Tanaksiyon komitesinin emirlerine itaat etmeyen Ermenileri ldrecekleri ve bu
cinayetleri Trklere atfedecekleri yazldr. Ermeniler tarafndan yaplan bu eit hareketlere
ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerle mzakerelerini en byk drstlkle devam
ettirmitir.
lk mzakereler, Tanak Saan Komitesi'yle yapld. Tanaklar yukarda etraflca izah edilmi
olan Rus teklifini ihtiva eden bir program hazrlamlard ve ttihat ve Terakki Frkas'nca tasvip
edildikten sonra Meclis'i Mebusa'nda birlikte mdafaa etmek ve Tekilt Esasiye'yi ona gre
tdil etmek istiyorlard. Jn Trkler bu programn birok noktalarn kendi prensiplerine uygun

bulmadlar. Uzun mzakereler ve grmeler yapld. Trklerin itirazlarn u ekilde hulsa

etmek kabildir:
Osmanl mparatorluu Trkler, Araplar, Krtler, Ermeniler, Rumlar, Bulgarlar, Srplar vesaire
gibi muhtelif kavimlerden mrekkep olduundan Ermeni programna gre siyasi bir
muhtariyetin kabul dier milliyetlere de ayn ekilde bir tekilt kurmak hakkn verecektir. Bu
ise yalnz memleketteki birlii bozmakla kalmaz belki alt yz seneden beri imparatorluun
zerine kurulmu olduu temelleri de ykarak imparatorluu inhitata (ke) doru
gtrebilir.
Jn Trkler programlarna hususi bir idare tesisini, ayn salhiyetlerin temili ve
mkellefiyetlerin datlmasn da idhal etmi olduklarndan Ermenileri kendi programlarn
kabule ikna etmeye altlarsa da, Ermeniler buna asla yanamadlar. Tanaklar btn
komitelerin ihtillci tekiltlarn muhafaza etmelerine ve muhtemel reaksiyonlara kar daima
silahl olarak hazr bulunmalarnda srar ettiler. Fakat hi phesiz ki, tasavvur ettikleri hakiki
sebep milli ve ihtillci tekilt ak bir ekilde idame ve tevsi etmekti. (geniletme). Her iki
taraf da program ve gaye itibaryla bir anlamann mmkn olmadna kani olmakla beraber
karlk olarak birbirlerine itimat ettiler ve aradaki noktai nazar ihtilflarna ramen ilerde belki
her eye ramen anlamak midiyle iyi mnasebetlerde bulundular. Ermeniler daha sonra
gayelerini tahakkuk ettirmek emeliyle ahsi ihtilflar yznden vcut bulmu olan serbest
frkaya yanatklar halde, ahsi temaslar neticesinde hemen bu frkann uzun mddet devam
edemeyeceini anladlar. Bu itibarla ttihat ve Terakki ile olan iyi mnasebetlerini yeniden tesis
etmeyi tercih ettiler.
Balkan harbi patlayncaya kadar Ermeniler umumi ve hakiki bir isyana teebbs etmediler;
btn faaliyetleri tekiltlarnn ikmaline mnhasr kalyordu. Hkmet ve frka ile
mnasebetlerini devam ettirmekteki siyasetleri Abdlhamit zamannda ecnebi memleketlerine
gitmi olan Ermenileri geri getirmeye ve kendilerine emlklerini iade etmeye almaktan
ibaretti. Hkmet bu meselede de hsnniyyet ve msamaha gsterdi ve gayri menkullerin
iadesi iin bir kanun lyihas hazrlad. Bu arazi meseleleri yalnz Krt deil, ayn zamanda o
civardan olan Trk mebuslar arasnda da itirazlara sebebiyet verdi. Bu mesele yznden Jn
Trkler aleyhine kuvvetli bir cereyan domu olmasna ramen hkmet kanunu zorla tatbik
ettirmeye karar verdi.
Kanun, Ermenilerce gayri kfi addedildiinden bu husustaki mzakereleri ve tadil ilerini uzatp
durdular. Arazi meselesinin uzamas ve ara sra vuku bulan mahalli kargaalklara bizzat
sebebiyet verdikleri emniyetsizlik hakkndaki ikyetler yznden Ermeniler mtemadiyen
Avrupa'nn dikkat nazarlarn zerlerine ekiyorlard.
Balkan Harbi'nden sonra Trkiye dahilinde olduu kadar harice kar da zayf dmt. ttihat
ve Terakki Frkas dahili siyasette Araplar ve Ermenileri de tatmin edecek bir program tanzim
etmek mecburiyetinde kald. Beyrut'ta teekkl etmi olan slahat komitesi azalar harpten
sonra Paris'e bir komisyon gndererek Fransa'nn tavassutu ile slahatn tatbikini istemeye
karar verdiler. Bu komisyonun Mslman azas kendilerini mdafaa zmnnda teebbsleri
munhasran Hristiyan Araplarn elinde brakm olmamak iin bu harekete itirak etmi
olduklarn sylediler.
Komisyonun o srada stanbul'da bulunan birka Mslman azasyla mzakerelere giriildi ve
kendilerine byle bir teebbsn yabanc mdahalesini icap ettirecei izah edildi; bizzat
hkmetin arzu ettikleri slahata muvafakat edecei kendilerine temin edildi. Bunun zerine
komisyonun bir ksm stanbul'a geldi ve bir uzlama elde edildi. (Hususi bir faslda bu
meseleye tekrar avdet edeceim.)
Bunun zerine daha msait bir zemin zerinde bir anlama elde etmek zere Ermenilerle
mzakereye giriildii zaman Ermeniler bu sefer de dier bir ekilde Trkiye'nin zaafndan
istifade teminine kalktlar.
Rusya'nn Trkiye dahilinde muhtar bir Ermenistan tesis etmeye karar vermi olduu
Ermenilerce malm olduundan -yukarda da zikrettiimiz gibi Rus sefirinin hatt hareket
tavsiyeleri dairesinde- aralarnda mevcut frka ihtilflarn bertaraf ettiler ve Hinak, Tanak,
Ramgavar frkalar tekiltlarn patrikhaneninki ile birletirdiler. Dier taraftan S. Amiyasin
Katois ve Nubar Paa riyasetinde Avrupa ehirlerinde bir Ermeni muhtariyeti talebinde
bulunmak vazifesiyle Paris'e gnderilmi olan bir heyet tekil ettiler.
ERMENLER DMANLARIMIZA

NASIL ALET OLDULAR?

Buraya Tanaksiyon komitesinin Ruslarn Ermenileri Avrupa'da propaganda maksatlaryla
tahrik ettikleri hakknda ehemmiyetli bir delil olan bir beyannamesini ilave ediyorum:
''Son derece gizlidir.
''Balkan harbinin yeniden patlamas siyaset simasnn ufuklarn kara bulutlarla kaplamtr.
Bunu, Ermeni meselesi iin son derece msait telkki edenler mevcuttur. Fakat bu doru
deildir. Muhtelif ahsiyetler, muhtelif makamlar ve bilhassa cemiyetimiz Ermeni meselesine
iyi bir netice vermek maksadyla birok teebbste bulunmulardr. Bu itibarla bize gnderilmi
olan birok mektuptan en ehemmiyetli noktalar aada toplu olarak tekrar ediyoruz:
1) Ermeni meselesi bu anda Londra'da toplanmakta olan sefirler konferansnda mzakere
mevzuu olmayacaktr.
2) Sulh, kat'i olarak temin edildikten sonra ngiltere, Fransa ve Rusya bizim meseleyi ele
almaya karar vermilerdir.
3) Bu devlet, Ermeni vilayetlerinde hususi bir idare tesisi hakknda hemfikirdirler; dier bir
ifade ile islhatn icras ancak bu suretle temin edilmi olabilir.
Paris'teki Poincar, Londra'daki Sir Edward Grey, Petersburg'daki Bay Sasanoff ve bunlarn
stanbul'daki sefirleri biraz daha sabredilmesini tavsiye ediyor ve arzularnn fiile inklp
ettirileceini mit ediyorlar.
Aralarnda Balkan komitesinin en namdar azas da bulunan Londra'daki Ermeni-ngiliz komitesi
tam faaliyet halindedir. Bu komite, alt devlet hkmdarlarna, kabinelerine ve Amerika
Cumhurreisi Bay Taft'a bir memorandum takdim etmitir. ngiltere, Fransa ve Rusya sefirleri
hkmetlerinden bu mesele ile itigal etmek zere talimat almlardr. Bu meseleye itirak
etmeleri veya hi deilse itiraz etmemeleri iin dier hkmetlere mracaat edeceklerdir.
Herhalde Londra'daki sefirler konferansnda Ermeni meselesinin mzakere edilmesi iin karar
verilmitir. Fakat halk katiyen telalanmamaldr; nk Anadolu'daki Osmanl meselesi
Avrupa'daki Osmanl meselesinin hallinden sonra ele alnacak ve grlecektir. Bu meselede
en ehemmiyetli nokta bu hususta ngiltere ve Rusya arasnda fikir ihtilf bulunmamasdr.
Fransz hkmeti ve sefareti bu mesele ile btn ruhu ve kalbi ile alkadardr. Ermeniler
Petersburg'da Hariciye Nazr'na mracaat etmilerdir. Nazr da, stanbul'daki sefirine talimat
vermeyi vaat etmi ve Ermenilerin Londra ve Paris'te propaganda yapmalarn da ilave etmitir
ki, asl ayan dikkat olan nokta da budur.
Evvelce de bildirdiimiz gibi Patrikhane teklifimizi tamamyla ve derhal kabul etmitir. imdi
grlerimizi etraflca bildirmemizi bekliyorlar. Bu anda bununla megulz ve yaknda
programmzn ana hatlarn bildireceiz.
Petersburg'dan iki Ermeni delege gelmi ve Ermeni muhitlerle temas edip mhim malmat
elde ettikten sonra tekrar gitmilerdir.
Bize yazldna gre Van'daki mdafaa tekiltmz inkiaf etmektedir, bu tekilt, Krtler
zerinde byk tesir icra etmitir, bizzat vali bile bugne kadar ki tarzn deitirmi ve bize
yanamtr.
Meselenin siyasi ksmndan baka ahsi mdafaa ksmnn da bizce ehemmiyeti vardr. Baz
yerlerde vaziyet ok glemitir. Ermenileri bu vaziyetten kurtarmak iin gzlerimizi o
taraflara evirmemiz lazmdr.
ubelerimize aadaki ricada bulunuyoruz:
1- 1913 senesi aza aidatnn gnderilmesi,
2- ahsi mdafaa tekiltna taallk eden (ilikin) teebbslerimizi daha byk bir gayretle
tedvir edebilmemiz (dndrebilmemiz) iin Tanaksiyon komitesine tabi olan tiyatro,
konserlere ve Kzlhaa nasl hareket edecekleri hakknda talimat verilmesi,
3- Halkn en iyilerinin bizden olduuna emin olarak propaganda yaplmas ve toplantlar tertibi,
4- Hayrenik gazetesi tarafndan alm olan ianeye itirk edilmesi.
5- Btn elence, merasim vesairede ahsi mdafaa tekilt iin iane toplanmas.''
Bu ehemmiyetli vesikann sonunda Ermenilerin vaziyeti ktletii takdirde Azerbaycan'dan
Anadolu'ya asayii iade etmek zere Rus askerinin gelecei de zikrediliyordu.
Avrupa'nn ark vilayetlerinde slhat yaplmasn istemesi ve Rumeli'deki arazisini de daima bu
ad altnda vki mdahaleler yznden kaybetmi olduunu pekl bilen Babli bu seferki
mdahalenin de teden beri Trkiye'ye kar dmanca bir siyaset takip eden Rusya'nn
tahrikiyle olduunu da anladndan bir mdahale teklifi vaki olmadan nce kendi teebbs ile

ve Avrupal mtehassslarn tavassutuyla zikri (ad) geen vilayetlerde slahat yapmaya karar
verdi. Hariciye Nezareti bu niyetini ngiliz hkmetine Londra Sefiri Tevfik Paa vastasyla
bildirdi ve kfi miktarda mtehasss gnderilmesini rica etti.
Babli en byk ciddiyet ve samimiyetle slhat icras taraftar idi. Bu seretle ngilizlere
tannan bu imtiyazdan siyasi bir maksat gdlyordu; bu tarzda Kbrs mukavelesi hkmleri
de takviye edilmek isteniyordu. Yukarda da zikredildii gibi Rusya'nn imtina (ekinmesi)
zerine bidayette (balangta) ngilizler tarafndan kabul edilmi olan bu teklif sonradan
reddediliyordu. Bu imtina birok mitleri sndrd. Artk btn maksadn ''slhat'' olmayp bu
yerlerin Rus nfuzuna terkinden ibaret olduu apaikrd.
Bu srada Mahmut evket Paa Kabinesi iktidar mevkiinde bulunuyordu. Ben kabinede
deildim. Frkann umumi ktibi idim. Mahmut evket Paa'nn muvafakatyla bir kere daha
Ermenilere mracaat etmek istiyorduk. Eski Nafia Nazr Halayan Efendi'nin evinde baz
eflerle bulutuk. Ben meseleyi nakil ve hkmetin slhat icraya ciddi ve kati ekilde karar
verdiini, mdahale ve Rusya'nn tevikiyle yaplacak slahatn hi bir netice vermeyeceini ve
yeni siyasi entrikalarla iki millet arasnda yeniden dmanlk sokulacan etraflca izah ettim.
Vatanseverlik hislerine hitap ederek bu mdahaleden sarfnazar etmelerini, buna mukabil
oralarda muntazam bir ordunun tesisi (kurulmas) iin Avrupa'dan mtehasss memur
getirtilmesini srarla rica ettim. Fakat bu samimi teklif, halk ve patrikhaneyi ikna etmenin
mmkn olamayaca beyanyla reddedildi. Ermenilerin slahat istemeyip de Rus mdahalesi
ile muhtariyet ve sonra da istiklllerini temin etmek istediklerini pekl anlyordum. Daha
sonra Ermenilerin 1913 Eyll'nde Kstence'de toplanan Hinak komitesinin kongresinde
istikll fikrinin her tarafta mdafaa edilmesine karar verilmi olduu kongrenin aada tekrar
ettiimiz raporlarndan anlalyor.
Hinak Komitesi'nin 17 Eyll 1913'te Kstence'deki kongresi hakknda zabtname
Hinak Komitesi'nin Trkiye'deki vaziyeti:
10 Temmuz 1908'de bir askeri isyan sonunda Trkiye'de Merutiyet ilan edildii zaman bunun
zaruri neticesi Trkiye'de yaayan muhtelif unsurlarn milli varlklarn muhafaza etmeleri ve
bunlar arasnda da Ermenilerin, idarenin her trl tazyikinden arnm olarak milli esaslarna
uygun ekilde inkiaf ve tekml edebilmeleri idi.
62 seneden beri ihtill ve mcadele iinde yaam bulunan ve kendini mahvolmaya mahkm
gren Ermeni milleti geici bile olsa kuvvetlerini yeniden toplamak ve siyasi sahnede tekrar
grnmek iin huzur ve istirahate muhtat.
Merutiyet tarafndan yaplan vaadler ok mahdut (snrl) grndnden komitemiz imkn
dairesinde mevcut artlardan istifade etmek midiyle kendisi tarafndan yaplm olan fikirleri
olgun bir hale getirmeye almtr. Bu sebeple Hinak komitesi de altnc murahhaslar meclisi
umumisinde Meruti Osmanl hkmetinden ayrlmak istemeyerek serbeste faaliyette
bulunabilmesi iin hkmete kanuni bir ekilde grnmeye karar vermitir.
Drt be senelik bir devre iinde Osmanl merutiyetinin vaadlerinden bir tanesini dahi
tutmad ve devlete karlan kanunlarn hedeflerinin btn siyasi frkalarn ve bilhassa
sollarn ve radikallerin ezilmesi olduu ve idaredeki yeni nizam ve tekiltn muhtelif
milliyetleri mahvetmekten ibaret olduu anlald. Hkim olan milletin bir hkmet kurmak
kudretine malik olmad meydana kt. Bu anda hkmetin idaresini elinde bulunduran ttihat
ve Terakki Cemiyeti'nde bir oligari hkm srmektedir. Bu frkann takip ettii program Trk
brokrasisine bal kalmak ve mterakki (ileri) bir hkmet tesisine mani olmaktadr. Zahiri
gayesi muhtelif unsurlar birletirmek olduu halde hakikatte ise takip ettii siyaset, icabnda
onlar ezmek maksadyla bu milletleri daimi tazyik altnda bulundurmaktan ibarettir. Hkmete
gelince, elde tuttuu hkim bir snf tarafndan (Ermenilerin mahvedilmesi iin) kabul ettirilmi
olan bir siyaseti tevik ve merhametsizce takip etmektedir. Grlyor ki, Ermeni milleti bu
siyaset ve daima kendi aleyhine kullanlan bu kuvvetler yznden yok olmak mertebesine
gelmitir; bu itibarla bu artlar altnda kendi prensiplerini artk takip edememesi tabiidir:
Ermeniler hkim snflardan kurtulmu ve balarnn stnde sallanan ldrc klc bertaraf
etmek iin istikbalde sabit ve cesur bir hatt hareket takip etmek mecburiyetinde olduklarna
kanidirler.
Hinakyan Frkas'nn yedinci murahhaslar meclisi umumiyesinde bir tek muhalif reyle beeri
ve milli haklarn elde edilmesi iin artk meru vastalarn kullanlmamas lazm geldiine,

istikbalde gayri meru yollara tevessl etmenin ve yeni siyasi ve iktisadi artlar elde edilinceye
kadar frka mcadelelerine daha byk bir hz verilmesinin daha muvafk olacana karar
vermitir.
KANUN DURUMDAN GAYR KANUN
DURUMA GE
Yedinci murahhaslar umumi meclisinin toplanmasndan evvel Trkiye'de ve Trkiye dnda
bulunan btn ubelerin kanuni bir ekil altnda yeniden tekiltlandrlmasna ve temerkzne
(toplanmasna) karar verilmiti. Hali hazr vaziyeti karsnda ise Hinak Frkas yedinci
murahhaslar meclisinde aadaki hususlar karar altna alnmtr:
1- Osmanl mparatorluu'ndaki dier ubelerin itimadn kazanamad gibi frkann halihazr
ihtiyalarn da karlayamam olan Trkiye komitesi idare meclisinin feshi ve yerine yeni bir
meclisin tayini.
2- Trkiye'deki ubelerin icra kuvvetlerinin en byk icra kuvveti merkezi olan ''Merkezi dare
Meclisine'' bundan byle ''Trkiye dare Meclisi'' adnn verilmesi.
3- Trkiye'deki dare Meclisi azalar Osmanl mparatorluu'ndaki komitenin ubeleri tarafndan
seilmi olduundan umumi merkezi idare meclisine kar bir dereceye kadar bir otorite
tannmasna ve fakat kararlarnn merkezin tasvibine (onanmasna) bal olmasna.
4- Bugn mevcut ubeler ve dier tekilt halihazr vaziyetlerini zahiren (geici olarak)
muhafaza etmekle beraber umumi merkez idaresinin verecei talimata ve Trkiye idare
meclisine yaplacak tebligata tevfikan komitemizin faal aza ve murahhaslar ile gizlice, el
altndan ve tedricen gayri meru faaliyette bulunmalarna ve son kararlar mucibince komite
tarafndan yeniden gizli ubeler tekiline (kurulmasna) allmasna.
5- Eski dahili nizamnameler hali hazr mnasebetlerine uyacak ekilde tadil edilmelidir;
imdiye kadar tatbik edilmekte olan siyasi iktisadi prensipler mlgadr (kaldrlmtr); yerlerine
son defa komite tarafndan kabul edilmi olanlar ikame olunacak ve ayn zamanda onlar tatbik
edecek olan faal zalar da gsterilecektir.
UMUM VE HUSUS TADLLER:
Mstakil Ermenistan. - Osmanl Devleti'nin Ermenistan'da tatbik etmek istedii umumi ve
hususi slhat meselesine mdahale ve slhata mmanaat etmekle (engel olmakla) beraber
Hinak komitesi mstakil bir Ermenistan kurulmakszn, hangi unsura mensup olursa olsun,
Ermenistan ahalisinin emniyet iinde yaayp inkif edemeyeceine ve Ermeni milletinin milli
varln dahili ve harici taarruzlara kar koruyamayacana tamamyla knidir; bu itibarla
komite bu fikri mdafaa etmeyi kararlatrmtr.
Ermenilerin bu taleplerini hakl gsterecek tarihi hibir haklar yoktur. Osmanllar ark
vilayetlerini Ermenilerden almadlar. Ermeniler ise Osmanl mparatorluu'nun kuruluundan
bugne kadar hudutlarnn temini ve istiklli hususunda hibir gayret veya hizmet
sarfetmediler. Osmanllara iltica etmi (snm) olan bu halk hsn kabul ve daima vatanda
muamelesi grd. Ermeniler btn memlekette yerletiler. Krtlere komu olduklar ksmlar
istisna edilecek olursa her tarafta iyi muamele grdler. Bu muntkalarda hkmet intizam
teminine muvaffak olamadndan Trk ve Krt kylerindeki vaziyet Ermenilerinkinden
farkszd. Anadolu'da, muhtelif vilayetlerde ve stanbul'da Ermeniler dier milliyetlere nazaran
daima daha tasasz ve mesut bir hayat sryorlard. Vatann btn menafiinden (karlarndan)
istifade eden bu halk onun kederlerine ve yklerine asla itirak etmiyordu. Memleketin gerek
saadetinden gerek straplarndan daima menfaat temin ediyorlard; vatan iin hibir harbe
itirak etmediler ve bu uurda bir damla kan dkmediler. Bilkis harp zamanlarnda
ticaretlerini devam ettiriyor ve taahht ilerine giriiyorlar, ok para kazanyor ve iyi ve kt
gnlerde rahat ve huzur iinde yayorlard. Bu ltuflara teekkr olarak imdi ekseriyeti tekil
eden nfusu kovmak ve istiklllerini elde etmek zere Osmanl vatannn bir parasn
koparmak istiyorlar.
Tarih, bu eit nankrln bir eini kaydetmemitir. Rus-Alman harbi balad zaman
Ermenilerin Osmanl memleketi ve halk hakkndaki zihniyetleri bu idi. Umumi Harp,
Ermenilerin artk tamamyla emin olduklar muhtariyetin tesisini geciktirdi. Onlar btn
mitlerini bu harbe balam ve bu itibarla da Rusya'nn bu harpten muzaffer kmas iin

btn kuvvetlerini kollamaya karar vermilerdi. Aadaki vesikalar bu kararlar aka

gsteren birer delildir.
Tanak komitesi tarafndan am ubesine yazlan mektup
stanbul.........1914
''Osmanl hkmeti, 21 Eyll 1914'te seferberlik ilan etti. Ayn gn Tanaksiyon Komitesi'nin
stanbul'daki merkezinde fevklade bir faaliyet grnyordu. Reisler birleerek taradaki
ubelerine ifre ile talimat verdiler. Ayn faaliyet Hinak, Ramgavar ve Veranasnial
komitelerinde de grlyordu. Islhat meselesi dolaysyla esasen birlemi bulunan btn bu
komiteler imdi bsbtn birlemeye ve birlii salamlatrmaya alyorlard.
Ruslar hududu geip Osmanl ordular geri ekilmeye balad zaman, mevcut vastalardan
istifade edilmek suretiyle her tarafta umumi bir isyan yaplmaldr. Osmanl ordusu bu suretle
iki ate arasna alnm olacaktr. Btn resmi binalar uurulacak, hkmet dahilde igal
edilecek ve Alman nakliyatna hcum edilecektir. Bunun zerine Osmanl ordusu ilerledii
takdirde, Ermeni askerler silahlar ile birlikte ktalarn terkedecekler, ete tekil edip Ruslarla
birleeceklerdir.''
DKKATE AYAN BR MAKALE
Harpten nce Bak'da intiar eden Areve gazetesi 11 Eyll 1914 tarihli nshasnda aadaki
makaleyi neretmitir:
Mhim dakikalar nnde
Bugn hudutlarmzda cereyan eden hdiseler, etrafmzda olup bitenler btn dikkatimizi
ekmeye lyktr. Bu anlar yalnz Rus tarihi iin deil, biz Ermeniler iin de mhimdir.
Asrlardan beri esaret zincirleri altnda yaayan ve en yksek mefkresi yok edilmeye allan
bir millet bugn nmzde ykseliyor ve Ermeni meselesinin hallini talep ediyor. Ermeniler bu
maksatla mucizeler yaratm ve bilhassa bu asrn son rubunda, hasmlaryla daima cesaret ve
metanetle mcadele etmi olan kahramanlar ve fedailer yetitirmitir.
Osmanl Ermenileri meselesine nihayet bir son vermek ve namuslu igzr, alkan ve faziletli
bir halkn asrlardanberi iinde yaad faciay bitirmek lazmdr.
Avrupa byk devletleri Berlin Kongresi'nden bugne kadar bizim iin bir ey yapmadlar. Sulh
zamanlarnda Osmanl hkmetine kar zayf ve tesirsiz bir siyasete sndk, bugn ise bir
kasrga btn dnyay kartrmakta ve her millet mevcudiyetini temine ve gne altnda bir
yer edinmeye almaktadr. Milliyet meselesi bugn bambaka bir ekilde ve tarihte ei
olmayan bir iddetle canlanmaktadr. Byk ve kk milletlerin akbetlerinin bahis mevzuu
olduu bir anda biz uykuda m kalacaz? Ermeniler birka asrlk bir maziye bakmaktadrlar.
Fakat hibir zaman bugnk kadar ehemmiyetli tarihi bir an yaamamlardr. Ecdadmz bir
milleti yok olmaktan kurtarmaya ve bugne kadar korumaya muvaffak oldular. Onlar, Ermeni
fazilet ve meziyetlerini Asya'dan gelen frtna ve hcumlara kar mdafaa ettiler ve bu hal
sayesindedir ki, bugn siyaseten zayf ve kk olmakla beraber mevcut milletlerden biri
olarak saylmaktayz. imdi meydan terkedip zl iinde ekilelim mi, yoksa bize uygun bir
istikbal temini iin alalm m? Bu ehemmiyetli anda bizim neslimize tevcih edilen sual
(ynelen) ite budur!
Milletler kalknyor, hudutlar hareket iindedir, herkes kendi talihini kendisi izmek istiyor.
Ermeni genliinin ve Ermenilerin bu ar gnlerde, gemi nesillerin kendisine brakm
olduu miras ve istikbalden beklediimizi dnmesi lazmdr. 19'uncu asr, Ermenileri tarihin
Van'dan stanbul'a, Zeytun'dan Samsun'a, Erivan'dan iraz'a, Lor ve Karaba'a kadar
etraflarna ym olduu glkleri yenmek suretiyle yeni bir Ermenistan yaratmaya
almlardr. Bugn bu kadar mhim hadiseler karsnda bulunan ite bu yeni teekkldr.
Bu yeni olabilecei gibi bilakis inkiaf edebilir ve 19'uncu asrn dier kk milletleri gibi
byyebilir. Yarn veya br gn hudutlarda tarihi hadiseler vukubulabilir ve dnya harbinin
grltleri Ermenistan ufkunda bir akslmel vcuda getirebilir. Ermeniler gelecek olan
bugne hazr olmal ve onu sadece vifak (ba) ve birlik laflar ile deil fiil ve hareket ile

