ERMN MSLS

YALANLAR V GERKLR

Qafqaz Aradrmalar nstitutu Nriyyat

Mn 1918-ci ilin mart aynda danaqlarn vhiliklrini, gnahsz adamlarn, xsusn bitrf iranllarn ldurlb,
karvansaraylarda meyidlrin yandrlmasn z gzml grmm. Bu ox facili v nifrtlayiq bir hrkt idi (Mir Cfr
Pivri,IV, 81).
Ermni sgrlri mslman mhlllrin girib halini ldrr, qlncla paralayr, snglrl dlik-deik edir,
evlri yandrr, uaqlar odun irisin ataraq diri-diri yandrr, -drd gnlk sdmr uaqlar snglrin taxrdlar.
Onlarda bir szl, n uaa, n qocaya, n d qadna rhm etmk yox idi (Bakda 1918-ci il 30, 31 mart v 1 apreld mart
qrnn z gzlri il grm bir xarici turist. M.Kulka, IV, 80).
Mlk qdr sevimli bir azrbaycanl krp Baknn bir divarna mxlanmdr. Mx krpnin dz ryinin stndn
vurulmudur, bir yn qzl-olanl uaq llri, zrind qocaman oban kpklri, onlardan biri msum bir krpni
gmirir..., lpaq qadn l vziyytd yer srilmi, bu l vcudun qurumu dlrini bir yavru mmkddirV. Huholu,IV,48).
Yunanlar ermnilrin trtdiklri vhiliklrdn dht glrk yazrmlar: Trk ordusu qarsnda geri kiln
silahl ermnilr trafdak mslman kndlrini yer zndn silrk hr bir eyi at v qlncdan keirir, tsvvrglmz bir
dht v flakt trdirdilr. Qalib ermni ordusu qnimtlri, yni sng ucuna taxlm uaqlarla kediklri yollarn
trafna lpaq soyundurulmu mslman qadnlarn dzrdlr. Bu chnnm zabnda aln itirmi qadn v uaqlarn
rkparalayan iniltilrini, qocalarn midsiz nallrini dinlmk n adamn qlbi olmaldr. Sksn iki knddn ibart bir
sancaq bu tsvir ediln flakt dar olmudur. ndi btn Qars vilayti nhng bir qbristanl xatrladr ki, onun hr bir
da hmilik insan simasn itirmi ermni quldurlarnn vhiliklri, xlaqszlqlar v hyaszlqlar bard ahidlik ed
bilr.
Rus qounlar arasnda olan ermni dstlri bu vilaytd 5.000 krd kiilri, qadnlar v uaqlar qrdlar; sng il
onlar sr kimi yksk Rovanduz qayalarnn zirvsin qovub oradan uuruma itldilr. Qarsnda kmksiz qurban
dayand zaman ermnilrin ir bzi oxarlqlar olur. (ingilis mayoru Masonun yazdqlarndan. ADTA -fond s. 1, i 1, v.
28-29).

Qafqaz Universiteti
Qafqaz Aradrmalar nstitutu Nriyyat
:10

ERMN MSLS
YALANLAR V GERKLR

YUSF QAZIYEV

NR HAZIRLAYANLAR
Prof.Dr.Minaxanm Tklli
Prof. Dr. Reyha Ylmaz

REDAKTORU
Prof. Dr. Niftli Qocayev
Dr. Saim Ar
RYLR
Prof. Dr. Hmid liyev
t.e.n. Atamolan Mmmdli
KTABIN SPONSORU
flatun Msim olu Mmmdov
Kitabda Ermni mslsinin sil mahiyyti bard fikirlr, habel qeyri mslman tdqiqatlarnn
aradrmalarna, o cmldn ermni terrorunun vhtini yaam ahid ifadlrin geni yer verilmi; mxtlif mnblr
sasnda ermnilrin hyata keirdiklri ktlvi trk soyqrmlarn yrtdklri mkrli siyastlrini, ermni terrorunun
dadclq faliyytlrini hat edn mqamlar mxtlif mnblr v faktlar sasnda izah edilmidir Kitab geni oxucu ktlsi
n nzrd tutulmudur.
Qafqaz Universiteti Elmi urasnn qrar il ap edilir.
nvan: Qafqaz Universiteti, Qafqaz Aradrmalar nstitutu,
Bak-Sumqayt osesi 16 km Xrdalan, Az0101Azrbaycan.
Url: www.qafqaz.edu.az, www.kaen.edu.az
E-pot: mrihtim@yahoo.com,
Tel: +994 (12)4482862/66, Faks: +994(12)4482861/67
Bak, NURLAR Nriyyat-Poliqrafiya Mrkzi, 2009, 344 sh.
ISBN: 978 - 9952 - 450 - 30 9

NDKLR
Tqdim
Giri
Ermnilr Osmanl dvltind
Trkiyy qar tarixn Qrbin separatlq siyasti v bu siyastin ideoloqlar haqqnda
Ermnilr xarici yazarlarn gz il
Tarixd soyqrm v terrorun ilk tkilatlar v icralar
Azrbaycanda ermnilr geni imtiyazlara malik idilr
Azrbaycan Dalq Qaraba Muxtar Vilayti
Ermnilrin tarixi-corafi vtni varm?
Ermnilr dvlt qurmularm?
Ermnilrin bd mllri, niyytlri v daxili xislti bard dnyann tannm adamlar aadaklar demilr:
Urartu qdim ermni dvlti sayla bilrmi?
Masir Ermnistan
Ermnilrin mnyi, tarixi v dillri haqqnda
1. Ermnilrin mnyi
2. Ermnilrin tarixin dair qsa xlas
3. Kilikiya arl
4. Ermni kilssi haqqnda
5. Trk v ermni mnasibtlri qrb tdqiqatlarnn aradrmalarndan
6. Ermnilr v onlarn dini haqqnda digr mlahizlr
7. Masir Ermnistan haqqnda
rvann tarixin syaht
Azrbaycan v Anadolu trklrinin soyqrm
Qrb qvvlrinin Osmanl Dvltini bldrmk siyasti
Ermnilrin Anadolunu paralamaq v Byk Ermnistan plan zr faliyytlri
Byk Ermnistan urunda Ermni terroru tkilatlarnn qsdlri
Ermnilrin terroruluq faliyytlri
1878-1896-c illrd Trkiyd Ermni syanlar
I Dnya mharibsi cbhlrind trklrin vziyyti v ermni terrorunun gclnmsi
Osmanl hkumtinin mdafi tdbirlri
Thcir qanunu
Osmanl dvltinin bldrlmsi planlar
Yalan ermni soyqrm v tarixi hqiqtlr
1905-1907-ci illrd Azrbaycan trklrinin soyqrm
I Dnya mharibsinin gediind trk-mslman haliy qar soyqrmlar
Ermni genosidi mifinin yaranmas
Ktlvi qrnlar (1914-1920-ci illr)
Mart 1918. Bak qrn
Mart qrn haqqnda ahid ifadlri

Azrbaycann blglrind qtliamlar

Cnubi Azrbaycanda qrnlar
Fvqlad thqiqat komissiyasnn sdri likbr by Xasmmmdovun
dliyy nazirin mruzsi. 22 Noyabr 1918-ci il
Trk soyqrmlarnn bzi mqamlarna dair. Faktlar v ahid ifadlri
Trk soyqrmlarnn mnfur tkilatlar v icralar. Cllad Andronik Ozanyan
Azrbaycanda Sovet hakimiyytinin qurulmas v ermnilrin fallamas
kinci dnya mharibsindn sonra Azrbaycan xalqnn zldiyi facilr
1948-1953-c v 1988-1991-ci illr
20 Yanvar facisi
Yaxn rqd n dhtli terroru dvlt Ermnistandr
Ermn terror tkilat Asalann vhti
Ermni terrorunun Azrbaycanda nticlri
Xocal soyqrm - briyytin facisidir
Asala v Haydad Xocalda
kizl siyast
Ermnistanda sir drglri
Ermni lobbisi v onun bdnam faliyytlri
Ermnilrin l988-1991-ci illr faliyyti
Ermni sartind qalan abidlrimiz, ziyartgahlarmz
Ermni saxtakarl, Azrbaycan dbiyyatndan plagiatorluq
ifahi v yazl azrbaycan xalq dbiyyatndan v incsntindn mqsdli istifad
Ermnilr muamlarmz, mahnlarmz z adlarna xarrlar
lavlr
Azrbaycanllarn soyqrmna dair dvlt sndlri 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki
tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman
Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda
Azrbaycan Respublikas Prezidentnin frman
Azrbaycan qaqnlar cmiyytindn aray
Ermni milltilrinin apard etnik tmizlm nticsind
Ermnistan razisindki z tarixi torpaqlarndan didrgin salnm azrbaycanllarn mskunladrlmas problemlrinin hlli
haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman
Yaddalar
1. Rusiya imperiyas dvrnd azri trklrinin soyqrmnn clladlar
2. Sovet imperiyas dvrnd azri trklrinin soyqrmnn tkilatlar
3. Azrbaycan xalq tsrrfat urasna
stifad edilmi dbiyyat

