13.

KLMA SSTEMLER, SSTEM SEM VE SSTEM KARILATIRMASI

Enerji maliyetlerinde son otuz yl iinde nemli artlar olmutur. 1960l
yllarda varili 2 $ olan petrol gnmzde 25 $ - 30 $ aralnda seyretmektedir. Bu byk deiim enerji tasarrufu ve enerjinin verimli kullanm
kavramlarn getirirken, bir yandan da teknolojik gelimeler insanlarn
konfor beklentilerini artrmtr. Bir baka nemli problem ise evrenin ve
yaadmz mekanlarn kirlenmesidir. Dnyadaki su, hava, ormanlar gibi
doal kaynaklar hzla kirlenmekte ve tketilmektedir. Gelecek kuaklara
tkenmi bir dnya brakmann endiesi yaanmaya balamtr ve bu dorultuda srdrlebilirlik kavram gndemdedir. Son 15-20 ylda ortaya kan bir baka nemli kavram ise, i hava kalitesi kavramdr. Sonu olarak
HVAC tesisatnda sistemlerin bir yandan daha ekonomik olmas ve soutma ve stmann daha ekonomik olarak yaplmas istenirken, bir yandan da
sistemlerin daha az arza yapmas, daha sessiz olmas, evreyi kirletmemesi, daha az yakt tketmesi ve bakm ve iletmesinin daha kolay ve ucuz
olmas istenmektedir.
Istmann aadan, souk yzey nlerinden ve mmkn olduunca nm
yolu ile yaplmas ana konfor prensibidir. Is kayb younluu fazla olan
d yzeyler (ki genellikle cam yzeylerdir) nlerine konulacak radyatr
gibi statik stclarla stlmaldr. Bylece souk d yzey scaklklar
dengelenir. Mahallin iindeki insanlar hava scakl ile mahalli evreleyen
yzey scaklklarnn ortalamasn hissederler. Bu konudaki kurallar aadaki gibi zetlemek mmkndr [Ref.4]:

Sistem seiminde mutlaka yeni kavramlar gz nne alnmal, ortaya kan yeni eilimlere ve gelimelere uyulmaldr. Tecrbe birikimi sistem
seimine aktarlmaldr. Bunun iin genel kavramlar erevesinde klima
sistem hedefi belirlenir ve buna uygun sistem alternatifleri ortaya konur.
Bu alternatif sistemler arasnda seim ise, teknik ve ekonomik kriterlerin
hangi lde salandna baldr. Bu kriterler asndan sistemlerin karlatrmasnn en aklc yollarndan biri karlatrma tablolardr.
13.1. KLMA SSTEM, EKPMAN VE CHAZ SEM
Sistem Dzeyinde Seim
Yeni bir klima sistemi veya yenileme iin klima sistemi seimi yapldnda, seviyede seimden sz edilebilir. Bu seim; a) klima sistemi,
b) ekipman ve c) cihazlar dzeyinde olabilir.
Klima sistemi dzeyi. Bu dzeydeki seim rnein VAV (deiken
hava debili) paket bir sistem ve fan-coil sistem arasndaki tercihin
yaplmas ile ilgilidir.
Hava sistemi, su sistemi, merkezi soutma ve stma tesis sistemi
ve kontrol sistemi dzeyi. rnein, VAV paket sistem iin sistemin
tek zonlu VAV hava karml; ok zonlu VAV tekrar stmal veya fan
tahrikli VAV hava karml sistem olmas tanmlanmaldr. Paket sistemde soutma sistemi daima DX sistemidir. Ancak burada pistonlu
veya scroll bir kompresr seimi sz konusudur. Istma; gazl stc

1. Eer s kayb, duvarn her metre genilii iin 1476 Btu/h (429 Watt) deerini geiyorsa, souk havann aa doru akn engellemek iin pencere altna yerletirilen radyatr veya konvektrle veya deme zerinden fleyen konvektrle alttan stma yaplmaldr.
2. Eer s kayb duvarn her metresi iin 820-1.476 Btu/h (238-429 Watt) arasnda ise, souk havann aa doru akn engellemek
iin yine, pencere altna yerletirilen radyatr veya konvektrle veya deme zerinden fleyen konvektrle alttan stma yaplmas dorudur.
Bu koullarda hava st kottan d duvara bitiik yerletirilen tepe difzrleriyle de verilebilir. Bu zmde hava direkt olarak aaya doru, soua maruz kalan duvar ve pencereleri bohalayacak ekilde flenmelidir.
Yorum 1:
Ayn difzrlerden yazn da souk havann verilecei unutulmamaldr. Souk hava ar olduu iin, aaya doru ok hzl inerek
rahatszlk verebilir.
3. Eer s kayb duvarn her metresi iin 820 Btu/h (238 Watt)dan az ise, yine pencere altna yerletirilen radyatr veya konvektrle
veya deme zerinden fleyen konvektrle alttan stma yaplmas tavsiye edilir.
Ancak bu koullarda hava d duvara bitiik veya ok yakn yerletirilen tepe difzrleriyle de verilebilir. Hava bu zmde da bakan duvar/pencereye doru flenir veya hem duvar/pencereye doru ve hem de aa doru ift ynde flenir.
4. Yorum 2:
a) Yaanlan hacimlerde: stmann her zaman cam altndan yaplmas (statik stma) tavsiye edilmektedir.
b) nsanlarn ksa sreler kald yerlerde: (fuaye, giri vb.) ise;
Is kayb 429 Watt/m deerini ayorsa, alttan stma yaplmaldr.
Is kayb 238 429 Watt/m deerleri arasndaysa ve alttan stma yaplamyorsa, scak hava yukardan zel difzrler kullanlarak flenebilir.
5. Buna karlk soutma yukardan yaplmaldr. Duvar tipi soutucularla aadan yaplan soutma ilemleri, yaz klimasnda konforsuzlua neden olmaktadr. Bu soutuculardan kan souk hava fazla ykselemeyerek geri dmekte ve insanlara arparak tmekte ve hasta etmektedir. Istma ve soutmann birlikte tavandan yaplmas halinde ise; kn scak havay aa indirebilmek iin menfez k hzlar artrlmak zorundadr. Bu durumda ses oluur ve ayn menfezden yazn kacak soutulmu hava daha ar olduu
iin, aa hzl inerek konforu bozar.