karlamaldrlar. Bugne kadar kendini feda etmi ve btn tehlike ve straplar zerine alm
olan Ermeni halknn ancak ufak bir ksm idi. Drt bir taraftan komiteleri tenkit edenlerin
nihayet bizzat meydana karak milli vazifelerini ifa etmeleri zaman oktan gelmi deil midir?
Ermeniler! anl ecdadmzn kahraman ruhlar bugn bize bakmaktadr! Bunu idrak edebilecek
miyiz? Ve bu ar gnlerde, daha tehlikeli bir zamanda ve daha kt artlar altnda urunda
mcadeleye balam olduklar bu yeni hayat tahakkuk ettirebilecek miyiz?
Hinak Komitesi'nin ayn gazetede ve Saray Bosna suikastini mteakip nerettii beyanname
''Zulm ve taaddiye (baskya) maruz bulunan ve her trl haklarndan mahrum klnm olan
Ermeni unsurunu kurturmak zere rubu (eyrek) asrdan daha fazla bir zamandanberi kanl
izlerde yryen sosyal - demokrat Hinakyan komitesi isyan ve mcadele anlarn almak
zere hali hazrdaki siyasi ahvalden istifade etmekte ve Osmanl istipdadn kanlar iinde
bomak zere Toros'un zirvesinden ve Ermenistan'n en cra hudutlarndan sahneye
kmaktadr.
Hinakyan komitesi maddi ve manevi btn kuvvetlerini toplamak suretiyle ihtill klc ile
milletlerin varl urunda yaplan bu muazzam mcadeleye itirak edecek ve ittifak
msellesin (l ittifakn) ve bilhassa Rus ordularnn mttefiki olarak elinde olan btn ihtilalci
ve siyasi vastalarla, Ermenistan'da, Kilikya'da, Kafkasya ve Azerbaycan'da zaferi temin etmek
iin itilaf devletlerine yardm edecektir. Vatanperverane zaruretler icab olarak kendisine ve
medeniyete kar olan vazifesini ifa edecektir.
Hayatlarn, Ermenistan'n kurtuluu uruna feda etmee hazr olan kahramanlar btn maddi
ve manevi kuvvetleriyle ortaya atlmaldrlar. kendi gayeleri ve ihtilal uruna dkm olduklar
kanla iftihar ederek yarnn kongresinde Ermeniler de yer alsn ve hayat ve siyasi hrriyeti
zerindeki haklarn ileri srmek suretiyle vatanlarnn ve itilaf msellesin himayesi altnda
istiklallerini temin etmeye muvaffak olabilsinler. Harbin afa dosun ve ile hak, adalet,
hrriyet ve uhuvveti aydnlatsn.
O halde, arkadalar, ileri ve i bana! Kendi lmmzle Ermenistan' tehdit eden lm
boalm ki, o ebediyen yaasn!''
1914, Paris
Sosyal Demokrat Hinakyan
Komitesi Umumi Merkezi
Bu vesikalar seferberliin ilan edildii srada hkmetin eline gemitir. Hkmet hadiselerin
vukuunu beklemeye, ihtilalci maksatlara kar hibir harekete gememeye, sadece mukabil
tedbirler almaya karar verdi. Ben Tanak Komitesi'nin tannm azalarna ve bilhassa Erzurum
Mebusu dostum Varteksi Efendi'ye hkmetin bu kararlardan haberdar olduunu ve Ermeniler
bu eit muamelelere tevessl ettikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn
bildirdim. Bununla hkmetin her eyden haberdar olduunu bildirmek ve bu suretle bu
niyetlerin kuvveden fiile kmasna mani olmak istiyordum. Seferberlik zerine silaha arlm
olan Ermenilerin bir ksm hudut haricine, dier bir ksm ise silahlaryla birlikte memleketin i
taraflarna kat; ve oralarda tek tk arpmalara dahil oldu. Bakumandan Enver Paa,
Ermeni patriini davet ederek kendisine Trkiye'nin bu harpte Ermeni vatandalarndan
sadakat beklerken silahlaryla birlikte taraya kam olan Ermenilerin kylere hcum edip
memurlar ldrdklerinin resmi raporlardan ak olarak anlalmakta olduunu bildirdi ve
bundan sonra patrie iyi nasihatlerde bulunmasn tavsiye etti. Enver Paa, bundan baka
patrie gayet ak bir ekilde, bu hareket, umumi bir mahiyet ald takdirde askeri hkmetin
en sk tedbirleri almak mecburiyetinde kalacan da syledi. Patrik bu eit rezaletleri
yapmaya cesaret edenlerin komite azas olduklarn kendisinin ise, Ermeni halkna komitenin
harektn nazar itibara almayarak, bundan sonra da sadakati muhafaza etmelerini tavsiye
edecei cevabn verdi.
Ermeni komiteleri patriklie Trkiye'nin Rusya'ya harp ilan etmesi halinde nasl hareket etmesi
icap edeceini daha nceden bildirmi olduklarndan bu tavsiyeler hibir netice vermedi. Derhal
harbin balamasn mteakip Mu, Bitlis ve Van vilayetlerinde Ermeniler tarafndan tahrik
edilen isyanlar balad.

ERMENLERN TEHCR (ZORLA G)

Bunun zerine umumi kararghta ''Ermenilerin tehciri'' hakknda bir kanun hazrlanarak heyeti
vkelya arzedildi. Ben bu kanunun tamamyla tatbiki aleyhinde idim. Jandarmalar tamamen,
polisler ise ksmen ordu hizmetine alnm ve yerlerine milisler konmutu. Tehcirin bu
vastalarla yaplmas halinde ok irkin neticeler elde edileceini biliyordum. Binaenaleyh
istikbali dnerek, bu kanunun tatbik edilmemesinde srar ettim ve meriyete (yrrle)
girmesini de geciktirmeye muvaffak oldum.
Bir mddet sonra Van, Ruslar veya daha dorusu Ermeni gnll eteleri tarafndan igal
edildi. Bu etelerin Tanak komitesinin, Osmanl Meclisi mebusannda da aza bulunan iki reisi
olan Pastrmacyan ve Papazyann emri altnda olduklar sonradan renildi. Canlarn
kurtarmaya muvaffak olan baz kimselerin verdikleri ifadeden Van'n igali srasnda
kaamam olan slam halkn ldrldkleri, kadnlarn erefleriyle oynand ve birok gen
evli kadn ve kzlarn evlerde toplattrlarak bu evlere umumhane nazaryla bakld anlalyor.
Van'dan kaan ve binlerce kadn, erkek ve ocuktan ibaret olup silahlar bulunmayan halk
zerine Ermeniler tarafndan makineli tfek atei almtr.
Van'daki bu hadiseleri dahildeki dier isyankr hareketler takip etmitir; ktalarna iltihak
etmek zere gnderilen baz mnferit askeri birliklerin bu eteler tarafndan ldrld
anlalmtr. Kumandanlar tarafndan karargh umumiye gnderilen raporlardan anlaldna
gre Mslmanlara kar ehirlerde, kylerde ve oselerde yaplan katliam ve taarruzlar Rus
cephesinde o civar halkndan tekil olunan askerler zerinde ok kt tesirler brakmtr.
Ordu idaresi yeniden tehcir kanununun tatbikinde srar etti. Ben tekrar kabul aleyhinde
bulundum. Mteaddit ve ok ac haller bana gstermiti ki, Hristiyanlarn Mslmanlara
yaptklar zulmler Avrupa'da byk bir msamaha ve sknetle karland halde
Mslmanlarn en ufak bir hareketi haddinden fazla bytlyordu. Ve bu itibarla Ruslarn bu
harpte Ermenilerin yan banda bulunmas yznden kacak olan intizamszlklarn bizim
aleyhimize istismar edileceini nceden biliyordum.
Bu mzakereler esnasnda meslektalarmdan bazlar beni hissizlik ve vatana sadakatsizlikle
itham edecek kadar ileri gittiler. Filhakika ordu, azami derecede tehlikeli bir vaziyette
bulunuyordu. Ordunun, bu hususta bir kanun kmadan nce icap eden tedbirleri almas imkn
mevcuttu. Bu bakmdan kanunu daha fazla uzatmakta fayda yoktu. Bu kanun ordu ve kolordu
kumandanlarna isyan eden halk mnferiden veya toplu bir halde baka mntkalara
sevketmek selahiyetini veriyordu. Harp yznden memleketin her tarafnda rfi idare ilan
edilmi olduundan sivil idare de askeri kuvvetin elinde bulunuyordu. Tehcire evvela
Erzurum'da baland. Erzurum Valisi Tahsin Bey Dahiliye Nezareti'ne sevkiyat srasnda
Ermenilerin, Krtlerin taarruzlarna uram olduklarn bildirdi. Valiyi telgraf bana ararak
yardm iin orduya mracaat etmesini ve faillerin de iddetle cezalandrlmasn emrettim.
Filhakika ordu kumandanl bir tabur asker gnderdi ve ele geirilebilenler kuruna dizilmek
suretiyle cezalandrldlar.
Sevkiyat srasnda Karahisar ve Urfa'da isyan kmtr. Bu hadiseler hakknda aada
mufassal (ayrntl) izahat verilecektir:
syan hareketleri evvela Zeytun'da (Mara'n Sleymanl buca) balamtr. Seferberliin
ilann mteakip Ermeniler lenen isyana balam, vergileri demekten imtina etmi ve asker
toplanmas hususunda verilen emirlere muhalefet etmilerdir. Askerlik vazifelerini ifa zmnnda
askerlik ubelerine giden Mslmanlara sokakta taarruz edilmi ve bunlar soyulmu ve
ldrlmtr. Zeytun halk subay ve kumandanlar emri altnda bir milis tekil etmiti; bu
suretle ''Zeytun ihtilalci alay'' ismi altnda ehirleri mdafaa etmek istiyorlard. Tabii bu imkn
bulamadklarndan mavzer ve martin silahlaryla daa kmlar ve Mslman kylerine taarruz
ve askeri nakliyat iz'a etmeye balamlardr.
MSPET HADSELER
17 Austos 1914'te yani seferberlikten birka gn sonra Enderunlu Mslmanlar taarruza
uram, paralar alnm ve ilerinden bir ou da ldrlmtr. Ayn gn ete takibinde
vazifeli olan baz jandarma subaylar zerine ate edilmi ve Mara yolu zerinde Beanl
Ky'nden ve ok Mslman ldrlmtr. Gnlerce sren takipten sonra bu haydutlardan

altm bei, zerlerinde birok bomba, dinamit, martin ve gras tfekleri olduu halde
yakalanabilmitir.
Bir mddet iin sknet teesss ettikten sonra, mteakip senenin Knunusani (ocak) aynda
isyan harekt yeniden canlanmtr; bu seferki taaruzlar dorudan doruya Osmanl
memurlarnn ikametghlarna ve jandarma ktalarna kar yaplmtr. Zeytun'da Hinak
komitesi reisi akrolu Patos'un reislii altnda yaplan toplantda hkmet konana hcum
edilerek cephanenin ele geirilmesine, btn memurlarn aile efrad ile birlikte ldrlmesine
ve telgraf hatlarnn tahribine karar verilmitir. Tahrikiler baka baka evlerde oturduklarndan
ve iaret de vaktinde verilemediinden bu korkun komplo icra edilmeden nce renilmitir.
1915 senesinde Zeytun Ermenileri, Mara'tan Zeytun'daki jandarmalara cephane gnderildiini
haber almlar; cephane nakliyatn soymak zere yollara gizlenmiler, fakat nakliyat baka bir
yoldan yapld iin bu niyetlerini tatbik edememilerdir. Bunun zerine on yedi kiiden ibaret
bir jandarma koluna hcumla altsn ldrp ikisini yaralamlardr. Bundan baka Zeytun ile
Mara arasndaki telgraf hatlarn tahrip ederek bu suretle bu yollarda hkimiyet elde
etmilerdir.
27 ubat 1915'te Mara Vali Muavini skneti iade maksadyla Zeytun'a gelmitir. Gece
devriye ile birlikte ehirde dolarken, asiler tarafndan ldrlmtr. Ertesi gn askerlik
ubesine gitmekte olan bir Mslman da ldrlmtr.
Komitenin talimat zerine kam olan birok Ermeni, asilerle birlemitir. Bunlar yeniden
jandarmalarn cephanesini ele geirmek istemi ve klaya hcum etmeye karar vermitir.
Bunlar, evvelemirde hkmet konana giderek bir asker ve bir jandarma ldrmler,
memurlar ve ailelerini tehdit etmiler ve gerek adi ve gerek siyasi btn Ermeni sulular
hapishaneden kurtarmlardr. Bunlardan alt yz il yedi yz kadar Zeytun'un yksek noktas
olan Tekke Manastr'na yerlemi ve burasn tahkim etmilerdir. Takip esnasnda jandarma
binbas Sleyman Efendi ile yirmi asker ldrlmtr. Her ne kadar asilerin bazlar ele
geirilmise de, dierleri karanlktan istifade ederek kamlardr. Kaanlar askerlere,
memurlara, jandarmalara ve bilhassa Mslman ahaliye hcumla cinayetler ileyen eteler
tekil etmilerdir. Bu etelerden biri be Mslman ldrm bir dieri bir Ermeni ky olan
Odicak'a snarak bir jandarma ve on drt Mslman ldrmtr. Zeytun isyannda reislik
etmi olan Melkon ismindeki bir Ermeni tevkif olunduu zaman komitenin ngilizlerin,
skenderun'a kt haberini yayarak, Osmanl hkmetine mmkn olduu kadar fazla
mklat karlmas emrini vermi olduunu bildirmitir. Melkon'un dier ifadelerine nazaran
isyann tahrikilerinden bir ou Osmanl hkmeti tarafndan iyilik grm kimselerdir.
Hkmet onlara ait bir ok silah, bundan baka komitenin mhrn ve aleyhlerine delil tekil
eden bir sr vesikay msadere etmitir.
Bitlis, Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr, Svas, Trabzon, Ankara ve Van vilayetlerinde
komite kezalik merkezler tekil etmiti. Bunlar daha harp balamadan nce tekilatlarn
kurmu ve komitenin emirleri dairesinde harekete gemeye hazrlanmlard.
VAN, Harp ilann mteakip Rus ordular Ermeni gnlllerle birlikte hcuma getikleri zaman
Van'daki Ermeni halknn durumu deiti. Bazlarnn memur ve askerlere hcum etmek zere
birlemi olmalarna ramen, messir bir harekette bulunabilmeleri iin zaman lazmd.
Muhtelif ksmlara gnderilen emirler Ruslarla birlikte harekete geilebilmesi iin Ruslar
gelinceye kadar beklemenin zaruri olduu yolunda idi. Derhal harekete geilmesi ok kan
dklmesine sebebiyet verecek, karla kapl olan yollar ise Ruslarn abuk ilerlemelerine imkn
vermeyecekti. Rus subaylar ile yaplan anlamalar mucibince (gereince) Ruslar hududa
tecavz eder etmez Ermenilerin Ruslara iltica edecei ak olarak itiraf ediliyordu. Bu yeni
anlamalardan haberdar olmayan baz Ermeni kylleri, Kad smail Efendi ile bir ka
jandarmay ldrerek telgraf hatlarn kesmilerdir.
1915 senesinde Kimar kynde koyunlarn sayld bir srada bir isyan hareketi bagstermi,
bin kadar Ermeni meydana karak Mslmanlara hcum etmi ve jandarmalar kumandanlar
Sleyman Efendi ile birlikte ldrmtr.
Kendilerini mdafaa maksadyla, iki Mslman ky arasnda bulunan kylerdeki Ermeniler,
Ermenilerle meskn yerlere tanm ve ihtilale hazrlanmaya balamtr. Gen Ermeniler
esasl noktalar igal ederken komitenin dier azalar silah altna davet ediliyordu. Bitlis, Van ve
atak arasndaki telgraf hatlar tahrip edilmi, hkmet merkezleri taarruza uram ve iki kii
ldrlmtr. Kylerde ise Mslman halk ldrmeye teebbs ediliyordu.

atak, Havasur, Timur ve Kade'te isyan hareketlerini bastrmak zere vilayet merkezinden
ktalarn yola karlm olduunu renen Vanl Ermeniler Hamit Aa Klas'n ve jandarma ve
polis binalarn atee vermi ve ehir iinde vahi bir katliamda bulunmulardr.
Yalnz Van ehrinde isyan eden Ermenilerin says be bini geiyordu ve hepsi de en yeni
silahlarla tehiz edilmiti (donatlmt). Bunlar mevkilerini son hadde kadara mdafaa
ediyorlard. ehirdeki hkmet konan, askeri messeseleri, Dyunuumumiye binasn,
Osmanl Bankas ubesini ve dier binalar tahrip etmi ve Mslman mahallelerini atee
vermitir. Yedi yz kadar si Van mstahkem mevkiini el bombalaryla uurmutur. Bu isyan
hareketleri Nisan'a kadar devam etmitir. Nisan ortalarna doru asgari drder yz kiilik
Ermeni eteleri Rus zabitlerinin kumandasnda hududu gemeye balamtr. Yaplan
arpmalar neticesinde ''Mstakil Ermenistan'' ibarelerini tayan bayraklar ve ''intikam'' gibi
kelimeleri havi levhalar ele geirilmitir.
...
ZMT VE ADAPAZARI: Ruslarn Heraklea'y bombaladklar anda Ermeniler birdenbire hatt
hareketlerini deitirmi ve dman lehine casusluk yapmaya ve memleket iinde tahrikatta
bulunmaya balamlardr. Ermeniler tarafndan hkmet merkezi civarnda bu gibi hareketler
mit etmeyen hkmet tahkikat yaptrmaya mecbur kalmtr. Bu esnada Adapazar'nda
binlerce bomba, mavzer ve grasa tfekleri, jandarma niformalar ve bomba imaline mahsus
makine ve aletler bulunmutur. Aratrmalar zmit'e kadar temil edilmi ve burada da
yzlerce silah ele geirilmitir. Tevkif olunan komite reisleri bu silahlarn, Rus askerleri Sakarya
mansabna varr varmaz Trkiye dahilinde kargaalklar karmak ve Osmanl ordusunun
mukavemetini krmak maksadyla toplanm olduklarn sylemilerdir. Bu plan Merutiyetin
ilann mteakip izilmitir. zmit ve civar ve bilhassa Bahecik isyan hareketlerinin merkezi
olarak seilmitir.
Asilerin reisleri planlarnn kefedilmi olduunu renince eteler tekil etmi ve bunlar
Yalova'ya doru gndermitir. Daha sonra zmit'teki ii gruplar bu etelerle birlemi ve bir
ok Mslman ldrmtr.
...
BURSA VLAYET: zmit hareketlerinden sonra Bursa isyana balam ve Mslmanlara taarruz
edilmitir. Bu yzden Osmanl ordu idaresi kuvvetlerinin mhim bir ksmn buralarda sabit
tutmaya mecbur kalmtr. Yaplan aratrmalar neticesinde yzlerce silah, binlerce tabanca,
bomba vesair silahlar bulunmutur. Bunlardan baka komitenin tekilat hakknda mspet
vesikalar elde edilmitir. Bu meyanda isyan hareketlerine muallim ve ruhanilerin de itirak
etmi olduu anlalmtr.
...
ADANA VLAYET: Bu vilayetteki tekilat en ince teferruatna kadar ilenmiti. Harp ile birlikte
burada da isyan hareketleri balamtr. Bu vilayet, Irak ve Suriye hatt zerinde
bulunduundan Ermeniler tilaf devletleri lehine casus olarak ehemmiyetli rol oynamlardr.
Bunlar tilaf devleti donanmas lehine casusluk yapm ve lzumunda dmanlarla birlemitir:
Biroklar ele geirilerek divan harplere verilmitir. Yaplan aratrmalar sonunda yzlerce
silah, mhimmat, bayrak vesair malzeme elde edilmitir.
...
SAMSUN VE ZMR VLAYETLER: zmir'de pek ok dinamit bulunmutur. Samsun'daki isyan
hareketi dorudan doruya zmir murahhas tarafndan idare edilmitir. Bir Ermeni kilisesinde
pek ok silah, mhimmat ve flar dolusu dinamit bulunmutur.
...

URFA HAREKET: devletin dier ksmlarnda olduu gibi burada da isyan hareketleri harbe
girmemizle birlikte balamtr. Dier yerlerde olduu gibi burada da plan Ruslarn taarruzu
halinde Trk ordusunun ricatini nlemek ve Osmanl kuvvetleri ilerledikleri takdirde
memlekette isyan kartmaktan ibaretti. Komiteci Ermeniler buraya kadara gelmi ve dier
Ermenileri isyana tevik etmilerdi. Van'n Ermeniler tarafndan igal edildii ve Ruslarn pek
yaknda yardma gelecekleri ayiasn yaymlardr. Urfa'daki Ermeni mahallesi beyz evden
ibarettir. Btn bu evler tatan yaplm, kuyu ve yeralt mahzenlerine sahiptir. Komite
isyandan evvel herkesin vazifesini tayin etmi ve kendilerine bildirmiti. Asiler gda maddeleri
tedarikini temin iin icap eden tedbirleri dahi almlard. Bu esnada hkmet 1894'lleri silah
altna arm, ayn zamanda Kirmu'ta isyan karak 6-19 Austos 1915'te Urfa'ya da sirayet
etmitir.
Bir Ermeni kilisesi bulunan Kirmu'ta isyan balad zaman hkmet derhal asker ve jandarma
gndermi, bunlarn ou ldrlmtr. Urfa'daki kfi miktarda kta bulanmadndan hkmet
takviye kuvvetleri gndermiti. Bu kuvvetler gelinceye kadar Ermeniler, Mslman halka
hcumla biroklarn ldrmlerdir. Sokaklarda barikatlar kurulmutur. Gelen ktalarn
kumandan hkmete sadk kalan Ermenileri ehri terketmeye davet ettii halde ehri bir tek
Ermeni dahi terketmediinden barikatlara ate alm ve hepsi tahrip edilmiti. Urfa isyan
iyice tetkik edilecek olursa, bilhassa bu ehrin Ermeniler tarafndan en mhim bir merkez
olarak seilmi olduu grlr. Fakat bu ite ngiliz, Fransz ve Ruslarn da byk yardmlar
olmutur. Bodrumlar vesair yerler cephane ve silahlarla doldurulmu, dokuz on hafta idare
edecek kadar gda maddeleri stok edilmiti. Ermeniler tilaf devletleri konsoloslarndan geni
mikyasla muavenet grmlerdir. Amerikan misyonerleri, mesela misyoner Leslie, bayrak ve
giyim eyas vermek suretiyle yardmda bulunmutur. Muvaffakiyetlerinden emin olan
Ermeniler, Osmanl kuvvetlerine kar harekete gemekte tereddt etmemilerdir. Sonradan
zehir imek suretiyle intihar eden mezkr misyoner brakm olduu evraknda hareketlerinden
yalnz kendisinin mesul olduunu ve Ermeni isyanna itirak etmi olmayp beraber
srklenmi olduunu yazmaktadr.
...
ARK KARAHSAR HAREKET: Trabzon ve Erzurum vilayetleriyle hemhudut olan Karahisar
sanca Svas vilayeti Ermeni hareketleri iin ehemmiyetli bir s rol oynuyordu. Komiteler
buralara pek ok azalarn ruhani ve muallim olarak gnderiyor ve isyan fikirlerini yayyordu.
Seferberlikten sonra bu propaganda arttrld ve Seponil nam altnda bir ruhani btn vilayette
dolaarak halk silahl isyana tevik ediyordu. 2-15 Haziran 1915'te Ermeni mahallesinde silah
aratrmalar yapan polisler ldrld. Ayn zamanda telgraf telleri kesilmek suretiyle
Karahisar'n dier yerlerle olan muhaberesi (haberlemesi) kesildi. Mslman ahali bir gn ve
bir gece kurun ve bomba taarruzlarna maruz kaldktan sonra Ermeniler reisleriyle birlikte,
geni mikyasta mdafaa hazrlklar yapm olan Karahisar Kalesi'ne ekildiler. Burada pek ok
cephane ve gda maddeleri stok edilmiti. Buradan btn ehire ate verildi, yalnz yz ev
kadar kurtulabildi. Bunun zerine hariten arlan ktalar kaleyi muhasara ettiler, Ermeniler
yirmi be gn mdafaada kaldlar. Muhasaradakiler tarafndan yaplan bir yarma teebbs
neticesinde yz Ermeni kaabildi, geri kalanlar kadnlar ve ocuklarla birlikte teslim oldular.
Bu isyan hareketi esnasnda ikisi subay olmak zere seksen drt asker ldrld; sivil ahaliden
de otuz kii lm ve yirmi kii de yaralanmtr.
...
YOZGAT (BOAZLIYAN) HADSELER: Takriben altm silahl Ermeni, Boazlyan
mntkasndaki akmak kyne taarruz etmitir. Birok Ermeni eteleri Ankara civarndaki
Yekna ormanlarnda gizlenmi ve takriben yz kiilik Ermeni eteleri isyan hareketlerini
olak Ali kyne kadar getirmitir. Yozgat'n Kumkuyu kynden dier yz kadar haydut,
civardaki Mslman kylerini yakmlar ve 15 Eyll 1925'te asker, jandarma ve polis
ktalarmza hcum etmilerdir. atkebir kynde yz kadar Ermeni barikatlar ve siperler
yapm ve gnlerce ktalarmzla dvmtr; neticede Kzlcaova istikametinde kamlardr.
Memleket dahilindeki umumi isyan zerine ordu idaresi tehciri her yerde tatbike balamtr.
Bunun zerine her iki kuvvetler arasnda hakiki bir dahili harp eklini alan iddetli arpma ve

dvler balamtr. Trk askerleri ve halk Ermenilerin Trk nfusunu ortadan kaldrmak
niyetinde bulunduuna ve Trk devletinin istiklaline son vermek iin Ruslarla birlemi
olduuna kani idiler. Anadolu'nun muhtelif yerlerinde sevkiyat balaynca bu stanbul'daki
Ermeniler arasnda ve bilhassa komitelerde fevkalade heyecan mucip oldu. Ermeni
komitelerinin idare merkezi, yani d tekilatn dima stanbul'da bulunuyordu. Bu ehir ayn
zamanda btn askeri hareketlerin de merkezi idi. Binaenaleyh umumi karargh ve Boazlarn
mdafaasn tekilatlandrmak zere emri altnda olan polis mdriyetine komite ileriyle
uraan herkesi tevkif etmek ve rfi idare mntkas dna gtrmek emrini vermitir. Bu emir
verilir verilmez polis mdr beni haberdar etti. Mevzubahis ahslarn bir ksm Kafkasyal idi;
hepsi bir gecede tevkif olunarak Konya'ya gnderildiler. Sonradan gnderilen tahkikat
komisyonu tarafndan bunlarn kendilerini Ankara'ya divan harbe gtrmekte olan jandarmalar
tarafndan vurulduklar tespit edilmitir. Bunun zerine bu jandarmalar divan harbe verilmi
ve muhtelif cezalara ve hatta lm cezasna mahkm edilmilerdir.
Vartakes Efendi'ye mteaddit defalar stanbul'u terketmesini tavsiye ve hatta kendisine nakdi
yardm vaat ettim. Bundan ailesi dahi haberdardr. Fakat kendisi gitmedi. Sonradan
stanbul'daki komite tekilatnda olduu iin yerini terkedemedii anlald.
Divan harbin karar zerine srgnler Diyarbakr'dan geri getirildiler. Bunlar tehcir
komisyonuna dahil olduklar iin sevklerine mani olmak istedim. Fakata askeri makamlar
tarafndan yola karlmlard. Yaplan tahkikattan anlalyor ki, kendileri Ahmet ve Hilal
adnda iki serserinin hcumuna uramlardr; bu sonuncular divan harp tarafndan lme
mahkm edilmitir.
HKMETN CRAATI
Gerek resmi tahkikat dosyalarndan ve gerek intihap dairelerinden (seim blgelerinden) geri
gelen mebuslarn verdii malumattan anlalyor ki, vicdansz, ahlaksz ve di baz kimseler
vaziyetten ahsen istifade etmek istemiler ve bu gibiler birok cinayetlerin ilenmesinde mil
olmulardr. Umumi valiler ve valiler mesuliyet korkusuyla hadiseleri mmkn olduu kadar
ehemmiyetsiz gstermeye alm ve kabahati ksmen Krt ahaliye yklemitir. Mebuslarn
verdii malumat cidden feci idi. Birok gece uyku uyuyamadm. Bir taraftan sivil makamlara
icap eden tedbirleri almalar iin emir verdim, dier taraftan askeri makamlardan failleri
cezalandrmak ve ahaliyi korumak zere ktalar gndermelerini iddetle talep ettim. Bundan
baka devletin en yksek mercilerinden, Temyiz Mahkemesi ve Devlet ras azalarndan ve
ceza mahkemeleri reislerinden drt tahkikat komisyonu tekil edip Anadolu'ya gnderdim. Bu
komisyonlar birok memurlar azlederek mahalli divan harplere verdiler. Tahkikat zabtlarnn
bir sureti komisyonlar tarafndan Babli'ye verildi; bu suret (ariv) hazinei evrakta mahfuzdur.
Gerek tehcirler ve gerek isyan yznden Ermeniler ok zayiat vermitir. Bunu itiraf etmek
lazmdr, fakat ark vilayetlerindeki Mslmanlarn da Ermeni vatandalarmz yznden ayn
miktarda zayiata uradklar bir vakadr.
Ruslarn Van', Bitlis'i, Mu'u ve Erzurum'u igali srasnda yaplan ve bizzat Ruslar tarafndan
itiraf olunan zulm ve cinayetler o derece vahicesine yaplmt ki, Mslman halk artk
ikametghlarnda kalmaya cesaret edemeyerek a ve plak olarak hicrete (ge) balamtr.
Bu suretle hicret eden Mslmanlardan alt yz bin kii lmtr. Ermeni frkaclar tarafndan
kendi programlar lehine istismar edilen ve btn mesuliyeti hkmete ykletilmek istenen bu
Ermeni meselesi izah ettiim ekilde cereyan etmitir.
Esas itibaryla askeri bir ihtiyat tedbirinden baka bir ey olmayan tehcir, vicdansz ve seciyesiz
insanlarn elinde bir facia eklini almtr. Maksadm bu hareketlerin irkinliini gizlemek
deildir. Sadece srf bu hadiselerden dolay btn hkmeti ve ttihat ve Terakki Komitesi
idare merkezini ve bu ile hi bir alakas olmayan azalarn itham etmenin hakszlk ve keyfi
hareket olduunu sylemek istiyorum. ttihat ve Terakki Komitesi azalar Ermenilere kar
yaplan hareketlerden dolay son derece mteessirdiler ve daima bu hadiseleri nlemek zere
hkmet zerinde messir olmaya altlar. Baz fena fikirli dman propagandaclar
Almanlarn, Trkleri, Ermenileri ezmek hususunda tei ettiklerini (desteklediklerini) sylemek
suretiyle Ermeni hadiseleri dolaysyla Almanya'nn erefine de tecavz etmilerdir. Hadiseler
ise tamamyla aksini ispat etmektedir; zira her yeni vaka duyulur duyulmaz Alman hkmeti
bu gibi hadiselere son verilmesini tavsiye eden notalar gndermiti. Bu husustaki btn
vesikalar da Babli'de bulunmaktadr.