N SZ
nsan hyatnda ba vern hr bir hadisnin zn mxsus tarixi vardr. Lakin tarixd ermni mslsi v ya baqa
szl desk, ermni saxtakarl - tarixin birbaa zn ediln saxta mdaxil, ermnilr zlri bunu byk siyast hesab
etslr d onun sl mahiyyti dmnilik, nifaq, znn d yaad yerlrd silah mnaqi, hiyl, z gnahkar ikn,
dnyaya z msumluu haqqnda car kmk, xyant... v sairdir. Onun tarixi ox qdimdir v bu gn d davam etmkddir.
Bu mnfur, bdxah niyytlrin ac meyvsi gz qabandadr: talan olmu hrlr, ldrlm v ya ikst edilmi qurbanlar,
z yurdunda, lksind qaqna dnm yerli hali, mhariblrin dourduu aclq, mhrumiyyt.
Ermni Mslsi. Yalanlar. Gerklr kitabnn mllifi Yusif Qazyev z sln Qrbi Azrbaycandan olub, 1988ci ild vtnindn zorla krlm, ermni haqszlna uram, z gzlril ermni vhtini grm, qrn v talanlarn
canl ahididir.
Mllif ermni danaqlar trfindn trk-mslman xalqlara qar hyata keiriln soyqrmlarn ox geni
mnzrsini vermkl Qafqaz, Anadolu, bugnk ran razilrind - Cnubi Azrbaycan blglri zr bu qtliamn, qana
susam ermni danaqlarn qddarlqlarnn dqiq v btv miqyasn gstrir. Kitabda ermnilrd dmnilik, xyant,
xain niyytlrin formalamas, qan qoxuyan milli komitlrin faliyyti, bu mnada byk dvltlrin lind onlarn
qorxunc alt evrilmsi, ermnilrin bu istiqamtd hyata keirdiyi qanl tdbirlr, ermni terror tkilatlar geni ld
tqdim olunur.
Kitabn Bak qrnna, amax facisin hsr olunmu, bel tin zamanda kmy yetin Qafqaz slam Ordusunun
qurtulu hrkatna hsr olunan shiflr hycanla oxunur.
ndi bel kitablara byk ehtiyac hiss olunur. Trk mslman haliy qar ba vern tarixi haqszlqlara, xalqn dar
olduu facilr, ermnilrin zaman-zaman trtdiyi qanl ixtialara dzgn qiymt vermk, ermnilrin yerli trk-mslman
haliy qar hyata keirdiyi cinaytkar mllrin siyasi, hquqi qiymt verilmlidir.
Bu baxmdan nhayt Azrbaycan Respublikasnn mrhum prezidenti Heydr liyevin Azrbaycan xalqna qar
1918-ci ild ba vermi soyqrm gnn onun faci gn kimi qeyd edilmsi bard 26 mart 1998-ci il tarixli qrar il frman
vermsi tqdir olunmaldr.
Qanla yazlm bir tarix yaddalara kedi....
Qafqaz niversitesi Qafqaz Aradrmalar nstitutu daim z faliyytind bu yaddan qorunmasnda, mhafiz
edilmsind ilr grmkddir.
Mdrik rhbrin bir vaxt syldiyi Biz bir millt iki dvltik bizlr mant sz yrdir ki, bizim tin gnlrd
d, xo, frhli gnlrd d llrimiz bir-birimizin ovcunda, qlbimiz bir vurmaldr.
I Dnya mharibsi cbhlrind rus ordusu trkibind, llxs, Qafqaz cbhsind ermnilr vuruurdu. Elc d
Osmanlnn zndki ermnilr dinc oturmurdular, silahlarn gtrb qaaraq rus ordusuna qoulurdular. Min il yaxn
trklrin idarsi altnda ox rahat, firavan bir hyat yaayan, hr cr insani haqdan hr ksdn ox faydalanan ermnilr,
hmi lknin ar vziyytind xyant yolunu tutmular. Ruslara v lkni paralamaq niyyti bslyn digr byk
dvltlr arxalanaraq zlrinin d yaad mmlkt z iindn zrb endirmilr. lknin rqind quldur hyat keirn
ermnilr kmksiz qalan trk kndlrin xaincsin basqn edirdilr. lknin rq blglrind ermnilrin faliyyti gizli
quldur hrkat xarakteri dayrdsa da Van v Bitlisd aq mbariz aparrdlar. Burada Van mrkz olmaqla ermnilr
dvlti deyil, z milli komitlrini tanyrdlar. Ruslarn Trkiy srhdlrini pozub kemsiyl ermnilr aq mhariby
kedilr.
1915-ci il aprel aynda ttihad v Trqqi hkumtinin verdiyi Thcir Qanununa gr etibarsz saylan, mnaqi
yaradan ermnilr mmlktdn xarlmal idilr. Bu tarix genosid ad verilmsi z tarixi haqszlq fakt kimi
qalmaqdadr. slind bu, hr bir dvltin alaca mharib tdbirlrindn biridir. II Dnya mharibsind Sovetlr Rusiyas
Volqaboyu almanlarn, elc d mxtlif respublikalarda yaayan almanlar, Trkiydn thlk gzlyn Stalin siyastinin
digr ac nticlri; Grcstan razisind amma z tarixi torpaqlarnda yaayan trklrin, etibarszlq stnd czalandrlan
yerli xalqlar: imali Qafqazn mslman halisi, Krmn sl sahibi olan tatarlar tam zoraklq raitind srt inzibati rtlrl
krld. Amma bu hadislr, tdbirlr he biri tarix genosid adyla dmmidir.
slind ermnilr zlri soyqrmn tkilats v icralar olmular. ar ordusunda rus komandas altnda hrkt
edn ermni quldur birlmlri knd v hrlri xarabaya evirmi tkc rqi Anadoluda deyil, mslmanlar yaayan
Tiflisd, Batumda, Azrbaycanda, rann Xoy v Slmas blglrind ktlvi qrnlar hyata keirmilr.
1919-cu il 25 fevralda sdrzm Tevfiq Paa Paris konfransndak mruzsind Rus ordusunun rqi Trkiynin ial
zamanndan bu tarix qdr ermnilrin 1 milyon trk ldrdklrini bildirirdi.
Get-ged ermnilrin trtdiyi qtl-qartlrin miqyas genilnmy balayr talan v soyqrm byk vstl
irlilyir.
Artq Rusiyada bir-birini tqib edn evrililrdn sonra ml gln qarqlqlar nticsind Bakda hakimiyyti l
keirn bolevik hkmtinin komissar seiln aumyann faliyyt balamas il silahl ermni birliklrinin Bakya clb
olunmas ii d srtlnir. Mart qrn rfsind artq Bak partlamaa hazr olan bir neft nin bnzyirdi. Ermnilr
Azrbaycanda 1918-ci ilin mart-aprel aylarn hat edn ktlvi qrnlar keirdilr. Bakn, amax, Quban, Qaraba v
Azrbaycann bir ox blglrini gnahsz insanlarn qan il suvardlar, yzlrl kndli od-alovlar iind yandrb mhv
etdilr
Ermni vhtinin tyan etmsindn balayan bu qanl tarix znn 100 illiyin yaxnlamaqdadr. Bu mddt
rzind ermni danaqlar z mkrli v xyantkar hrktlrini zaman-zaman davam etdirmkddir. nstitumuzun nr

hazrlad dr. Yusif Qazyevin Ermni Mslsi. Yalanlar, gerklr kitabnda 1905-1907 ci il qrnlar, I Dnya
mharibsi dvrnd ermni vhiliyi, Azrbaycan blglrind ba vern ktlvi qrnlar, Stalin irticas dvrnd z danak
paltarlarn sovet qulluqusu libas il dyimi, mfkursi mslki trk-mslman dmnliyi olan bu mnfurlarn xyanti,
Qrbi Azrbaycanda Azrbaycan trklrini ellikl xarmaq qrarlar v onlarn ac nticlri iqlandrlr. Kitabda artq ahidi
olduumuz hadislr, acsn yaadmz bugnk mhrumiyytlr, ar facilr, 20 yanvar qrn, Xocal facisi,
Ermnistandak sir drglri, ermni terror tkilatlarnn vhtlri, 20 faiz torpan itirn Azrbaycann qaylar, hmin
doma razilrd mhv olan maddi-mdniyyt abidlrinin zntlri...fonunda hqiqtn tarixin barna zorla yeridilmi
ermni mslsinin riyakar, saxta hm d qanl mahiyyti z xr. Bu hqiqtn mmmal bir dyn, qanl bir nifaq kimi
qarda duran bir problemdir. Saxtalqla yorulmu, bdxah niyytlrin dourduu zalman bir sualdr.
Az qala btn Avropa dvltlrinin onun yalan alamalarna inand, yardmna tlsdiyi btn tkln qanlara
sbb olan, yxq evlrin, yandrlan yurd-yuvann sil sbbkar olan qana susam ermnilr digr trfd ryindki
smimiyyti, tmiz niyyti dillrin gtirib deyrkn d kimsdn bir kmk, tslli grmyn gnahsz bir xalq Yalanlar,
Gerklri sanki ayrmaq bu qdr tinmi? srd bu zdn az qala drammatik shnlr tsiri balayan hisslr d rast
glinir.
Kitabda ermnilrin xst ideyalar olan Byk Ermnistan sayqlamalar, saxta ermni soyqrm nalnn ifas
hr zaman mrkzd dayanr. Habel sovet hakimiyyti illrind azrbaycan trklrinin hyatnda ba vern facilr, 1918-ci
ild Azrbaycan blglrind hyata keiriln soyqrm tdqiq edn fvqalad thqiqat komissiyasnn qnatlri, ermni
terroruna aid trafl mlumatlarla bal blmlrin d maraqla qarlanaca bhsizdir.
sr geni bir dvr hat etmkl zlynd ox kskin v ziddiyytli hadislrin cryan etdiyi, olduqca mrkkb
bir zaman tsvir edir. Danq, praknd grnn, nzrimizc yayqn v ifrat tsvirilik seziln paralar ixtisar etmkl
mvafiq tshihlr aparmaqla apa hazrland.
Kitab daha ox bdii-publisistik bir slubda yazlb; bu da onun hqiqtn geni oxucu auditoriyasna daha tez yol
tapacana bizi inandrr.
Dr. Mehmet Rhtm,
Qafqaz Universiteti, Qafqaz Aradrmalar nstitutunun mdiri

GR
Ermnilr acgz v tamahkardrlar,
fitnkar v araqardrandrlar,
he ksi bynmirlr
ngilis syyah Vilson
Dmir Aot romannda ermni xstliyinin qorxunc simvoluna evriln Aot deyir: Mnim qlncmdan trk
qan axb tklnd v mn o qan tapdalayanda rahat olacaam. Bu szlr ermnilrin bdi amal, qantkm hrisliyi,
irkin ehtirasdr.
Ermnilrin azadlq fdaisi hesab olunan Nalbandyan ermni gnclrin vsiyytind yazr: Ey ermni, gr
sn kd zhrli ilan grb ldrmyibsns, eybi yoxdur, ilandr... Lakin trk grb ldrmyibsns, satqnsan,
vicdanszsan, xalqnn dmnisn, sn ermni deyilsn...
Ermni gncliyinin beyinlrinin zhrlnmsind, onlarn amansz terror tdbirlrin qoulmas iind trbiyvi
srlril mnfur rol oynayan Silva Kaputikyan: Ermni uann beikd qulana pldamaq lazmdr ki, ey Tiqran, snin
sas dmnin trkdr dey artq fikri dumanlanm Hayk oullarna iblisvari vsiyytini tlqin edir.
Zori Balayan Ocaq srind trklri insan ti yeyn, qanin kimi gstrmi, onlar ermnilrin byk dmni
kimi qlm vermidir. Dhtlisi is odur ki, ky dm ermni xalq da bel srsmlrin felin uyaraq Ocaq srini
qzlarna cehiz verirlr.
Masir dvrd ermni mslsi br hyatna bir bla, baars kimi daxil olmudur. Ermni mslsi n
demkdir?
Ermni mslsi soyunuluq, qan, nifrt, dht v flaktlr mnbyi mnalarn ifad edn bir mfhumdur
ki, bu xst ideya urunda arpmalardan Yaxn rqd, Anadoluda v Qafqazda insanlar srlrl ziyyt kmi v
hl d yeni-yeni zlmlr dar olmaqdadrlar.
Bellikl Ermni mslsinin sas komponentlri olaraq bunlar gtrmk olar: terroruluq, soyqrm v
deportasiya, qonu xalqlarn mdniyyt v nailiyytlrini znnkldirmk, qonularn torpaqlarn zbt edib
halisini is qrna mruz qoymaq, paxllq v mkrlilik, bu mnada ictimaiyytd hipnozuluq v saxtakarlq,
yalanlq, talanlq, qrzilik v ourluq, eqoizm kimi bd hrkt v mllr.
Ermni qat milltiliyi v ovinizminin tarixi Urartu dvltinin dalmasndan balasa da onun iklnn dvr
Romanov slalsinin Rusiyada hakimiyyt glmsindn balayr. Bu, rus imperatoru I Pyotrun arl dvrnd daha geni
vst ald ki, sonrak rus arlar da bu kursu davam etdirdilr.
I Pyotr Cnuba gndrdiyi agentlrin taprrd ki, orada Rusiyann arxalana bilcyi qvv v ya toplumu myyn
etsinlr. El o vaxtlar akar edilmidir ki, satqnlq v xyant etmk xsusiyytlri ermnilr xasdr.1
Ermni ovinizmi masir dvrd btn dnya siyastin sirayt edir, imkan tapd dvrlrd txribatlq,
terroruluq, bhtanlq faliyytini ldn qoymur. Onun sas tzahr formalarndan biri d ondan ibartdir ki,
yaadqlar dvltlrin siyasi, iqtisadi, ideoloji durumuna zrb endirmk, onlardan z maraqlar n istifad etmk.
Son iki sr Azrbaycan trklrinin hyatnda n ar v dzlmz ignclr, qrnlar v deportasiyalarla yadda
qalmdr. Bu da tsadfi deyildir. 1801-ci ild rus qounlarnn Lori-Pmbk blgsind rvan xanlnn razisin daxil
olmas anndan soydalarmz qaqnlq facisini yaamaa mcbur olmular. Mhz hmin vaxtdan etibarn indi Ermnistan
adlanan Qrbi Azrbaycan torpaqlarndan soydalarmz planl kild, mrhl-mrhl deportasiya edilmi, soyqrmlara v
ktlvi repressiyalara mruz qalmlar.
Azrbaycan trklrinin tarixi-etnik torpaqlarndan didrgin salnmas nticsind hmin razilrd dnyann hr
bucandan krlb gtiriln ermnilr mskunladrlmdr. 1828-ci ild ar Rusiyas v ran arasnda imzalanm
Trkmnay slhndn sonra Azrbaycan razilri ktlvi kild glm ermnilrin vtnin evrilmy balad. str
aparlan tdqiqlrdn, istrs d arxiv materiallarndan mlum olur ki, 1826-1828-ci il Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr
Rusiya-Trkiy mhariblrindn sonra Qrbi Azrbaycan razisin krln ermnilrin say sni kild yerli trkmslmal halisinin sayna atdrlmd. Tkc rvan hrind krlmdn sonra 11436 nfrlik halinin 6000- yaxnn
ermnilr tkil edirdi. mumilikd is 1828-1830-cu illrd Azrbaycan razilrin Trkmnay mqavilsin (1828) sasn
40.000 ran ermnisi, dirn slh mqavilsin (1829) sasn is 84.000 Trkiy ermnilri krlm v onlarn da byk
hisssi Yelizavetpol v rvan quberniyalarnn n yax torpaqlarnda yerldirilmidir. Mhz bu dvrdn balayaraq
Azrbaycann qrb torpaqlarnda ermnilrin yerldirilmsi yaxn glckd yerli azrbaycanl haliy qar ktlvi
qrnlardan, soyqrm v deportasiyadan xbr verirdi.2
Bu baxmdan ermni soyqrm mifinin v ermni terrorunun aradrlmas, elcd ifas artq dvrn aktual
problemin evrilmidir.
Bizim erann son iki sri (1801-1991) rzind Qafqazda mslmanlara qar ar Rusiyas trfindn mqsdynl
kild hyata keirilmi etnik tmizlm v soyqrm siyasti nticsind Azrbaycan xalq, o cmldn Qafqazn digr
1
2