291

veya cihaz elektrik deerlerinin dk olduu yerlerde heat pump (s

pompas) veya elektrikli stc ile yaplabilir. Sulu sistem iin de alternatifler vardr: Fan-coil sistemi iin scak sulu stma veya elektrikli stma seilebilir. Yksek kapasiteli bir fan-coil sisteminde genellikle santrifuj veya vidal kompresrl chiller, ve kk kapasiteli sistemlerde ise vidal veya scroll kompresrl chiller kullanlr. Oda tipi klima cihazlar ve kk kapasiteli paket sistemler dnda, genellikle direkt dijital kontroll (DDC) kontrol sistemleri (EMCS) dk
maliyetlidir. Spesifik bir proje iin kontrol zonlar, noktalar ve genel
ve spesifik kontrol fonksiyonlar optimum olmaldr.
Ana sistem bileenleri dzeyi. Hava sistemleri iin aadaki gibi
ana cihazlarn seimi sz konusudur:
ne eik kanatl santrifj, (airfoil) kanatl santrifj, eksenel besleme
fanlar,
Besleme - egzoz fan kombinasyonu veya besleme ve dn fan
kombinasyonu,
CO2 tabanl talep kontroll havalandrma, veya plenum basn kontrol ile havalandrma.
Hava veya su ekonomizr, sl tambur, run-around serpantinli veya
s borulu hava-hava s geri kazanm sistemi.
Frekans kontroll deiken hzl src, giriteki ynlendirici kanatlar, veya giri konisinde statik basn dm ile debi kontrolu,
Karml ak, tabakal karml ak, veya yer deitirmeli ak biimleri ve besleme klar ve dn girilerinin tip ve yerleimi.
Sulu sistemlerin ana cihaz seimi iin aadakiler dnlebilir:
Merkez-bina ayr luplar veya merkez ve bina tek lup
Merkez-bina ayr luplu sistemde balans vanalarnn kullanm
Merkez ve bina tek luplu sistemde bypass ksmal ak, pompal ak
veya deiken debili ak kontrolu sistemi
Ak veya membranl kapal genleme deposu seimi
Soutma sistemi iin aadaki ana cihazlarn seimi sz konusu olabilir:
Isy atmak iin hava soutmal, su soutmal veya evaporatif soutmal bir kondenser kullanm.
Santrifuj fanl chiller iin, iki ya da kademeli kompresr ve deiken devirli src veya giri ynlendirici kanatl kapasite kontrolu
seenekleri.
Pistonlu veya scroll kompresrl soutma sistemleri iin, deiken devirli, iki kademeli hzl, silindir ykszletirmeli veya on/off kapasite
kontrolnden birinin seimi.
13.2. SEM HEDEFLER
Sistem seimi yaplrken ncelikle hedef belirlenmelidir. Daha dorusu
klima sistemi bir hedefe ynelik olarak kurulur. Burada hedef, neden
klima yapyorum? sorusunun cevabyla ilgilidir. phesiz klima hedefleri banda insan konforu gelir. Klima ile salanmak istenen balca hedefler aadaki gibi saylabilir:
1. Konfor. nsanlar ancak belirli evre koullarnda kendilerini rahat
hissederler. Konfor artlar ad verilen bu artlar klima sayesinde mekanik olarak temin edilebilir. Bunun iin insanlarn yaad her yerde (konutlar, iyerleri, alveri merkezleri, kurumlar vs. ) klimann
hedefi konfordur. Pek ok faktre bal olarak deiken olan konfor
artlarnn srekli olarak temini, kolay deildir ve problem dinamik
olarak ele alnmak zorundadr.
2. Proses. Endstride klima genellikle proses gereksinimi nedeniyle
292

yaplr. Bu tr, hedefi prosesi gerei gibi yapabilmek olan, klima uygulamalarndan en bilinenlerden biri temiz oda tekniidir. la retimi, elektronik endstrisi gibi dallarda retim hollerinde mikrop, toz
vs. havada asl tanecik says belirli snr deerlerin zerine kmamaldr. Burada klimann amac bu filtrasyonun salanmasdr. Tekstil endstrisinde hedef belirli bal nem deerlerinin sabit tutulmas
veya baz hallerde ayn zamanda scaklklarn da kontrol edilmesidir.
Bu rneklere gda ve kimya endstrisinden bakalar da katlabilir.
3. Koruma. zellikle gda saklanmasnda, deerli koleksiyonlarn saklanmasnda, askeri malzeme saklanmasnda, tarihi yaplarn korunmasnda ortam havasnn belirli artlarda tutulmas; zellikle nemin
kontrol gerekir. Bu klimayla gerekleir. Burada uygulanan klimann hedefi korumadr.
4. retkenlik. alma ortamnn konfor artlarndan uzak olmas, alanlarn performansn drr. Baz klima uygulamalarnda hedef
alanlarn performansnn ve retkenliinin artrlmasdr.
5. Mlk geliri ve deerinin artrlmas. Klima uygulamasnn bir baka
hedefi ise mlkn deeriyle ilgilidir. Mal sahibi mlknn kymetini artrmak ve daha yksek bir fiyatla satabilmek veya kiraya verebilmek zere klima sistemi kurdurmak isteyebilir.
Bu hedeflerden her birinde seilecek klima sisteminin aranan zellikleri farkl olacaktr.
13.3. SSTEM SEM KRTERLER
Klima sistem seiminde ncelik hedeflerdedir. Belirli hedefe ynelik
sistemler dierlerinden ayrlr. Ancak yine de ayn hedefi gerekletirebilecek zelliklerde, birden fazla klima sistem alternatifi vardr. Bunlar
arasnda seim yaparken, ikinci aamada sistem seim kriterleri gz
nnde tutulur. Sistem seim kriterleri, seimi etkileyen faktrlerin neler olduu, sistemden ne beklendii ve ihtiyacn ne olduu sorular ile
ilgilidir. Sistem seim kriterleri fazla sayda olabilir. Ayrca bu kriterlerin bir dierine gre nemi uygulamaya veya mal sahibine gre deiebilir. Balca sistem seim kriterleri aada sralanmtr:
1. Bina yaps ve mal sahibi. Binann yaps, oryantasyonu, konumu,
eski veya yeni yaplmakta oluu ve mal sahibinin istekleri kriterlerin ilk
srasnda yer alr.
2. Binann kullanm amac. Klima sistemleri farkl uygulamalar ve faaliyetler iin kullanldnda, farkl iletme saatleri, farkl sistem zellikleri ve farkl tasarm kriterlerine ihtiya vardr. rnein Snf 10 tipi temiz oda uygulamas iin sabit debili merkezi bir sistem kullanm arttr.
Lks otellerde yatak odalarnda en ok kullanlan sistem drt borulu fancoil sistemidir. nk bu sistem ile bireysel scaklk ve fan hz kontrol
mmkndr; ayrca yeterli miktarda taze hava temini yaplabilmektedir.
zel tasarm kriteri her zaman uygulamaya baldr ve klima sisteminin
seimini dorudan belirler. rnein, hassas sabit scaklk (21 0.1 C)
kontrol yaplan bir odada eer cihaz iin ayrlan alan snrl ise sabit
debili ve kullanm noktasnda elektrikli reheatli merkezi bir sistem kullanlabilir. Elektrikli tekrar stma dier tm stma sistemlerinden daha
kolay modle edilebilir. Merkezi klima cihaznda DX serpantinli paket
nitelerden daha homojen bir fleme scakl temin edilebilir. Sabit debili sistem, byle uygulamalarda VAV sisteme gre daha avantajldr.
3. Kurulu maliyeti. Sistemin satn alnmas ve kurulmasnn parasal
bedelidir. Sistem seiminde mal sahibi asndan belki en nemli kriter
budur. Sistem ucuz olmaldr. zellikle klima sistemleri monte edilmi