Tarafsz bir mahkeme kurulduu takdirde, vuku bulan cinayetleri mdafaa etmi olmakszn bir
hakikat olarak iddia edebilirim ki, hadiselere bizzat Ermenilerin sebebiyet vermi olduu
meydana kacaktr. Lepsiuse kitabnda benim Kont... nun bir grme esnasnda Almanya
bizim yerimizde olsa idi ayn ekilde hareket ederdi, szn sylediimi yazyor. O zaman
Belikallarn tehcirinin henz balamam olduunu da ilave ediyor; byle bir ey sylediimi
de hatrlamyorum. Belikallarn tehciri ile Ermenilerin tehciri arasndaki mukayesede hi
isabet yoktur. Belika muharip bir devlettir, askerleri olduu kadar sivil halk da vatanlarn
mdafaa etmek hakkn haizdirler. Ermenilere gelince, onlar birer Osmanl vatandadrlar.
Mukayese yapmak icap ederse Silezya'daki rlandallar ele almak lazmdr. Bundan baka arki
Prusya'daki Alman ricati esnasnda, Polonyallarn ordu mensuplarn ldrdklerini ve dman
hereketlerini kolaylatrmak maksadyla isyan krklediklerini, keza rlandallarn cepheye
giden ngiliz askerleri zerine ate atklarn mukayeseye katmak icap eder.
Baz faillerin divan harpler tarafndan mahkm edilmedikleri iddiasna kar, ihtilal srasnda
rlanda'da birok rlandallar kendi eliyle ldrm olan bir ngiliz subaynn ngiliz divan harbi
tarafndan mecnun (deli) olduu esbab mucibesiyle serbest brakldn, kezalik katil Jaucas'n
jri tarafndan beraat ettirildiini zikretmek kifayet eder. Belki baz Trk divan harpleri karar
verirken ahsi hislerine kaplmlardr. Buna mukabil hkmetin bu faillerin harpten sonra daha
sk bir takibe maruz tutulacaklarna dair bir karar vardr. Ben sevkleri esnasnda Ermenilere
yaplan muameleleri tamamyla itiraf ve hadiseleri olduklar gibi nakletmek cesaretini
gsterdim. Hakikati sylemek cesaretini gstermek ve Ermenilerin Mslmanlara yapm
olduu cinayet ve zulmleri adil bir ekilde itiraf etmek sras imdi hasmlarmzdadr. Bu keyfi
muameleler bir ok eserde mevzubahis olmusa da Ermenilerinkinden henz hi
bahsedilmemitir. Bundan iki netice kmaktadr. Ya tilaf devletleri Mslmanlarn Hristiyanlar
tarafndan ldrlebilecei hususunda propagandaclara hak veriyor, yani Mslmanlarn
kannn hakl olarak aktn kabul ediyor, yahut da frkaclar tarafndan siyasi menfaat temini
maksadyla ilenmi olan cinayetleri hakl buluyorlar. Mtarekeden sonra da bu maksatlarn
Jn Trkleri takip etmek suretiyle ispat etmilerdir. Bu Jn Trkler arasnda Ermenilerin tehciri
aleyhine rey vermi hatta Ermenilere yaplan zulm karsnda gzya dkm ve buna
ramen Malta'ya gnderilerek orada hapsedilmi olan komite azalar da vardr. Dier taraftan,
ldrlm olan yz binlerce Mslmann bir ksmn kendi eliyle katletmi olan ...... General
...... nam altnda Ermeni murahhas olarak Londra'da ve Paris'te hrmetle karlanmtr.
Ancak yukarda kardmz neticeler kabul edilmek artyla insaniyetperver ngiliz ve
Franszlarn bu kanl elleri nasl sktklarn anlamak mmkndr.
V
RUS VESKALARI (1)
Halkn Erzurum, Erzincan ve civarndan ekildii sralarda Ermeniler tarafndan Mslmanlara
yaplan cinayet ve fena muameleleri dostlar ve silah arkadalarnn azndan dinleyelim.
Aadaki vesikalar bu zilletler iin aksinin ispat kabil olmayan birer delildir.
TRK HALKINA YAPILAN ZULMLER
Rus ordusunun ricat: Yarbay Twerdokhleboff'un Ermenilerin Rus ihtilalinin balangcndan
Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan istirdad tarihi olan 27 ubat 1918'e kadar Erzurum ve
havalisi Trk halkna yaptklar muameleler hakkndaki notlar.
Trklerle Ermeniler arasndaki dmanlk Avrupa'da oktanberi biliniyordu. Fakat bunun
Umumi Harp'te olduu dereceye varacan kimse tasavvur etmiyordu.
Ermenilerin Trklere tahamml edemedikleri herkese malumdur: buna ramen daima bir
mazlum rol taknm ve bilgi dereceleri ve dinleri neticesi olarak en ar muamelelerin kurban
olduklarna btn dnyay hakikaten ikna edebilmilerdir.
Btn dier Avrupallara nispeten Ermenilerle en ziyade temas etmi olan Ruslar bu halkn
medeniyeti ve ahlaki hususunda bambaka bir kanaat edinmitir. Bunlar hasis, haris ve
paraya dkn ve bakalarnn zararna yaayan bir halk olarak tanmtr. Rus kyls bu
halkn ruhuna nfuz etmiti.
Rus askerlerinin azndan ok kere u szleri iittim:

''Trkler u Ermenilerin iyice hakkndan geldiler. Fakat onlar laykyla yok edemediler; bir
tanesi geri kalmayacak ekilde yapmalar gerekirdi?''
Ermenilerin askeri deeri bundan iyi deildi; Rus ktalarnda yer alm olan Ermeniler en aa
dereceleri igal etmitir. Ne kadar terzil (rezil) edici olursa olsun daima cephe gerisi
hizmetlerini tercih etmilerdir. Saysz firar ve kendini yaralama vakalar Ermeniler hakknda
edinilen fikirleri takviye etmitir.
Bizzat mahedem neticesinde rendiim hadiseler ve ihtilalden balayarak Erzurum'un,
Trkler tarafndan istirdadna (geri alnmasna) kadar geen iki ay iinde olanlar hakknda bana
sylenenler bu halk aleyhine tasavvur edilen btn ktlkleri de amaktadr.
1916 senesinde Erzurum'un Rus ktalar tarafndan igalinden sonra hibir Ermeni'nin ehre
veya havalisine yaklamasna msaade edilmemitir. Birinci Kolordu Kumandan General
Katilin Erzurum ehir ve mntkas igal kuvvetlerinin banda bulunduu mddete Ermeni
unsurunu ihtiva eden hibir birlik oraya gnderilmemitir. Ancak ihtilal yznden btn bu
tedbirler kaldrldktan sonradr ki, Ermeniler Erzurum'a ve havalisine saldrm, ehir ve
havalisi kylerde evleri soymak ve sahiplerini ldrmek gibi cinayetlere balamlardr.
Ruslarn igali srasnda onlarn mevcudiyeti Ermenilerin cinayetlerini alenen ika etmelerine
(aka yapmalarna) mani olmutur; katil ve soygunculuklar karanlklarda yaplmtr. 1917
senesinde esas itibaryla askerlerden teekkl eden Erzurum ihtilalci Ermeni komitesi halkn
silahlarn toplamak bahanesiyle umumi bir aratrma tertip etmitir. Fakat bu aratrmalar
hibir nizama tabi olarak yaplmad iin soygunculuk eklini alm ve askerler tarafndan
btn iddetiyle devam ettirilmitir. Soyguncular arasnda en azgnlar dman nnde en
korkak hareket etmi olan Ermeni askerleri olmutur.
ERMEN CNAYETLER
Bir gn ehrin sokaklarndan birinden atla geerken bir Ermeni asker tarafndan idare edilen ve
yetmi yanda birer ihtiyar olan iki Trk herhangi bir hapishaneye gtrmekte olan Rus
askerlerinden ibaret olan bir gruba rastladm. Ermeni asker hrs iinde idi ve telle rlm bir
kamy sallayarak vahi bir tavrla biareleri sryordu. Beyhude yere bu askerleri biare
yetmiliklere daha insanca muamele yapmalar lzumuna ikna etmeye altm. Gruhu idare
etmekte olan Ermeni zerime doru geldi ve kamsyla beni tehdit ederek; ''Bizleri kana
bomu olanlar mdafaa ve onlara yardm etmeye cesaret ediyorsunuz'' diye haykrd.
Etrafna baka Ermeniler de topland ve tabii onun yann tuttular; bu kimseler ve her frsatta
subaylar dven ve hatta ldren Rus askerlerinin karsnda vaziyetim ciddileti. Bu srada bir
subay idaresinde peyda olan muntazam bir devriye sahneyi deitirdi. Ermeniler svt ve Rus
askerleri de ihtiyarlar artk taciz etmeden gtrdler.
Cephedeki Rus askerlerinin dalmas cephede geri kalan veya Erzurum'un dier
mntkalarndan gelmi olan Ermenilerin baka milliyetlerden mteekkil ktalar gelinceye kadar
Trk kylsne gayri insani muamelelerde bulunmas tehlikesini dourdu. Ermeni ileri gelenleri
bu gibi eylerin vuku bulmayacan kati surette temin ediyorlard; Trklerle Ermenilerin tam
bir anlama elde etmeleri iin alacaklarn iddia ediyor ve bunun iin icap eden admlar
attktan sonra neticeden emin grnyorlard.
Hakikaten hadiseler balangta bu vaitleri teyit eder (dorular) mahiyette idi: Mesela Rus
askerleri tarafndan kla haline getirilmi olan camiler boaltld, temizlendi ve yeniden
askerler iin mesken olarak kullanlmad. Trklerden ve Ermenilerden mrekkep milisler tekil
olundu; bizzat Ermeniler Trklere kar barbarca hareketlerde bulunacak olanlar mahkm
etmek zere harp divanlarnn kurulacan ilan ediyorlard. Btn bu manevralarn hile ve
desiseden (aldatmadan) ibaret olduu sonradan meydana kt. Milis tekilatna girmi olan
Trkler, geceleri devriyeye kanlarn ekseriya geri gelmediklerini ve akbetleri hakknda da
hibir ey renilmediini grnce iin farkna vardlar. Tarlalarda altrmaya gtrlen
Trkler de kezalik yok oluyorlard. Dier taraftan nihayet kurulmu olan divan harp azalar,
bizzat idama mahkm edilmek korkusuyla hibir ceza veremiyorlard. Yamalar ve katiller bir
misli artt: Ocak-ubat ve arasnda Erzurum'un en asil sakinlerinden biri olan Hac Bekir Efendi
kendi evinde ldrld. Bunun zerine General Odielice ktalarn kumandanna katilin gn
iinde buldurulmas emrini verdi; fakat btn aratrmalar neticesiz kald.
Ermeni ktalarn amirleri ktalara hkim olan sonsuz intizamszlklar yznden bakumandan
tarafndan cezalandrldlar. Bakumandan Ermeni ileri gelenlerine mracaat ederek eteler

tarafndan yaplan vahetleri ve keza tarlalarda almaya gnderilen Trklerin yarsnn

dnmediini yzlerine vurdu ve Ermeniler igal altnda bulunan mntkalarda hakimiyeti elde
etmek istedikleri takdirde buna layk olmalar lazm geldiini de bildirdi; yaplan zulmlerin
Ermenilerin namn (adn) kirlettiini de ilave etti. Kendilerine harbin henz bitmemi ve sulh
kongresinin de bu mntkalar Ermenilere henz brakmam olduunu, bu itibarla bunu hak
edebilmeleri iin kanunlara hrmet eden ve hrriyete layk olan bir millet olduklarn imdiden
ispat etmeleri icap ettiini syledi.
Ermeni teekklerin kumandanlar ok ufak bir ekalliyet (aznlk) tekil eden Ermeniler
tarafndan yaplan cinayetlerin btn milletin erefine halel getirmeyeceini makul Ermenilerin,
Trklerin gemiteki mstebit idaresine kar intikam hissiyle yaplan bu muamelelere mani
olmak iin mmkn olan her eyi yapacaklar cevabn verdiler: fazla olarak pek yakndan
dilne bir ekilde tatbik edilmek zere ciddi tedbirler hazrladklarn da ilave ettiler. tekrar ve
tekrar edilen bu teminatlardan az sonra Erzincan'daki Trklerin ldrld haberini aldk.
eteler tarafndan deil, fakat ehrin doktoru ve ordu mteahhitleri tarafndan tertip olunan bu
katliamn izah edeceim teferruatn bizzat bakumandan Odielice'nin azndan iittim. Bu
Ermenilerin isimlerini kati olarak bilmediim iin burada zikredemeyeceim.
Silahsz vesair her trl mdafaa vastalarndan mahrum olan sekiz yz Trk ldrlmt.
Ermeniler byk kuyular kazm ve oraya gtrlen zavall Trkleri hayvanlar gibi boduktan
sonra stste iine atmlardr. Bu idam ameliyelerini idare etmekte olan bir Ermeni bedbaht
kurbanlarn sayarak: ''Yalnz yetmie mi vardk, o halde daha on kii iin yer var, haydi
bakalm!'' diye barmtr. Bunu mteakip boluu doldurmak zere on biare daha
ldrlm ve st toprakla rtlmt. Mteahhidin kendisi elenmak maksadyla seksen
biareyi bir eve kapam ve evden kanlar birer birer kafalarna vurmak suretiyle bizzat
ldrmtr. Ermeni katliamndan sonra, son derece iyi silahl olan Ermeniler Erzurum'a doru
ekilmeye balamlardr. ekilmekte olan ktalar Krtlerin hcumuna kar korumak zere
onlar bir ka top ile takip etmekte olan bir Rus subay bir gn birka Ermeni ktasn muharebe
hattna sokmak istemitir. Bunlar doru bir ekilde dvmek istemeyerek, kendilerinden
kurtulmu olmak maksadyla Rus subaylarnn oturduu eve ate vermilerdir. Subaylar byk
glkle lmden kurtulmu, fakat btn varlklarn yangnda kaybetmilerdir.
ERMEN ETELERNN ZULMLER
Erzincan'dan Erzurum'a ekilmekte olan Ermeni eteleri yollar stndeki btn Mslman
kylerini ve sakinlerini yok etmilerdir.
Rus ordusunun Erzurum'a ricati srasnda topu cephanesini tatmak zere Krtlerden ve
hibirinde silah bulunmayan bu civar sivil halkndan arabaclar seilmitir. Erzurum
yaknlarnda Ermeniler Rus subaylarnn istirahat etmek zere ekilmi olmalarndan istifade
ederek arabaclar ldrmeye balamlardr. Biarelerin feryatlar zerine kouan Rus
subaylar mdahale etmemeleri iin silaha tehdit edilmi ve ayn akbete uramak tehlikesine
maruz kalmlardr. Katliam en vahi bir ekilde cereyan etmitir.
Topu Temeni Medivani, Erzurum'da Rus topu subaylar kulbnde aadaki sahneye ahit
olduunu bildirmitir: Bir Ermeni, Krt arabaclarndan birine vurmu, elinde tuttuu denei,
lm halinde arka st den arabacnn azna sokmak istemise de, dieri can havliyle
dilerini skm olduundan bu korkun teebbsnde muvaffak olamamtr. Bunun zerine
fkesinden esasen lm halinde bulunan biareyi vcuduna indirdii tekmelerle ldrmtr.
Bizzat Odielice lice kynden kaamam olan btn Trklerin katlediklerini ve balar kr
satrlarla koparlm olan saysz ocuk cesedi grdn bana syledi.
28 ubat'ta yani katliamdan hafta sonra lice'den dnen Yarbay Griasnoff bana unlar
anlatmtr: Kye giden yollarda uzuvlar hurdaha olmu cesetlere rastlamtr; yoldan geen
her Ermeni bir de kfr savurarak bunlara tkrmekte imi.
Caminin 10-15 saen (10 metre = 4.69 saen) byklndeki avlusu takriben bir buuk
metre yksekliinde cesetle rtl idi. Bunlar arasnda her yata kadn, erkek ocuk ve ihtiyar
bulunuyordu. Kadnlarn vcutlarnda rza geme alametleri gzkyordu; kadn ve gen
kzlarn tenasl aletlerine fiekler sokulmutu. Yarbay Griasnoff, Ermeni ktalarnda telefoncu
olarak alan birka gen Ermeni kzn caminin avlusuna ararak, vatandalarnn yapt
vaheti gstermi ve kapal bir tekdir mahiyetinde olmak zere bununla iftihar edebileceklerini
sylemitir. Fakat bu manzara karsnda dehet iinde kalacaklar yerde sevinten gldklerini

grnce, Griasnoff'u nefretle kark bir hayret kaplamtr. Heyecana kaplarak onlara
kfretmi ve Ermenilerin kadnlarn da dahil, en alak ve barbar bir millet olduunu
sylemitir; bizzat bir subayn bile salarn dimdik yapan byle bir manzara karsnda tahsil
ve terbiye grm gen kzlarn sevinten lgn bir hale gelmelerinin bunlarn rsi vahetlerine
inkr edilemez bir delil olduunu ilave etmitir. Bu szler zerine kzlar mteessir grnmeye
almlardr; gllerinin asabiyetten ileri geldiini iddia etmilerse de karlarndakini ruhen
kana ne kadar susam olduklar hususunda aldatamamlardr.
Alaca mntka kumandannn mteahhidi olan bir Ermeni 27 ubat'ta bu kyde yaplan gayri
insani muameleler hakknda unlar anlatmtr: Ermeniler bir Trk kadnn kalbini kardktan
sonra bir duvara ba aa akmlardr.
BYK KATLAM
Byk Erzurum katliam 7 ubat'ta balamtr. Ermeni topular sokaklarda 270 kiiyi
yakalam, btn elbiselerini soyduktan sonra hepsini bir hamama gtrm ve burada en
haris hislerini tatmin etmilerdir. Fevkalbeer gayretlerin neticesinde bu biarelerden hayatta
kalm olan yz kii kurtarlabilmitir. Dierleri ise szde askerler tarafndan ''kurtarlmtr!''
Bu alaka hareketleri tertip eden topulara katlm olan Karagedoff ismindeki bir Ermeni
piyade avuudur. Ayn gn sokaklarda da birok Trk ldrlmtr. 12 ubat'ta Ermeniler
Erzurum istasyonunda masum ve silahsz on kiiyi ldrm ve onlar mdafaa etmek isteyen
Rus subaylarn lmle tehdit etmilerdir.
Bu sralarda hakl bir sebep olmakszn bir Trk ldrm olan bir Ermeniyi hapsetmitim;
bakumandan onun divan harbe verilmesini emretmiti. Eski kanun mucibince cinayet
ileyenlerin idam edilmesi icap ediyordu. Ermeni subaylardan biri kendisine aslacan
syledii zaman katil hiddetle yerinden frlayarak hayretler iinde: ''Hibir Ermeni'nin bir Trk
iin ldrld grlm mdr?'' diye bard grlmtr. Ermeniler, Erzurum'da Trk
pazarn kl etmilerdi. 16 ubat'ta topu alaynn bulunduu mntkada Tepeky'n kadn,
erkek ve ocuklardan ibaret halknn yok edildiini rendim. Ayn gn, Erzurum'daki intizam
iade etmek zere Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan Andranik Erzurum'a geldii
zaman kendisine bu katliamdan bahis ve failleri cezalandrmasn rica ettim; ricalarmn
neticesini hibir zaman renemedim.
Andranik Topu subaylar kulbnde intizamn yeniden iade edileceini vaat etti. Fakat
intizamn iadesi maksadyla Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan Doktor Sovrieff ve
Andranik'e ramen bu vaatler tatbik mevkiine konmad. Sadece ehirdeki hareketler bir derece
azald. Btn nfusu ldrlm kylerde ise bittabi sknet hkm sryordu. Trkler
tarafndan yaplan askeri harekatn lice'ye yaklamakta olduu haberi yaylnca Erzurum'da
Trklerin tevkifi yeniden balad. Bu tevkifler bilhassa 25 ve 26 ubat'ta arttrld. 26 ubat'
27'ye balayan gecede Rus subaylarn aldatm olan Ermeniler yeni bir katliama sebebiyet
verdiler. Fakat yetien Trk askerlerinden korkarak katlar. Bu katilam, tesadfi deildi;
tamamyla tertip edilmiti. O zamana kadar tevkif edilmi Trkler toplattrlarak birer birer
ldrldler. Ermeniler bu gece ilenen katillerin saysnn bini bulduunu iftiharla
anlatyorlard. ehrin mdafaasna memur Ermeniler o kadar azd ki, bin be yz kiiden ibaret
olan ve yalnz iki topu bulunan Trk kuvveti karsnda kamaya mecbur oldular. Buna ramen
o gece alaka ilenen cinayetlerin says pek oktu.
Ermenilerin mnevver snf bu katliama hakikaten mani olabilecek vaziyette olduundan
vahete etelerden ziyade (ok) bu snfn itirak etmi olduu ve herhalde asl mesul olanlarn
bunlar olduu neticesine varmak icap ediyor. Aa snf reislerinin emirlerine kar son derece
itaatkrdr. Yalnz Rus subaylar hibir cebir vastasna malik olmadmz halde btn
emirlerimizi ifa ediyorlard; alanen soygunculua itirak etmeye hibir zaman cesaret
etmemilerdir. Katliam gecesinde alayn birka takm bulunan klada bir tek Rus subay
nbeti bulunmasna ve krk Krt seyisinin etrafnda yzlerce Ermeni olmasna ramen bir Krt
dahi ldrlmemitir.
Btn Ermeni sekinlerinin istisnasz olarak bu korkun zulmlere itirak etmi olduunu
tabiidir ki, iddia etmek istemiyorum; bu cinayetleri btn kuvvetleriyle tel'in eden Ermeniler
grdm gibi, bunlara yalnz szle deil, fiilen mmanaat edenlere de (engel olanlara da)
rastladm. Fakat unu da sylemeliyim ki, bunlar ancak pek ufak bir ekseriyeti tekil ediyor ve
hemehrileri tarafndan kara listeye geirilmi bulunuyorlard; bunlar, halkn idealine kar

gelmekle itham ediliyorlard. Yine dier bazlar zahiren bu vahete kar hasm gibi gzkyor,
fakat gizliden gizliye bunlara itirakten ekinmiyorlard.
Tekdir ve ithamlar karsnda baz Ermeniler skutlarn muhafaza ediyor, ounun ise u
cevap aznda daima hazr bulunuyordu: ''Siz Russunuz ve Ermeni milletinin idealini
anlayamazsnz.'' Bazen de kendilerini u suretle mdafaa ediyorlard: ''Trkler, Ermenilerin
hususunda baka trl m hareket ediyorlar? Bizim yaptmz intikamdan baka bir ey
deildir.''
Yukarda anlatlan hadiseler, Ermeni milletinin ve mnevver zmresinin kana susam idealini
ak olarak gstermektedir. Bu ayan teessf hadiseleri vuku bulmam hale sokmak hibir
kimsenin, hibir insann kudretinde deildir. Ermeniler rzgr ektiler, fakat frtna bieceklerini
unuttular.
Erzurum, 16 Nisan 1918
Erzurum ve Deveboynu mevkileri muvakkat kumandan ve topu ikinci alay kumandan Yarbay
Twerdokhleboff
...
Erzurum'da kinci Rus Mstahkem Mevki Alay'nn Resmi Harp Gazetesi (1)
Rus Kafkasya ordusu 1917 Ocak ay ortalarna doru ne bakumandanlktan ve ne de ordu
kumandanlndan emir almakszn o zamana kadar igal etmekte olduu yerleri boaltarak,
geri ekilmitir. Yalnz Deveboynu'nda igal edilmi olan yerlerdeki ktalardan Erzurum
mstahkem mevkii topu alayndan krk subay, srf vazife hissiyle, askerler tarafndan terk
edilmi olan toplarnn balarnda kalmtr. Terk edilen yerlerde nakil vastaszl yznden
tanamayp oralarda braklan drt yzden fazla top mevcuttu. Vazife hissi ve erefle hareket
eden subaylar, bakumandanlktan, toplar terketmelerine imkn verecek bir emir veya
mdafaaya devam edebilmeleri iin takviye kuvvetleri gnderileceine dair bir haber
bekliyorlard. Birinci alay subaylarndan ikinci topu alaynn nvesi tekil edilmitir.
Ordunun ricat neticesinde Erzurum'da ''Ermeni Askeri Birlii'' adn alan bir Ermeni ihtilalci
komitesi teekkl etmitir. Ayn zamanda ordu kumandanl mstahkem mevki ikinci topu
alayna drt yz acemi Ermeni gndermise de, bunlarn ekserisi kam, geri kalanlar da
ancak mevkilerdeki bataryalarn muhafazasn zerlerine alabilmilerdir.
Ordunun ricatinden az evvel ve Rusya ile Trans Kafkasya arasndaki muvasalann kesildii
srada, Tiflis'te ''Trans Kafkasya Komiserlii'' ad altnda muvakkat bir hkmet teekkl
etmitir. Bu hkmet, mstakil bir Trans Kafkasya hkmeti olmadn, Trans Kafkasya'nn
Rusya'nn bir mtemmim cz (tamamlayc paras) bulunduunu, sadece intizam iade
edilinceye kadar mevkezi idareyi temsil edeceini ilan etmitir.
Komiserlik, 18 Ocak 1917'de dalm olan ordu yerine Ruslar, Grcler ve Mslmanlar ve
kezalik erkesler, Ossetin'ler, Aissor'lar gibi daha kk milletlerin de itiraki ile milliyet
esasna dayanarak ve kolordudan terekkp etmek zere yeni bir ordu kuracan ilan etti.
Erzurum ve Deveboynu mstahkem mevkilerindeki topular ayn ekilde, yani btn
milliyetlerin askerlerinden tekil ve Ermenilerden ibaret olup Rus subaylar tarafndan kumanda
edilmekte olan ktalar hakknda bir karar verilmesine intizar olundu. Nvesi ve kumandas Rus
olan bu ktalara Ermeni ktas gzyle baklmayaca tabii idi. Fazla olarak daima Rus
ktalarnn adn tamakta olan ve fiilen Rus ordusuna hizmet edip maalarn Rus hazinesinden
alan subaylar tarafndan idare olunan bu tekillerin, Ermeni tekili saylacana dair hibir emir
de almamtk. orduda bir Ermeni kiliseninin bulunmay ve yalnz Rus papazlar tarafndan
idare olunan bir kilisenin mevcudiyeti bu ktalarn Rus karakterine baka delildir.
Ruslarn hemen hemen iki aydanberi devam eden ricat srasnda askerler arasnda intizam
iade edilemezdir; bunlar firar, yama, subaylarn tehdit ediyor ve mtemadiyen ihtilal halinde
bulunuyordu.
Bulgaristanl bir Ermeni olduu anlalan Albay Torkum Erzurum mevki kumandanlna tayin
edildi.
VAHETLERN ARKASI KESLMYOR