Bhruz Abdullayev v Hidayt Cfrov. Azrbaycana qar ermni terrorizminin qsa xronologiyas. - B. 2002
Terrorizmin paradokslar - Yeni Azrbaycan, 12.03.2002, N 45 (1273).

mslman v trk soylu xalqlar (Ahska trklri, qaraayllar, kabardallar, balkarlar, noqaylar, inqular, eenlr, avarlar,
tatarlar v s.) ar mrhumiyytlr, milli facilr mruz qalmlar.
Htta ar Rusiyasnn mstmlklrd apard rusladrma siyastinin nticsi olaraq bir ox kiik etnik xalqlarn
izlri bel itmidir. Etnik tmizlm ar Rusiyasnn, hminin onun sonrak varisi Sovet ttifaqnn dvlt siyasti
sviyysind balca proqram olmudur.
I Pyotrun hakimiyyti dvrndn balayaraq XX srin sonunadk (1991) davam edn dvrd rus v sovet imperiyalar
Azrbaycan v Anadolu trklrinin torpaqlarnn ialna v onlarn soyqrmna girimilr. Bel ki, I Pyotr Rusiya imperatoru
elan edildikdn sonra, Qara dniz, A dniz, Qafqazlara v Xzryan razilr ynltdiyi siyastin nticsind 1723-c ild
Baknn, imali v Cnubi Azrbaycann bir ox yaltlrinin (Drbnd, Gilan, Mazandaran) zbt edilmsin nail oldu.
I Pyotrun vsiyytnamsindn aydn olur ki, Trkiy v ranla brabr mslman lklrinin, o cmldn Avropada
Prussiya v Avstriyann razilrin d gz dikmidir. Pyotr Orta Asiya v fqanstandan Hind okeanna xmaq fikrind idi.
O, imperiya planlar urunda lindn glni sirgmirdi.
Mnblrin birind deyilir: 1711-ci ild Prut yr snasnda Rusiya ar I Pyotr trk qounlarnn mhasirsin
dr, sa qalmaq n paalara yalvarr. Danqlarn konstruktiv olmas n o, trk srkrdsi Mehmet paann yanna
arvad I Yekaterinan yollayr. Paann hrmind 3 gec qalan Yekaterina da Pyotrun azad edilmsin nail olur.
I Pyotr general-mayor Matyukin taprq vermidi ki, ruslar trfindn zbt edilmi Azrbaycan torpaqlarndan
mslmanlar krb vzin orada ruslar, ermnilri, yaxud digr xristian xalqlarndan olan adamlar yerldirsin. Hminin
o, znn stanbuldak sfiri Rumyantsev taprmd ki, gr Osmanl Trkiysi etiraz etmzs ruslar trfindn zbt edilmi
razilrd yaayan mslmanlar Osmanl trklrinin lksin k bilrlr. Bu mqsdl trklr hr vasit il yol tapmaq
lazmdr.
I Pyotrun iallq siyastini sonrak rus arlar (xsusn II Yekaterina, I Aleksandr, I Nikolay) mntzm olaraq zbt
edilmi razilrd yerin yetirmilr. II Yekaterina 1796-c ild Azrbaycana yr edn rus general Qraf Valerian Zubova
bel bir taprq vermidir ki, Muan l keirdikdn sonra orada bir qala tikdirsin, adn Yekaterina serd (Yekaterinann
ryi) qoysun v orada iki min cavan rus sgri mskunladrsn. Hmin sgrlri ermni v grc qzlar il evlndirsin,
onlar xsusi torpaq sahsi v silahla tmin etsin.
Trk soyqrmlar dnlm v planladrlm kild, tarixi mqamlardan v ba vermi raitdn asl olaraq
mrhllrl hyata keirilmidir. Bel ki, Glstan (12 oktyabr 1813-c il) v Trkmnay (10 fevral 1828-ci il) mqavillri
Azrbaycan xalqnn paralanmasnn, onun tarixi torpaqlarnn blnmsinin sasn qoydu. Ermnilrin ktlvi surtd
Azrbaycan torpaqlarna krlmsi hyata keirildi.
ar Rusiyasnn Azrbaycana v azrbaycanllara qar hyata keirdiyi iallq v soyqrm siyastinin
carlarndan olan Rusiyann randa fvqlad v slahiyytli sfiri Aleksandr Qriboyedov Peterburqa z hesabatnda
yazmdr: ... bu millt birdir v hams zn trk sayr. Azrbaycan ya biz btvlkd ial etmliyik, ya da
paralayb Arazdan imalda yaayanlara Ouz v ya Tatar ad qoymaqla onlara bir-biri il ayr-sekiliyi tbli
etmliyik.
rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan azrbaycanllarla
mqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq z havadarlarnn himaysi altnda Ermni vilayti adlandrlan inzibati
blgnn yaradlmasna nail oldular. Bel sni razi blgs il, slind Azrbaycan trklrinin z torpaqlarndan qovulmas
v mhv edilmsi siyastinin bnvrsi qoyuldu; bu zamandan mnfur Byk Ermnistan ideyalar tbli olunmaa
baland. Bu uydurma xyali dvltin Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna brat qazandrmaq mqsdil ermni
xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna ynlmi genimiqyasl proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn
tarixinin thrif olunmas hmin proqramlarn mhm trkib hisssini tkil edir.
I Dnya mharibsi nticsind Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr evrililrindn mhartl istifad
edn ermnilr z baabla iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular. 1918-ci ilin mart ayndan etibarn
ksinqilab nsrlrl mbariz ar altnda qat danaq olan Stepan aumyann rhbrliyi il Bak Kommunas trfindn
mumn Bak quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi gdn mnfur plan hyata keirilmy balad. Bu plan
btn Qafqaz lklrind hyata keirilmli idi. Danaq liderlri v hrb xadimlri (aumyan, Andronik, Dro, Nazaryan v s.)
bir-birlri il laq saxlayaraq trklrin v onlarn yaay mntqlrinin mhvi haqqnda mlumatlar verirdilr. Htta
S.aumyan 1918-ci il iyulun vvllrind Andronikin Zngzur v Naxvanda yerli haliy qar trtdiyi vhiliklr brat
qazandrb onu bir milli qhrman kimi tbrik etmidir.3 Bu dvrd 10 minlrl Azrbaycanl hali yalnz milli mnsubiyytin
gr mhv edilmidir.
Yeri gelmikn qeyd etmk lazmdr ki, mhur alman tdqiqats Erix Fayql Terror haqqnda hqiqt. Ermni
terrorizmi mnb v sbblri kitabnda qeyd edir ki, aumyan 1918-ci ild Bakda ermni kommunistlrinin rhbri
olmu, orada bolevik dvlti qurmu, onun hkm ls azrbaycanllar ldrmk v qovmaq olmudur. Onun mqsdi
Bakn nyin bahasna olursa olsun ermnildirmk idi.4 Azrbaycan trklrinin mruz qald bu soyqrm dnya
ictimaiyytin atdrlmam v z vaxtnda siyasi qiymtini almamdr. ksin, saxta xlya olan beynlmillilik v xalqlar
dostluunun mhkmlndirilmsi namin rt-basdr edilmi, bellikl Azrbaycan xalqnn yaddandan silinrk
unutdurulmudur. Odur ki, bu gn artq dnyann bir ox lklrind ermni soyqrm tarixi hadis kimi qbul olunmudur.
Azrbaycan trklrin qar soyqrmnn silsil ssenarisi sovet dvrnd daha mqsdynl kild hyata keirildi.
Bu soyqrm 1920-ci ilin yazndan
3

Vtn Ssi qzeti 16.03.2001, N 13 (395).