hazr binalar satan bir yatrmc iin yatrm maliyeti ve iletme giderleri (enerji harcamalar) sistem seimini en ok etkileyen faktrdr. Doal olarak sistemin dier teknik kriterleri salamas da istenir. zellikle Trkiye asndan kurulu maliyeti byk nem tamaktadr. Kaynaklarn kstl olmas yatrmcy ou zaman ucuz yatrmlara yneltmekte ve en nemli kriter haline getirmektedir. Halbuki asl nemli olan
toplam maliyet (life cycle cost) deeridir. Yani sistemin ekonomik mr iinde ortaya kan iletme ve yatrm maliyetleri toplamdr. Bir
HVAC&R klima sisteminin $/m2 olarak ifade edilen yatrm maliyeti binada yaplan faaliyetlere, sistem konfigrasyonuna ve binann byklne baldr. rnein Amerikada okul binalar iin ilk yatrm masraflar aadaki gibidir:
Sistem

$/m2

Tek zonlu, sabit debili paket sistem

57.8

ok zonlu tekrar stmal sabit debili merkezi sistem

72.6

ok zonlu ift kanall merkezi sistem

90.8

4. letme maliyeti. Sistemin almasnn bedeli ise iletme maliyetini

oluturur. Bunda en nemli pay yakt ve enerji giderleridir. Enerji giderlerinin anormal derecede artmas iletme maliyetlerini n plana karmtr. Sistem verimi ne kadar yksekse ve enerji tasarrufu ve geri kazanmasyla ilgili nlemler ne kadar fazla ise, enerji gideri o kadar azdr.
yi bir sistemde enerji maliyeti dk olmaldr. Dier iletme giderleri
servis- bakm giderleri ve iletme personeli giderleridir. Yukarda akland gibi ucuz fakat iletmesi pahal bir sistem gnmzde yanl bir
seim olarak ortaya kmaktadr. Sistem verimi en nemli parametredir.
Yksek verimli bir sistem, toplam maliyet olarak ok daha ekonomik
olabilmektedir.
5. Kapasite. Sistemin kapasitesi seimde ilk dikkate alnacak konudur.
Sistemin hangi kapasite aralklarnda mevcut olduu, belirli kapasitedeki sistemin deien artlara bal olarak kapasitesinin hangi oranda deitirilebildii, bu deiimin kontrolnn mkemmellii, kapasite deitiinde buna bal olarak verimin ne lde deiecei gibi kriterler
de nemlidir. rnein, Tek katl bir toptanc maazas iin genelde sabit debili paket bir sistem tercih edilir. Eer artlandrlan yer 70.000 seyirci kapasiteli kapal bir stadyum ise, tek zonlu bir VAV ve ok sayda
klima santralndan beslenen deiik seviyelere yerletirilmi fleme nozullu bir sistem ou zaman tercih edilir.
6. Performans. Klima sisteminden performans ile ilgili beklentilerimiz
vardr. Bunlar arasnda sistem verimi, kullanlan yakt/enerji cinsi, zor
iletme koullarna dayankllk, arzann etkisi, kurulu-montaj kolayl, otomatik kontrole uygunluk, kontrol tipi, yedekleme yetenei, zonlama imkan saylabilir. Verim en nemli performans kriterlerinden biridir. Burada zellikle sistemin yllk kullanma verimi nem tar. Cihaz
zerinde yazan anma verimleri hem laboratuar artlarn yanstr, hem
de dk kapasitelerde sistemdeki karmza kan verim dmelerini
dikkate almaz. Sistemin enerji tketimini ilgilendiren esas verim, yllk
kullanma verimidir. Bir baka nemli performans kriteri zonlama imkandr. Uygulamalarn ou ok zonludur. Zonlar farkl kullanm amalarndan, farkl kullanm zamanlarndan, ynden ve yaayanlarn farkl
tercihlerinden kaynaklanr. rnein her bir otel odas, dierlerinden bamsz olarak artlandrlabilmelidir
7. Yer ihtiyac. Farkl klima sistemlerinin gereksindii yer farkl boyut-