1918 senesinin Ocak aynn ortalarna doru piyade ktalarna mensup baz Ermeniler Erzurum
erafndan bir Mslman kendi evinde ldrerek, evini yama etmilerdir. Bakumandan
Odielice btn ktalarn kumandanlarn toplayarak bu feci cinayetin failinin nihayet gn
iinde bulunmasn emretti. Bundan sonra Ermeni subaylara dnerek, her eyden evvel Ermeni
rknn erefinin mevzubahis olduunu ve haydutlarn bulunmas iin icap eden silahl yardm
esirgemeyerek, dnya efkar umumiyesi karsnda kendilerini hakl gstermelerini syledi ve
unu ilave etti: ''Eer Ermenilerin ika ettikleri mezalime son verilmezse, Ermeniler tarafndan
tehdit edilmekte olan can ve mallarn korumak zere Mslman ahaliye silah datmak
mecburiyetinde kalacam.'' Bu ithamlara Albay Torkum cevap verdi ve muber olarak birka
kii tarafndan yaplan cinayetlerin btn halka ykletilmesinin haksz olacan bildirdi. Kta
kumandanlar da sze kararak bakumandana, ceza kanununun tatbiki suretiyle btn
katilleri idama mahkm edecek olan bir divan harp tekilini teklif ettiler. Bunun zerine
Odielice bu husustaki lzumlu emirleri vermi olduunu syledi.
Albay Torkum, yanlmyorsak, 25 Ocak'ta mstahkem mevkideki ktalar tefti etmi, 21 pare
topu attrm ve bu gsteri ile halka ordunun kuvvetini anlatmak istemitir. Bu tefti esnasnda
Albay Torkum, Ermenice bir nutuk vermitir. General Odielice'ye hitap ederek Ermenistan'n
istiklalini ilan etmi ve kendisinin mstakil devletin efi olarak hkimiyeti icraya baladn
beyan etmitir.
Bakumandan, bu tuhaf beyan renir renmez onun mellifi olan yeni devlet efi Torkum'u
derhal Erzurum'dan, uzaklatrmtr.
Bu tedbir Rus hkmetinin her ne pahasna olursa olsun bir Ermeni devleti tekiline mani
olmak istediini ak bir eklide gstermitir.
Genelkurmayn mteaddit kereler Ermenilere Erzurum veya dier depolardan kendilerine
dalm olan silah, cephane vesair askeri malzemenin muvakkat olarak ve bu havalide baka
Rus ktalarnn bulunmamas yznden verilmi olduunu hatrlattn rendim. Bu suretle
Ermeniler ilk talepte geri verilmesi lazm gelen bu eyann muhafzlarndan baka bir ey
deildi.
Bu sralarda Ermeniler, tasavvur edilmeyecek bir vahetle Erzincan havalisindeki, silah vesair
mdafaa vastalarndan mahrum zavall Trkleri ldrm ve zulmlerini tamamladktan sonra
Trk ktalar yaklat haberi zerine Erzurum istikametinde kamlardr.
Bakumandanlktan alnan ve sonra cinayetlerin ika olunduu yerde hazr bulunan Rus
subaylarnn ahadeti ile de teeyyt eden (kuvvetlenen) haberlere gre Ermeniler, Erzincan'da
sekiz yzden fazla Trk ldrm ve bu esnada yalnz meru mdafaa neticesi olarak bir
Ermeni kaybetmilerdir. Dier taraftan Ermeniler Erzurum civarndaki lice'nin zavall
Mslman halkn kadn ve ocuk ayrt etmeden yok etmilerdir.
7 ubat'ta u hadise nazar dikkatimi celbetmitir: ehirdeki Ermeni milis ve askerlerin birka
yz Mslman mehul bir yere doru gtrmekte olduklarn tespit ettim. Bu tedbirin sebebini
sorunca, bu iilerin tren hattndaki kar kreklemek zere toplatlm olduklar cevabn aldm.
Yalan olduu ileride vereceim izahatla sabit olacak olan bu cevapla iktifa ettim. Saat e
doru alaymn subaylarndan biri olan Temen Lipski, bana telefon ederek birka Ermeni
askerin sokakta be Trk vurduklarn, sonra kla meydannn bir kesine dikerek
merhametsizce dvp nihayet ldrdklerini bildirdi. Rus subaynn bu bedbahtlar lehine vaki
mdahalesinin tehditlerle karlanm ve bu sahnenin dier bir ahidi olan bir Ermeni
subaynn, haydutlarn tarafn iltizam ederek Lipski'yi mdahaleden men etmi olduunu ilave
etti. Bu haber zerine refakatimde dier Rus subay olduu halde acele olarak cinayet
mahalline gittim. Yolda bana telefon etmi olan subaya, Erzurum Belediye Reisi Stavroski
refakatinde rastladm; her ikisi de Ermeniler tarafndan tevkif edilmi olan bir Trk dostlarn
aramaya gidiyorlard. Lipski'den askerlerin klaya girilmesine silahla mani olduklarn
rendim. Yoluma devam ederek kla yaknlarnda kladan kan ve dehet iinde kaan on
iki Mslman fark ettim. Birini durdurdum. Fakat dilini bilmediim iin kendisiyle anlamaya
imkn olmad. Nihayet mklatsz olarak klaya girebildim. Derhal sokakta tevkif edilen
Mslmanlarn nerede olduklarn sordum. Askerler, ehirden hibir kimsenin klada olmadn
temin ettiler. Bizzat klann btn ke bucan tefti ettim ve nihayet hamamda en byk
fecaatin kurban olan yetmi Mslman buldum. Derhal atrdm tahkikat neticesinde bu
cinayetin mevviki (tevikisi) olarak alt Ermeni'yi tevkif ettirdim. Tahkikat neticesinde
hviyetini tespit edemediim bir Ermeni'nin klaya komu olan evlerden birinin damnda olan

bir Mslman tfekle ldrdn rendim. Bu alaka suikastn kurbanlarn tabii olarak
derhal serbest braktm.
Bu tahkikata mahsus evrak ve benim resmi ktlarmla kurtarabildiim Mslmanlarn bir
listesi 27 ubat'ta Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan istirdad srasnda kayboldu. Fakat
bu hadiseler bugn bile beni her grlerinde bana kar olan kranlarn bildiren Trklerin
isticvab (sorgusu) neticesinde yeniden tevsik olunabilir (belgelenebilir). Dier taraftan
Erzurum Belediye Reisi Bay Stavroski, ktibi bulunan ve yukarda zikrettiim liste ve
zabtnameyi tanzim etmi olan Bay Ali Pepeoff btn bunlar teyit edecek mevkidedir.
Topu alayna verilmi olan subay namzedi Ermeni Karagedoff'un btn bu fecaatlerin
mevviki (tevikisi) olduu, Trk evlerinde yaplan cebri aratrmalar neticesinde bu gibi
cinayetlerde artk tecrbe sahibi olan Ermeni askerlerin yardmyla mobilya vesair eyay ele
geirdii tahkikat neticesinde meydana kmtr. Karagedoff da dier Ermeni askerlerle birlikte
hapsedilmitir. Ayn gece bakumandana bu mntkalarn komiseri Selatoff ve muavini
Stavroski'nin huzurunda btn bu hadiseler bildirilmitir. Ermeniler ayn gn birka Trk daha
ldrm ve Trk pazarn kl etmilerdir. Erzurum ve havalisinde bugnlerde mnferit
katillerin vuku bulduu da umumi olarak renilmitir. Tafta civarnda bir Trk ldrm olan
bir Ermeni'yi bizzat tevkif ederek mevki kumandanna teslim ettim. Tarlalarda almak zere
gtrlen Trklerin ounun dnmedikleri ve izlerinin kaybolduu ehirde syleniyordu. ehir
idaresi bakumandan bu kayplardan haberdar etti. Yksek topu subaylar arasnda yaplan
bir toplant neticesinde hazrlanan bir raporu bakumandana vererek, mevcudiyetimiz hibir
fayda temin etmedii iin Erzurum mstahkem mevkiini derhal terketmemiz iin izin istedik.
Ermeni fecaatini nlemek hususundaki imknszlk yznden orada bulunmamz nammz
kirletecekti. Odielice bize Osmanl ordusu kumandan Vehip Paa'nn ktalarn Erzincan' igal
etmek ve Rus ktalaryla irtibat tesis edilinceye kadar yrylerine devam etmek hususunda
emir aldklarn bildiren bir telgrafn gsterdi. Vehip Paa, bu mntkalarda Ermenilerin Trk
halkna kar iledikleri mezalimin nne gemek iin bunun yegna are olduunu sylyordu.
Bu hadiseler neticesinde Trans Kafkasya Komiseri, Osmanl hkmetine sulh teklif etti.
Cevaben alnan radyo telgrafta Osmanl ordusu kumandan bu teklifi kabul ettiini bildiriyor ve
usule riayet etmi olmak iin Trans Kafkasya Komiseri'nin teklifini hkmetine de bildirmi
olduunu ilave ediyordu. Tarafmzdan yaplan teebbs neticesinde General Odielice Trans
Kafkasya Komiserler Reisi Gegekuri ve Bakumandan General Lebedinski ile telgrafla temasa
geti.
Gelen cevapta, Ermeni mezaliminin kati bir ekilde durdurulmasn talep eden bir ltimatomun
Ermeni Milli Meclisi'ne verilmi bulunduu ve meclisin de Doktor Savrieff ile Andranik'i
Erzurum'daki ayan teessf hadiselere son vermek zere murahhas sfatyla bu ehre
gndermi olduu bildiriliyordu. Subaylarn taleplerine gelince, komiserler meclisi, Osmanl
hkmetinin sulh teklifine kar verecei cevap gelinceye kadar subaylarn yerlerini terk
etmemelerini rica etti. Meclis yapm olduklar btn bu hizmetlerden dolay subaylara
teekkr ettikten sonra Rusya'nn yeni bir tehlikeye maruz bulunduunu ve subaylarn son
dakikaya kadar mevkilerini muhafaza edeceklerinden emin olduunu bildiriyordu.
Dier taraftan ordu kumandan bir gnlk emir nerederek subaylara yerlerini terk
etmemelerini tavsiye etmi ve bunlarn Ermeni cinayetleri yznden erefsiz bir mevkiye
dmelerini veya hibir sebep olmakszn hayatlarn fedaya maruz kalmalarn istemediini ve
bu itibarla bu gibi hakszlklarn vukuuna mani olmak iin btn kuvvetini sarfedeceini
mdafaa etmek zere ve mnhasran Rus bakumandannn emrine tabi olmak artyla
Erzurum'da kaldk. Bu srada Osmanl hkmetinin Trans Kafkasya Komiserlii'nin teklifine
msait cevap vermi olduunu ve sulh iin ilk grmelerin 17 ubat'ta Trabzon'da
balayacan iittik. Ordu kumandan, ifahen btn subaylara Osmanl ktalaryla Erzurum'da
ve civarda dvmek niyetinde olmadn, sulh yaplncaya kadar Erzurum'da kalmamz ve
muahede hkmlerine gre silahlarn ve dier askeri malzemenin ya Rusya'ya tanacan
veyahut da toptan Osmanl hkmetine teslim edileceini bildirdi. Osmanl ktalarnn
Erzurum'u, sulh imzalanmadan nce istirdada (geri almaya) teebbs etmeleri halinde toplar
tahrip edilecek ve ktalar subaylaryla birlikte Rusya'ya ekileceklerdi. Btn bu ihtimaller iin
kati emirler bize en ge yedi gn evvel bildirilecekti.
Subaylarn Erzurum'da ikametleri hakknda bir karar verilinceye kadar Krtlere kar mdafaa
etmek zarureti aikrd: nk sulh mzakereleri esnasnda Osmanl hkmeti Krtlerin hibir
emir tanmadklar ve tamamen mstakil hareket ettiklerini resmen beyan etmiti. Bu itibarla

ordu kumandan daha ocak ay sonunda gayeleri gda maddeleri depolarn yama etmek olan
Krtlerin hcumlarn tardedebilmek (uzaklatrabilmek) zere Erzurum-Erzincan hattna kafi
miktarda top gnderilmesine karar vermiti. Bu suretle her stratejik noktaya iki top ve bir
subay gnderilmitir. Ermeni ktalarnn Erzincan ve Erzurum'dan ricati (geri ekilmeleri)
esnasnda bu toplar da geri getirilmitir. 10 ubat'ta ayn maksatla Trabzon, Surp Nian yolu
zerinde bulunan Byk Kiremitli mevkilerine ve ehrin stratejik dier bir iki noktasna ikier
top yerletirilmitir. Palanden tarafndan muhtemel bir Krt taarruzuna kar da Kars ve
Harput limanlar arasna da toplar yerletirilecek. Mnhasran muhtemel Krt taarruzlarna
kar yerletirilmi olan ve takmlaryla birlikte bu hizmeti yapmaya muktedir olan toplar,
topusu bulunan ve ate amak suretiyle bunlar bir iki dakika iinde mahvedebilecek olan
muntazam bir orduyu kar hibir ey ifade edemezdi. ubat ortalarna doru uzak mevkilerde
bulunan toplarn mekanizmalar ve kamalar toplattrlarak merkez deposuna teslim edilmi ve
sra yaknlarnda bulunan toplara gelmiti. Palanden'de bulunan toplar iin de ayn emir
verilmi, fakat henz icra edilmemiti. Yalnz Krt taarruzlarnn def ve yazdan nce hareket
edemeyecek vaziyette sanlan Osmanl ktalarnn bu kadar abuk ilerleyecekleri
beklenmiyordu. 12 ubat'ta dilerine kadar silahl Ermeni haydutlar istasyon civarnda alenen
on, on iki Trk ldrmlerdir. Bu cretkrane cinayetten hiddetlenen iki Rus subay onlar
kurtarmaya teebbs etmi, fakat bizzat silahla tehdit edildikleri iin biareleri kendi talihlerine
brakmak mecburiyetinde kalmlardr. Ordu kumandan, 13 ubat'ta rfi idare ilan ve bir
divan harp tekil etmi ve eski kanuna tevfikan lm cezasnn tatbikini emretmitir.
Albay Morel, Erzurum mstahkem mevki kumandanlna ve bir Emeni de divan harp reisliine
tayin edilmilerdir. Ayn gnde bakumandan ile General Gerassimoff, Erzurum'u terkettiler.
Topu iin geri ekilmeye mecbur olmas halinde bir toplama yeri bulmak istiyorlard. Ben
Erzurum'da kalarak Mstahkem mevkiin topu kumandasn zerime aldm. Albay Morel'in
erknharbiyesi Rus subaylarndan mrekkepti ve alay kurmay bakan da Kurmay Yzba
Schnauer idi.
Ordu kumandannn hareketinden sonra Albay Morel'in hareketi tamamyla deiti. Erzurum'un
son dakikaya kadar mdafaa edilmesi icap ettiini, subaylarla halktan shhatte olanlarn
ehirden kmalarna msaade etmeyeceini bildirdi. Divan harbe baz subaylarn Erzurum'u
terketmek hususundaki arzularn bildirdiim zaman mahkeme azasndan bir Ermeni olan
Soklaumian yzme kar bararak ehri terketmeye niyetlenenlerin hepsini bizzat idam
edeceini ve yalnz kendisi tarafndan verilen seyahat msaadesini havi olmakszn kamaya
teebbs edenleri divan harbe sevkedeceini syledi. O zaman kurtulmas gayet g olan bir
kapanda tutulmu olduumuzu ve rfi idare ile divan harbin Ermeni etelerine kar deil,
fakat Rus subaylarna kar tatbik edileceini anladm.
Mezalim ehirde eskisi gibi hkm srmeye balad. Silah ve mdafaadan mahrum zavall Trk
nfusu eskisi gibi Ermenilerin hcumlarna maruz kalarak yalnz Rus subaylarnda bir ilticagh
(snak) buluyorlard. Bunlar ise, kendilerine ancak pek az yardmda bulunabiliyorlard.
Emrimde bulunan birok subay sokakta tevkif edilip soyulan Trklerin hayatn kurtarmak iin
cebir kullanmak zorunda kalmlardr. Orduda mhendis olan Karayeff, sokakta gpegndz
bir Trk soymu olan bir Ermeni'yi kaarken vurmutur. Masum ve silahsz Trkleri ldren
haydutlarn iddetle cezalandrlaca va'di eskisi gibi l bir laftan ibaret kalmtr. Harp
divannn tesisini (kurulmasn) isteyen Ermeniler olduu halde mahkeme, Ermenilerin
intikamndan korktuu iin hibir Ermeni'yi mahkm edememitir. Bunu esasen Trkler daha
nce sylemi ve Ermeniler tarafndan tekil olunan bir mahkemenin hibir zaman bir
Ermeni'yi mahkm etmeyeceini tebarz ettirmilerdi (belirtmilerdi). Bu suretle biz ''Karga
kargann gzn kartmaz'' darb meselinin canl bir misalini gryorduk. Salam olan btn
Ermeniler kadnlar korumak bahanesiyle kadnlarla birlikte ehirden kayorlard.
avu Karagedoff'un benim muvafakatim (iznim) olmadan hapishaneden karlm olduunu
rendim. Albay Morel'den bunun sebebini sorduum zaman yaplan tahkikat neticesinde
masumiyetinin (susuzluunun) anlald cevabn aldm. ben ve iki subaym bu zatn tevkifini
icap ettiren hadisenin en mhim ahitleri olduumuz halde anlalan bu tuhaf tahkikat
esnasnda dinlenmeyen yegne kimseler de bizdik. Netice itibaryla Albay Morel'in gsterdii
sebeple kanaat etmeyerek, meseleyi alayda yeniden tahkik ettim ve bu husustaki dosyalar
Albay Alexandroff'a verdim.
Dier taraftan Taf'da tevkif ettiim katil de cezalandrlmamt.

RUSLARIN TRAFLARI
Albay Morel, Erzurum'daki Trk halkn isyan etmelerinden korkuyordu.
17 ubat'ta, Andranik igal altnda olan mntkalar komiser muavini Doktor Savrieff ile birlikte
Erzurum'a geldi.
Ermeni meselelerini muntazaman takip etmediimiz iin Andranik'in Osmanl hkmeti
tarafndan lme mahkm edilmi bir sulu olduunu bilmiyorduk. Bu teferruat 7 Mart'ta
Osmanl ordusu kumandan ile yaptm bir konumada rendim. Andranik, bir Rus
tugenerali niformas ile ieri girdi. Gsnde St.-Vladimir niannn drdnc snf ile St.Georges hann ikinci snfn tayordu. Erzurum'a vasl olduu gnn gecesi Albay Morel,
Andranik'ten ald bir telgraf zerine Erzurum'dan kaacak olan korkaklar mahvetmek zere
Kprky'e makineli tfek yerletirilmi olduunu ilan etti. Andranik gelir gelmez Erzurum
mevki kumandasn ele ald. Albay Morel onun emrine ve biz de bu sonuncusunun emrine tabi
idik. Andranik'in geldii gn emrim altndaki mntkada bulunan Tepeky'nn erkek, kadn,
ocuk btn halk ldrld. Bu mntkada hizmette bulunan subaylarmdan biri de menhus
(kt) haberi getirdi. Ben de Andranik'le ilk mlakatmda bunu kendisine anlattm. Benim
yanmda Tepeky'e derhal 20 svari gnderilmesini ve katillerden hi deilse bir tanesinin
yakalanarak getirilmesini emretti. Bu emrin ne netice verdiini bugne kadar renemedim.
Albay Torkum yeniden ehirde peydah oldu. Kendisiyle birlikte Ermeni topu albay
Dolukhanoff Erzurum'a geldi. ilk sz kendisinin topu mfettii, yani benim mirim bulunduu
oldu. Kendisine, benim bir tmen kumandan vazifesini grdm ve bir mire ihtiyacm
olmadn bildirdim. Aksi takdirde hizmetten ekileceimi ilave ettim. Bu hadise zerine Albay
Dolukhanoff'un Erzurum mstahkem mevkii topusunun idaresini deruhte edecei (alaca)
ilan edildi. Binnetice onun tarafndan bana verilen emirler eskisi gibi mevki kumandan
Andranik namna gelmi olup kendi namna verilen emirler deildi. Zamannda, emrim altnda
bulunan topu bl kumandan olan Ermeni yzba vekili Canbulatyan da benim ilerime
karmaya balad; ldak ve dinamolaryla birlikte btn toplarn geri gnderilmesi emrini
verdiim zaman hibir malzemenin gnderilmesine muvafakat edemeyeceini, nk zaruri
olarak Erzurum'da kalacak olan Ermenilerin bunlara ihtiyac olacan bildirdi. Bu beyanattan
da anlalyordu ki, Ermeniler btn hizmetin kumandasn ellerine almak ve Rus subaylarn da
sadece bu emirleri tatbik edecek olan birer memur mevkiine sokmak istiyorlard. Yani farkna
varmadan bunlar Ermeni istiklali uruna altrmak istiyorlard. nk eer Rus subaylar ne
maksatla kullanldklarn farketselerdi, ekserisi ekilerek Ermenileri subaysz brakm
olacaklard. Aada yedinci Kafkasya da topusu bl kumandan Yzba Peliat tarafndan
yaplm olan beyanat, Ermenilerin topu subaylarnn istifasndan ne kadar korktuklarn
gstermektedir. 7'nci da topusu blnn 7 ubat'ta Sarkam'a ekilmek zere
hazrlandn haber alan Ermeniler ayn beinden itibaren kumandan topusu ile birlikte tevkif
etmi ve ordu kumandannn emri zerine serbest brakmak mecburiyetinde kalnca ayn
manevray kere daha tekrarlamlard. Erzurum'daki Ermeniler bakumandan, topular
ehri terkettikleri takdirde btn ehrin kan iinde yzecei yolunda tehdit etmilerdi. Ordu
kumandan topunun gnderilmesinden sarfnazar edilmesi (ekinilmesi) iin emir vermeye
mecbur oldu. Yedinci da topu bl kumandanyla anlamak icap etti. Ermenilerin Rus
topu subaylarna kar zor kullanmalar halinde birbirimize karlkl olarak yardmda
bulunmay ve Ermeni menfaatine almayacamz da ak olarak Ermenilere sylemeyi
aramzda gizlice kararlatrdk. Elimizdeki maddi kuvvet; top, makineli tfek ve Rus
subaylarndan ibaretti. Da topusu bl subaylar ikametghlarn mmkn olduu kadar
birbirlerine yakn setiler. Mevki topusu subaylar olan bizler de igalden beri umumi
kararghn bulunduu slam mahallesindeki evlerimizi aramzda yaklatrdk.
Andranik geldiinden beri Albay Morel ve muhitinde Erzurum ahalisinin isyan etmesi korkusu
artt. Albay isyan mevviklerinin tevkifi annda halkn ayaklanmas halinde bombardman
idare etmek zere Mecidiye kalesine muktedir bir Rus subaynn yerletirilmesi emrini verdi.
Bizler de Mslman mahallesini brakarak Ermeni mahallesinde oturmak emrini aldk. Biz iki
seneden beri bu mahallede oturmu ve Mslman halkla mtemadiyen temas etmi
olduumuzdan Ermenilerin bu teklifini ok acayip bulduk. Rus subaylar dvebilecek bir
dmana kar dvmek zere hizmette kalm olduklarn, fakat hibir zaman kadn ve
ocuklara kar topu atei amayacaklarn bildirdiler. Ermenilerin, Mslmanlarn ayakland
bahanesiyle Mslmanlar zerine ate almasn isteyeceklerinden hi kimse phe etmiyordu.