Musaeva T. Mamedov N. Qenosid uinenniy nad Azerbaydjanskim narodom v marte 1918 qoda
- Elm, 26.05.2001, N 15-16 (580-581).
4

10

(Azrbaycann ikinci df ialndan - 1920-ci il 28 apreldn sonra) balad. Bu hal aadak faktlarla sbut oluna bilr.
Mrkzi bolevik hkumtinin nmayndsi N.Y.Solovyovun may-iyun aylar n Lenin hesabatnda yazlmdr:
Ermnistan Respublikas yarananda onun hdudlarnda 250 mslman kndi olmu, onlarn hams mhv edilmi,
artq bir mslman bel yoxdur. Ermnistanla srhd olan mslman kndlrind azrbaycanllarn silahlarnn lindn
alnmasn, ermnilrin Qrmz Ordu v dmiryol mhafizsi trkibin qbul olunmasn Solovyov, tbii olaraq mslmanlarn
ermnilr trfindn qrn edil bilincyi kimi nticlndirirdi. ierin Ermnistann xarici ilr naziri Ohancanyana 19 iyul
1918-ci il teleqramnda ermni xalqna sdaqtini, qvvsi daxilind kmyini vd ednd, hmin gn Kominternin II
Konqresind mslman kndlrinin ermni hkumti trfindn qlncdan keirildiyi byan edilirdi. RSFSR-in Ermnistandak
nmayndsi Zeqrann kombinasiyasna razlq vern ierin, hminin Nrimanovun tkidin uyun gstrilr verdiyini
vurulayrd. Trflr arasnda ierinin diplomatik mhartindn Orcenikidze d yararlanmd. Ermnistan mlum siyasi
raitd biz lazm ola bilr -demidi.5
Ken XX srin 30-cu illrindn Qafqaz lklrindn on minlrl azrbaycanl aillri soyuq Sibir v Orta Asiyann
susuz llrin srgn edilmi, minlrl ail balar Xalq dmni damas ad altnda hbs edilib, ya glllnmi, ya da
srgn edilmi, yz minlrl uaqlar yetim qalmdr.
Azrbaycan Respublikasnn sabiq prezidenti Heydr liyev Azrbaycann mstqilliyi - Respublika gn mnasibti
il syldiyi nitqind tariximizin bu dvrn qiymt verrk demidir: 20-30-cu illrd kommunist, bolevik
hakimiyytinin qurulmas, mhkmlnmsi il laqdar yzlrl, minlrl, on minlrl insan daltsiz olaraq
repressiyalara uram, yerindn-yurdundan uzaq ellr - Orta Asiyaya, Qazaxstana srgn edilmi, z mlklrindn,
varlarndan mhrum olmu, ox zab-ziyytlr mruz qalmdr.
Hminin 2002-ci ilin martnda o, 31 mart - soyqrm gn mnasibtil xalqa mracitind demidir: Onilliklr
boyu soyqrm siyasti total ideoloji tcavz, Trk v Azrbaycan xalqna, onlarn grkmli nmayndlrin qar
terrorla mayit olunmudur. ar Rusiyas v SSR dvrnd trk-mslman xalqlarna qar ayrsekilik raitind
bu siyast daha inc v thlkli metodlarla davam etdirilmi, azrbaycanllarn deportasiyas v soyqrm ktlvi hal
almdr.
1937-1938-ci illr repressiyalar Azrbaycan xalqna, onun mdniyytin, mnviyyatna byk zrb
vurmudur.6
Qeyd ediln dht Azrbaycan SSR-d daha msibtli olmudur. Mnblrin birind deyilir: Stalinin hakimiyyti
dvrnd onun v Beriyann hkm il 29 min Azrbaycan ziyals mhv edilmidir.7
Byk Vtn mharibsi deyiln II Dnya mharibsindn sonra da soydalarmzn soyqrm davam etdirildi: SSR
Nazirlr Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 sayl v 1948-ci il 10 mart tarixli 754 sayl qrarlar vasitsil
Azrbaycan xalqna qar nvbti tarixi cinayt akt hyata keirildi.
Masir Ermnistan respublikasnn sil yerli halisi olan Azrbaycan trklrindn tr srgn yeri Sibir seils d,
sonradan M.C.Barovun syi v csarti nticsind mcburi kknlr Muan dznd yerldirildi.
Bu qorxunc tdbirin tarixi drindi: Zaqafqaziyann sovetlmsindn z irkin mqsdlri n istifad edn
ermnilr 1920-ci ild Zngzur v Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-nin razisi elan etdilr. Sonrak dvrd
bu razilrdki Azrbaycan trklrinin zorla krlmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr l
atdlar. Bunun n Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-nin Kr-Araz
ovalna krlmsi haqqnda yuxardak qrara sasn 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan
ktlvi surtd (150 min) deportasiyas ba verdi.
1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindn deportasiya edilmsi xsiyyt prstiin ifa
edilmsindn sonrak dvrlrd d siyasi qiymtini almamdr. 1948-1953-c illrd 150 minlik halinin xsi v mumi
mlkiyyti Ermnistan SSR trfindn mnimsnildi. Bu id ermni ovinist dairlrinin v SSR rhbrlrinin cinaytkar
siyasti il yana, o dvrk Azrbaycan rhbrliyinin z xalqnn taleyin bigan mvqeyi, soydalarmza qar trdiln
cinaytlrin tkilind v hyata keirilmsind itirak da az rol oynamamdr.
Tssf ki, 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindn deportasiya olunmas fakt
tn 50 il rzind lazmnca aradrlmam, bu hadislr hquqi-siyasi qiymt verilmmidir (Heydr liyev).
Bu bard ilk df olaraq dvlt sviyysind cnab Heydr liyev frmanla siyasi qiymt verdi (Bak hri, 18
dekabr 1997-ci il).
Frman xalqmza qar trdilmi haqszlqlarn v cinaytlrin stn amasnda, bunlar hm bugnk, hm d
glck nsillr atdrmaq zrurtini vurulamasnda ifad olunan tarixi hmiyyti bu i btn cmiyytin qoulmasn
rtlndirir. Hr bir azrbaycanl tam msuliyytl drk etmlidir ki, torpaqlarmzn paralanmas, v zbt olunmas,
xalqmzn soyqrmna mruz qalmas vtndalq duyularn gclndirn, milli mfkurni tri hisslrdn v mqsdlrdn
tmizlyn tarixi yaddaa evrilmlidir.
Bu baxmdan hr ks yuxardak frmann tarixi hmiyytini drk etmli v orada irli srln vziflrin hyata
keirilmsi iin z thfsini vermy mhm vtndalq borcu kimi yanamaldr.
Azrbaycanllarn soyqrmnn btn dqiqliyi il dnya birliyin atdrlmas onilliklr rzind uydurulmu
qondarma mzlum ermni millti obrazn pozub datmaq n d n tutarl vasitdir.

Kremlin diqtsi v N.Nrimanovun byanat-Respublika, 10.04.1999

Azrbaycan-31.VII. 1999, -Vtn sa olsun.
7
Azrbaycan-28.05.1997
6

11

Azrbaycan trklrinin Qrbi Azrbaycandan qovulmasnn sonrak mrhllri mxfi keirils d, 1988-ci ild son
hlledici mrhlsin atd.
Deportasiya Stalinin lmndn sonra dayandrlsa da, 1988-ci ild ortaya atlan qondarma Dalq Qaraba
konfliktinin ilkin mrhlsind yz minlrl Azrbaycan trklrinin z tarixi torpaqlarndan qovulmas baland. 1988-1989-cu
illr rzind 250 mindn ox azrbaycanl Ermnistan SSR-dn deportasiya edildi, onlardan 500 nfrindn oxu hmin snada
qtl yetirildi. Qaqnlar fiziki, mnvi v maddi tqiblr mruz qaldlar.
Tarixi ardcllqla Qrbi Azrbaycan (indiki Ermnistan) zr statistik rqmlr mracit etsk: indiki Ermnistan
razisind 1850-ci ild 76 faiz Azrbaycanl (Qriboyedov krmlrindn sonra), 24 faiz ermni v qeyri-millt, XX srin
vvlind 45 faiz trk, 55 faiz ermni olduu halda, 1988-ci ild 92 faiz ermni, 8 faiz Azrbaycan trk, 1990- ild 99 faiz
ermni, 1 faiz qeyri-millt vard. Ermnilrin sz il deyils, Trksz Ermnistan yaradlmdr.
Artq 20 ildir ki, Azrbaycan ermni separat qvvlri trfindn z mstqilliyi v razi btvlynn brpas
urunda mbarizy qoulmudur. Mcburn mnaqiy clb ediln Azrbaycan Respublikasnn razisinin 20 faizi bu
mddt rzind ial edilmi v 1 milyon halisi mcburi kkn v qaqn vziyytin dm, 20 mindn ox gnc insan
hlak olmudur.
Ermnilr is nc btn dnyaya haray salmlar ki, Azrbaycan ermnilr z torpaqlarnda - Dalq Qarabada
zab verirlr, onlarn milli suverenliklrini v mstqilliklrini qbul etmyib rdd edirlr. Grndy kimi onlar qdim
Azrbaycan torpa olan Dalq Qaraba Ermnistann bir hisssi kimi qlm verirlr.
Mqsd odur ki, dnyada ba vermi ictimai-siyasi hadislrdn istifad edrk dnizdn-dniz uydurma Byk
Ermnistan dzltmk, bunun n Rus imperiyasnn kmyi saysind Azrbaycan torpaqlarnn - Dalq Qaraban
ialndan v Ermnistandan azrbaycanllarn deportasiyasndan baladlar. Bu i kemi zamanlarda, o cmldn I v II
Dnya mhariblrinin gediind v sonrak illrd ciddi-chdlr gstrmilr v trk soyqrmlar hyata keirmilr v
nhayt mqsdlrin qismn nail olmular. Nticd tarixi Azrbaycan torpa olan rvan xanlnn razisind Ermnistan
Respublikas yaratmlar.
SSR-nin dalmas rfsind v onun yaxn vaxtda dalmasn qabaqcadan biln ermnilr yeni tarixi mqamdan
istifad etdilr: Moskvann razl il Sumqayt v Bakda zlri z ermnilrin ermni talan v soyqrm ad
altnda sui-qsdlr tkil etdilr. llrind fakt tutan ermnilr vvlc 250 min azrbaycanln Qrbi Azrbaycandan
(Ermnistandan) z dd-baba torpaqlarndan qovdular v mlaklarn msadir etdilr.
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Ermnistandan 1988-ci ild qovulan halinin xsi mlak 3 milyard AB
dollar dyrind, kolxoz v sovxoz mlaklar is 17 milyard AB dollar deyrinddir. Hminin son 1988-1989-cu illr
deportasiyasnda 179 srf azrbaycanl kndlrinin razisi 10352 kvadratkilometr olmudur.
Tcavzkarn kim olduu ermni tbliat nticsind uzun mddt dnya ictimaiyytini adrmdr. Dalq
Qaraban 180 minlik halisinin drdd n tkil edn ermnilr 1988-ci ilin vvllrind Azrbaycandan ayrlmaq tlbi
irli srrk byan etdilr ki, hkumt azlqda qalan ermnilrin ziyanna siyast yeridir. slind is bel deyildir. O zaman
Azrbaycan n mstqil siyast malik idi, n d ermnilr qar pis mvqed deyildi. Dalq Qarabadak ermnilrin
mdni, mit v iqtisadi vziyyti trafndak azrbaycanl halinin vziyytindn qat-qat artq olmudur. Nhayt, 1991-ci
ild Sovet ittifaqnn squtundan sonra Dalq Qaraba konflikti Ermnistan-Azrbaycan mharibsin evrildi. Ermnistan
ordusu Azrbaycandak daxili hakimiyyt mbarizsindn istifad edrk Azrbaycann yzlrl knd v qsblrini zbt
etdilr, azrbaycanl halini qrdlar v evlrindn qovdular. Dalq Qaraba trafnda geni bufer zonas yaratdlar.
Ermnilrin mkrli siyastinin akarlanmas urunda mbarizy n vvl Heydr liyev balad.
Heydr liyev Azrbaycanda tkrar hakimiyyt qaytdqdan sonra milli ideologiyann formalamas v
azrbaycanlq dncsinin inkiaf n bir sra mhm frmanlar imzalad. Onlarn irisind 18 dekabr 1997-ci il tarixli
1948-1953-c illrd Azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi deportasiyas
haqqnda v 26 mart 1998-ci il tarixli Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda frmanlar xsusi hmiyyt ksb edir.
nki uzun illr Azrbaycan xalqna qar hyata keiriln tarixi daltsizliklr ilk df hqiqi qiymt verilirdi,
tarixilrimiz is bu sahd tdqiqatlar aparmaa rait yaradld. Arxivlr onlarn ixtiyarna verildi, sl hqiqtlr z
xmaa balad. Lissabon sammitin qdr ermni tbliat btn dnyaya byan etmidir ki, guya Azrbaycan onun irisin
doru uzanan Ermnistann Arsak blgsini ial etmidir. Bu baxmdan ermni hipnozuna qar Prezidenti Heydr liyev
lind sad bir corafi xrit dnyann mhur dvlt xadimlrin sad kild izah etdi ki, kemi Dalq Qaraba
vilaytinin n hrbi potensial, n iqtisadi potensial, n d hali potensial imkan vermir ki, btv bir dvltl mharib
aparsn v onun razisinin 20 faizini ial etsin. Azrbaycana qar mharibni Ermnistan ordusu v beynlxalq muzdurlar
aparr.
Heydr liyevin uurlu xarici siyastinin nticsi olaraq AB bada olmaqla ksr Qrb lklri respublikamza
mara daha da artrdlar. Birlmi tatlar trfindn haqsz olaraq Azrbaycana qar 907-ci dzliin lvi istiqamtind
balanan faliyyt d bu maraqdan irli glirdi.
minik ki, Azrbaycan dvltinin slh siyasti saysind torpaqlarmz qaytarlacaq, hmin torpaqlardan qaqn
dn soydalarmz dd-baba torpaqlarna qaydacaqlar.
Azrbaycan xalqnn rast gldiyi bu bla illrdir ki, davam edir: ermni terrorunun ziyytini kir, onun girdabnda
rpnr, qurbanlar verir. Dnya ermnilrinin v bir ox terroru tkilat v dvltlrinin maliyyldirdiklri
Danaqstyun, ASALA, Hnak v dhtli mllr malik olan digr ermni terroru tkilatlar iki srdir ki, trklr
v mslmanlara qar dhtli terror aktlar hyata keirirlr.