larda olmaktadr. Genel olarak klima sistemi binada bodrumda, ara katlarda, normal katlarda deme alanlar; at alanlar; aft boluklar ve
asma tavan boluklarna ihtiya gsterir. Mimari planlamada bu gz
nne alnmaldr. Bu alanlar ok kymetli olabilir. Dolaysyla baz hallerde verilebilen yerlere sacak, mimari zorlamalara uygun bir sistem
semek gerei vardr. rnein, 30 kat ve zeri ykseklikte bir binada
klima santrallar ve dier mekanik ekipman iin atda yeterli hacim
yoksa, veya gidi ve dn havas kanallar iin aft yeri yoksa, kat baznda merkezi klima santrall bir sistem kullanmak pratik bir zm olabilir. Bir dier rnekte, endstriyel uygulamalarda genellikle yeterli tavan ykseklii olduu iin dk hzl kanal sistemleri kullanlabilir ve
bylece fan enerjisinden tasarruf edilebilir.
8. Gvenirlilik. Bir sistemin arza riskinin az olmas, tehlike yaratmamasyla ilgilidir. Servis imkanlarnn kstl olduu yerlerde bu en
nemli kriter haline gelebilir. rnein belli dnemler ulam imkannn
bile olmad, da balarnda veya cra kelerdeki tesislerde bu durum
geerlidir.
9. Servis bakm kolayl. Sistem seiminde nihai kullanc asndan
servis ve bakm skl konforun ya da hizmetin sreklilii veya kesintiye uramas anlamna geldii iin nemlidir. Servis skl ve kolayl problemsiz bir iletmede arka planda kald halde, sorun olduunda
en nemli olacaktr. Baz uygulamalarda sistemi altracak profesyonel personel bulunmaz. Dolaysyla sistemin altrlmas ve bakm
kullanclar tarafndan gerekletirilebilecek biimde basit ve kolay olmaldr. Amerikada bu Simple is best slogan ile tanmlanyor. zellikle Trkiye artlarnda ou zaman kalifiye teknisyen ve profesyonel
servis ve bakm teminindeki zorluklar nedeniyle, karmak sistemler istenildii gibi korunamamakta, zamanla tasarm artlarnn ok dnda
ilkel artlarda almak zorunda kalmaktadr. Bu durumda yksek verim
bir tarafa, sistem temel fonksiyonlarn yerine getiremez hale dmektedir. Bu nedenle seilecek sistemlerin basit, az bakm ve servis isteyen
karakterde olmas ok nemlidir. Sistem seerken, bakm ve servisinin
kimler tarafndan yaplaca mutlaka dnlmelidir. te yandan profesyonel servis ekibinin sistemde gerekli mdahaleyi yapabilmesi iin
cihazlarn kolay ulalabilir ve servis verilebilir biimde olmas gereklidir. Ayrca bu servis insanlarn yaad kullanm alanlar iinde olmamaldr. Teknik alanlarda olmaldr. Aksi halde yaayanlar rahatsz olur,
bu hacimler kirlenir.
10. hava kalitesi. hava kalitesi (HK) sistemin havalandrma, filtrasyon ve toz toplama yetenei ile ilgilidir. Minimum ventilasyon kontrol; bakterilerin, partikllerin, rahatsz edici buharlarn ve zehirli gazlarn uzaklatrlmas; ar nemlilii nleme gerekli koullardr. (HK)
ayn zamanda HVAC sisteminin iyi bakmna baldr. ASHRAE standartlarna gre, kontrol alternatifleri arasnda, CO2 esasl talep kontroll havalandrma en iyi zmdr. Hacme tahsis edilmi bamsz havalandrma sistemi, karm plenumu basn kontroll sabit debili sistemler ve taze hava enjeksiyon fanl sistemler bu adan istenilen yeterli
performansa sahiptir. Haval cihazlarn ekonomizr modunda alma
dnemleri ve i gn mesai balamadan nce tamamen d hava ile binann sprlmesi (HK)i artran ilemlerdir.
Havas artlandrlan ortamlarda partikllerin, bakterilerin, virslerin,
rahatsz edici buharlarn ve zehirli gazlarn uzaklatrlmas iin klima
santrallarnda, taze hava santrallerinde veya paket tip cihazlarda kullanlan filtrasyon, gaz absorpsiyonu ve dier kimyasal ilemleri aada293

ki drt snfta derecelendirmek mmkndr:

Dk verimli hava filtreleri 3-10 m byklnde partiklleri tutma
zelliine sahiptirler. Sporlar, polenler ve kuma elyaf bu hava filtreleri ile tutulabilirler. Tel rgl, sentetik veya cam elyaftan panel filtreler dk verimli filtrelere rnektir.
Orta verimli hava filtreleri 1-3 m byklnde partiklleri tutma
zelliine sahiptirler. Araba egzoz gazlar, ince tozlar ve bakteriler orta
verimli hava filtreleri ile tutulur. Sentetik ve cam elyaf kullanlan tabakal filtreler bu snfa girer.
Yksek verimli filtreler sigara duman, yemek kokular ve bakteri gibi
0.3-1m byklndeki partiklleri ayrmak iin kullanlr. Mikron alt boyutlarda sentetik ve cam elyaf kullanan torba veya kartulu filtreler
bu tiptedir.
Ultra yksek verimli filtrasyon: HEPA filtreler %99.97, ULPA filtreler
de %99.999 DOP (dispersed oil particulate = dalm ya paracklar)
verimine sahiptirler. Bu filtreler virsleri, karbon tozlarn, yanma gazDurum
Zayf
Kabul edilebilir
yi
Mkemmel

Klima sistemi

Ekipman

Yaklak ses seviyesi

Oda tipi klima sistemi

Oda tipi klima

45-50 dBA

Drt borulu fan-coil

Fan-coil cihaz (~600m3/h)