Ermeni mahallesine gemeye gelince, bu aadaki sebepten dolay imknszd: 1) Naklin

verilen zaman iinde yaplmasna imkn yoktu; 2) Rus subaylarnn slam mahallesinden
ekilmi olmas bizzarure Ermenilerin engelsiz olarak katliam yapmalarn inta edecekti; 3)
Rus subaylar bir mddetten beri itimat etmemeye baladklar Ermenilerin arasna gidip
oturamazlard. Mstahkem mevki kadrosuna dahil olmayan da topu bl subaylar da bu
teklifi reddettiler. Bunun zerine Ermeniler kirli ilerini kendilerini yapmak mecburiyetinde
kaldklarn anlayarak hareketin reisleri olarak itham ettikleri baz kimseleri tevkife baladlar.
Albay Morel'in ehrin bombardman edilmesi teklifi btn dikkatleri ekecek mahiyette
olduundan emrim altnda olan btn subaylar toplamay zaruri buldum. Bir gn ara ile iki
kere toplandk. Birinci toplantya unlar itirak etti: Erzurum'un btn topu subaylar, birka
gn evvel gelmi olan iki ngiliz subay, Albay Morel, Sinkevi, Dolukhanoff ve Torkum ile
Andranik kezalik Doktor Savrieff, ngiliz subaylarnn davet edilmesindeki maksat onlara Rus
subaylarla Ermeni kumandanlar arasndaki mnasebeti gstermek ve avdetlerinde buradaki
ikametleri esnasnda neler grp tetkik ettiklerini el ile tutulur birer hakikat olarak teyid
edebilmeleri iin Ruslarn Ermeni barbarlna mani olmak hususunda ne gibi vastalara malik
olduklarn tespit ettirmekti.
Dorudan doruya emrim altnda olan telgraf ve telefon hatlarna malik olmadmdan
emirlerimin hedeflerine varmadndan emindim. Binaenaleyh bu toplantdan istifade ederek
Ermenilerin, o ana kadar bizzat mahade ettiim veya baka kaynaklardan rendiim vahet
ve kirli mezaliminin teferruatn anlattm. Hazr olanlara Ermeni ktalarnn disiplin derecesini
izah ettim. Bakumandan Odielice'nin azndan iittiim misalleri zikrettim ve izahatm u
szlerle bitirdim: ''Biz Erzurum'da kalan Rus subaylar niformalarmzn himayesi altnda
Ermenilerin en feci cinayetleri ilemeleri iin deil, mirlerimizin emirlerine itaat ve Rusya'ya
hizmet etmek iin kaldk. Eer Erzurum'da bulunduumuz mddet zarfnda Ermenilerin
barbarca ve vahi fiilleri son bulmad takdirde bizler, yani Rus subaylar, iimizi brakarak
ehri terketmemize msaade edilmesinde srar edeceiz.'' Benden sonra sz alan dier
subaylar iddialarm her bakmdan teyit ettiler (doruladlar).
zahatma kar verdii cevapta Andranik, Ermenilerin Ruslara ebediyyen mteekkir
kalacan; kendilerinin byk Rusya nfusunun bir tmemmim cz' olduklarn ve bu anda
Rus menfaatlerine hizmet etmi olmaktan baka bir gaye takip etmediklerini bildirdi. Ermeniler
tarafndan yapld iddia olunan mezalime gelince: Bunun Trklerle Ermeniler arasnda mevcut
gerginliin bir neticesi olduunu syledi. Erzurum'a seyahatinin yegne sebebi bu gibi
fenalklarn nne gemek olduuna gre, Ermeniler akllarn balarna toplamadklar takdirde
ehri terkedecek olan ilk ahsn kendisi olacan da ilave etti.
Bu toplantdaki mzakereler tercmanlar tarafndan tercme ediliyordu. Arzu eden subaylarn
Erzurum'u terketmeleri imknna dair ileri srlen bir suale cevap olarak Andranik
cesaretlerinden emin olmayanlarn ehri terketmelerini faydal bulduunu ve buna imkn
dahilinde muvafakat edeceini syledi. Albay Sinkevi, herkesin huzurunda, Erzurum'da
subaylar tarafndan ifa edilmekte olan hizmetin yalnz ve yalnz Rusya iin olduuna kani
bulunduundan kendisinin de bu kanaatle kalacan bildirdi.
Bir netice elde etmi olmak iin btn subaylar takriben on gn kadar beklemeyi ve hatt
hareketlerini Andranik'in verdii teminatn hakikate uyup uymadn gsterecek olan
hadiselere tbi klmaya karar verdiler.
Bu mlakat yirmi veya yirmi bir ubat'ta olmutu. Bundan bir mddet sonra Albay Dolukhanoff
bana ve dier Rus subaylarna, bu subaylarn Ermenileri hakir grmeleri hatta onlardan nefret
etmelerinden dolay hayretlerini bildirdi. Andranik, ertesi gn maktul ister Ermeni, ister
Mslman olsun her katilin muhakkak yakalanarak ayn ekilde cezalandrlacan,
Mslmanlarn ekinmeden ticaretlerine yeniden devam edebileceklerini ve tarlada almak
zere kitle halinde gnderilen iilerden geri gelmeyen Mslmanlar bulunduu takdirde
bunlar toplayan mahalle azalarnn kayplarn hayatlarndan dolay mesul tutulacan bildiren
Trk dilinde byk levhalar Erzurum sokaklarna yaptrtt.
Ertesi gn maiyetimden biri olan Ermeni yzbas Canbolatyan ile ehrin bir sokandan atla
geiyorduk. Baz kimselerin duvardaki ilan okumakta olduunu grdk. Canbolatyan
kendilerine Trke olarak Mslman halkn isyana teebbs etmedii takdirde Ermenilerden
korkmasna lzum olmadn anlatt. Cevap olarak Mslmanlarn iki senedenberi tekdire
deer bir harekette bulunmadklarn ve bundan byle de, byle bir harekette bulunmak

niyetleri olmadn sylediler ve btn arzularnn silah ve her trl mdafaa vastalarndan
mahrum kalm olan Mslmanlarn sebepsiz olarak ldrlmemeleri olduunu ilave ettiler.
Yzba Canbolatyan'dan benim Rus topu kumandan olduumu ve gerek benim gerek Rus
arkadalarmn Mslmanlara ktlk yaplmasn istemediimizi ve elimizde olan btn
vastalarla bu zavall kimseleri eskisi gibi mdafaa etmee devam edeceimizi kendilerine izah
etmesini rica ettim. Orada bulunan Trklerin birou bilhassa ilerinden bir ikisi szlerimi
tasvip ederek benim 7 ubat katliamnda kendilerinin hayatn kurtarm olduumu sylediler.
Bize tercmanlk etmekte olan Canbolatyan Ermeni komitesinin bir azas bulunuyordu.
kinci toplantya yalnz Rus subaylar itirak etti. Yabanc olarak yalnz Doktor Savrieff'in
bulunmasna msaade edildi. Grlen mevzular unlard: Erzurum ikinci mstahkem mevki
topu alaynn Ermenilerin zannettii gibi bir Ermeni alay olmayp bir Rus alay olduunun
tavzih ettirilmesi (aklattrlmas); subaylardan hi biri gnll olarak Ermeni hizmetine
girmemi, iimizden hibiri bu hususta imzasn atmam veya bu manada bir mukavele
yapmamt. Bu alay bir Rus alay olduu takdirde Rus askerlerinin gnderilmesini, yok bilakis
bir Ermeni alay ise Rus ordusunda yeniden hizmet etmek zere onu terketmek isteyenlere
msaade edilmesini istedik.
rfi idare halinin ilan edilmi olmas sadece Kafkas cephesinden gayr bir cephede arpmay
tercih edecek olan Rus subaylarnn gitmesine mani olmaya yaramt. Dier taraftan ayi
olduu (duyulduu) zere, eer Trans Kafkasya Rusya'dan ayrlacak idi ise, bu memlekette
yabanc olarak kalmamak iin behemehal (mutlaka) Rus subaylarnn hareketine izin verilmesi
icap ediyordu. Uzun mnakaalardan sonra u kanaate vard ki, alnan tamimlere gre her
subay resmen Harbiye Nazrl'nn veya Rus kolordularndan birinin emri altna sevkini istemek
hakkna malikti. Bu hususta bana verilen her istiday salahiyetli mercilere tavsiyemle birlikte
gndereceimi bildirdim.
Bu toplant esnasnda karakteristik bir misal olarak yedinci Kafkasya da topu taburunda
subay olan Muavin Yzba Yermoloff'un hadisesi de zikredildi: Bu subay, terfi olunduu yeni
Ermeni taburundan baka bir yere naklini istemiti. Kendisini bundan vazgeirmek hususunda
yapt beyhude teebbslerden sonra srar ettiini gren Albay Morel, istidasnn zerine bu
subayn vazifesini yapmaya muktedir olmad iin cephe genel kurmay emrine iade edildiini
yazmt; ayn zamanda kendisine 24 saat iinde Erzurum'u terketmek emri verilmiti. Bu
hadise Ermeni menfaatlerine hizmet etmek istemedii ve dier taraftan da Albay Morel'in
Ermenilerin hizmetinde bulunduunu alenen sylemek tedbirsizliinde bulunduu iin kymetli
ve fedakr bir subayn erefine nasl tecavz edildiini gstermektedir.
Andranik tarafndan sylenenleri kelime kelime tekrar eden Doktor Savrieff sulh yaplncaya
kadar Erzurum'da kalmzn mnhasran Rus menfaatine uygun olduunu ve medeni bir
devlete mensup subaylarn: ''Bize yabanc olan Ermeniler Trklerle hesabnz siz kendiniz
grnz; bouunuz! Biz Ruslarn sizin dahili ilerinize karmamza ne lzum var!? Allah
belanz versin!'' demeye haklar olmadn syledi. mit ettii neticeyi vermeyen nutkundan
sonra Savrieff bize insaniyete hizmet etmek istediimiz takdirde Mslmanlarn Ermeniler
tarafndan ldrlmesine mani olmak zere Erzurum'da kalmamzn en mukaddes bir vazifemiz
olduunu syledi.
Andranik'in vaatleri tahakkuk etmedi; Mslman halk buna esasen hibir zaman inanmamt.
Dkknlar kapanm ve tedhi devam ediyordu. Mslman mahallesi sokaklarnda canl bir
insana rastlamak kabil deildi. Yalnz belediye binas civarndaki bir iki dkkn kepenklerini
ayor ve tek tk Mslmanlar gndzleri orada buluabiliyorlard. Hibir Ermeni
cezalandrlmad. Herkese Ermenilerin kusursuz olduu fikrini alamak iin gayet masumane,
Andranik'in vaatlerinin tutulmu olmas iin masumlarn cezalandrlmas m icap edecei
sualini soruyorlard. Fakat Rus subaylar onlara bizzat kendilerinin birok Ermeniyi sulu
sfatyla resmi makamlara teslim ettiklerini syledikleri zaman aksini ispat kabil olmayan bu
szler karsnda sukt ediyorlard. Katiller durmad, sadece daha gizli olarak yaplyordu. En
feci cinayetler ehirden ve binnetice Rus subaylarnn gznden az veya ok uzakta bulunan
kylerde ileniyordu. Erzurum'a civar olan kylerdeki Trkler de kezalik yok oluyorlard ve
akbetleri hakknda kimsenin sahih (ak) bir malumat yoktu.
syan bahanesiyle ehirdeki tevkifler bir misli arttrld. Albay Morel'e bu mevkuflarn vaziyeti
ve Erzincan'da olduu gibi ldrlmek tehlikesine maruz bulunmalar hakknda sorduum
mstehzi (alayc) suale kar Albay Morel bana bunlarn bir ksmnn kuvvetli muhafzlarn

nezareti altnda Tiflis'e gnderildii ve dierlerinin de rehine olarak Erzurum'da alkonulduu

cevabn verdi.
oselerde Ermeni kaaklarndan mrekkep (oluan) silahl eteler nlerine kan herkesi
ldryorlard. Bunu ister korku neticesi, ister soymak maksadyla yapsnlar, netice hep birdi.
Andranik gelmeden nce takmlar cepheye gitmekten imtina ediyorlard. Andranik geldikten
sonra filhakika cepheye gitmek zere yola ktlar, fakat asl maksatlar alakasna kamakt.
Bizzat at zerinde bulunan Andranik bile kaaklar kl darbeleri ve hatta yumruklaryla
toplamaya alyordu. Andranik bata olduu halde btn Ermenilerin midi Rus topusunda
idi. stihkmda bulunan toplardan ancak yetmii mukataalarn ve kfi miktarda disiplinli
piyadenin bulunmas artyla istifade mmkn olacan dnyorlard; esasen asl maksatlar
da aikrd: Ricat halinde toplarn himayesine snmak! Hadiseler bu telakkiyi teyit etti.
(Dnceyi dorulad).
Trabzon'da sulh mzakerelerinin balamas talik edilmiti (gecikmiti). Erzurum
kurmaylndan 17 ubat iin takarrr etmi (karar verilmi) olan mzakerelerin 20 ve sonra
da 25 ubat'a brakldn rendik.
Kararghn iki mahalli, ehrin birbirinden uzak iki ucunda idi; bu iki mahalli birbirine balayan
telefon fevkalade bozuk olduundan gnde iki kere oradan oraya tanmak mecburiyetinde
idiler.
Albay Morel'e yaptm bir ziyaret esnasnda kendisinden ve kurmaydan rendiime gre,
Erzurum civarnda muntazam Trk ktalar olmayp, ilerinde 1916 senesinde Erzurum'dan
ekilmi olan Trk ktalarnn bakayasndan nizami askerler de bulunan o havali kylleri ve
Krt eteleri ile arplyordu. bu etelerin, Mslman halkn hayatn korumak zere acele bu
mntkaya gelmi olan kanl subaylar tarafndan tekil olunduklar sanlyordu. Bu ktalar sadece
Ermeniler tarafndan Erzincan'da braklm olan iki da topuna maliktiler. Bunlar ErzincanOltu-Fem istikametinde olduu gibi dier taraftan Kars ve Palandken istikametinden de
ilerleyebilirlerdi.
Albay Morel, bilinmeyen bir sebepten dolay, taarruzun Oltu tarafndan yaplacan
zannediyordu. keif ii Ermeniler tarafndan son derece kt yaplyordu. Bunlar daha ziyade
kylerde soygunculuk yapmak, adam ldrmek ve hayvanlar almakla vakit geiriyordu. keif
kollarnn iki bin kiilik bir kuvvet tarafndan taarruza uradklarn bildirdikleri zaman bu
hakikatte iki yz kiiden ibaretti. yz, drt yz kii tarafndan hcuma uradklar zaman bir
l ve bir yaral brakmak suretiyle ellerinden kurtulmu olduklarn sylemekten
utanmyorlard. Bir gn, bir Ermeni subay drt yz kiilik bir dman kuvvetinin ktasna
taarruza getiini telefonla bildirmiti; hakikatte ise kar kylerden birinden silahsz iki kii
km ve hemen de geri dnmlerdi.
Erzincan'n Ermeniler tarafndan boaltlmasndan Erzurum'un Trkler tarafndan igaline kadar
geen zaman zarfnda Ermeni keif kollar sadece, ayaklar donmu olarak veya yoluna devam
etmesine mani olan dier bir halde bulunmu olmas muhtemel olan bir tek Trk atlsn ele
geirebilmilerdir.
Subaylarn ikinci toplantsndan sonra bazlar baka bir vazifeye nakillerini talep etmilerdi.
Bunlarn istidalarn Albay Morel'e verdiim zaman, Albay Morel son derece hiddetlendi ve
hareketlerine divan harp kararyla mani olacan bildirdi. Toplarn henz Rus subaylarn elinde
bulunduuna ve bunlarn haksz ve sert tedbirlere topu ateiyle cevap verebileceklerine fazla
olarak talepleri kanuni olup firar saylamayacandan bunlarn is'afnn (isteklerinin yerine
getirilmesinin) zaruri bulunduuna dikkat nazarlarn ektim. Bana, subaylar srarda devam
ettikleri takdirde kendilerine Yzba Yermoloff'da olduu gibi namlarn kirletecek vesikalar
tanzim edeceini bildirdi. Albay Dolukhanoff'un Tiflis ve Batum'da syledii gibi, arzular
hilafna vazifeleri banda tutulan subaylardan hibir hizmet beklenemeyecei mukabelesinde
(karlnda) bulundum. Bunun zerine bana kendisinin bu maksatla Erzurum'a altm ngiliz
topu subaynn gnderilmesini rica ettii ve bu hususta resmen vaat ald cevabn verdi. Bu
anda Erzurum'da istasyon eflii vazifesini grmekte olan fakat buna devam etmek istemeyen
bir Rus veya Polonyal askerin tevkif edilerek vazifesinde kalmaya icbar edildiini (zorlandn)
rendim. Emirlerimin acele yerine getirilmesi bahanesiyle hakikatte ise icabnda karlkl
yardmda bulunabilmek maksadyla subaylarma birbirlerine ok yakn oturmalarn emrettim.
Yzba Yermoloff, 25 ubat'ta hareket etmiti. Kendisine yolda Sarkam'ta durarak kurmay
bakan General Visinski ve topu kumandan General Gerassimoff'u grmek, Ermeniler

karsndaki kt durumumuzu bildirmek, grp duyduklarn anlatp bizi bu mkl vaziyetten

mmkn olduu kadar abuk kurtarmalarn rica etmek vazifesini vermitim.
24 ubat'ta civarda keif uuu yapan bir Trk teyyaresi fark ettim; bundan dmann
Erzincan ve hatta belki de Mamahatun'da bulunduunu tahmin ettim. Bu anda Albay Morel
bana Trklerden Erzurum'un tahliyesi hususunda bir teklif aldn syledi. Erzurum'un Trkler
tarafndan igalinden sonra kolordu kumandan Kzm Bey bana bu teklifin lalettayin bir
kttan ibaret olmayp, kendi imzasn tayan resmi bir mektup olduunu bildirdi; Albay Morel
ise kolordu kumandannn imzasn tayan bu resmi teklifi alelde bir propaganda kd
mahiyetinde gstermek suretiyle beni yanltmak istemiti. Mstahkem mevkiin kurmay 24 ve
25 ubat'ta hibir tehlike mevcut olmadn bildirmiti. Sadece Tekke Deresi civarnda
Krtlerin toplandklar tesbit edilmi ve bunlarn ilerleyii de o havalideki bir takm tarafndan
durdurulmutu. Erzurum'dan gnderilen ktalarn dman Ilca'nn gerilerine att da
syleniyordu. Tekke Deresi'ndeki Ermeni ktasnn 26 ubat'ta taarruza urad haberini aldk.
Kurtulanlarla tamamyla geri atlarak ayn istikamette kamakta olan Ilca'daki memurlar
byk bir sratle Erzurum'a geldiler.
Albay Morel'den taarruz edenlere kar top atei amak emrini almsam da, bu emri yerine
getirmek iin hibir sebep bulamamtm. Harput yolunda sadece panik halinde kamakta olan
Ermeni askerler grnyordu. Trabzon yolunda sanki bir manevra yapyormu gibi kesif bir
kitle halinde Erzurum'a doru ekilmekte olan Ermeni ktalar grnyordu. leden sonra
gayet yaknlarda, Gz Ky'de dman ktalarnn bulunduu haberi geldi. Bunlarn takriben bin
be yz kii kadar olduklarn tahmin ettim. Bu ktalar, Krt etelerine benzemiyor, bilakis
muazzam bir ekilde emir edilmekte olan bir alay hissini veriyordu. Andranik, kaanlar
toplayarak dmana kar srmeye alyordu, fakat bu korkaklar toplanr toplanmaz yeniden
kayorlard. Dier taraftan topu atei geceye kadar devam etti. Krtlerin taarruzu balayp da
bu taarruzlara kar koymak hazrlklar yapld andan itibaren Rus subaylar kendilerine
den vazifeyi erefle ifa etmek zere gitmek niyetlerinden vaz getiler.
Byk Kiremitli yaknlarndan bataryam korumak vazifesini zerine alm olan Ermeni
piyadelerini ileri gtrmeye muvaffak olamadm: bilakis Ermeniler bataryam brakarak Harput
istikametinde geri ekildiler. Tekke Deresi'nden kam olan Ermeniler kaarken bile srleri
alyor ve yolda rastladklar mnferit kylleri ldryorlard.
Trklerin Erzurum'a yaklam olmalar Rus kurmay tarafndan hi beklenmiyordu: Dvmek
hususunda hibir emir verilmemiti veya verilmi olsa bile bundan benim malumatm yoktu.
Benim vazifem gayet basitti: Bu vazife dmann ehrin tahkim edilmi olan hatlarn
gemesine mani olmak iin onu ate altna almaktan ibaretti. Esasen en ndeki hatlarda benim
emrim altnda bulunmayan piyade ve da topusu bulunuyordu.
Ayn gn akama kadar Ermeni milisleri ihtiyarlar ve hastalar da dahil olduu halde ehirdeki
Mslman erkekleri bir araya topladlar. Bu tedbirin sebebi sorulduu zaman karla rtl olan
demiryollarn temizlemek zere ii topladklar cevabn verdiler.
Ayn gn kapmda ismim yazl olmasna ramen bir Ermeni talebesinin bir gruh ile birlikte,
kendi tabirince, aratrma yapmak zere evime girmeye alt haberini aldm. Bu keyfi
tedbire kar gelen karmn mmanaati (engel olmas) zerine ne evime girmeye ve ne de evin
sahibi olan ihtiyar bir Trk' ve orada bulunan bir iki Krt hizmetiyi alp gtrmeye muvaffak
olamam, buna mukabil tekrar edemeyeceim hakaretler savurmutur. Bizzat talebe bu
tedbirlerin Andranik'in emri ile yapldn sylemitir. Bunun zerine tekrar aramaya gelmeleri
halinde, ihtiyarn bana geerek kurtulmas imknn vermi olmak iin aradaki bir kapy
atrdm. Son zamanlarda Andranik'e veya kurmayna her gidiimde icabnda onlarla olan
mnasebetlerime ahadet edebilmesi iin seferberlik mdr Yzba Yulkevi'i de
beraberimde gtryordum. Bir gece yine onunla birlikte subaylarn bir toplantsna gittim.
Vardmzda toplant balamt. Toplantda Andranik, Doktor Savrieff, Albay Sinkevi, Morel
ve Dolukhanoff ve dier baz kimseler de vard. Albay Sinkevi beni grnce bakumandan
Odielice'nin u telgrafn okudu: ''Osmanl ordusu kumandan Vehip Paa ktalarna Erzurum'u
igal etmeleri emrini verdiini telsizle bana bildirmitir. Mstahkem mevkideki btn toplar
tahrip ederek ktalarla ekiliniz. mza: Odielice.''
Biraz ge kalm olan bu emir, toplar tahrip etmeye vakit brakmad. Andranik, hrsn aldktan
sonra niyetinin, lzumlu tahribat yaptktan sonra ekilebilmek iin iki gn daha Erzurum'da
kalmak olduunu bildirdi. Doktor Savrieff, ehirde hkm sren yangnlar durdurmak iin bir
ey yaplmadn ve ihtiyarlarla hastalar da dahil btn Mslmanlarn toplanarak mehul bir

semte gtrldklerini bildirdiim zaman bu intizamszlklara bir son verilmesi iin emir
verildiini syledi. Fakat bu gzel vaadin neticesi de daha ncekiler gibi kald.
Andranik tarafndan alnan kararn tatbik imknlar zerinde grtkten sonra geri ekildik.
Erzurum'u daha iki gn tutmak meselesine gelince; mdafilerin says ve ilerilere kadar
sokulmu mevkilerimizin kuvveti karsnda ehri yalnz Krtlere kar deil, muntazam bir
orduya kar dahi krk iki gn bile mdafaa etmek kabildi.
Mtareke mzakereleri esnasnda Osmanl hkmeti Krtler zerinde nfuzu olmadn
resmen bildirmi olduundan Krtler tarafndan yaplmas muhtemel bir taarruza kar icap
eden tedbirleri almak vazifemdi. Karargha dndm zaman toplarn tahrip edilmesi emrini
verdim. Bunlar iki gn iinde herhalde tahrip edilebilirdi. Subaylarmn verdii raporlardan,
piyadelerin siperlerden kamak iin karanlktan istifade ettiklerini rendim. Albay Morel'i
bundan haberdar ettim, fakat kendisi beni teskin ederek (yattrarak) takviye kuvvetleri
gndermi olduunu, binaenaleyh bu bakmdan bir tehlike mevcut olmadn syledi. Evime
dnerek saat bire doru yattm.
Saat iki ile arasnda ehirde mnferit tfek sesleri iittim ve Ermeni sesleri, kaplar kran
balta grltleri ile ve srklenip gtrlen zavall Mslmanlarn korku feryatlarn farkettim.
ki dnce rahatm karyordu: 1) erefimiz tehlikeye dmt; nk (hrriyet iin
dvmekte olan!!) alak Ermeniler tarafndan ilenmekte olan cinayetleri bizzat grmeyenler
bu feci mezalimin Rus subaylarnn muvafakatyla yapldn sanabilirler; bizi de bu vahiler
gibi itham edebilirlerdi. 2) Bakumandanln maksad, muntazam Osmanl ktalaryla bir
meydan muharebesini kabul etmek olmadndan ve taarruz edenler arasnda da bu gibi
ktalarn bulunmas muhtemel olduundan bir sui tefehhm (anlamazlk) yukardan verilen
emirlere kar itaatsizlii dourabilirdi.
Bu iki nokta yznden, aadaki iki karar aldm: 1) Baka tedbirler fayda etmedii takdirde,
toplarn bir ksmn Ermenilere evirip onlar emirlerimize itaate mecbur etmek suretiyle
Ermenilerin zulm ilemelerine mani olmay; 2) Osmanllara derhal mzakereciler gndererek
ehrin iki gn sonra hi kan dklmesine meydan verilmeden teslim edileceinin bildirilmesini
kendisine teklif etmek zere, sabah erkenden Albay Morel'e gitmek. Dier taraftan Trklerin,
Ermeniler tarafndan katliama uramasna mani olmak iin kargaalklar silah kuvvetiyle
bastracak olan ve iinde Ermeniler bulunmayan ktalar tekil etmek.
Ertesi sabah erkenden, Yzba Gulkevi de refakatimde olduu halde Albay Morel'e giderken
yolda topu cephanesi deposunun nnde bu depoyu muhafazaya memur Ermeni temeni
Bargratonyan'a rastladm.Bana, geri ekilme emri karsnda cephanelii ate vermek
istediini, fakat benden bu hususta bir emir beklediini syledi. Bu szlerine hayret ettim,
nk cephanelik Albay Dolukhanoff'un emrine tabi idi. Fakat topulara cephanenin tahribi iin
hibir emir verilmemi olduundan, cephanelie ate verildii takdirde bundan ehir halk
olduu kadar, Rus subaylarnn da tehlikeye maruz kalacaklarn anlattm ve kendisini ikna
ederek bu tedbirden vazgeirdim ve cephaneyi kurtardm.
Albay Morel'in kararghna yaklatm zaman, herkesin kamakta olduunu grdm.
Amerikan konsolosunun kararghn karsnda bulunan evi alevler ierisinde idi. Albay Morel ve
Torkum, atlar zerinde idiler: eyalarn bir otomobil ve birka arabaya yklettikten sonra onlar
da kamaya hazrdlar. Saat sabahn yedisi idi. Vaziyet hakknda izahat istedim; ricat emri
sabahn beinde verildiine gre bundan haberim olmayna hayret ettiklerini bildirdiler.
Benim de korktuum buydu. Rus subaylar ve topusunun himayesi altnda Ermeniler kamaya
muvaffak oluyorlard. Fakat bizzat Rus subaylar toplarla nian alarak taarruz halinde olan
dman geri atarken Ermeniler Mslmanlar ldrmek ve kamak iin tamamyla serbest
kalmlard.
Bizzat ben gelmemi olsaydm. Rus subaylarnn hibirinin ricat emrinden haberi olmayacakt.
Bir an iin Mecidiye kalesine koarak zrhlara brnm piyade ateine kar mahfuz
(korunan), serbeste Kars'a doru kamakta olan kahraman Ermenilerin arkasndan son bir
selam olarak bir arapnel yamuru gndermeyi dndm, fakat aralarnda bir veya iki
masumun da bulunduunu dnerek bu fikrimden vazgetim.
Toplarn tahrip edilememi olmas, asl Ermeni fatihlerin hile ve korkaklklarnn bir neticesidir.
Kararghma dnmek zereydim ki, olduka tenha bir sokakta ac ac feryatlar ve muazzam bir
infilak iittim. Fakat karlar zerindeki kan lekelerinden o civarda bir msademe (atma)
olduunu anlaynca arabadan inerek, yoluma yaya olarak devam ettim. Fakat civardaki