12

ERMNLR OSMANLI DVLTND

Br tarixi boyunca el bir xalq, millt olmamdr v indi d yoxdur ki, o, myyn bir corafi razid tkbana,
baqa xalqlardan tcrid olunmu halda yaasn.
Bu baxmdan Miladdan nc v sonra Asiya v Avropann ox geni razisin yaylm trklr d zlrinin drd min,
bzi mnblrd yeddi min illik mlum tarixlri boyu inlilr, almanlar, romallar, bizansllar, farslar, rblr, slavyanlar,
rumnlar, grclr, ermnilr v baqalar il birg razid yaam, qaynayb qarmlar. Bu xalqlar irisind trklrin n
uzun mddtd v n yaxn iqtisadi-mdni tmasda olduu toplumlardan biri ermnilrdir. Eyni zamanda inkar edilmz bir
hqiqtdir ki, Osmanl imperatorluunun 625 illik varl rzind zlrini trklr zahirn yaxn dost, sadiq tb kimi
gstrmk n ox zaman aillrind bel trkc danan, bir ox ayinlrini trkc icra edn, sgri mkllfiyytdn azad
olan ermnilr dvltin iqtisadi-ticart v htta idaretm sistemind yksk mvqey atmdlar.
Tarixn Qrb dvltlri mkrli mqsd v niyytlrin atmaq namin slam, o cmldn islamn xilaskar v
mdafiisi olan Osmanl dvltini dnya ictimaiyytin antihumanist, xristianlara qar qddar v sair irkin lamtlr malik
tcavzkar dvlt kimi tbli edirdilr. Tarix is bu bhtanlarn sassz v uydurma olduunu sbut edir.
Qrb tdqiqatlarnn zlri dflrl yazb dnya ictimaiyytinin nzrin atdrmlar ki, Osmanl imperiyasnda
yaayan xalqlar, o cmldn xristianlar eyni imtiyazlara malik olmular. Alman tdqiqats Braun tsdiq edirdi ki, Osmanl
dvltinin imperiyada yaayan qeyri-mslmanlara qar siyasti mslman qanunlar il bsbtn ahngdardr v onlar btn
milltlr mehriban mnasibt bslyirlr. Trklr he bir zaman baqa milltlri sxdrmayblar. Sxdrmaq fikri kkndn
shvdir v trklr qar daltsizcsin, fitnkarcasna uydurulmudur.
Osmanl hkumti znn mslman v qeyri mslman riyyti arasnda he bir frq qoymam, hmi ermnilr
imperiyada yksk msul vziflr tutmular. Msln, 1910-1915-ci illrd vzifli ermnilrdn aadaklar qeyd etmk
olar: Osmanl imperiyasnn xarici ilr naziri ermni Qabriel Noradunkyan olmudur. mperiya silahl qvvlri qrargah
risinin mavini d ermni (Bazazardem) idi. Birinci Dnya mharibsi rfsind Osmanl mperiyasnda 2.345 nfr ermni
yksk vziflr (siyasi, ictimai v dvlt vziflri) icra etmilr: Artin Dadyan paa- Xarici lr Nazirliyind mavir,
Ohanes Srkis paa- Maliyy naziri v Xarici lr Nazirliyind mavir, Maral Qarabet Artin Davud paa -hrsalma naziri,
Ohanes Kuyumyan paa- senator, Aqop Kazayan paa- Maliyy v xzin naziri olmular. Ticartd aparc qvvlrin 70
faizini ermnilr tkil etmidi. Bir ox faktlar da qeyd etmk yerin dr.
1861-ci ild Qalatasaray liseyind hquq blmsind thsil alan 52 gncdn 45-i ermni idi. Oradak tibb mktbind
thsil alanlarn is hams ermni idi.
XIX srin vvllrind tkc stanbulda 150 min ermni yaayrd. Onlara geni dini v milli imtiyazlar verilmidi.
1863-c ild Ermni Milli Mclisi faliyyt balamdr. 140 tmsilidn formalaan mclisin 80 nfri paytaxtdan, yni
stanbuldan idi. lk ermni qzeti 1859-cu ild burada nr edildi, sonra srtl oxald, 1839-1866-c illrd ermni dilind
stanbulda xan qzetlrin say 14- atd, htta imperiyann ucqar Van vilaytind d ayrca bir qzet xrd.
stanbulda ermni dilind kitablar XVIII srin balancndan xmaqda idi. Monax Muxtar 1700-c ild apard v
icra etdiyi ilr dair snd v yazlar stanbulda ap etdirmidi. Hmin vaxt Fransann Marsel hrind XIV Ldovik ermni
mtbsini balatdrmd, Osmanl imperiyasnda is ermnilrin azad mtbuatlar vard v onlara qar he bir sxnt yox idi.
Marsel Leart aradrmalarnda Osmanl hkumtind ermnilrin vziyytini akarlayacaq aadak hesablamalar
aparmdr: Anadolunun 166 sahibkarndan 141-i ermni, 12-si digr icmalardan, 13 nfri is trk idi; 9800 dkan v
pekarlardan 6800- ermni, 2550-si trk idi; 150 xarici ticart kommersantlarndan 127-si ermni, 23- trk idi; 153
snayeilrdn 130-u ermni, 20-si trk idi; 37 bankirlrdn 32-si ermni idi. Trkiy Ermnistan deyiln razid 803
ermni mktbi, 2088 mllim v 81226 agird olmudur.
Demli, tn iki srd Osmanl dvltind ermnilr qar he bir tzyiq olmamdr, onlar bu lknin tamhquqlu
vtndalar kimi ox firavan yaamlar. Buradan bel bir nticy glmk olur ki, trk-ermni mnaqilri XIX srd sni
surtd yaradlmdr.
Qrb dvltlri Osmanl imperatorluunu mhv etmk, bu razilrd z nfuz dairlrini genilndirmk istyirdilr v
bu dvltlr x yolunu Osmanl imperiyas daxilind etnik mnaqilrin trdilmsind tapdlar ki, bunu da realladrmaq
n birinci nvbd ermni mslsi deyiln msl qaldrdlar. Qrb dvltlri z mqsdlrini hyata keirmk n
rq, rq mslsi, Orta Dou, ada kimi msllri d ortaya atmdlar. Ancaq n thlkli mslnin ermni mslsinin zrind ciddi oyunlar gedir, byk imperialist planlar qurulurdu.
Grk ermnilrin sl havadar olan Rusiya imperiyasnn ermnilr qar mnasibtinin sas mahiyyti ndn
ibartdir? Dorudanm, Rusiya ermnilr hqiqtn can yanqs gstrirdi?
Bu mlahiz ermni mlliflrinin yazlarnda daha aydn izah edilmidir.
H.Pastirmaciyan: Ermni xalqna gldikd, onun milli xarakterli hrkat sas verir ki, mstqil Ermnistan yaransn
v ya Trkiy Ermnistan ar imperiyasna daxil olsun. mperiya (Rusiya) raz olmaz ki, btn ermnilri birldir biln
ermni dvlti yaradlsn. O Qafqazn btn xalqlarn geni mxtariyyata almaq chdlrin ynld bilr. Trkiy
Ermnistannn Rusiyaya birlmsin gldikd, qeyd etmmk olmaz ki, bu msl burada arn rusladrma siyasti il
nticln bilr. Birlm ermni mdniyytinin mvcudluuna ciddi thlk yarada bilr.
E.Aknouni: 1830-cu ildn Rusiyann mzlum xalqlar rusladrma siyastinin nticsi olaraq qhrman Pola inqilab
1863-c ild sonu uursuz olsa da inqilablar nslinin azadlq mbarizsinin yeni mrhlsini yaratd... Qafqazda 500 ermni
mktbi balanaraq 20000 agird klr atld. ...Alaglmz terror, tqiblr, zlm, sarsnt hr yeri gtrmdr.