35-40 dBA

VAV reheat merkezi sistem

Santral, VAV kutusu

25-35 NC

Tek zonlu merkezi VAV

Santral

15-20 NC

larn ve radon bazl yabanc maddeleri ayrmada kullanlr. Genellikle

temiz odalarda ve ameliyathanelerde uygulanr. Zararl kokular, rahatsz
edici buharlar ve molekl boyutu 0.003-0.006 m arasnda olan zehirli
gazlar ayrmak iin ise daha ok aktif karbon ve kimyasal tutuculu filtreler kullanlr. Ultra yksek verimli filtreler yksek verimli filtreler ile
mrlerini uzatmak amacyla korumaya alnmaldr.
11. Isl Konfor. Isl konforla ilgili kriterleri, stma ve soutma konforu, nemlendirme veya nem kontrol yetenei olarak saymak mmkndr. Zonlarda sl konfor, scaklk ve nem kontrol ile salanr. Bu da
dorudan havas artlandrlan mekanda bulunan insanlar etkiler. Ortamn gerekli stma ve soutma ykn karlamak kadar, srekli kontrol de nemlidir. Zon kontrolnn amac ve kalitesi aadaki alanda deerlendirilebilir:
Ama. Zon kontrol bireysel sl konforu salamann temelidir. Genellikle alan 10 ile 100 m2 arasnda olan bir oda veya mahal bir zon olarak ele alnr. Her zon iin genelde bir duyar eleman, bir kontrol cihaz
ve karlk gelen bir terminal cihaz (r. VAV kutusu) bulunmaktadr. Bu
ekilde zonun scaklk ve nem kontrol ihtiyaca uygun olarak gerekletirilebilir. Geni ofis alanlar iin, kendi iinde daha kk zonlar yaratlabilir. Son gelimeler ise her birey iin kendisi tarafndan kontrol
edilebilen mikro zonlarn yaratlmas ynndedir.
Debi ve fleme scakl kontrol. Soutma iin zon kontrolnn kalitesi, ksmi ykte iletmede; ortamn duyulur ykndeki azalmay karlamak zere, VAV kutusunun fledii souk hava debisini veya soutma serpantininden geen su miktarn uygun biimde azaltmakla ilgilidir. Istma iin zon kontrol kalitesi reheat sistemi veya radyatrle stma
sisteminin kapasite ayar kabiliyetine baldr.
Ksmi ykte alma esnasnda, flenen souk hava debisinin deiimi
ortamn bal nemini fazla deitiremez. Ancak, zellikle fan-coil byk seildiinde, soutucu serpantine gnderilen souk suyun debisinin
294

azaltlmas ile ortamn bal nemi belirgin biimde arttrlabilir.

Kontrol modlar. Byk sklkta kullanlan kontrol modu DDC tip,
oransal-integral (PI), sapmasz modlasyon kontroludur. Ayrca iki ya
da hzl kademeli fan kontrol ve on/off su debisi kontrol de uygulanabilir. PI (veya PID) kontroll DDC her zaman iin daha iyi bir kontroldr. nk cihaz hatalarnn dnda sapma olumamaktadr.
12. Grlt kontrol. Ses problemleri byk ounlukla iyi tasarlanmayan sistemlerde ve dikkatsiz fan, kompresr ve pompa seimlerinde
karmza kmaktadr. Ses her zaman rahatsz edici olmaktadr. Baz
klima sistemleri yaplar icab potansiyel bir ses problemi olutururlar.
Oda tipi klimalar ve su kaynakl s pompalar genellikle havas artlandrlan mekana yerletirildiklerinden grlt dezavantaj tarlar. ou
fan-coil cihazlar, havalandrlan ortamn zerinde tavana monte edilirler. Burada dn havas giri menfezi ses geii iin ksa ve uygun bir
yol yaratr. Baz klima sistemlerinde mekanda oluan yaklak ses seviyeleri aadaki gibidir:

13. evre Faktr. Gnmzde evre faktr, mhendislik kriterleri

zerinde ve tek bana belirleyici bir kriter olabilmektedir. Trkiye hala ciddi evre koruma snrlamalar getirmemi bir lkedir. Bu nedenle
sistem seiminde evre faktr henz belirleyici olmamaktadr. Ancak
yakn gelecekte, ileri lkelerde olduu gibi yakt, akkan, ekipman ve
sistem seiminde evre daha belirleyici hale gelecektir. Bunun tesinde
ikinci derecede ok daha farkl teknik, ekonomik, ekolojik ve sosyal
kriterler saylabilir; bunlar baz hallerde en nemli dizayn art olabilir.
14. Dier Faktrler. rnein ara mevsimlerdeki gei kolayl veya
sistem performans bu kriterlerden biridir. yerlerinde, evlerde ve birok yapda ara mevsimde sk sk stmadan soutmaya gei (veya tersi) gerekecektir. Hatta byle mevsimlerde baz hacimler stma, baz hacimler ayn anda soutma isteyebilecektir. Bu durumda, sistem seiminde bu, salanmas gerekli bir kriter haline gelmektedir. Ayrca yapnn
zellii ve mimarisi de seimde nemlidir. Bir resim galerisinde veya
bir tekstil klimas uygulamasnda nemin sabit tutulmas birinci art konumuna gelebilir. Tarihi bir yapda kanal istenmeyebilir. Bir konser salonunda ses, ameliyathanede hijyenik artlar en nemli kriter olabilir
veya da banda bir tesiste kesin iletme gvenlii birinci plana kabilir. Kuru bir iklimde buharlamal soutma prensibi kullanlabilirken,
az su bulunan bir yerde haval kondenser tercih edilmelidir.
15. Yangn korumas ve duman kontrol. zellikle yksek bloklarda
klima sisteminin binadaki duman kontrol sistemiyle entegre olabilmesi
beklenilen nemli bir kriterdir. Yksek binalarda yangn koruma ve sndrme sistemi yle alr: Otomatik sprinkler sisteminin su ak sensr duman kontrol ve merdiven basnlandrma sistemlerini harekete geirir ve bina ynetim sistemi eitli hava sistemlerini acil klardan ve
merdivenlerden darya dumandan etkilenmeden ka kolaylatrmak
iin koordine eder. Bu ilemler dizisi aadaki gibi gerekleir:
Merdiven basnlandrma sistemleri aktive edilir.