sokaklarn birinden Ermeni milis kumandannn bir at stnde meydana ktn grnce, az
kalsn ahidi olacam korkun vaheti anladm.
Kararghma dner dnmez, bataryalarma piyadelerle birlikte ekilmeleri ve nakliye
arabalarn subaylarn emrine hazr tutmalar emrini verdim. nc atlarn daha geceden kam
olduklarn rendim. Diine kadar silahl kaan Ermeniler, atlar zm ikier ikier bir
hayvana binerek kamlard. Seyisim, atlar almalarna mani olmak istemi, fakat onlar
zerine ate ederek bu esnada hayvanlarmdan birini vurmulard. Elli nakliye arabasndan
yalnz tanesini temin edebildik. Onu da baz subaylar kullandlar. Az sonra Osmanl
ordusunun ehre girdiini rendik ve bunlarn babo Krtler olmayp, muntazam ktalar
olduunu anladk. Kahraman Ermeni piyadeleri geceden istifade ederek, rzgr sratiyle
Erzurum - Kars yolundan kamlard. Hakikaten bir frtna km olsayd Erzurum'u bu kadar
ksa bir zamanda Ermeni pisliinden temizleyemezdi.
Ne siperlerde, ne de ehirlerde en ufak bir yaras bulunan bir Ermeniye rastlamak mmkn
deildi. Bu da, Ermenilerin Erzurum'u ne kadar byk cesaret ve ecaatle (yiite) mdafaa
ettiklerine yeni bir delildir. Yegne esirler Rus subaylarndan ibaretti; Ermeniler ehrin
mdafaasna menfi bakmdan yardm etmi olmakla iftihar edebilirler. Trklerin ehri igal
ettiklerini renince yaverimle birlikte mevcudiyetimizi bildirmek zere resmi makamlara
mracaat ettim.
Sokaklardan geerken karlatm Trkler, hayatlarn kurtarm olduum iin en samimi
ekilde kranlarn izhar ettiler (belirttiler). Bu kadirinaslk ayn derecede dier Rus
subaylarna kar da gsteriliyordu; nk bu subaylar olmasayd Erzurum'u istirdat eden (geri
alan) Trk ktalar ehirde hayatta kalm bir tek Trk bulamayacaklard.
Romal Muharrir Petron, Ermeniler hakknda unlar sylemitir: ''Ermeniler de insandr, fakat
evlerinde drt ayak stnde gezerler! Rus airi Lermentroff da onlar u szlerle methetmitir:
Sen klesin, sen korkaksn, nk sen bir Ermenisin.
Erzurum, 29 Nisan 1918
Erzurum ve Deveboynu Mstahkem Mevkileri Kumandan,
11'inci mstahkem mevki topu alay kumandan
Yarbay: Twerdokhleboff.
ALBAY MOREL'N HAKK HVYET
Rus Kafkas ordusuna kumanda etmekte olan General Odielice, 9 ubat 1918'de nc
Ordumuzun kumandanna bir radyo telgraf gndererek u izahat vermitir: ''Ekselansnza
aadaki ayan teessf hadiseleri bildirmeyi bir vazife bilirim:
''Baz mevvikler (kkrtclar), Mslmanlarn 15/16 Ocak aynda kargaalklar kardklar
haberini yaymalar zerine Erzincan'da yerlemi olan ktalar Mslmanlarn ikametghlarnda
aratrmalar yapmaya balamlardr. Mslmanlar, ehrin muhtelif noktalarnda mukavemet
gsterip bir asker de bir tabanca kurunuyla yaralannca ktalar Mslmanlara ate
amlardr; her iki tarafta da says henz tespit edilemeyen l ve yarallar vardr. Rus
subaylarnn mdahalesi kan akmasn durdurmu ve kargaalklarn daha ziyade yaylmasn
nlemitir. Bundan baka Mslmanlar aleyhine tahrik edenlerle aslsz ayialar yayanlara kar
ciddi tedbirler alnmtr.''
ngiliz veya Fransz erkn harbiyesinden olup Ermeni ihtilalci tekilatn idare etmek zere
ocak aynda Erzincan'a gelmi olan Albay Morel denilen bir zat, mevki kumandanna bir
mektup gndererek Krtlerin Erzincan - Erzurum yolu zerindeki Rus askeri nakliyatna ve
bizzat ehre taarruza hazrlandklarn iddia etmitir. Morel, ahalisi Krtlere yardm ettii iin,
Erzincan - Erzurum yolu zerinde bulunan Mslman kylerinin tahrip edilmeleri iin emir
verdiini de ilave etmitir.
Hatlarmza kam olan yarallarn birbirine tevafuk eden (uyan) ahadetleri yukarda zikri
geen Albay Morel idaresindeki Ermeni ihtilalci tekilat hakkndaki izahatn doruluunu teyit
etmitir.
Ordu kumandan muavini, Albay Morel'in, garnizon ktalar olarak ilan ettii askerlerin, Murat
adnda bir haydut reisi tarafndan sevkedilmekte olan Ermeni etelerinden ibaret bulunduunu
tevsik eden (dorulayan) vesikalara maliktir.
Erzincan garnizonu denen ktalara kumanda etmi olan Morel'in Kelkit'te Rus murahhaslarnn
ahsi emniyetini temin etmekten aciz oluu kezalik Morel'in Rus niformas giymi bir Ermeni

etesi reisinden baka bir ey olmadn ispat eder. Hatlarmza iltica eden Erzincanllarn
verdii izahata gre ete reisi Murat, btn Mslmanlarn kilise meydannda toplanmalarn
emretmi ve Ermeni devriyeleri halk evlerinden srkleyerek gruplar halinde Vahit Bey'in
evinin nne gtrmtr. Gece esnasnda Ermeni eteleri Vahit Bey'in evini ve dier mhim
binalar keza klalar yakm, kl etmilerdir. Binden ok kadn ve erkek alevler iinde
lmtr; yangndan kurtulmak iin pencerelerden atlayanlar kurunla vurulmu ve snglerle
ldrlmtr.
Erzincan'n en muteber halkndan olup kurtularak bize snmaya muvaffak olan Hulusi Efendi
alevlere kurban olan zavalllarn dehet ve feryatlarn iittiini bildirmitir.
Arak ismindeki dier bir Ermeni ete reisi civar kyler halknn Bayburt'ta toplanmalarn
emretmitir; fakat bu halk Erzincan'da vuku bulan korkun vakay renmi olduklarndan
kadn ve ocuklarla birlikte karlarla kapl olan dalara kamlardr.
Cephelerimize biti mntkalarda ilenmi olup Rus kumandanlna usul dairesinde bildirilmi
olan vahi fiillere aada birka misal zikredeceiz: Ermeniler, Erzincan Belediyesi'nin eski
ktibi Mehmet Efendiyi alp gtrdkten sonra annesini, karsn ve drt ocuunu
ldrmlerdir. Ermeniler keza karsn cebren karmak istedikleri Veysi olu isminde birisini
de ldrmlerdir.
12 Ocak'ta Ermeniler, Kelersen Ky'ne baskn vererek on be Mslman balam ve hepsini
de ldrmlerdir.
7 Ocak'ta Rus niformalar giymi olan Ermeniler Karadeniz'deki Fol Ky'nden kadn ve
erkekten ibaret elli kii toplayarak Trabzon istikametinde gtrmlerdir. Bu biarelerden
bazlarnn cesetleri sonradan nehirde bulunmutur.
arlpazar cenubunda Kzlaa Ky'nde, elleri bal olan Mslman cesetleri bulunmutur.
Zavalllarn sng yaralaryla ldrlm olduklar anlalmtr.
Ermeniler, Kurkul ve Erikli Kyleri civarndaki Mslman halk katliama tabi tutmu ve
kadnlarn alenen rzlarna gemilerdir.
Kuvvetli Ermeni eteleri btn bir ay zarfnda arlpazar, Akkilise ve nesel ahalisini soymu ve
ldrmtr.
Elli kiilik kuvvetli bir Ermeni etesi Arvasa'ya baskn yapm, burasn soymu ve pazarn
yakmlardr. Ricatleri esnasnda Sarpo, Sadak, Ke, Ardasa, Gmhane, kisan, Bayburt,
Trhan ve Erzurum'a Ruslar tarafndan braklm olan byk miktardaki gda maddeleri
Ermeniler tarafndan alnmtr.
Erzincan'da Ermeniler harite olan btn mrasele (haberleme) ve mnakalt (ulatrma)
kesmi ve bundan sonra byk sayda ahaliyi evlerinde yakmtr; dierleri bir kiliseye tklarak
kilise ate verilmitir. Bundan baka bombalarla Yenicamii ve Belediye binasn uurmulardr.
Erzincan civarnda Ermeniler be yz Mslman el ve ayaklarndan balayarak ldrmlerdir.
Mir Hseyin Aa Dersim'in 800 nfusuyla birlikte Ermeni etelerin elinden kurtularak Trk
hatlarna iltica etmeye muvaffak olmutur.
Yukarda naklettiimiz barbarca muameleler renebildiklerimizin yalnz bir ksmdr. Trk
hatlarna bitiik olmayan mntkalardaki zavall Mslman ahalinin akbeti hakknda bu anda
hibir bilgimiz yoktur ve mazlumlarn bu listesinin daha feci bir ekilde uzayp gitmesinden
korkulabilir.
Hi phesiz Rus subaylarnn grmedikleri, grp iitmedikleri ve Mslman kadn, ocuk ve
erkeklerinin vahi ve hayvanca ldrlmeleriyle neticelenmi olan yz binlerce vakalar
mevcuttur. Btn bu vahet ve cinayetler karsnda galipler skt ediyor ve failleri
alklyorlar. Demek ki, dnyada biri galiplere ve dieri de malplara mahsus olmak zere iki
trl adalet varm. Hakikatte ise yalnz bir tek adalet bulunmal ve bu adalet icra edilmedii
takdirde bunu tatbik edecek olan manevi bir kuvvet mevcuttur ve zamanda buna mani
olamayacaktr.
Benim kanaatimce yukarda tekrar edilen btn hadiselerin birinci derecede amili kendi siyasi
maksatlar iin Ermenileri bu hususa kkrtm olan Ruslar ve ikinci derecede de onlara alet
olan Ermeni komiteleridir. Ruslarn maksad Trkiye'de Ermenisi olmayan bir Ermenistan
kurmak, komitelerin maksad ise Ermenilerin nfusun ancak onda birini tekil ettikleri
mntkalarda ekseriyeti tekil eden dier ahaliyi muhtelif yollarla yok etmek suretiyle bir
Ermeni devleti kurmak idi. Hibir hakka dayanmayan bu maksatlar, emperyalist siyaset
fikrinin hkim olduu bir zamanda tatbika kalkmak gayri tabii idi, fakat o zaman tatbik
edilebilmeleri belki mmknd. Yalnz, ekseriyeti tekil eden milletlere bir takm haklar

tanmak istenen bir zamanda ayn prensibi tatbik etmeye kalkmak o memleketlerde yaayan
nfusun birbirlerini karlkl olarak ldrmekte devam etmelerinden zevk almak demek olur.
Avrupa'da ve patrikhanedeki istatistiklere gre Ermeni nfusu sair nfusun onda birini tekil
ediyordu. Eer kabul edildii gibi birok Ermeni hicret etmi ve byk bir ksm da sefalet
iinde yok olmusa itiraf etmek lazmdr ki, bu nispet bugn iin bsbtn bozulmutur.
Nfusunun yzde doksan Trk ve bir ksm Krt, fakat hepsi Mslman olan Erzurum,
Erzincan, Diyarbakr, Harput, Adana ve ksmen Svas vilayetlerinden bir Ermeni devleti vcuda
getirmek niyeti - bu hususun tekrar tebarz ettirilmesi lazmdr - bu kanl arpmalar
ebediyen devam ettirmek arzusundan baka birey deildir. Fakat itilf devletleri konferans bu
hakikati nazar itibara ald ve dil ve daimi bir sulh temin etmek istedii takdirde gayri tabii
ve gayri mantki bir devlet kurmaktan sarfnazar edip ekseriyetin haklarn koruyaca her trl
pheden ridir.
VI
''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar
Siyaset dnyasnda hibir hkmet halihazrda mevkii iktidarda bulunanlarn hkmeti gibi bu
derece irkin ve gln bir ekilde kanun ve hak karsnda klmemitir. Aratrlan ve
uydurulan hadiseler arasnda daha ciddi itham ve iftiralar bulunabilirdi. Anlaldna gre hali
hazrda iktidar mevkiinde bulunanlardan hibiri bu adi ithamlara ve milli erefi lekeleyen
iftiralara itirak etmemi yalnz eskiden Abdlhamid'in porselen fabrikasnn mdr olan
ihtiyar bir paa ve birka subay bu alakla alet olmulardr.
Kanunu Esasi'nin 92'nci maddesi gayet sarih (ak) ve kati (kesin) olarak devlet nazrlarnn
ancak Divan li tarafndan muhakeme edilebileceklerini mirdir.
Bu hkmler hilfna olarak, muhtelif kabinelerde yer alm olan ahsiyetler bir harp divan
tarafndan mahkm edilmektedirler. Bu suretle Kanunu Esasi'ye bir darbe indirilmektedir. Alt
ay nce yan ve Mebusan meclisleri nnde kanunu esasi zerine yemin etmi olan hkmdar
ve halife bu suretle yemininden nkl ettirilmektedir (Vazgeirilmektedir).
Bu budalalklar evvelemirde harp ilanndaki ve baz memurlar ve halk tarafndan, harp
esnasnda hiyaneti vataniyesi yznden srf askeri bir tedbir olan ve padiah tarafndan tasvip
edilmi bulunan bir kanuna msteniden (dayanarak) harp mntkas dna sevkedilen bir
millete yaplan tecavzlerdeki mesuliyeti tespit etmek ve bunu ttihat ve Terakki Frkas'na
ykletmek maksadyla yaplyordu. Bununla tilaf Devletlerine imdiki hkmetin ve btn
Osmanllarn oldu bitti onlarn dostu olduunu veya daha dorusu divan harpte mddei umumi
sfatyla hareket eden yzbann aadaki iddianamesinde syledii gibi hkmet ve halk
daima yaplan iyilikleri mdrik olduu halde ttihat ve Terakki Frkas'nn yalnz be on kiiden
mrekkep olan komite ve hkmetinin sebepsiz olarak tilaf Devletlerine kar harbe girmi ve
harp esnasnda da masum ve mazlm Ermeni ve Rus milletlerine kar vahetler ilemi
olduklarn anlatmak istiyor ve bunlar Afrika vahetlerine yakr bir tarzda mahkeme huzuruna
getirip mahkm etmekle btn meseleyi halletmi olduklarn zannediyorlar. Yeni hkmet
maznunlarn mahkmiyetinden sonra tilaf devletlerinin: harbin tahrikileri cezalandrlm
olduuna ve yeni hkmet de teden beri Fransz ve ngilizlerin dostu bulunduuna gre
Trkiye iin bu harpten fena neticeler kmasn! diyeceini mit ediyor. Bundan baka, Jn
Trklerin fena hareketlerinden dolay cezalandrldklar bir zamanda Ermeni ve Rumlar'n bir
vatanda gibi hareket edip maziyi unutacaklarn zannediyorlar.
Bu sersemler ancak bir mddet sonra, Clmenceau'dan siyasi bir tokat yedikten sonra zan ve
kanaatlerinin ne kadar yanl olduunu anlayabildiler. Clmenceau, verdii cevapta harbe bila
sebep girmi ve Rumlara ve Ermenilere fena muamele etmi yolundaki szlerini bir itiraf
eklinde telkki ederek u mukabelede (karlkta) bulunmutu: ''Harbe sebepsiz olarak itirak
ettiinize gre bunun neticelerine de katlanmanz lazmdr ve baka milletlere yaptnz
ktlklerden dolay siz hkmet srmeye layk ve kadir deilsiniz. Rum ve Ermeni patrikleri
yalnz Jn Trklerden deil, drt yz seneden beri Trk idaresinden memnun olmadklarn
bildiriyorlar.''
Aada, stanbul'un en tannm avukatlarnn veya daha dorusu stanbul Barosu'nun btn
azasnn harp divan huzurundaki mdafaasnn metnini aynen nerediyorum; buna gre siyasi
muamelelerinden dolay devlet nazrlar aleyhine ancak Divanli'de dava alabilir. Bundan

baka mucip sebepleri ve kanun zerinde fazla durmakszn bu mdafaann reddi hakknda
verilen karar ve nihayet davay izah ederken mddei umuminin (savcnn) yapt gln
beyanat da dercediyorum. Bu tarihi vesikalar okunurken imdiki hkmetin mahkemeleri ve
hatta bizzat Divan Harbi kendi nefretine nasl alet olarak kulland ve Divan Harp azalarn ne
gln ve irkin bir vaziyete soktuu anlalmaktadr.
VESKALAR
Divanharbi rfi Zabtnamesi
27 Nisan 1335
Dava Vekili Celettin Arif Bey- Mdafaalarn deruhte eylediimiz zevatn heyeti hkimeleri
huzuruna sevki iin kararname ve iddianamede isnat edilen mevaddn mahiyeti kanuniyeleri
bizi evvelemirde hukuku umumiye ile alakdar edecek baz izahat vermeye mecbur ediyor.
Tabii makam iddiann dermeyan buyurduu vehile Devleti Osmaniye'nin teesssnden beri
sebkat etmemi olan bu tarihi hadisenin, kavanini mevzuamzn icabat katiyesi dahilinde
tedviri vazifei mhimmesi heyeti celilelerinin kemali adaletine ve azmi metanetine ve alelhusus
fturu napezir mesaisine mevdudur. Mahkemei liyelerinden sadr olacak olan hkm yalnz
mekkillerimizi, nesli hazr deil, ensali mstakbelei Osmaniye'yi ve adaletin en mbeccel ve
en ulvi misallerini mtevaziane ifadeleriyle kaydeden tarihi slam Osmaniye'yi alakadar
eyleyecektir. Ve btn beeriyet arka ve arkn bilhassa bizlere mteveccih olan nazarlarnda
memleketimizde adaletin her trl arazndan, her trl aibeden, her trl ihtiraslardan
mnezzeh olarak kabiliyeti tatbikiyesinin derecesini gsterecektir. Yine mahkemei devletleri
huzuruna vazifesini tamamyla mdrik, ancak hak ve hakikatin tecellisine hizmet etmek azim
ve kararyla kyoruz. Heyeti celilelerinin mutasf bulunduu seciyat liyei, nsfetin bu tarihi
vazifemizi teshil edeceine de eminiz. Yine makam lii iddiann dermeyan buyurulduu vehile
rz, intikam vesaire mahkemesi liyenizin igal eylemekte olduu o mevkii linize kadar
ykselemez ve bu gibi eyler heyeti hkimei celileyi hibir vehile mteessir edemez. Adaletin
temerkz etmesi lazm gelen bu mahalli mukaddesten; sadelikle, ihtiamla, evketle bir ses
ykselecektir ve bu ses, btn ortaya atlan o grltleri bastracak ve btn zametiyle
istikbalde bile iitilecektir. Bu ses, adaletin ve hakk hakikatin sesi olacaktr. ite, bu kanaat ve
samimiyetledir ki, hususat tiyenin dahi arzn kendimiz iin bir vecibe addediyoruz:
Mekkillerimize isnat olunan thmet, taktil vesairede hem fiil olmak veya fer'an zimethal
bulunmak hususlardr ki, gerek iddianame, gerek kararname, ttihat ve Terakki Cemiyeti
mnfesihasnn biri: tekilat hafiye, dieri; tekilat aleniyeye ait iki tarzda idaresini irae ediyor
ve tekilat hafiyesi marifetiyle idare edildii taktil vesaire gibi mtaleme tekilat aleniyesi dahi
zahir olarak mekkillerimizden bir ksmnn hem fiil ve bir ksmnn da bilerek mzaheret
suretiyle fer'an zimethal olduklarn dermeyan ediyor. Tarz iddia u ekilde bulunmasna
nazaran bu davann heyeti liyelerinin vazifesine dahil olup olmamas meselesi, en ziyade
muhtac tetkik bir meselei kanuniye tekil eder. Mekkillerimizden Sait Halim Paa ile Halil,
Nesimi, brahim ve kr Beyler malum olduu vehile vkelay sabkai devlettendirler.
Kanunu Esasi'nin vkelay devlete ait olan faslnn otuz ve otuz nc maddeleri nazar
dikkate alnd surette grlr ki, vkelat devletin umuru memurelerine mteallik
muhakemelerinin ancak Divanli'ye aidiyeti ve memuriyetlerinden hari srf zatlarna ait olan
her nevi davalarnn da mahalli ryeti bir mahakimi umumiyedir.
Dier taraftan, Kanunu Esasi'nin yirmi nc maddesi gayet katidir. Kanunu Esasi'nin yirmi
nc maddesi diyor ki: Hi kimse, kanunen mensup olduu mahkemeden baka bir
mahkemeye sevkolunamaz. Daha dorusu icbar olunamaz. Ve keza Kanunu Esasimizin yz on
beinci maddesi daha kati surette ifadei meram ediyor ve diyor ki: Kanunu Esasi'nin bir
maddesi bile hibir sebep ve bahane ile tadil ve icradan iskat edilemez. Demek ki u suretle bu
davann iki muhtelif mahkemede ryet edilmemesi ahkm msellemei kanuniyeye mstenittir.
onun iin biz bu meseleyi evvela drt cihetten tetkik ettik. Birinci cihet zati madde olacaktr.
kinci cihet, mekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar, salisen isnat olunan ef'alin ekali
kanuniyeleri ne suretle olduunu, rabian da i bu davann tahkikatna makam aidince ru
edilmi bulunmas nukat nazarndan vazife meselesinin tetkiki lazm gelir.
Evvela: Zat madde; kararname ve iddianamedeki isnadatn balcas tehcir kanununun hini
tatbiknda vukua getirilen ceraime mtedair bulunuyor. Halbuki usul dairesinde meclisi vkela

kararyla bittanzim iradei saniyeli hazreti padiahiye iktiran ettikten sonra neir ve ilan olunan
bir kararnamenin esnay tatbikinde vukua getirilmi olan crmler olsa olsa, Kanunu Esasi'nin
otuz birinci maddesi mucibince, tayin edilmi olan hudut dahilindedir. Kanunu Esasi'nin otuz
birinci maddesi gayet sarihtir. Diyor ki: ''Mebusan zasndan biri veyahut birka heyeti
mebusann dahili dairei vazifesi olan ahvalden dolay vkelay devletten bir zan hakknda
mesuliyeti mucip ikyet beyan ettii halde evvela heyeti mebusann nizami dahilisi mucibince
bu misillu mevaddin heyete havalesi lazm gelip gelmeyeceini mzakereye memur olan
ubede tetkik olunmak zere ikyeti m'ir heyeti mebusan reisine verilecek takrir reis
tarafndan nihayet gn zarfnda o ubeye gnderilir ve bu ube tarafndan tahkikat lazime
icra ve itika olunan zat tarafndan izahat kfiye istihsal olunduktan sonra ikyetin ayan
mzakere olduuna dair ekseriyetle tertip olunacak kararname heyeti mebusanda kraat
olunarak ve ledel'iktiza ikyet olunan zat davet ile bizzat veya bilvasta verecei izahat istima
klnarak azay mevcudenin slsan ekseriyeti mutlakasile kabul olunursa muhakeme talebini
m'ir mazbatas makam sadarete takdim ile ledel'arz mteallik olacak iradei saniye zerine
keyfiyet divanliye havale olunur'' denilmesine gre demek ki vkelay devletten bir veya
birka zatn aleyhinde vazifesi olan ahvalden dolay mesuliyeti mucip ikyet beyan edildii
halde o ikyetin tahkikatnn icraas mnhasran Meclisi Mebusan'n ubesine aittir. O ube de
dorudan doruya mstantiklik vazifesini ifa eder. zahata gre zat madde umuru memureden
mtevvellid bulunduu cihetle Kanunu Esasi'nin 38'inci maddesinin sarahati katiyesi karsnda
mekkillerimiz hakkndaki davay memuriyetlerinden hari ve srf zatlarna ait deaviden telakki
etmek mmkn deildir. ddianame ve kararnameye nazaran ttihat ve Terakki Cemiyeti
mnfesihasnn ilan merutiyetten tarihi inhilaline kadar biri programa ve nizamnamei dahiliye
mstenit zahiri ve aleni dieri de talimat ifahiye ve mahremaneye mstenit mestur vasf iki
mahiyet ve mutearrzadeyi cami ve muhtevi olduu ve mezalimi sairenin hafi tekilat ile vukua
getirildii ve mekkillerimizden bazlarnn vkelay devletten madut bulunmalar hasebile
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin meclisi umumi azay tabiyesinden olduklar ve bu itibarla
cemiyeti hafiye tarafndan ittihaz edildii iddia olunan efali crmiyeye vakf olduklar halde
bunlar menetmemek suretiyle mzaheretlerinin mesbuk olduu dermeyan ediliyor ki, bu da
farzedilse bile bu ekildeki isnadna umuru vezaifi memurelerinden mtevellit olabilir. Ve
Kanunu Esasi'nin 33'nc maddesinin fkrai ulasndaki ''memuriyetlerinden hari ve srf
zatlarna ait'' meselesi bu kadroya giremez. nk mekkillerimizden vkela sfatn iktisap
etmi olan baz zevatn meclisi umumi azay tabiiyesinden bulunmalar hasebile keza meclisi
umumi de vcud farzedilen cemiyeti hafiye mntesibini tarafndan ika olunan ceraime muttali
olduklar halde bunlarn ikana mani olmamalar ve hatta -yine iddianamedeki sz alyorumbilerek menetmemi olmalar teslim edilse bile, bu hareketleri vazifei memurelerini suiistimal
etmek crmn tekil edebilir. nk vkelann vazifesi esas itibaryla bu eylere mani
olmaktr. Mani olmadklar iin vazifelerini suiistimal etmilerdir demektir. Bu da, vazifesi
memuriyetten mnbais olmak itibaryla kanunu esasinin balaya nakletmi olduumuz 31'inci
maddesi vehile Divanli'ye sevkedilmeleri lazmdr. Yine iddianame ve kararnamede deniliyor
ki, bir tekilat mahsusa vardr: Harbiye tekilat mahsusas. Bu tekilat mahsusann ttihat ve
Terakki Cemiyeti ile mnasebettar olduu ihsas ediliyor ve bu da bizim mekkillerimiz iin bir
meselei tecerrm olmak zere gsteriliyor.
Halbuki, tekilat mahsusa birtakm esbab askeriyeye mpteni idi ve dorudan doruya
Harbiye Nezareti tarafndan ihdas edilmi bir daire olmak hasebile messesat umumiyei
devletten bir dairedir, bir ubei dahiliyedir. Bu dairenin bir merkezi ve uabat muhtelifesi
olduu gibi Harbiye Nezareti'nden verilen talimatnamei resmi dairesinde tedviri umur ile
mkellef birtakm memurin ve mstahdemin bulunduu ve bunlarn maaat da devletin
umumi btesinden tediye edildii tabiidir ki, cmlece malumdur. Bu tekilat mahsusuya ait
Harbiye Nezareti'nde mahfuz bulunmas lazm gelen kuyudat resmiye ve dosyalar celbedilirse
grlr ki, bu iddiamz mahz hakikattir. nk tekilat mahsusa bir dairei resmiyedir ve onun
banda bulunan birtakm muvazzaf zabitan ve memurin vardr ve bunlar da maalarn daima
devletin umumi btesinden almlardr. Bu dairenin umurunu tedvir eden ehas meyannda
ttihat ve Terakki Cemiyeti azasndan birtakm zevat bulunmu, bunlarn da o suretle
bulunmalar acaba tekilat mahsusay devairi resmiyei devletten hari tutabilir mi? Bittabi
tutamaz. nk bugn de birok kimseler kendi hususi vazifeleri olduu halde ayr birtakm
yerlerde de memur olabilirler ve oralarda da hizmet edebilirler. Mesela ttihat ve Terakki
Cemiyeti azasndan birtakm zevat vard ki, bunlardan kimi mdafaai milliyede, kimi cemiyeti

tedrisiyei slamiyede, kimisi de Hicaz shhye komisyonunda muvazzaf idiler ve orada