13

E.Aknouni szn davam edir: Ermni dilinin tdrisi uzun mddt dvlt thsil mssislrind aparlmad. Rus
dvlt iilrinin fikrin gr, bu dnyada hr bir ermninin iki vzifsi vardr: 1. rus dilini yrnmk, 2. ana dilini unutmaq bu vzifnin hr biri bir-birindn lazmldr.
Milliyytc ermni olan bir sra xslr Osmanl dvltind xarici ilr, maliyy, dnizilik, xzindarlq, rabit
nazirlri, dvlt mavirlri kimi yksk vziflr sahib ola bilmilr.
1980-ci ild stanbulda Jamanaq (Zaman) nriyyatnn ap etdiyi Trkiydki ermnilr haqqnda
hqiqt adl kitabda gstrilir ki, Osmanl dvltind ermnilrdn 29 paa, 22 nazir, 33 millt vkili, 7 sfir, 11 ba konsul,
411 yksk mmur rtbsin nail olmudular.
1461-ci ild Sultan Mehmet Fatehin xsusi frman il stanbulda ermni dini mrkzi (patriarxlq) alm, XVII
srd yen stanbulda tarixd ilk ermni mtbsi yaradlmdr. Trkiy hrlrind v yaltlrind ermnilr min-amanlq
raitind yaamlar. Bunun mqabilind bs ermnilr onlara hamilik etmi Osmanl dvltin nec mnasibt gstrmidir?
Tarixin tcrbsi gstrir ki, ermni rhbrliyi Osmanl dvlti gcl olduu zaman ona sadiq tb xidmti
gstrmi, bu dvlt daxili v xarici amillr zndn zifldikd is hmi xyant etmi, arxadan xncr sancmaa
almlar.
Bellikl, Osmanl imperatorluunda digr etnik azlqlar v qeyri-mslmanlar kimi, ermnilr d hmi brabr v
srbst yaamlar. Ermnilr iddia edildiyi kimi, soyqrma urayan bir topluluq deyil, dvltd nfuzlu yerlr, vziflr
tutmu bir qrup olmudular. Bununla laqdar aadaki siyah xsusi maraq dourur.
(Material Osmanl trkcsindn olduu kimi verilir.)
1. Aqop Gircikyan - Osmanl imperatorluunun ilk elisi (Paris) Reid Paann maviri. Osmanl imperatorluunun
Parisdki Eliliyinin Maslahatgzar (1834).
2. Krikor Aqaton - Osmanl PTT mumi Mdiri (1864) Hariciye Vkaltind grvli (1848-1850).
3. Sahak Abro - Hariciye Vekalti mumi Katibi (1850).
4. Sebuh Laz Minas - Paris Trk Eliliyind Katib (1863).
5. Krikor Odyan - Hariciye Mhakemat Mdiri (1870).
6. Serkis Efendi - Hariciyede Ba Sr Katibi (1870-1871).
7. Ovakim K.Resiyan - stanbul Vize Kasabasnn Mahkeme Reisi (1879), Sakz Adas hzari Mahkeme Reisi (1885),
Rodos Adas hzari Mahkeme Reisi (1887).
8. Artin Dadyan Paa - Hariciye (1880).
9. Diran Aleksan Bey - Belikada Trk Sefiri (1862) RTT Mfettii.
10. Yetvart Zhrab Efendi - Londra Sefri (1838-1839).
11. Hirant Dz Bey - Mesine (taliya) Sefri (1900-1907).
12. Hovsep Misakyan Efendi - La Hayede Eli (1900-1907).
13. Sarkis Balyan - Karadada v taliyada Trk Konsolsu (1900).
14. Azaryan Manuk Efendi - Hariciye Mstear.
15. Kapriyel Noradunkyan - Qazi Ahmet Muhtar Paa Kabinesinde Hariciye Naziri (1912).
16. Akop Kazayan Paa - Maliye Naziri (Hazine-i Hassa Naziri).
17. Mikail Portukal Paa - Maliye Nezareti Maviri (1886), Ziraat Bankas Genel Mdr, Hazine- Hassa Naziri (1891).
18. Sarkiz Ohannes Paa - Hariciye Vekaleti mumi Katibi (1871), Hazinc-i Hassa Naziri (1897).
19. Garabet Artin Davud Paa - Viyana Sefiri (1856-1857) (Lbnan Valisi (1861)), RTT v Nafia Paa Nazeretlerinde Nazir
(1868).
20. Krikor Sinapyan - Nafa Naziri.
21. Krikor Aatan - RTT mumi Mdr (1864).
22. Tors Serpos Efendi - Trkiye Teleqraflar mum Sekretar (1868).
23. Oskan Mardikyan - RTT Nezareti Naziri (1913).
24. Tomas Terziyan - Mlkiye Hocas.
25. Nian uasyan - Mlkiyye Hocas.
26. Tavit racyan, Krikor Zohtab - stanbul Mebuslar.

14

TRKYY QARI TARXN QRBN

SEPARATILIQ SYAST V BU SYASTN
DEOLOQLARI HAQQINDA
Osmanl dvlti zamannda Qrbin hdfi onun torpaqlarn blmk v trk milltini bir millt kimi dnya
xritsindn silmk idi. Lakin btn chdlrin baxmayaraq trklri Avropadan xara bilmyn iri Qrb dvltlri Osmanl
dvltin hrb meydanlarnda qalib gl bilmycklrini anladqda bir baqa yola l atdlar: Dinlri yxlmaynca, trklri
sava meydanlarnda yenmk mmkn deyil. Bellikl, Qrb dvltlrinin txribatlar nticsind bzi trk ziyallar
inanclarndan z dndrrk heyranlqla zlrini Qrb evirdilr. Hminin onlar trk torpaqlarnda yaayan digr qruplar,
htta dini v etnik amillrdn istifad edib, trklri d dvlt qar qaldraraq zbanalq v fitnkarla svq etmilr.
Ermnilr trklr qar mbarizd hr zaman byk dvltlrin dstyindn istifad ediblr.
Osmanl imperiyas XIX srdn etibarn idaretm, ordu, iqtisadi v siyasi baxmdan ziflmy balad n
dvrn byk dvltlri imperiyann razilrini paralayaraq aralarnda blmk yarna girmidilr. Bu yarda digr
dvltlr z xeyirlri namin hr cr qeyri-xlaqi v qeyri-insani hrktlrdn bel kinmmilr. Qrb dvltlrinin
Osmanl dvltin qar mkrli niyytlrin dair rumn diplomat T.G.Dcuvara Trkiyni paralamaq n 100 plan srini
yazaraq onu 1914-c ild Parisd kitab klind nr etdirmidir.
1920-ci ilin sonuna qdr davam edn bu paylama yarnda Osmanl imperiyasnn trkibind olan azlqlar bu v ya
digr kild byk dvltlr trfindn bir alt kimi istifad edilmidir. Milli azlqlar amili hr zaman byk dvltlrin
Trkiyni blmkd istifad etdiklri vasit olmudur. Azlqlar da byk dvltlrin onlardan mqsdynl istifadsini
bilrk v ya bilmyrk Osmanl imperiyasndan ayrlmaq n btn imkanlarn sfrbr etmilr. Bu da vvla iqtisadi,
siyasi v ordu sahsind qruplamalarna gtirib xarrd.
Bu mlahiz aadak bzi tarixi faktlarla zn doruldur:
Osmanl imperiyasnn paralanmasn gerkldirmk n faliyyt gstrn btn azlqlarn terror
qruplamalarnn iini analiz etdikd onlarn bzi ortaq xsusiyytlr dadqlarn grmk mmkndr:
- Byk dvltlrin bir v ya bir nesinin kmyi v dstyinin tmini; Monarqada, ikincisi Monarqadan 2 km
uzaqlqda yerln Doqquzevlr deyiln yerin qarsndak aaclq blgd, digri is Lefkoenin imal-qrbind faliyyt
gstrirdilr.
Drg yerinin myynlmsindn sonra heytin srtl tamamlanmas baland. Drd ayr istiqamtd 50-y
qdr adr quruldu. Daha sonra da 52 adr lav edilrk, adrlarn say 102-y atdrld. Htta ermnilrin dini etiqadn
tmin etmk n bu blgd iki kils d ina edildi. O cmldn, drg n hbsxana da tikildi. Btn bu ilr
apt.E.H.D. Nikollas idariliyindki The Rayel Engineer (Planlama v naat Birliyi) trfindn grld.
Fransa hrbilrinin thriki il Kipr adasndak ermni hrbi drglrinin qurulmas qrara alnd zaman
drgnin d maliyy yardm fransz hkumti trfindn verildi. Bu, planladrlm kompaniya klind davam edirdi.
Xsusil kompaniyann baladlmasnda Anadoludan Kipr adasna qaan ermni liderlri olan Strak, Kirkor, Karabet v
Artindn yararlanrdlar. Bunlarn qurduu ermni yardm komitsinin chdlri d Yunanstann Larnaka konsulu
Mr.N.Vatibella, Fransann Larnakadak konsulluunun vkili Mons Marel Marqaret il AB-n Lefkoa-Skouriotissa
konsulluunun agentlik rhbri Mr. George Vilsonun dstyini d ld etdilr. Ayrca bu komitnin rhbrlri pul toplamaq
mqsdil Qrb, xsusn AB-a getmy sy gstrirdilr. Guya insan haqlarn mdafi mqsdlril gndriln bu pullar
Urfada, Marada, Antepd v Adanada minlrc gnahsz insann qtl yetirilmsind istifad edilrkn, ermni havadar sanki
buna gz yumdular.
Ermnilr yardm kompaniyasnda itirak edn bzi qurumlar v xslri aadak kimi sadalamaq mmkndr:
- Amerikal Rokfeller;
- Boston Beynlxalq Ermnilri Mdafi Komitsi;
- AB Ermni Yardm Komitsi;
- London Ermni Cmiyyti trkibindki Amerika Protestant Kiilr Federal Mclis Tmsililiyi;
- Kipr Rum ttihad-Birlik klubunun Misir Mdafiyi Milliy Komitsi;
- Kipr Yksk Komissar Yardm Fondu (20%);
- Lefkoa x: Theoraides Firmas;
Ermni sgrlrinin trklr qar faliyyti.
Ermni quldurlar 1917-ci ild Flstind general Allenbinin balq etdiyi mttfiq qounlar trkibind Osmanl
Trkiysin qar vuruublar; Fransz ordusu trkibind cnub-rqi Anadolunun ialnda itirak ediblr. mliyyatlar
zaman ermnilr trfindn trklr yaayan 1369 yaay mntqsi dadlb. l920-ci d Trkiyy qar hcuma ken
Fransa qounlar lknin ukurova yaltini ermnildirmk mqsdi il rhbr vziflri ermnilr
taprmdlar.Hminin, ermnilrin Qrb dvltlri lehin casusluq faliyytlri d mlumdur. Kiprd koalisiya qvvlri
rhbrlikd ikn Fransann syi nticsind ermni sgr drglrinin yaradlmasna qar ninki yerli trklr, hminin,
ingilislr d xrd. Bu vziyyt fransz v ingilis rhbrliyi arasnda myyn mbahislr sbb oldu. Trinko yunan
kndinin ermnilr trfindn qart edilmsi v bir ingilis sgrinin ldrlmsi bu mbahislri daha da iddtlndirdi. ngilis
qoun rhbrlri adada btn hakimiyytin onlara aid olduqlarn bildirrk fransz v ermni silahl qvvlrinin faliyytini
qadaan etdilr.8
8

Elnur Paa fsanlr syknn ideologiya.- Yeni Azrbaycan, 08.10.2002, N2 190 (1418).