 Duman egzoz sistemi yoluyla yangn katndaki (duman zonundaki)

duman darya atlr.
Duman zehirlenmesini engellemek amacyla yangn katnn bir st
ve bir altndaki veya komu katlara taze hava flenir.
Ekonomizrl hava sistemleri iin; yangn katndan egzoz edilen hava
miktar ve duman zonuna komu olan kontrol zonlarna verilen hava
miktarlar yaklak olarak ekonomizr evrimindeki fleme havas miktara eittir.
13.4. SSTEM SEMNDE NCELK
a. Yukardaki kriterler arasnda deinildii gibi, uygulama yaplacak yerin iklim artlar sistem seiminde byk nem tar. Hi bir sistem btn avantajlar bnyesinde toplayamayaca iin; stma ncelikli veya
soutma ncelikli sistem seimi ilk admda gznne alnmaldr. rnein Antalyada stma mevsimi 2,5 ay mertebesinde iken, soutma
mevsimi 7,5 ay mertebesindedir. Byle bir iklimde soutma ncelikli
sistem seimi gerekir. Istma soutmaya gre daha az nemlidir. Antalya ve benzer iklimlerdeki blgelerde sistem seimi ve dizaynnda arlk soutmadadr. Byle bir yerde soutulmu havann st kottan (tavan
seviyesinden) verilmesi dnlmelidir. Tavan seviyesinden verilen souk havann younluu fazla olduu iin ortamdaki havaya karm
ideal konforu salayacaktr. Is pompas tipi cihaz seimleri uygundur.
Buna karlk stanbulda stma mevsimi yaklak 6,5 ay, soutma mevsimi 3-4 ay mertebesindedir. Erzurumda ise bu deerler stma ynnde daha fazla deimektedir. Byle iklimlerde stma ncelikli sistemler
seilmelidir. Istma ncelikli sistemde stmann aadan yaplmas ve
vantilatr v.b. ses yapabilen cihazlarn kullanlmamas avantajldr. Istmann cam nlerine konan stclar ile yaplmas konforu artracaktr.
Villa sahipleri genelde en iyi konforu isterler. Villalarda; stmay cam
nlerine konulan radyatrler (termostatik vanal) ile, soutmay ise hava kanall split cihazlarla yapp, ayrca klima cihazna yaklak %10 orannda taze hava alnmaldr. Bu durumda ortam havalandrlacak, taze
hava ortam art basnta tutaca iin dardan toz girii nlenecektir.
b. Sistem seiminde ncelik asndan, d ortamdaki nem oran da
nemlidir. Kurak iklimlerde evaporatif soutma prensibinden yararlanlabilir. Bu byk avantaj salar (Diyarbakr v.b. ehirlerde). Ayrca kuru ve souk iklimlerde kn nemlendirme mutlaka salanmaldr. Buna
karlk nemli iklim ve ortamlarda tam tersine nem alc ncelikli sistemler seilmelidir.
c. Sistem seimindeki nceliklerden birisi de uygulama alan ile ilgilidir. yerlerinde aydnlatma, makinalar ve insanlar dolays ile s kazanc daha fazladr. Bu nedenle konutlarla karlatrldnda, daha fazla
soutma yk gereklidir. Soutma ihtiyac da yl iinde konutlara gre
daha uzun srelidir.
d. Sistem seiminde bir baka ncelik ise mimar snrlamalarla ilgilidir.
Seilecek HVAC sisteminin boyutlar mimari yapya uygun olmaldr. Ayrca mimarn estetik anlay ve sistem fonksiyonlar; seilecek difzr,
menfez v.s. gibi elemanlarn tiplerini belirler. Bu erevede sesle ilgili snrlamalar da gznne almak mmkndr. Salanmas gerekli ses dzeyi baz uygulamalarda sistem seimini belirleyen ana ncelik olabilir.
e. Soutma yaplacak binalarda gnein camlardan ieri girmesini engelleyecek nlemler (gne kesici d perdeler, saak kntlarnn uzatlmas, d panjur, yanstc zellii olan cam v.b) alnmas enerji ekonomisi salar. Ancak bu nlemlerin bir ksm kalc olduunda, stma

sezonunda dezavantaj yaratabilir. Bir baka saknca ise salk asndan

yararl olan gne nlarnn nlenmi olmasdr. Bu elikili durum
stma ve soutma srelerinin gznne alnmas suretiyle tercih yaplmas, hareketli elemanlarn kullanlmas gibi yollarla zlebilir.
zetle, sistem seimi aadaki kriterler ve faktrlerin pek ouna baldr:
A.
Yatrm Maliyeti:
1. Sistem Maliyeti
2. lave Zonlarn Maliyeti
3. Kapasite Artrm Olanaklar
4. ve i Gvenliine Katks
5. Hava Kalitesi Kontrol
6. leride Olabilecek Yer Deiimi ve/veya Onarm Maliyetleri
B.
letme Maliyeti:
1. Enerji Maliyeti
2. Enerji Tr:
Elektrik
Gaz
Sv Yakt
Merkezi Buhar Sistemi
Dier Kaynaklar
3. Projenin Bulunduu Blgede Kullanlabilecek Enerji Trleri
4. Ekipman seimi
C.
Bakm Maliyeti:
1. Onarm Maliyeti
2. Kullanc Personelin Bakm Kabiliyeti
3. retim Srasnda Sistem Arzasnn Bedeli
4. Ekonomizr evrimi
5. Is Geri Kazanm
6. lerideki Yenileme Maliyetleri
7. Kolay ve Hzl Servis mkan
8. Kolay ve Hzl Zon lavesi mkan
9. Bakm Periyotlar ve Kapsamlar
D.
Yatrmn Geri Dn:
E.
Binann Konumu:
1. Corafik durumu
2. Yn
3. ekli
F.
Bina Tipi :
1. Kurumsal. (Hastane, Cezaevi, Bakmevleri, Eitim Kurumlar)
2. Ticari. (Ofisler, Maazalar)
3. Konutsal. (Otel, Motel, Apartman Daireleri)
4. Endstriyel. (retim Tesisleri)
5. Aratrma ve Gelitirme. (Laboratuvarlar)
G.
Kullanc Tipi :
1. Kamu Sektr
2. Yatrmc
3. letmeler
4. Bireysel Kullanc
I.
Binann Kullanm :
1. nsan miktar
2. Ekipmanlar
3. letme
J.
Binann Tipi :
1. Kontrksiyonu
295

2.
3.
K.
1.