alyorlard. Bu zevatn oralara girmesi nasl bu devairi resmiyei ilmiye veya shhiye olmak
gibi dairei resmiyeden karlamaz ise, tekilat mahsusada, resmi olan bu dairede bulunmalar
ve orada almalar, bu daireyi, messesei resmiye halinden karamaz.
Saniyen mvekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar hakknda baz mtaleat dermeyan edeceim:
Arzeylediim vehile mvekkillerimizden bir ksm vkelay devlettendir. Vkela, Kanunu
Esasi'mizin mevadd sarihasna gre devletin siyaseti umumiyesinden mtereken ve dairei
nezaretlerine ait olan muamelattan dolay da mnferiden ve dahili dairei vazifesi olan ahvalden
dolay da cezaen divanli huzurunda mesuldr. Kanunu Esasi'nin mevadd maruzas sarahati
katiyesine iptinaen mesuliyet maddesi ne heyeti istintakiye ve iddia tarafndan ve ne de
mahkemei devletleri tarafndan tefsir edilemez. nk, Kanunu Esasi'nin yz on yedinci
maddesinin fkrai ahiresi mucibince tefsir salahiyeti Meclisi yan'a aittir ve ancak bu tefsiri
Meclisi yan yapar. Nitekim heyeti yan, Meclisi yan zabtnamesinin 29 Kanunuevvel 334
tarihli zabtnamesinde mnderi olduu vehile tehcire katil faillerinin tecziyesinde hkmetin
derecei faaliyetini anlamak zere Meclisi yan reisi sabk Ahmet Rza Bey tarafndan vki olan
suale, hkmet namna cevap veren Adliye Nazr beyefendi, tehcir suretiyle ika edilen ceraimi
dereceye ayrmt.
YAN MECLS'NDE REDDEDLEN TAKRR
Bunlardan birincisi: Divanli'ye sevki lazm gelen memurin tarafndan ika olunmas muhtemel
ceraimdir. kincisi bunlarn gayr memurin canibinden ika olunan ceraim. ncs ehas
diye tarafndan ika olunan ceraimdir. Hkmeti Osmaniye namna orada sz syleyen Adliye
Nazr beyefendi, Meclisi yan'a bu yolda beyanatta bulunmu ve demiti ki: divanliye sevki
lazm gelenler hakknda ve bu ilere taalluk eden ahvalde mddeiumumilerin hi bir takibatta
bulunamayaca ve tahkikat esnasnda bu kabil ceraime msadif olursa bunu tespit ederek
makam nezarete bildirmesi iktiza edecei ve Divanli'ye ait olan muhakematta ayan dikkat
bir mesele vardr ki, o da, crm efrad ahali ile mterek olursa en byk mahkemeye tbi
olmas kaidei hususiyedir: u halde Divanli'ye sevki lazm gelen mesailde efrad ahaliden
bazlarnn methali olduu takdirde bu gibi efradn da kffeten Divanli'ye sevkleri icap eder.
nk crm, ceraimi mrtebitedendir. Demek ki bu mesele Meclisi yan'da mzakere edilmi
ve Meclisi yan'n karar, malum olduu zere, tefsir mahiyetini haiz bulunmutur. Verilen
karar, dorudan doruya vkeladan olan vezatn Divanli'ye sevkedilmeleri ve hatta
vkeladan gayr var ise onlarn da Divanli'ye sevkleri esas Meclisi yan'da inceden inceye
mzakere edilmi ve Damat Ferit Paa hazretleri tarafndan Divanli tekili hususunun
intihabat cedideye talik ve vkelay maznun muhakemelerenin divan harplere msaraaten
sevki hakkndaki takrirleri mlkiye encmeninin mazbatasyla birlikte Meclisi yan'da
mzakere edilmi ve Adliye Nazr arzeylediim vehile ifadatta bulunduktan sonra Ferit Paa
hazretlerinin takriri Meclisi yan'ca reddedilmi ve Adliye Nazr'nn tefsir mahiyetinde Meclisi
yan'da dermeyan ettii szler Meclisi yan'ca kabul edilmitir. Demek ki, Meclisi yan'n bu
suretle vermi olduu karar, bir tefsir karardr. Onun iin yine tekrar ediyorum, ne mstantik,
ne de makam- lii iddia ve ne de makam- devletleriniz Kanunu Esasi'yi tefsir edebilmek
salhiyetini haiz olamazlar. Karar mezkur ile tehcir ve tekabbl ceraiminin vkelnn
memuriyetlerinden hari olmayp umuru memurelerinden mtevellit olduu Meclisi yan'ca
kabul edilmi ve vkelann Divanli'ye sevkleri Meclisi yan'ca takarrr etmiti. Bu kararn
muvacehei ilmiyesinde heyeti celilelerince mevzuubahis davay ryete vazifedar olduuna dair
karar verildii takdirde tabiidir ki, sadr- lahik hazretlerinin Meclisi yan'da reddolunan
takrirlerini mahkemei devletleri tervi makamnda telakki buyurmu olacak ki, bu da, Kanunu
Esasi ile ne dereceye kadar kabili teliftir, buras da cayi teemmldr. te bu arzettiimiz
esasata iptinaendir ki, mvekkillerimizin mevkileri hasebiyle kendileri ancak Divanli'de
muhakeme olunabilir. Salisen, mvekkillerimize isnat olunan ceraimin mahiyet ve ekli
kanunisi kararnamenin bir fkrai mahsusasnda beyan olunduu vehiyle, isnat olunan ceraimin
mvekkillerimizin vazifeleri haricinde ceraimi diyeden madut olduu farz ve tasavvur edilse
bile, bu misillu ceraimin mahalli ryeti yine iktiza eder. Cnk divanharpler istisnai mahiyeti
haiz ve salahiyeti kazaiyeleri derecesi idarei rfiye kararnamesinde musarrah olduu vehiyle
mahdut ve muayyen mahakimi hususiyedendir. Buras, yz yirmi be senesinden beri idarei
rfiye altndadr.

BAZI RK DDALAR
stanbul'da ilan olunan idarei rfiye bir zamanlar Gazi Muhtar Paa kabinesi zamannda
kaldrlm ve fakat memlekette grlen sar ihtilal zerine yeniden vazedilmitir. Zaten
Kanunu Esasi'mizin 113'nc maddesi, idarei rfiyeyi tarif ediyor; diyor ki: Mlkn bir
cihetinde ihtilal zuhur edeceini meyyed sar ve emarat grld halde hkmeti seniyenin
o mahalle mahsus olmak zere muvakkaten idarei rfiye ilanna hakk vardr. darei rfiyeyi
tarif ediyor: Kavanin ve nizamat mlkiyenin muvakkaten tatbikinden ibaret olup idarei rfiye
tahtnda bulunan mahallin sureti idaresi nizam mahsus ile tayin olunacaktr, diyor. darei
rfiye kararnamesi ekil ve suretinde olmak zere, neir ve ilan olunuyor ve idarei rfiyenin
salahiyeti kanuni bir surette tahdit edilmi oluyor. Filhakika Kanunu Esasi'nin maddei
maruzas, idarei rfiyeyi ihtilal haline hasretmesi, emniyeti hariciye ve dahiliye mevzuubahis
olmas mtalaat akiranemizi tamamyla teyit eden vesaiki kanuniyedendir. nk Kanunu
Esasi ile mutlaka bu suretle divanharplerin salahiyetleri tamamyla tayin ve tahdit edilmitir.
Mvekkillerimizin Divanli huzurunda muhakemelerinden bir lahzack olsun sarfnazar eylesek
ve idarei rfiye kararnamesinin haklarnda tatbikini kabul etsek bile mvekkillerimize isnat
olunan crmlerin kararnamenin yedinci maddesi mucibince mahakimi adliye tarafndan ryet
edilmesi lazm gelir. Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi diyei
cezaiyenin vezaifiyle mkellef olduundan bir mahkemei fevkalade olan ve en byk mahkeme
telakki edilmesi lazm gelen Divanli'nin makamna hi bir sebep ve suretle kaim olamaz.
Kezalik idarei rfiye kararnamesinin dokuzuncu maddesini aynen okuyorum:
''Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi diyei cezaiyenin vezaifiyle
mkellef olduundan idarei rfiye ilan olunan mahallin haricinde kin mahkemede baklan veya
baklacak olan mahallin mahakimi diyesinin selahiyeti dahilinde olmayan bir ie mdahaleye
hakk olamayaca gibi idarei rfiye altnda bulunan mevkiin mahakimi diyesinin idarei rfiye
ilanndan evvel bir dereceye kadar ryet etmi olduu ilere dahi bakamayacaktr'' denilmekle
Divanharp'in hem dairei selahiyeti, hem dairei kazaiyesi ve hem de vazifesi tahdit edilmi
oluyor. Mahakimi diyenin bir dereceye kadar ryet etmi olduu ilere vaziyetten menedilen
Divan Harp, nasl olur da en yksek mahkeme olan Divanli'nin deruhte etmi olduu bir ie
vaziyet edebilir ve o ii grmek ister? Kezalik iddia ve kararnamede mvekkillerimizden
vkelalkta bulunmu olanlarn ttihat ve Terakki cemiyeti Meclisi umumisinin azay
tabiiyesinden bulunmalar hasebiyle cemiyetin tekilat hafiyesi tarafndan ika iddia edilen efali
cinaiyeye muttali olduklar halde bilerek mzaheret ettikleri dermeyan olunmaktadr.
Bu iddia ancak hafi cemiyetlere dahil bulunan ve cemiyetlerin hedef ve gayesini takip edenlere
sari ve amil olabilir. Yoksa mcerret vkelyi devletin ttihat ve Terakki Cemiyeti meclisi
umumisi azay tabiiyesinden bulunmalar keyfiyeti azay cemiyetten bazlar tarafndan hafiyen
tekil edildii farzolunan cemiyeti hafiyeye mensubiyetlerine delalet edemez. Zaten bu sebebe
mebnidir ki, byle bir iddia ve isnat ne iddianame ve ne de kararnamede mesbuk deildir.
Farzmuhal olarak ttihat ve Terakki meclisi umumisinde azalk sfatn iddia-i vakiin sbutuna
bir sebebi kafi addetsek bile anasr muhtelifeden mrekkep olan ttihat ve Terakki meclisi
umumisi bilmum azasnn da mefruz cemiyeti hafiyeye mzaheretlerini kabul etmek
lazmgelirdi. Filhakika bir mzaheret tarzndan olan bu isnat, Divaniyea mebusu merhum Fuat
Bey tarafndan ita edilip vkelnn Divanli'ye sevki hakkndaki takrir muhteviyatnda da
mevcut bulunuyordu ve bu isnat ile beraber ayr ayr bir takm efali crmiye atfedilmi
olmasna nazaran itimai ceraim kaidei kanuniyesi mucibince bu ceraimin Kanunu Esasi
mucibince Divanli huzurunda ryeti muktazidir. Msaade buyurulursa Sadettin Bey devam
etsinler.
Sadettin Ferit Bey (Dva vekili) - Divaniye mebusu merhum Fuat Bey tarafndan verilmi olan
takrir Meclisi Mebusan zabtnamelerinde muharrerdir. Orada hatr cizanemde kaldna gre
on veya on iki bent zerine o kadar mull ve o kadar umumi surette dnlm ve
yazlmtr ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin u memlekete ika ettii taavvur olunan veyahut
tasavvur edilebilecek olan tekmil ef'ali ihata etmi ve tamamyla Kanunu Esasi'nin hududu
dairesinde dnlerek gerek vkelnn Divanli'ye merbutiyeti dolaysyla onlar hakkndaki
aksamn ve gerekse efrad ahaliden bulunan dier kesann yine bu mterek bulunulan fiilden
dolay anlara tebaan Divanli'de muhakemesinin icras lazm gelecei dermeyan edilmi ve
uzun uzadya terih ve izah olunmutur.

Yine Meclisi Mebusan zabtnameleriyle ve netayici fiiliyesiyle sabit olduu vehile o takrir kabul
edilerek tahkikat vazifesini icra edecek olan ubei mahsusasna havale olundu, tahkikat icra
edildi ve u tahkikatn icrasyla isnat edilmi olan efalin bugn heyeti muhteremenize, divan
celilemizde mevzuubahis olan ancak bir ksmdr. Bu cihetin tahkiki dahi yine bu ubede
mevzuubahs bulunmutur. ubei tahkikiye malumu linizdir ki, bir czdr ve cz ise ya bilfiil
mevcut veya bilkuvve mevcut olan bir kln parasdr. Fer'idir. Tabiri mahsus ile demin refik
muhteremim Cellettin rif Beyefendi tarafndan bir heyeti istintakye eklinde gsterilmi olan
bir heyeti tahkikiyedir, tahkik ise istintakn ekli umumisi olmak zere dorudan doruya
Divanliye nisbet olunmakta tereddt edilmeyecek mertebededir. te bu suretle bu davaya
Divanli vaz'yet etmese bile bir dava bir mahkemede derdesti tetkik ve tahkik iken ayn
davann baka bir mahkeme tarafndan tahkik tetkik ve ryetine mesa kanuni yoktur. u
msellem ve Kanunu Esas'nin yirmi nc maddesine mtenit olan u vazife hibir nazariye
ve hibir itihad ahs ile tayir edilemez. Kararnamede mekkillerimizden baz zevat
tarafndan esnayi tahkikte u vazife meselesinin dermeyan edilmi olduu zikrediliyor ve
esbab mucibesile u talepleri reddediliyor. Tabiidir ki esnay tahkikte dermeyan olan bu itiraz
mtekaddemin reddi zerine bir itiraz, bir vaziyeti kanuniye almak ihtimali yoktur. nk
Divanharbi mahsusun u noktai nazar da ne ekilde, yani bu heyeti tahkikiye mukarreratn
ne derece zerine tetkik etmek imknyla mcehhez bulunduu malum deildir. Binaenaleyh
hukuku umumiyeden ve mahkemenin salahiyetinden bahsetmei tabiidir ki, bugn mahkemei
liyeniz huzurunda ispat vcut etmeye talik etmi bulunuyorlar. Efendim, Kararnamede;
vkelnn vazifelerinden mtevellit bir crm siyasileri olursa Divanli'ye sevkolunurlar ve
doksan ikinci madde ile Kanunu Esasi'nin otuz nc maddeden evvel eer otuz birinci
maddeyi tetkik etmi olsa idiler, demin refik muhteremim Cellettin rif Bey tarafndan pek
vkfane arzedilmi olan otuz birinci maddede vkelnn ne gibi ahvalden dolay Divanli'ye
sevki lazm gelecei musarrah bulunduunu tahattur eder ve otuz nc maddeye temas
etmek lzumunu hissetmezdi. Halbuki otuz nc madde yine heyeti tahkikiyenin vazife
iddiasn red yolunda ittihaz ettii karar teyit etmiyor. Efendim, madde gayet sarihtir, orada
vkelnn vazifei memuriyetinden hari srf zatlarna ait denilmitir. imdi burada kanunun
istimal ettii bir kelimeyi herhalde imale etmek, ihmal etmemek muktaziyat kanuniyeden
olduu gibi vazifei memuriyetlerinden hari demekle vazifei memuriyetleri dahilinde bulunan
ahvalin Divanli'ye aidiyeti tekrar teeyyt ettikten sonra srf zatlarna ait, yani bir crm
ahsi, ehas adiyei saireye vukubulan taarruzlar; mesela vkeldan birisinin yolda birisine bir
tokat atmas, tahkir etmesi, yahut o ahsa ait olarak bir sahtekarlk fiili irtikap etmesi gibi
ahval ki, bu fiil o memurdan yani o zattan sanati memuriyeti itibaryla deil, sfat zatiyesi
itibaryla sadr olmu bulunuyor. Yoksa vazifei memuriyeti itibaryla yaplmasna veyahut
yaptrmamaya dikkate mecbur bulunduu ahvali yaptrmamas gibi ehas saireye kar
vukubulmu olan ceraim, otuz birinci madde mucibince dorudan doruya Divanli'ye aittir.
Heyeti tahkikiyenin u fiilde crm siyasi mahiyeti tasavvur etmesi bizce zayf bir nazariye
halinde kalm oluyor. nk bunu def ve red yolunda doksan ikinci maddeye temessk
etmiler. Doksan ikinci madde; vkel ile mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve
hukuku ahane aleyhinde harekete ve devleti bir hali muhataraya ilkaya tasaddi eyleyenlerin
muhakemesine attir; deniliyor, binaenaleyh vkelnn Divanli'ye gitmesi lazm gelir. Ve dava
u ekli siyaside olmasyla mukayyettir. Buraya kadar izah ettiimiz nazariyelere heyeti
tahkikiyenin maksadna vusul arzusuyla vasl oluyoruz. Halbuki bu madde Divanli'nin
teekklne taallk ediyor ve fasl Divanli deniyor. doksan ikinci madde orada balyor.
Evvela Divanli'nin sureti teekklnden bahsediliyor sonra da deniliyor ki: ''Vazifesi vkel ile
mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve hukuku ahane aleyhinde harekete ve devleti bir
hali muhataraya ilkaya tasaddi eyleyenlerin muhakemesidir.'' Bu fkrada evvela vkeldan
bahsediliyor; demek ki, Divanli'nin vazifesi evvela vkely muhakeme etmektir. u kayd
mutlak tabiidir ki, vkelnn Divanli'de muhakemesini istilzam eden hususattr.
Evet, Divanli'nin vazifesi 31'inci maddenin sarahati ve 33'nc maddenin teyidi ile vkelnn
Divanli huzurunda ryet edilecek davalarn ryet ve tetkik etmek, ikincisi mahkemei temyiz
resa ve azasnn muhakemesidir. Malmulinizdir ki, Mahkeme-i temyiz mmlmahakimdir,
onun fevkinde bir mahkeme yoktur. derecat itibaryla mehakimi resa ve aza ve eczasnn
nerede muhakeme edilecei malm ve musarrahtr. Mahkemei temyiz azasnn fevkinde bir
mahkeme bulunmadndan ve onlara tevdi edilmi olan vezaif ruhu adalete temas tam
halinde bulunduundan gerek kasd mahsus ile, gerek vazife memuriyetini suiistimal neticesi

olarak ika edilmi olan crmden mtehassl zarar telafi etmek iin baka bir makam
kalmadndan...
Reis - Bunlar malm eyler mekkillerinize ait olan vukuattan bahsediniz.
Sadettin Ferit Bey (Devamla) - Binaenaleyh u noktai nazardan mahkemei temyiz azasnn
vazife ve memuriyetlerinden mnbais olan fiilleri yine Divanli'ye girecektir. Dier hususattan
dolay tatvili makale lzum grmyorum. imdiye kadar irat etmi olduumuz u vazifei itiraz
vkely sabkai devletten bulunmu olan mekkillerimize ait gibi gryoruz. Fakat esas
itibaryla Divanli'ye ait olmayan bir fiil ile tecrim edilmi olan, hemfiil addedilmi bulunan
zevatn ef'alinde zimethal olmak zere bulunurlar. Tabiidir ki, hazr bilmuhakeme olan deil,
dorudan doruya faili asil gibi itham edilmi vkel da bulunuyor. Fer'an zmethal olmak
itibaryla u crmn mekkillerimizi zrar etmek ihtimali olsa dahi evvelce de arzedilmi olduu
zere fer'iyet itibaryla crmn mahalli tetkiki, mahalli ryeti Divanli olunca bundan mrtebit
olmak dolaysyla Divanli'ye zaten Divanharb'e merbut olmad tasavvur edilen zevatn dahi
u hakkmz dermayan etmeye haklar olaca derkrdr. nk Divanli davaya vaziyet etmi
ve davay ryete balam ve en byk mahkeme olmak dolaysyla tekmil deaviyi ryet
etmesi lazm gelir. Adaletin salim bir srette ve tarik kanunide cereyan etmesi iin byle
olmak icap eder. Reis Paa hazretleri, refik muhteremim Cellettin ?rif Beyefendi tarafndan
mukaddemede arzedildii vehile divan muhteremenize kar emniyet ve itimat
nmtenahidir, fakat bizim bir vazifei kanuniyemiz var ki, mvekkillerimiz hakknda yaplacak
muhakemenin herhalde mercii mahsusunda ve onlar hakknda verilecek hkmn ve o hkm
ita ile mkellef olan zevat tarafndan verilmesini talep etmektir.
MAHKEMENN SELAHYET MESELES
Reis Paa hazretleri, bizim bu vazifei itirazmz esasen bu davay heyeti muhtereme ryet
ediyor diye deildir. Heyeti muhteremeniz bizi yeni dinliyor. ihtimal bizim tarafmzdan vaki
olmam olsa bile dorudan doruya mahkeme tarafndan da nazar dikkate alnabilir. Bu cihet
heyeti tahkikiyede mevzuu bahis olmutur ve biz de bu hakk her zaman dermeyan etmek
vaziyeti kanuniyesini haiz bulunmu oluyoruz ve bunu imdi dermeyan ediyoruz ve diyoruz ki:
heyeti muhteremeniz kendi huzuruna gelen u davay ryete salahiyettar olmadna karar ita
buyursun. nk malumu linizdir ki, mahakimin derecata taksimi byk bir kaideye, byk
bir hikmete mstenittir. Mahkemei muhteremenizden sdr olacak mukarreratn divan
devletlerinin tekiline dair ilan edilmi bulunan kararname ile meyyettir. Binaenaleyh
divannzn kudret ve salahiyeti hkmiyesi pek vasi ve pek katidir. Fakat bu salahiyet ve
katiyetlerin hadiseye keyfiyeti tatbikini takdir edecek bir divan umumi bir mahkemeyi tarih ve
btn bunlarn fevkinde her ferdin icraatn cerh veya muaheze edecek bir de mahkemeyi
kbra vardr. te biz de bir taraftan halifei zianiyle milyonlarca afradyla tamamii ahkmn
muhafazaya yemin ile teyit edilen Kanuni Esasimizin muvacehei maddisinde, dier tarafdan
Mahafetallah terkibile telhis olunan btn mukaddesatn huzuru manevisinde tarihin heyeti
celilenize tahmil ettii en ar vazifei adaleti ifaya davet ediyoruz ve davann heyeti celilenizin
salahiyeti haricinde bulunduundan bahsediyoruz.
Mahmut Mahir Efendi (Dava vekili) - Efendim. Sadettin Ferit Bey, itimai ceraimden
bahsettiler, ezcmle mvekkilim brahim Bey, vazifei memuresinden mutevellit siyasi ve gayri
siyasi birtakm ceraimden dolay Divanli'nin heyeti tahkikiyesine, yani Meclisi Mebusan'n
ubei mahsusasna celbolunuyor. Makam iddiann kararnamesinde Divanli'nin vazifesine
tecavz edilmeyeceinden bahsedildi. Demek ki, mvekkilim brahim beyefendi'ye mahkemei
liyelerine sevkedilen crmden maada, bir crm isnat olunuyor. u halde kendilerinde
itima ceraim var demektir. Ceraimi itimaiye halinde mecmu ceraimin kffesi birden
muhakeme edilir. onlarn en ar hakknda hkm sdr olur. En ar cezay mstelzim olan
hkm, dierlerinin yerine kaim olur. Yoksa ceraim tefrik edilerek bir ksm bir mahkemede, bir
hkme iktiran, dieri dier bir mahkemede bilmuhakeme hkme iktiran etmek yani, ayr ayr
crmler iin ayr ayr hkmler vermek caiz olmaz. Binaenaleyh kendileri haklarnda dier
mahkemede derdesti ryet olan bir dava iin madem ki Divanli'ye ait olan davaya mahkemei
lileri vaziyet edemiyor, dier bir mahkemenin vaziyet etmi olduu bir crme vaziyet
etmemek icap eder. nk bu halde, yani itimai ceraim halinde tetkiki ve ayr ayr
muhakemesi kanunen caiz olamaz.

Cemal Moll Bey - Reis Paa hazretleri, bendeniz de refik muhteremime itirak ediyorum.
Dier bahisler kendi ahsma ait baz mlahazattan ibarettir. Vazife meselesini tekrar
ediyorum.
Mustafa Nazmi Bey (Mddeiumum) - Dermeyan edilen vazife ve salahiyet meselesi hakknda
bendeniz de noktai nazarm arzedeceim. cras talep olunan muhakemenin (iitilmiyor
sadalar) Bu Divanharb'e mi, yoksa Kanuni Esasi'nin tayin ettii Divanli'ye mi aittir. Bu
cihetin tayini isnat olunan crmlerin umuru memureden mnbais olup olmadnn tayinine
mtevakkftr ve kararnamede ve ithamnamede iddia olunan crmler memuriyet itibaryla
tahadds etmemi, merkezi umumide ve merkezi umuminin itimai umumisinde tahadds
etmi ceraimden dolaydr. u halde, sureti sevki dava vazifei memureden mnbais olmak
zere telakkiye msait deildir. brahim Bey hakkndaki ceraimi itimaiye meselesi henz
malm deildir. Baz evrakn, Meclisi Mebusan'dan mddeiumumilik makamna gnderildiini
haber verdiler. Eer bu crmn hini muhakemede vazifei memureye taallku tahakkuk ederse,
olvakit nazar dikkate alnabilir. Vazife ve salahiyet meselesi katiyen mevzuubahis olamaz.
Fakat hali hazr itibaryla bu mahkemei liyenizin dairei salahiyetindedir. nk sevki dava
undan ibarettir. Kararnamede kraet olunan srf ahsi ceraimdir. Eer hini muhakemede yle
olmad tahakkuk ederse olvakit nazar dikkate alnabilir.
Reis - Lazm gelen tahkikatn ifasndan sonra kararmz tebli edeceiz. Perembe gn saat
birde inallah ikinci muhakemeye mbaeret ederiz.
BRNC MAHKEMENN SONU
Divanharp cezay mucip be fiile istinat ederek, devlet nazrlarndan sadrazam, harbiye
nazrn, bahriye nazrn ve maarif nazrn idama mahkm etmi ve ayn kabineye dahil olup
mahkeme huzuruna bizzat km olan telgraf nazrn beraet ettirmitir.
Mahkmlarn susuz olduunu ve hkimlerin iledikleri cinayeti memleketin efkr umumiyesi
ve btn dnyann nazarlar karsnda ispat iin bu be fiili srasyla tetkik etmek kifayet
edecektir.
Madde 1 - Divanharp'te ryet olunan muhakemat neticesinde tahakkuk eden Trabzon, Yozgat,
Boazlyan taktil cinayetinin ttihat ve terakki erkanndan bulunanlar tarafndan tertip ve icra
ettirildii ve esnayi mdafaada dermeyan olunduu gibi mezkur cinayetin vukuundan sonra
haberdar olanlar bulunduu farzolunsa bile ittiladan sonra dahi men'i tekerrr ve evvelkilerin
mtecasirleri hakknda birgna teebbsatta bulunulmam olmas.
Evvela: Eer cinayetlerin ttihat ve Terakki Cemiyeti reisleri tarafndan tertip ve icra edildiinin
anlalm olduu iddia ediliyorsa, kararda bunlarn kimin tarafndan ve ne ekilde tertip ve icra
edildii zikredilmemektedir. Mantkan hep faraziyelere istinat edeceiz. ddia edilen bu
muameleler ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar tarafndan ahsen yaplm veya devlet
memurlarna nfuz ve tesir edilmek suretiyle yaptrlmtr. Eer bunlar ahsen yaplmsa, bu
takdirde ahsen ilenen bir cinayetten dolay btn frkann ve hkmetin de mesul
tutulmalarna tabiidir ki, lzum yoktur. Bilakis devlet memurlarna nfuz ve tesir yapld iddia
edilmek isteniyorsa, bu takdirde ttihat ve Terakki komitesi azasnn hkmete kar mevvik
ve muharrik mevkiinde olmad da tabidir ve btn mesuliyet de bu nfuz ve tesir altnda
hareket etmi olan memurlarn zerine dmektedir.
SUSUZLAR MAHKM EDLYOR
nc bir imkn da, ttihat ve Terakki Komitesi azasnn hkmet memurlaryla birlikte
hareket etmi olmasdr. Bu takdirde ise gerek cemiyetten dolay birlikte hesap sorulmas ve
bunlarn mahkm edilmesi lazm gelir. Buna mukabil mahkm edilen kabine azalar arasnda,
Ermeni tehcirleri esnasnda Suriye'de bulunan ve binaenaleyh bu ilerle hibir alakas olmayan
Bahriye Nazr Cemal Paa da vardr. Kendisine bilakis Ermeni cemaatler o mntkalara
gnderilen Ermeni muhacirlere gsterdii iyi muamelelerden dolay mteaddit defalar
kranlarn bildirmilerdir.
Maarif Nazr Doktor Nzm Bey, mtarekeden ancak ay nce kabineye girmi ve kabinenin
tehcir mnasebetiyle ald tedbirlere hibir suretle itirak etmemitir. Bu noktalar hi nazar
itibara alnmad iin, harp divannn isimleri kendisine bildirilmi olan ahsiyetleri hibir delil
aramakszn, dorudan doruya lme mahkm ettii anlalyor.