15

Qrb lklri Osmanl dvltinin torpaqlarn Birinci Dnya mharibsinin axrlarnda bldrmlr. Lakin trk
xalq azadlq hrbind istiqlaliyytini tmin etmi, imperialistlri torpandan qovmudur. Buna baxmayaraq Qrbin hdfi
sngimmidir. 1972-ci ild Trkiy Byk Millt Mclisinin gizli yncanda: Bada Sovet ttifaq olmaqla Qrb lklri
d, mslman lklrin soxulmaq v mnvi znginliklri yxmaq mqsdil iki yz min yksk imkanl xslri
hazrladqlar vurulanmdr.
Trkiy Cmhuriyytindn vvl v cmhuriyyt zaman ba vern antitrk syan, qiyam v xlarda Qrb
lklrinin barma olmudur.
Qrb dvltlri v Rusiya Osmanl mperiyasn paralamaq n XIX srin vvllrindn etibarn mxtlif planlar
czr, hmin planlar hyata keirmk n yollar axtarrlar. Osmanl hkumtinin daxili ilrin mdaxil etmk n n
tutarl vasit kimi Trkiyd yaayan xristian azlqlarnn mnafeyinin mdafisi mslsi qabardld. mperiya razisind
aysorlar, yunanlar, xristian rblr yaasalar da, ermni azl daha ox diqqti kirdi. Bu, onlarn xarakterindnsatqnlndan, rait uyun olaraq din v mzhblrini dyimk xisltindn irli glirdi.
Anadoluya yeridilmi xristian missionerlri ermnilrin bu xsusiyytlrindn istifad edrk, onlar himay
etmk ad altnda Osmanl hkumtin qar silahl mbarizy hazrlayrdlar. Qriqorian mzhbli ermnilri franszlar
katolik, ruslar pravoslav, ingilislr is protestant kilssinin himaysin girmy arrdlar. Kim daha ox pul buraxrdsa,
ermnilr d hmin istiqamt meyllnirdilr. Amerikal missionerlr is ermnilri protestant xristiana evirmk n daha
ox vsait buraxr, mktblr ar, milltilik ideyalarn daha geni kild tbli edirdilr. XIX srin sonlarndan etibarn
missionerlr protestantl qbul etmi ermni gnclrinin Amerikada thsil almalar v ticartl mul olmalar n xsusi
rait yaradrdlar. AB-da antitrk kompaniyas il mul olan ermni koloniyas belc yaradlmd.
1877-1878-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra Ermni mslsinin gndliy glmsi v rqi
Anadoluda ermnilr muxtariyyt verilmsi bard Berlin mqavilsinin imzalanmasndan sonra ermni silahl dstlrinin
tkil edilmsi, onlarn syana hazrlanmas n Rusiya v Avropa dvltlri grgin sy gstrirdilr. Danaqstyun v
Hnak partiyalar da Anadoluda gizli silahl dstlr tkil edirdilr.
XIX srin sonlarndan etibarn Anadoluda bir-birinin ardnca ba qaldran ermni syanlar xarici lklr trfindn
qzdrlr, ermnilr silahla v pulla tchiz edilirdilr. Bel bir raitd ermnilrin Anadoluda mstqil dvlt yaratmaq
niyytlri il Trkiyni paralamaq istyn byk dvltlrin sylri st-st drd. Trkiyd faliyyt gstrn diplomatik
nmayndliklrin balarna gstri verilmidi ki, trklrin qanin, cllad obraznn yaradlmas n btn mmkn
vasitlrdn istifad etsinlr. Ermni syanlarn alovlandrmaq v trklri ks tdbirlr grmy vadar etmk mqsdil
ktlvi qrnlar trdilmsi d hmin plann trkib hisssi idi.
Birinci Dnya mharibsinin balanmas v Trkiynin bu mhariby thrik edilmsi onu paralamaq istyn
dvltlrin lin gzl frst vermidi. Ermnilr hm Avropada, hm d Rusiyada trklr qar vurumaq n sfrbr
edilirdilr. Ermni mnblrinin etiraf etdiyin gr, tkc Qafqaz cbhsind 250 mindn artq ermni rus ordusunun
trkibind vuruurdu. Ruslarn irlilmsindn istifad edn ermnilr rqi Anadolunun hr yerind trklr qar ktlvi
qrnlar trdirdilr. Xarici mtbuat is hr yerd mzlum xristian ermnilrin ktlvi surtd mhv edilmsi bard
uydurma mqallr drc edirdi.
Ermni soyqrmnn hyata vsiq almasnda o dvrd Trkiyd faliyyt gstrn diplomatlarn v
xristian missionerlrinin mstsna xidmtlri olmudur. Ermni soyqrm (hrnd ki, soyqrm (yaxud genosid)
beynlxalq hquq termini kimi 1944-c ildn ilnir. Hitler rejiminin yhudilr qar trtdiyi ktlvi qrnlar soyqrm
adlandrlmdr) kimi bu gn briyyt tqdim olunan ermni qrnlar ideyasnn xa atas 1913-1916-c illrd AB-n
Trkiyd sfiri olmu Henri Morqentau (1856-1946) saylr. Osmanl mperiyasnn paralanmasnda maraql olan AB-n
prezidenti Vudro Vilson H.Morqentaunu sfir tyin edrkn demidi: Tezlikl ondan sr-lamt qalmayacaq ki, onu Trkiy
adlandrmaq mmkn olsun. stanbula gln kimi, H.Morqentau ermni liderlri v komitilri il laq qurur, onlar silahl
mbariz aparmaa irniklndirir. O, ermni komitilrindn Arsak mavonyan znn birinci kmkisi v trcmisi,
Hakop Andonyan is katib tyin etmidi. H.Morqentau AB-n Trkiydki konsulluqlarnn, xristian missionerlrinin,
ermni komitlrinin uydurduqlar yalanlar v drc etdiklri bhtanlarn bir nsxsini Vainqtona gndrirdi. Sfir yalan
mlumatlar il AB- mhariby clb etmk mqsdi gdrd. AB-a qaytdqdan sonra o, hmin uydurma sndlr sasnda
Sfir Morqentaunun xatirlri kitabn drc etdirir. Hmin kitabda o, 600 mindn 1 milyonadk ermninin mhv edildiyini
iddia etmidir.
Ermni soyqrmnn ikinci xa atas ohann Lepsius saylr. Alman pasportlu .Lepsius missioner kimi rqi
Anadoluda gzib dolam, 1896-c ild Ermnistan v Avropa kitabn drc etdirmidir. O, 1914-c ild Berlind AlmanErmni Cmiyytini yaratmdr. Cmiyytin mqsdi rqi Anadoluda Almaniyann tsirini artrmaqdan ibart olmudur.
.Lepsius 1916-c ild Trkiydki ermni xalq haqqnda hesabat kitabn lyazma klind ap etdirir v missionerlr
gndrir. Onun 1919-cu ild Almaniya v Ermnistan kitab drc edilir. .Lepsius 1921-ci ild Berlind Tlt paann qtli
il bal keiriln mhkm prosesind ahid qismind x etmidir. .Lepsiusun 46 cildlik xsi arxivi 1998-ci ild rvana
gtirilib v hazrda Soyqrm Muzeyind nmayi etdirilir. Hmin muzeyd .Lepsiusun xatirsin xsusi gu
dzldilmidir.
Uydurma ermni soyqrmnn mlliflrindn biri d ingilis Ceyms Braysdr (1838-1922). xtisasca hquqnas
olan C.Brays Lordlar Palatasnn zv v ngilis-Ermni Cmiyytinin sdri olmudur. O, 1876-c ild Qafqaza syaht etmi,
1877-ci ild Londonda Transqafqaz v Ararat kitabn drc etdirmidir. 1916-c ild is yen orada 626 shiflik Osmanl
mperiyasnda ermnilr mnasibt kitabn sndlr toplusu kimi drc etdirmidir. Kitaba xristian missionerlrinin,
xristian dvltlrinin diplomatik nmayndlrinin uydurduqlar ktlvi ermni qrnlar bard saxta sndlr daxil
edilmidir.