ekli
Eski ve yeni oluu
Performans:
Prosesin Desteklenmesi. Bilgisayar Faaliyetleri, Telefon Faaliyetleri
2. Hijyenik (Mikropsuz) Bir evrenin Elde Edilmesi
3. Sat ve Kiralama Gelirlerindeki Art
4. Sistem Verimi
5. Gayrimenkul Satlabilirliindeki Art
6. Durma, Yedekleme Kapasiteleri ve Rezerv Kapasiteler
7. Gvenilirlik, Beklenen Cihaz mr. Bakm ve Arza Skl
8. Ekipman Arzalarnn Binaya Etkisi Nasldr? Kullancnn Yapmas Gereken lemler?
L.
Kapasite htiyac :
1. Soutma Ykleri. Miktar ve zellikleri
2. Istma Ykleri. Miktar ve zellikleri
3. Havalandrma
4. Zonlama htiyac :
Binann Kullanm Amac
Gne Inmdan Gelen Kazan
zel htiyalar
Scaklk Aral ve Nem Toleranslar
M.
Yer htiyac :
1. Mimari Kstlamalar:
Estetik
Yapsal Destek
Mimari Stil ve Fonksiyon
2. HVAC Ekipmanlar in Gerekli Alan ve Yerleim
3. Kanal ve Boru Datm in Alan
5. Alan gal Eden Komponentlerin Fiziksel ve Grsel Olarak Kabul Edilebilirlii
6. Dekorasyon
7. Esneklik
8. Bakm in Eriilebilirlik
9. at
10. Bilinen Yer Kstlamalar
11. Mekanik Oda veya aft Gereksinimi
N.
Konfor:
1. Kontrol Seenekleri
2. Grlt ve Titreim Kontrol
3. Scaklk
4. Nem
5. Filtrasyon (toz, koku, mikro canl kontrolu)
6. Hava Kalitesi Kontrol
7. Taze hava miktar
8. Temizlik (hijyen)
O.
Sistem Kontrolu:
1. Zon kontrolu
2. Her mahallin mstakil kontrolu
P.
Ynetmelikler:
1. Ynetmelikler HVAC ve dier bina sistemlerinin tasarmn etkiler.
2. ou bina tasarm ynetmelikleri yereldir.
3. Ynetmelikler belediye, hkmet veya yetkili resmi kurulular
tarafndan onaylanmazsa uygulanamaz.
296

13.5. SSTEM SEM

Sistem seiminde ncelikle hedefleri salayan ve ekonomik olarak optimumu veren zmler aranr. Ekonomik optimum iletme ve kurulu
maliyetleri toplamn minimize eden zmdr. nk genelde sistemin kurulu maliyeti ile iletme maliyeti ters ynde alr. Biri artarken
dieri azalr. Daha sonra zorlayc kriterler ve ncelikler kontrol edilir.
Kapasite, konfor, performans, yerleim vs. ile ilgili zorlayc kriterlerin
seilen sistem tarafndan salanmas gerekir.
Sistem seimi iin farkl yntemler kullanlabilir. Burada nceliklerin
belirlenmesinde kimin etkili olaca da nemlidir. Sistem seimini mal
sahibi ve onun danman olan mhendis ve proje mhendisi birlikte
yapmaldr. Mal sahibi ile mimar ve teknik ekibin ncelikleri farkldr.
Her grubun ncelikleri nemlidir ve mutlaka dikkate alnmaldr. Bunun
iin teknik detaylar en iyi bilen proje mhendisinin alternatif sistemler
arasnda bir teknik karlatrma tablosu hazrlamas en uygun yoldur.
Bu tabloyu destekleyen bir raporla birlikte seim olanaklar sunulursa,
taraflar bir araya gelerek ve imkanlar gz nne alarak, mevcut artlar
iinde en uygun sistemi seebilirler.
Sistemlere ait farkl zellikleri bir arada grmek ve karlatrabilmek,
iin bir tablo oluturulabilir. Bu tablonun olumasnda ve sistem seiminde ilk adm projede etkili olan snrlayc ve zorlayc kriterlerin belirlenmesidir. Yukarda geni olarak verilen kriterlerin hepsi her projede
geerli deildir ve sistem alternatifleri snrsz deildir. Daha nceki
tecrbe, sa duyu ve yaklam biimine bal olarak deerlendirilecek
alternatifler snrldr. Pratikte seim iki, alternatif arasnda yaplr.
Bundan sonraki ksmda karlatrma tablolar verilmitir. Bu tablolarda hem karlatrma kriterleri ok fazladr ve hem de karlatrma alternatifleri ok fazladr. Pratikte, yukarda ifade edildii gibi, daha az
sayda alternatif, daha az sayda kriterle karlatrlabilir.
Karlatrma tablolar a) niceliksel, b) niteliksel olarak ikiye ayrlabilir.
Niceliksel tablolarda bir puanlama sistemi oluturulmaldr. Buradaki
puanlar tamamen objektif olamaz. Her zellie net bir puan verilemez.
Deerlendirme belirli lde sbjektif olacaktr. Dolaysyla rnek
tablodaki deerlendirmeler de belirli llerde sbjektif olarak alglanabilir. Sz konusu puanlar uygulamaya, projeciye ve mal sahibinin isteklerine gre farkllklar arz edebilir.
Tablolarn ilk stununda karlatrma kriterleri bulunur. Yukarda ilgili
blmde sz konusu edilen ve proje iin nemli olan kriterler burada alt
alta sralanr. kinci stunda ise bu kriterlerin nem puanlar bulunmaktadr. Her kriter bir puanla deerlendirilir. Kriterlerin nem puan her
proje iin deiiktir. Sz konusu projede, sz konusu kriterin nemi mal
sahibiyle birlikte kararlatrlmal ve puanlandrlmaldr.
Daha sonraki stunlarda alternatif sistemler, bunlarn deerlendirilmesi
ve puanlar yer alr. Herhangi bir kriter asndan, alternatif sistemler bu
alanlarda deerlendirilir. Bu teknik deerlendirmeyi projeci mhendis
yapmaldr. Bu deerlendirme zet bir biimde yazl ve aklamal olabilir; ok ksa notlar biiminde (kt, orta, iyi.... veya az, orta, ok.... gibi); harfler biiminde (A, B, C, ...) veya saysal biimde (1, 2, 3, .... veya 10,20,30, ... ) olabilir. Puanla deerlendirme sisteminde, bir alternatif sistemin toplam puann bulmak iin; her kriterin nem puan ile bu
kriter iin bu sisteme verilen not arplr ve bunlarn hepsi toplanr.
Niteliksel tablolarda ise bir puanlama sistemi yoktur. Tablo yaps yine
ayndr. Sadece puan verilmez ve sistemlerin sz konusu kriter konusundaki durumu tanmlanr. Seim bu toplu karlatrmaya dayanarak
kiisel yarg ile yaplr.