Saniyen: Mahkmiyet sebebi olarak - mdafaaya gre cinayetlerin ikandan sonra bundan
haberdar olan kimseler varsa bunlarn bu cinayetlerin tekerrrne mani olmadklar ve failler
aleyhine hibir teebbste bulunmadklar ileri srlmtr. O srada stanbul'da bulunmayan
Cemal Paa'nn bundan baka bu hadiselerle dorudan doruya hibir mnasebetleri olmayan
Maarif, Ticaret, Evkaf, Nafia ve Harciye Nazrlar gibi ahsiyetlerin sonradan renmi olduklar
fazedilebilir. Bu ahsiyetlerin malmat edindikten sonra, mani olmak iin hibir teebbste
bulunmam olmalar mahkmiyet iin bir sebep olarak kabul edilmektedir. Bir kere
mahkmlardan Cemal Paa bizzat Suriye cephesinde kumandanlk ederken iddia vehile
Boazlyan ve Yozgat'ta ilenen cinayetlere nasl mani olabilirdi. Sonra o zaman kabineye dahil
olmayan Doktor Nzm Bey ne yapabilirdi? Mahkmlar arasnda Cavit Bey de bulunuyor. Bu
zavall da harp ilan yznden kabinede hkim olan noktai nazar ihtilaf neticesinde istifa etmi
ve Ermeni tehcir hareketi tamamyla bittikten sonra srf benim srarm zerine ve vatana
hizmet etmek maksadyla yeniden kabineye girmiti. Gerek Doktor Nzm Bey ve gerek Cavit
Bey hadiselerin vukuu srasnda hususi birer fertten baka bir ey deildi. u halde, hususi
fertlerden birine verilen cezann bu maznunlara da verilmesi lazm gelirdi.
DAHLYE NAZIRININ VAZYET
imdi meseleye ithal edilmi olan dier nazrlara ve zellikle Dahiliye Nazrna gelelim;
Yukarda da iaret ettiim gibi Ermenilerin sevkyat esnasnda ilenen baz cinayetlere onlarn
ikandan sonra haberdar olmutum. Derhal tekerrrne mani olmak ve sulular cezalandrmak
iin icap eden tedbirleri aldm. Bu tedbirlerin neticesi olarak faillerin bir ou lme mahkm
edildi ve bir ksm da muhtelif cezalar yedi. Dahiliye Nezareti derhal Anadolu'nun muhtelif
yerlerinde tahkikat yapmak ve tehcir srasnda ilenen cinayetlerin faillerini hemen mahalli
mahkemelere ve Divanharplere teslim etmek zere memleketin en yksek memurlarndan
mrekkep drt tahkikat komisyonu gndermitir. Bu ahslar acaba vazifelerini yapmamlar
mdr? Eer yapmadlarsa onlarn da mahkeme huzuruna arlmalar icap ederdi. Temyiz
mahkemesi ve cinayet mahkemesi reisleri kezalik ray devlet azalar bugn mstantik
karsnda ifade vermediklerine ve mesul tutulmadklarna gre bunlarn vazifelerini yapm
olduklarna kani olmak icap eder.
Bu halde, Dahiliye Nazr da hadiseleri rendii zaman failleri derhal takip ettirmi ve
tekerrrne mani olmak iin icap eden tedbirleri almt. Binaenaleyh birinci madde iin ademi
mesuliyet kabul lazmdr.
UMUM HARB'N LANINDAN
KMLER MESULDR?
Madde 2 (aynen). - Reisi umumi sadresbak Sait Halim Paa, seferberliin bidayetinde
sahilhanesine davet eyledii merkezi umumi azalarna harbe itirak etmek pek muhataral
olduu ve devlet iin en iyi vaziyetin bitaraflk olaca hakknda izahat ita ve delail irae eylemi
olduu halde kabul ettiremediinden harbe itirak edilmi olduunun meclisi mebusanda ita
eylemi olduu ifadat mazbutas mnderecatndan anlalmas ve ttihat ve Terakki murahhas
mesullerinden Rza Bey'in esnayi muhakemesinde Trabzon'da tekil olunan etelerden ilan
harb beklemeksizin Rusya memaliki dahiline sevkettii ehas vastasyla tecavzatta
bulunduunu itiraf etmesi ve harbin meclisi vkelaca taht karara alnmakszn ilan ettirilmesi
zerine ol zaman Maliye Nezaretinde bulunan Cavit Bey'le Nafia Nazr rksulu Mahmut Paa
ve Posta ve Telgraf Nazr Osman ve Ticaret Nazr Sleyman Elbistani efendilerin istifalar
delaletleriyle harbin heyeti mesulei vkelnn kararlar ile ilan edilmeyip, ttihat ve Terakkice
mltezim ve tasammm olmas hasebiyle ihtiyar olunmu id.
Bir kere seferberlik bildirilirken hibir zaman harbe itirak mevzuubahis olmam ve bylece bir
toplantya itirak iin hibir zaman davet vaki olmamtr. Eer Sait Halim Paa bunu hakikaten
sylemise son ayan teessf hadiseler yznden fikirlerinin teevv etmi olduunu kabul
etmek icap eder. Seferberlik balarken Nazrlar arasnda bunun umumi mi, mahdut mu, yoksa
mahalli mi olmas icap edecei meselesi domutur. Harbiye Nazr umumi seferberlii teklif
etmiti; Nafia Nazr Mahmut Paa ve Maliye Nazr Cavit Bey bunun aleyhinde idiler. Fakat
Enver Paa teklifinde srar ettiinden, onlar da umumi seferberlii kabul ettiler. Trkiye

seferberlikten ancak ay sonra harbe girmeye mecbur kalmt. Trkiye'nin harbe ne ekilde
girdii de yukarda etrafiyle izah edilmitir.
- Fakat byle bir toplantnn yapldn kabul edelim, siyasi bir frkann veya herhangi bir
birliin azasnn hususi bir noktai nazara sahip olmak ve bu kanaati aka sylemek
hususundaki hakkna hangi kanuna msteniden mani olunabilirdi. Kanaat ve dnlerini
serbeste syledikleri iin lme mi mahkm edilmeleri lazm gelir? Bundan daha manasz bir
hkm tasavvur olunabilir mi?
HARC SYASETTEN MESUL OLANLAR
Harici siyasetten dorudan doruya sadrazam ve Hariciye Nazr mesuldrler. O srada her iki
vazifeyi de Sait Paa ayn zamanda zerine almt. Eer o, noktai nazar da kendi kanaatyla
telif edemiyor idiyse, ay sonra harp itinab kabil olmayan bir hal ald zaman niin istifa
edip ekilmedi? stifa etmediine gre onun da harbe itirak lzumuna kani olduunu kabul
etmek icap eder.
Saniyen: Rza Bey'in harpten nce Rusya'ya eteler gnderildiini itiraf ettiinden
bahsedilmektedir. Mtekait bir zabit sfatyla prensiplerine sadk olan Rza Bey - birok
emsalleri gibi - seferberlik balangcnda frka ile olan mnasebetlerini kesmi ve bir harp
ihtimalini dnerek kendini harbiye nezareti emrine hazr tutmutur. Btn bu gibi zabitlere
kolordularn resmi olmayan makamlarnda vazifeler verilmitir. Harp balangcndan evvel her
kolordu hazrlklarda bulunmak zere dman tarafna casuslar, muharrirler ve dier ahslar
gndermek hakkn haizdir. Bu gibi ahslar yakalandklar takdirde, dman devlet tarafndan
ceza grrler. Fakat kendi ordusunun sonraki harektn teshil eden kimselerin kendi devleti
tarafndan lme mahkm edildiine hibir devletin tarihinde tesadf etmeye imkn yoktur.
te bu vak'a da bizim tarihimizde vuku bulmutur ve hem de tarihimizi lekeleyebilecek bir
ekilde.
DAM N LER SRLEN DELL
Salisen: Harp, Nazrlar Meclisi'nin karar olmakszn ilan edilmi olduundan, nazrlardan Cavit
Bey, Mahmut Paa, Oskan Efendi ve Elbestani Efendi istifalarn vermilerdi. Bundan ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin harbi istemi ve aram olduu neticesini karmak istiyorlar. dam iin bu
bir delil olarak ileri srlyor.
Yukarda hususi bir faslda zikrettiim gibi harp de facto ilan edilmi deildir. Fakat ''Gben''
Karadeniz'de Rus donanmasyla arptktan sonra harp bir emrivaki halini almtr. Nazrlar
Meclisi'nde bu emri vakii nlemek, imdi dahi harbe girmemek karar alnmtr; fakat, Nazrlar
Meclisi'nde tilaf devletlerinin artlarnn kabul hakknda yaplan mzakerelerde noktai nazar
ihtilaflar hasl olmutur. artlarn kabul aleyhinde olanlar harbe itiraki kabul etmi
oluyorlard.
Sadrazam uzun tereddtler ve srekli mzakerelerden sonra nazrlar meclisinde alenen ve
sarahaten harbe itirake karar verdiini bildirdii zaman aksi fikirde olanlar Kanunu Esasi
mucibince istifalarn verdiler. Sadrazam, kabinesini tamamladktan sonra mesul nazrlar
meclisinin karar zerine hkmetin program ilan edildi ve harp ilan alakal makamlara
bildirildi.
Btn hadise bu ekilde cereyan etmi olduundan harbin mesul Nazrlar Meclisi'nin karar
olmakszn ilan edildii yolundaki iddialar ak bir yalandan ibarettir ve hem de szleri delil
olarak kullanlan Cavit Bey ve arkadalar tarafndan meydana karlan bir yalan.
Madde 3 (Aynen). - Sadr esbak Ahmet zzet Paa hazretlerinin ifadat mazbutalarndan
istinbat olunduu zere Harbiye Nezareti'nden istifa eylemelerinin frkann mdahalesi zerine
hasl olan ihtilaftan msbais bulunmas.
Mahkeme kararnn bu maddesi btn eserin ahikasn tekil etmektedir; burada hukuki bir
gr siyasi bir grle birlemektedir. Frkann mdahalesi yznden bir nazr vazifesinden
ekildii iin kabinede kalan meslektalar lme mahkm edilmektedirler. nk bu da idam
kararnda bir sebep olarak gsterilmektedir. Bu zavalllar bunu yazarken ne memlekette
brakaca ne de Avrupa'da husule getirecei tesiri dnm deillerdir. Bu kimseler meruti
idareye sahip memleketlerde nazrlarn makamlarn ekseriya bir frkann mdahalesi yznden
husule gelen noktai nazar ihtilaf neticesinde terkettiklerini hibir zaman iitmemilerdir. O

srada Maarif Nazr Emrullah efendi, Maliye Nazr Nail Bey, hatta Hseyin Hilmi Paa,
cemiyetin mdahalesi neticesinde hasl olan noktai nazar ihtilaf yznden makamlarndan
ekilmilerdi. Yukardaki kaideye gre bu kabinenin btn nazrlarnn idama mahkm
edilmeleri icap ederdi. Bu madde hakknda fazla sz syleyecek deilim. Ve noktai nazar ve
kanaatlerini izhar etmek iini makamlarn ayn ekilde terk etmi olan parlamentocu nazrlara
brakyorum. Byle gln bir netice hakknda ancak onlar hkm verebilir. Sadece bizim
memleketimiz iin yeni bir misal olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mdahalesiyle
uyuamamas yznden vazifesinden ekilmi olan Ali Kemal Bey'i zikretmekle iktifa edeceim.
KASTEN TAHRF EDLEN HADSELER
Madde 4. (Aynen) - ttihat ve Terakki stanbul merkezince, iae ilerine memur edilen ve
bilahare memuriyeti meclisi umumi ve kongrede kabul olunan stanbul murahhas Kemal
Bey'in tekil etmi olduu evvelden bir heyeti tccariye ve badeh baz irketler ve
cemiyetlerle muamelat ticariyeyi yeddi inhisarlarna alarak halkn varn younu ellerinden
alm olmalarndan serveti umumiyenin ehas mahdudeye ve salifzzikir irketlere intikal
ettirilmesi hem birok Osmanllarn noksan tagaddiden ya mall kalmalarna veyahut
vefatlarna ve binnetice kuvvay mdafai devletin tenakusuna sebebiyet verilmi olduu ve
ayn zamanda hkmete ait vezaife ttihat ve Terakki stanbul merkezinin mdahale ettirilmi
bulunduu 1332 (1917) senesi kongresinde kraet olunup maattakdir kabul olunan layiha
hakkndaki istihaza cevaben ehremanetinden mevrut tezkerei cevabiye melfutatndan
msteban olduu.
Bu ksmn siyasi hasmlara kar, delil ve vesika ibraz lzumu hissedilmeksizin, srf
propaganda maksadyla yazlm olan bir gazete makalesinden aynen alnm olduu
grlyor. Kongrenin mevzuubahis olan kararn okumak lzumu dahi hissedilmi deildir.
Ticari birliklerden, irketlerden bahsediliyor, fakat bu irketlerin kimin tarafndan kurulduu,
tahdit olunan ticaretin neden ibaret olduu ve bu tahditlerin mul hakknda hibir sz
sylenmiyor. imdi elime geen stanbul gazetelerinde ayn irketlerin hl almakta
olduunu ve ticaretlerine devam ettiklerini gsteren ilanlarn bulunmas ayan dikkattir.
Demek ki, bu ticaret birlikleri ve irketler hl feshedilmemi ve mahkemece de hl mesul
tutulmamtr
Bu ksmda hadiseler kasten tahrif edilmi ve sinsi bir ekilde deitirilmitir. Mahkeme bir
vakaya dayanmadan ve muayyen madde zikretmeden ttihat ve Terakki frkas aleyhine
propaganda yapmaktadr. Hakikatte ise bu irket ve birlikler bu ksmda zikri geen ve
iddianamede esas ittihaz edilen halleri nlemek hususunda btn kuvvetleriyle alm ve
bunda da ksmen muvaffak olmutur.
ehremaneti, dier Avrupa ehirlerinde olduu gibi, muntazam bir tekilata sahip
olmadndan ehremini ilk harp senelerinde stanbul salahiyeti murahhas Kemal Bey'i ve
arkadalarndan bazlarn hububat satn almak, ekmeklerin piirilmesine ve tevziine nezaret
etmek zere kullanmtr; nk. Kemal Bey, komitenin merkezi idaresinin salahiyetli
mmessili sfatyla muhtelif loncalarla sk bir temas halinde idi. Kemal Bey, bu ileri kendi
namna ve ahsen grmtr. Fakat Kemal Bey'in btn muameleleri ehremanetinin kontrol
altnda idi. Kemal Bey ve arkadalar bu ii milli bir vazife saymlar ve mukabilinde hibir ey
beklemeksizin gece gndz almlardr. Bunlar gibi dnmeyen ve ahsiyetlerini tanmayan
kimseler, yukarda verdiim izahata inanabilecek haleti ruhiyeye malik deillerse bu, hakikatte
hibir deiiklik yapmaz.
Ekmek satndan tutarn bu anda hatrlayamadm pek byk kazan elde edilmitir. Mesela
57 paraya satlmas lazm gelen bir ekmek 2 paralk sikkeler mevcut olmadndan bu fiyata
satlamad gibi, 55 paraya da satlamayaca iin 60 paraya satlmtr. Bu satlardan byk
meblalar elde edilmitir. Alakal ahsiyetler sahipsiz olan bu paray bir taraftan iktisadi hayat
canlanacak dier taraftan halkn hayati ihtiyalar ucuzlatlacak ekilde sarfetmeyi
dnmlerdir. Bunun iindir ki, hususi sermayelerle irketler kurulmu ve sahipsiz olan bu
para da, sonradan elde edilecek kazanlarla bir slam bankas iin sermaye temin etmi olmak
maksadyla bu irketlere yatrlmtr.
Kemal Bey ve arkadalar bu suretle hareket etmekle mahdut kimselerin itirak ettii bu
irketlerin servetini arttrmak deil, bilakis irketlerin servet biriktirmelerine mani olmak
istemiti; ite bunun iindir ki, birok ahslar kendilerine dman olmutur. Bu dmanlar

arasnda her trl insanlar bulunuyordu: Mslman, Hristiyan ve Yahudi tccarlar ve

mteebbisler. Yalan haberler yayarak efkr umumiyeyi tahrik etmek hususunda bunlar
Divan Harp'ten ziyade almlardr. Bu dedikodular o srada kongre halinde toplanm olan
ttihat ve Terakki Komitesi'ni frkann en tannm bir azas aleyhine yaplan ithamlar tahkik
etmeye ve Kemal Bey'den izahat istemeye sevketmitir. Tahkikat bitirilip verilen izahat da
renildikten sonra, Kemal Bey'in srf ahsi gayreti ile vcuda getirmi olduu bu teebbsleri
tasviben tanmak icap etmitir. Suiistimal yerine yirminci asrda emsaline az tesadf edilir bir
fedakrlk ve paraya kymet vermemek grlmtr. Sonradan btn izahat vesikalaryla
birlikte bror halinde neredilmitir.
Bu vakann da yukarda ana hatlar gsterilen ekilde cereyan etmi olduunu binlerce
stanbullu teyit edecektir. Bugn Bahriye Nezareti'nde bulunan ayan azas Salih Paa da bu
dedikodular tesiri altnda kalarak benden izahat istemiti. Bu izahat Kemal Bey'den aldktan
sonra onun teebbslerini takdir etmi ve bu kadar ok kimse tarafndan bilinen bir ite
suiistimal mevzubahis olamayacan sylemitir.
Muhakeme esnasnda idare merkezi azalarnn srarlarna ramen, Kemal Bey'den bu hususta
izahat istenmemi olmas ayan teessftr. denilebilir ki, Divanharp de neticede kongre gibi
tasvip etmek mecburiyetinde kalmaktan korkmutur; nk yukarda zikredildii gibi,
hakikaten btn dmanla ve hasmla ramen irketlerin hl devam edii yaptklar
muamelelerin temiz ve lekesiz olduunu gstermektedir.
Fakat btn bu meseleyi Divanharbin tahrifen tasvir etmi olduu ekilde kabul edelim. Bu
takdirde Kemal Bey'in ahsi hareketlerinden dolay kabine azalarn ve bilhassa bizzat
muameleler aleyhinde olmamakla beraber bunlarn ekli aleyhinde bulunmu olan zavall Cavit
Bey'in idama m mahkm edilmesi icap ederdi; adalet byle mi tecelli eder?
Madde 5 (Aynen) - eyhlislam esbak Musa Kzm Efendi'nin Meclis yanda mahakimi
er'iyenin Adliye Nezaretine nakli mzakere olunduu srada irat olunan suale cevaben:
''Benim reyimi sual etmeyiniz. Bunu frka byle istiyor, byle olacak'' demi olmas ve esnay
muhakemede hususu mezkru tavzih ve tasdik eylemesi dahi frkann devlet umuruna
mdahalesini gsterdii. te blda ta'dat olunan mevadd hamse ve tevatren ayi olan ve
netayicile hususat saireden devletin umurunda bir ksm mhimmini vkely devletin rey ve
itihatlaryla temit eylemelerine meydan verilmeyerek mal ve makasidi hususiyeye gre
bilmdahale sevkedilmi olmalar tahakkuk eylediine binaen hkmeti Osmaniyenin ekli
kanunisini vcude getiren kuvay selse fevkinde drdnc bir kuvvei tehdidiye'' bulunduu.
Bu ksm da, dierleri gibi o ekilde kaleme alnmtr ki, mahkmlarn efkr umumiye
nazarnda kendilerini kolayca mdafaa ve masumiyetlerini ispat edebilmeleri imkn
verilmemitir. Divanharp azalarnn asker oluu tekilat esasiye ve frka meseleleri hakknda
hibir fikirleri olmadn gstermeye kafidir; bu itibarla bu bakmdan mazurdurlar. Fakat
Divanharb'in verdii karar sadrazamn tavassutu ile zat ahaneye arzedilmitir ki, bu da
sadrazamn bu gln meselede itiraki olduunu gsterir. er'iye mahkemesinin Adliye
Nezareti'ne balanmas devletin icrai kuvvetine taalluk eden bir mesele deildir. Bu devletin
esas tekilatnn ehemmiyetli bir meselesidir.
er'iye mahkemelerinin slah senelerden beri ttihat ve Terakki Komitesi programna ithal
edilen bir meseledir. Fakat er'iye mahkemelerinin Adliye Nezareti'ne balanmas ancak
kapitlasyonlar kaldrldktan sonra hkmet tarafndan nazar itibara alnm ve Meclisi
Mebusan'daki mzakereler esnasnda frkaya hkmeti takviye etmek imkn vermi olmak iin
bu tadilin programa ithali kongreye teklif edilmitir. Kongrede, leh ve aleyhte birok noktai
nazarlar ortaya atlmtr; programa alnmasna byk bir ekseriyetle karar verilip hkmet de
bunu Meclis'e teklif etmeyi kabul edinceye kadar uzun mzakereler cereyan etmitir.
Hissettiime gre Musa Kzm Efendi, o zaman srf ahsi tereddtler yznden tatbik
glklerinden bahsetmitir. Fakat teklif byk bir ekseriyetle kabul edilince onun tereddtleri
de zail olmu ve beyannameyi kendisi de imzalamtr. Fakat bir kere aksini kabul ederek
kendisinin bu teklife muhalif olduunu dnelim. Her nazr bir meselenin leh ve aleyhindeki
kanaat ve grn izhar ve mdafaa edebilir ve eer kendi kanaati lehine rey ekseriyeti
temin edemezse, ya ekseriyetin noktai nazarna iltihakla mevkiini muhafaza eder veyahut da
kendi noktai nazarnda srarla istifa eder. Ve kendi gr hususunda tam kanaat sahibi ise bu
takdirde frkadan da karak noktai nazarn mecliste ve matbuatta serbeste mdafaa eder.
ekil kabul edilmedike mesele hakknda mzakere cereyan edemiyecei gibi, bu hususta bir
karar dahi verilemez.

Bu tarz hareket Nazrlar Heyeti'nin, frkann ve kongrenin mzakerelerinde olduu kadar

meruti idareye sahip olan btn devletlerde de caridir. daha ileri gideceim: Mesela bir
kabine efi halli Meclisi Mebusan'a ait olan bir esasi mesele hakknda kabine arkadalaryla,
ekseriyetin reyini kazanmak suretiyle uyumu ve dayand frkann da ekseriyetini temin
etmitir. Bu takdirde kabine arkadalarndan biri veya birka bunun aleyhine olduklar takdirde
bunlar iin ya ekseriyete tabi olmak veya kabineden ekilmekten baka are yoktur. Musa
Kzm Efendi, birinci yolu tercih etmi ve mevkiinde kalmtr. Zavall Musa Kzm Efendi!
Kendisi bu yzden uzun seneler iin menfaya, dier arkadalar da lme mahkm edilmitir.
...
Divanharb'in aylarca sren tahkikatndan sonra nihayet ortaya atabildii bu be cinai madde
nasl benim masumiyetim iin kati birer delil ise benim siyasi ve devlet hayatma taallk eden
muamele ve hareketlerim hakknda yaplacak btn tahkikat da bir gn benim vatana hizmet
etmi olduuma ahadet edecektir.
Siyasi hayatmda hibir zaman hislerime kaplmadm ve hibir zaman ahsm ve arkadalarm
dnmedim. Bir ok kimseler beni eski arkadalarma yumuak davranm olmakla itham
etmilerdir; bu tamamyla yanltr! Vatan endiesi ve ammenin selameti icap ettirdii her
halde yalnz fedakrlk tanmmdr.
Benim kanaatime gre memlekette vatan iin daha nafi (yararl) bir yer igal etmi olan bir
kimse daha yoktur. Beni yakndan tanyanlar bunu teyit edeceklerdir. Ve beni tanmayanlar da
bugn bu hadiseler karsnda teyitlerini esirgemeyeceklerdir.
SON
C'in Kltr Hizmeti
Atatrk
c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri
Blent Tanr
c Kurtulu (Trkiye 1918-1923)
c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar)
Prof. Dr. Sina Akin
c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I
c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II
Prof. Dr. Macit Gkberk
c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk
Yunus Nadi
c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk
Falih Rfk Atay
c Ba Veren nklap (Ali Suavi)
Bki z
c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya
c Devrim Hareketleri inde Atatrklk
Sabahattin Selek
c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e)
smail Arar
c Atatrk'n zmit Basn Toplants
Prof. Dr. Niyazi Berkes
c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I
c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II
Ceyhun Atuf Kansu
c Devrimcinin Takvimi
Paul Dumont-Franois Georgeon
c Bir mparatorluun lm (1908-1923)
Ali Fuat Cebesoy
c Snf Arkadam Atatrk I
c Snf Arkadam Atatrk II

Abdi peki
c nn Atatrk' Anlatyor
Paul Dumont
c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev
Kl Ali
c stikll Mahkemesi Hatralar
Prof. Dr. Niyazi Berkes
c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I
c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II
S. . Aralov
c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I
c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II
Sabahattin Selek
c smet nn'nn Hatralar
Nurer Uurlu
c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu
George Duhamel
c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti
Blent Tanr
c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar
Prof. Dr. Suna Kili
c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli
Falih Rfk Atay
c Atatrk'n Bana Anlattklar
Reit lker
c Atatrk'n Bursa Nutku
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya
c slamclk Cereyan - I
c slamclk Cereyan - II
c slamclk Cereyan - III
M. akir lktar
c Atatrk ve Harf Devrimi
Kl Ali
c Atatrk'n Hususiyetleri
Mustafa Kemal
c Anafartalar Hatralar
Ecvet Gresin
c 31 Mart syan
Doan Avcolu
c 31 Mart'ta Yabanc Parma
Metin Toker
c eyh Sait ve syan
Sleyman Edip Balkr
c Eski Bir retmenin Anlar
Yunus Nadi
c Birinci Byk Millet Meclisi
Kemal Slker
c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu
Prof. Dr. Neda Armaner
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk
Fazl Hsn Dalarca
c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan
Yunus Nadi
c Mustafa Kemal Paa Samsun'da
smet Zeki Eyubolu
c rticann Ayak Sesleri
Nuri Conker

c Zbit ve Kumandan
Mustafa Kemal
c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal
smet Zeki Eyubolu
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik
Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur
c Ermeni Meselesi-I
c Ermeni Meselesi-II

TALT PAA'nn
HATIRALARI

Dizgi - Bask - Yaymlayan:

Yenign Haber Ajans
Basn ve Yaynclk A..
Temmuz 1998

TALT PAA'nn
HATIRALARI

TALT PAA
lksz
Hseyin Cahit Yaln

CGAZETESNN
OKURLARINA ARMAANIDIR.