13.6. SSTEM KARILATIRMA TABLOLARI

Bu ksmda pratikte geni lde kullanlan temel klima sistemleri, yukardaki esaslar erevesinde birbirleriyle karlatrlmlardr. Burada
daha nemli olan karlatrma kriterleridir. Karlatrma kriterleri
mmkn olduu kadar kapsaml ve detayl bir biimde hazrlanmtr.
Buna karlk eitli sistemler iin yaplan deerlendirmeler sonuta belirli lde bizim bak amz yanstmaktadr ve sbjektif olarak kabul
edilebilir. Bu rnek tablolardan yararlanarak kendi karlatrma tablolarn hazrlayanlar kendi nceliklerine gre, sistemleri buradakinden
farkl deerlendirebilirler. Sonuta verilmeye allan deerlendirmeler
deil yntemdir.
Bu tablolarda 8 farkl klima sistemi, 63 ayr kriter asndan karlatrlmtr. Tablolar arka arkaya birbirini takip edecek biimde verilmitir.
1- Klimada sistem seimi bal altnda, ok kullanlan sekiz sistemi deerlendireceiz.
2- Burada ama:
a- Tesisat mhendislerinin klima bilgilerinin artrlmas,
b- Deerlendirme iin nceliklerin daha kolay belirlenmesi,
c- Konuyu tartmaya ap, eletirileri deerlendirerek daha
fazla gelitirmektir.
3- Hibir sistem avantajlarn tamamn salayamaz.
a- Malsahibinin beklentileri ve olanaklar,
b- Binann kullanm amac ve ekli,
c- Bina lei: Binann kullanm alan, yatay ve dey bykl,
d- Blgenin iklim koullar dikkate alnarak en uygun sistem seilmelidir. Sistemler deerlendirilirken iyi kt ya da siyah
beyaz olarak baklmamal, iyilerin iinde en uygununun
aratrld bilinmelidir. nk her sistemin ideal olarak kullanlabilecei yaplar vardr.
4- Kriterler de gruplanarak sunulmaktadr. (Performans, letme
Maliyeti, Planlama ve Montaj, Servis Bakm Onarm ve letme, Emniyet ve Riskler (Salk vb.), Mimari, Maliyet)
5- Kriterin nemi blm; beklentileri ve nerileri karlalabilecek sorunlar kapsamaktadr.
6- Sistemlerin karlatrlmas her kriter iin ayr ayr yaplmtr.
Ancak her kriter ayn derecede nemli deildir ve yatrmclarn
beklentisine gre de deiir. Bu anlamda proje baznda her kritere bir bir nem puan verilerek (kriterlerin nem puanlarnn
toplam 100 veya 1000 alnabilir), her sistemin ald toplam
puan deerlendirmeye esas alnabilir.
7- Yatrmc iin maliyet deerlendirmesi yaplrken:
a- Malsahibinin beklentilerini karlayamayan, bina tipine ve
imkanlarna uygun olmayan sistemler elenip,
b- Son kriter olarak verilen MR BOYU TOPLAM MALYET en nemli kriter olarak dikkate alnabilir.
8- Klimada sistem seimi (sistem karlatrma tablosu) i merkezleri iin hazrlanmtr. ar, konut, otel, hastahane ve zel yaplar iin de baz deiiklikler ve ilaveler yaplarak kullanlabilir.
9- Enerji maliyetleri hesaplanrken, genellikle gncel yakt ve
elektrik fiyatlar kullanlr.
a- Is geri kazanml, enerjiyi daha az tketen, yksek verimli
sistemler olabildiince tercih edilmeli ve s geri kazanmndan yararlanlmaldr.

b- Gelecekte enerji maliyetlerinin artabilecei dikkate alnarak,

tahmini bir dzeltme faktr kullanlmaldr.
c- Ancak enerji maliyetlerinin gelecekte beklenenden de ok
daha fazla artabilecei olasl da dikkate alnmaldr.
d- Enerjiyi doru kullanmak, bir mhendislik etiidir.
10- Sistem seimi yaplrken aadaki konular belirlenmelidir:
fleme havas scakl,
Yaanlan hacim ierisindeki hava hareketleri,
Hava kanallarndaki hzlar,
Menfez yerleimi ve tipleri,
Klima santrallarnn kapasite byklkleri,
Hava kanallarnn ykseklikleri (borular ve kablo kanallar vs.
ile kesime noktalar da dikkate alnarak). Asma tavan iindeki
cihaz ykseklikleri (tavan tipi F/C, VAV kutular, tavan tipi split
cihaz vb. varsa).
Mekanik hacimlerin toplam alan ve hacimleri,
hava proje artlar,
11- Mal sahipleri byk bedeller deyerek binalar yaptryorlar.
Harcamalarn nereye ve nasl yaplaca proje yaplrken belirlenmektedir. Mal sahiplerinin daha kaliteli projeye, daha fazla
demesi; yatrm daha ekonomik klacak ve beklentilerinden
daha iyisi gerekleecektir.
12- Kiraclarn, kira bedeli kadar binann aylk harcamalarna da
dikkat ettikleri unutulmamaldr. Bu nedenle seilen sistemin iletme ve bakm masraflarnn en az olmas ve esnek kullanm
imkan ok nemlidir.
13- Verimlilik, kalite, kapasite ve performans kavramlarnn gncel
olmas ok nemlidir. nk herey srekli deimekte ve
gelimektedir.
eitli Gruplar Tarafndan Bir Uan Tasarm

Konstrksiyon Grubu

Aerodinamik Grubu

Otomatik Kontrol Grubu

ni Takm Grubu

Gerekleen Tasarm

297