16

Armin Teofil Veqner (1886-1978) d uydurma ermni soyqrmnn hyata vsiq almasnda xsusi rol oynamdr.
Alman publisisti, air v fotoqraf kimi tannan A.Veqner 1915-1916-c illrd Mesopotamiyada sanitar zabiti kimi xidmt
etmidir. O, Trkiyd ermni qrnlarnn ahidi olduunu iddia etmidir. Ermnilrin trklr qar trtdiklri qrnlara aid
fotolar da ermni soyqrm kimi qlm vermidir. O, kdiyi killrin diapozitivlrini nmayi etdirrk Almaniyann
byk hrlrind mhazirlr oxumudur. Onun Qaytmayan yollar, Armeniada, Ermni analar oerklri ap
olunmudur. A.Veqner Tlt paann qatili S.Teyleryann mhkmsind mdafii kimi x etmi v mhkmnin kitab
halnda drc ediln stenoqramna n sz yazmdr. O, 1927 v 1967-ci illrd Ermnistanda olmudur. Onun adna rvanda
k vardr. Soyqrm muzeyind A.Veqnerin qbrindn gtrlm torpaq nmayi etdirilir.
Yalan Ermni soyqrmna rvac vern mlliflrdn biri d avstriyal Frans Verfeldir (1890-1945). O, ermni
katoliklrinin tsiri altnda olmudur. Onun 1934-c ild saxta sndlr sasnda yazd Musa danda 40 gn roman bir
ox dillr trcm edilmidir. 1999-cu ild hmin kitab Hakan Sarakul adl ermni 4 min nsx il stanbulda trk dilind
drc etdirmidir. 2000-ci ild is trcminin itirak il rvanda hmin kitabn tqdimat mrasimi keirilmidir.
Musa da yaradc fantaziyann mhsulu olan bir bdii sr olsa da ermnilr onu dnyaya gerk v olmu
hadisni tsvir edn kitab kimi tqdim edirlr. Musa da Adanada bir yaay msknidir. Burada yaayan ermnilr syan
edrk dvlt tabe olmaqdan boyun qarm v 5 min qdr silahl fitnkar Musa danda toplanmdlar. Avstriya yazs
Frans Verfelin Musa danda 40 gn romannda tsvir edilnlr he d tarixd ba vermi hadislrin sndli
xronologiyasnn ks etdirilmsi deyilir.
Musa danda he bir qanl hadis olmamdr v franszlar bu blgni trk edrkn li qanl syan ermnilr onlara
qoularaq gmilrl Misir k etmilr. Btn tarixi srlrd burada el bir ciddi toqqumann olmad gstrilir. Bu sr
yazlarkn Avropa Hitler zlmnn, nasistlrin tapdann altnda idi. Musa danda 40 gn romann mllifi yhudi idi.
al altnda olan Avstriyada yaayrd v o bu srind hitlerilrin zlmn aq yaza bilmdiyindn Musa dan v ordak
hadislri simvolik kild tsvir etmkdn baqa ar tapmamd.
srd gstriln Gnc Trklr, nvr v Tlt Paa simvolik adlar idi. Tcavz mruz qalm yhudilr is ermni
kimi tqdim edilmidi v Avropada Hitler trfindn aparlan yhudi soyqrmna diqqti kmk n o bu metoddan istifad
etmidi. Sonradan mllif z d boynuna almdr ki, hadislri rq keirmsi v bu soyqrm trk xalqnn ad il
balamas onun n byk xtas olmudur.
Tbii ki, bu gecikmi v artq he kim grk olmayan bu etiraflar ermnilri tarixi saxtaladrmaqdan kindirmmi
v onlar Musa da olaylar il bal txribat tbliatlar genilnmidir. ndi ayr-ayr lk parlamentlrin tqdim ediln
sndlrin irisin Musa danda 40 gn romanndan ayr-ayr paralar da tarixi fakt kimi tqdim edilir. Baabla
mllifin tvbsi he kimin yadna dmr. V bzi lklrin parlamentlri d bu saxtakarl aradrmadan ona qiymt
verirlr, Musa danda 40 gn romann mllifinin etiraf etdiyi xtalar bu lklrin qanunverici orqanlar da tkrar edirlr.
Ermnilrin soyqrm iddialar irisind yer alan bir rsm sri d vardr. Bu quru balarn rsm edildiyi yal boya
il kilmi tablodur. Ermnilr bu tablonu trklrin rqi Anadoluda trtdiyi soyqrma aid fakt v snd kimi tqdim
edirlr. Halbuki, bu sri rus rssam Vasili Vereagin 1871-1872-ci illlrd dediyimiz kimi, yal boya il kmidir. z d
rssam onu itirak etdiyi 1871-ci il rus-alman hrbind mharib dhtlrindn tsirlnrk yaratm v ona ad da vermidir:
Mharibnin dhtlri. Hazrda hmin sr Moskvada Tretyakov muzeyind srgilnmkddir. Grndy kimi rus
rssamnn bu srinin 1915-ci il hadislri il he bir laqsi ola bilmz. Amma ermnilr bu sri d soyqrm dvrn aid
sayr v utanmaz-utanmaz onu snd kimi tqdim edirlr. Danaqstyun partiyasnn qzetlrindn olan Hayrenikin ilk df
drc etdiyi bu sr sonrak illrd digr ermni v ermniprst mtbuat v kitablarda z ksini tapmdr. Hayrenikin
bilrkdn onu tbliat mqsdil drc etmsi htta bzi xarici lk mtbuatn da adrm v onlarda bu sri ermni
genosidinin bir fakt kimi qbul etmilr.
Diqqti kn odur ki, vaxtil ermni soyqrm ideyasna xa atal edn xristian mlliflrinin tr-tkntlri
bu gn d ermni lobbisinin diqqt mrkzinddir. Msln, H.Morqentaunun nvsi-nc Henri Morqentau bu yaxnlarda
Kembric Universitetind x edrk Trkiyni Almaniyadan nmun gtrmy (yhudilrin soyqrmn tanmaa iardir)
armdr. .Lepsiusun v A.Veqnerin trmlri d tez-tez rvanda Soyqrm muzeyin ba kirlr.9
Bu gn d Trkiy v trk cmhuriyytlrind Qrbli missionerlr v vzifli xslr mnaqilr qzdrmaqla
gzmkddirlr. Bugnk Qrb oyunlarna canl bir misal gstrmk lazmdrsa, Trkiyni blmk n Qrbin muzdlu klsi
olan PKK v onun terror aktlarnn icrasna rhbrlik edn, APO lqbi il tannan quldur bas, sln ermni olan Akop
Artinyandr (Abdulla calan). PKK quldurlar v Trkiyy xaricdn gtiriln ermni quldurlar il dvlt qar terror
aksiyalar tkil edir, dinc haliy divan tutur, qtillr trdrk trk milltinin birlik v btvlyn Qrb hesabna
paralamaq zr Qrbdn idar olunurlar.
Qrb dvltlri tarixn, llxss, XIX sr v XX srin I rb boyu Osmanl mperiyasnda ermnilr hrtrfli
dstk verib, onlardan separat v terroru dstlr hazrlamlar. XX srin 70-ci illrindn balayaraq bu missiyan krdlr
vasitsil hyata keirirlr.
Qrbin bu qdr xyantin qar trklrin Qrb olan mnasibti sadc dalt v dostluq istiqamtind olmudur.
Osmanl hkumti idarsi altndak halinin btn qruplarna brabr mnasibt gstrmidir, xristianlar da bu gn z
lklrind grmdiklri mnasibti, hrmti o hakimiyytd grmdr. Osmanl tabeliyind olan mslman lklri,
Osmanllarn qiymtini ancaq bu gn ox yax anladqlarn etiraf etmkddirlr. Osmanl dvltini davam etdirn Trkiy
Cmhuriyyti Qrb hr zaman dost v mttfiq olmudur.

Nazim Mustafa. Ermni soyqrmnn ideya mlliflri kimlrdir?- Xalq qzeti, 24.04.2002, 92 (24056).

17

Msln, Qrbin dstkldiyi Cnubu Koreyann mdafisi n bir ordu bly yola salan Trkiy, AB-dan sonra
on ox sgr gndrn lk idi. Trk ordu bly Koreyada qohrmancasna dym v bir Amerika ekspedisiya korpusunu
mhv olmaqdan xilas etmidir.
Krfz savanda Trkiy yen d qrbin sadiq mttfiqi olmu, ancaq onlar Trkiyni danqlar masasna dvt
etmmilr. Ayrca Krfz sava sbbil Trkiy milyardlarla dollar zrr kmidir.
Bir ox siyastilr z mahidlrindn bel qnat glirlr ki, bzi Qrb dvltlri can yansndan lamti
olaraq ermnilri v krdlri dstklyrk onlar Trkiy Respublikasna qar separatlq hrkatlarna vadar edirlr. Bu he
d hmin xalqlara Qrbin can yansndan deyildir. Bu, Qrbi Avropa dvltlrinin-Fransann, ngiltrnin, Almaniyann,
taliyann v sairlrinin khn, mnfur rqabt siyastlrinin masirlmi formasdr. Bu o rqabtdir ki, Qrb dvltlri
briyytin boazna iki dnya mharibsi balaya bilmidir. Bu mhariblrin briyyt vurduu yaralarn gynrtisi hl
d insanlarn qlbindn silinmyib.
kinci Dnya mharibsindn sonra Qrb dvltlrinin yeni rqiblri-ictimai formasiya quruluu chtdn rqib v
ktlvi qrn silahlarna malik olan Sovet ttifaq, in Xalq Respublikas peyda oldu. Bu baxmdan Qrb n lverili corafi
v geosiyasi hmiyyt ksb edn Trkiy Respublikas yada dd. Sovet ttifaqnn shv xarici siyasti ucbatndan Trkiy
mcburn Qrb yaxnlad.
Sonradan SSR v sosializm sistemi daldqdan sonra byk rqib aradan gtrld v soyuq mharib sovudu.
Nzrlr yeni rqiblr ynldi. Bu rqiblri siyasi v iqtisadi sullarla sradan xarmaq n khn rq mslsi deyiln
msly l atld. Hmin siyastin ilk qurban Orta rq lklri oldu v bunun mntiqi nticsi olan raq-ran mharibsi,
raq-AB bloku mhariblri oldu. ndi nvb Trkiy Respublikasnndr. Artq Trkiy NATO n lverili olmaya da
bilr. Rqiblri onu zifltmk v paralamaqda maraqldrlar. Ona gr masir Trkiy slfi Osmanl imperiyas nvannda
tqsirlndirilir... Guya Osmanl imperiyas dvrnd-1915-1922-ci illrd imperiyann razisind yaayan ermnilr soyqrm
hyata keirilmidir.
Qrb insan hquqlarnn mdafisi prdsi altnda Trkiy razisind krd, Azrbaycan razisind is ermni
separatl v terroruluunu faktiki kild himay edir. Qrbin ikili standartl mvqeyi daha bir dnyvi mslman
dvlti olan Trkiyy mnasibtd zn srgilyir. PKK-nn 30 mindn artq trk ldrmsi, onlar dstklyn qvvlrin
ninki Yaxn rq lklrind, hminin Avropa v Rusiyada tryib artmas, daha sonra ermnilrin qondarma genosid
mslsinin bzi Qrb dvltlri trfindn dstklnmsi, Trkiynin Avropa Birliyin daxil olmasnn ngllnmsi
demokratik v dnyvi inkiaf yolunu semi Trkiyy tendensiyal mnasibtin bariz tzahrdr.10
Hazrk dvrd Qrb dvltlri ndns z parlamentlrind uydurma ermni soyqrmn lst tanmaa
balayblar. Bu, ndn irli glmidir?
Qrbin mttfiqi olan Trkiy regionda srtl inkiaf etmkddir. Qrbin fikrinc, bu inkiaf digr trk dvltlrini Azrbaycan, Qazaxstan, zbkistan, Trkmnistan v Qrzstan zn clb edib, himayiliyini artra bilr v onlar
Trkiy il daha geni inteqrasiya proseslrin qoula bilrlr.
Bir szl, bzi Qrb dvltlrinin mqsdi Trkiynin v trk dnyasnn inkiafnn qarsn almaq n Trkiyy
ermni soyqrm mqabilind myyn iqtisadi, siyasi v mnvi sanksiyalar qoymaqdr. Odur ki, indi d bhan kimi
qondarma ermni soyqrm mifindn istifad olunur.
Khn rq mslsi siyastin yenidn rvac vern Qrb dvltlri btn Asiya v Afrika qitlrind hakim xalqa
qar hr hans kiik etnik x dstklmy hazrdrlar.
Bu baxmdan Fransa dvlti daha irli gedir. Bel ki, xaricd Azrbaycana qar qat mxalift olan mrkzlrdn biri
Fransadak ermni icmasdr. Tsadfi deyildi ki, akademik A.Aqanbekyann Dalq Qaraba drdi ilk df burada
almdr. L.Ter-Petrosyan Moskva hbsxanasndan buraxlandan sonra drd ay Fransada malic olunmudur. Fransa
xsusi tikinti firmasnn 36 yal nmayndsi Ayrapetyan elan etmidir: Levon Tcr-Petrosyan bizim armzdr.
Parisin meri Jak irak (ndi Fransa Respublikasnn prezidenti) 1990-c il sentyabrn 27-d L.Ter-Petrosyana
gndrdiyi tbrikd yazmdr: Ermni milli mslsi namin csur mbariz sizin qlbnizl baa atd. Bu msly drin
dnc il yanaram. Fransann Klamaran hrinin vitse-prezidenti, tez-tez Ermnistanda sfrd olan K.Keyan is elan
etmidir ki, Fransa ictimaiyytinin hsn-rbti Dalq Qaraban ermni halisi trfinddir.
1986-c ild Fransa milli mclisinin 50 deputatnn tlbi il ermni mslsini yrnn qrup tkil edilmidir. Bu
qrupun tmsilisi Fransa milli mclisinin deputatlar R.Ruke v Fr.Roblaun olmudur. Mqsd 1915-ci il genosid tarixini,
Qaraba msllrini yrnmk, hminin Fransa ermni icmas il qarlql laqd digr ermni hipnozunu hyata keirmk
idi.
Lakin ermnilrin saxtakarlna yox deyn bir ox Asiya v Avropa lklri d vardr. 2001-ci il martn 13d sver parlamenti yunan silli deputat Cozef Ziyadisin Trkiyd ermnilrin soyqrmna mruz qalmas haqqnda lk
parlamentin tklif etdiyi qanun layihsi rdd etdi.
sver xarici ilr naziri C.Deiss ermnilrin saxtakarlna iar edrk: ...87 il vvl olduu iddia ediln v sli
bilinmyn hadisy gr Trkiy il laqlrimizi poza bilmrik.
Almaniya prezidenti Y.Ray da ermni fitnkarlnn Almaniyada is kemycyini byan edib. Trkiynin
Hrriyyt qzetinin yazd mlumata gr prezident Y.Ray Almaniyadak Ermni Mrkzi uras bada olmaqla bir sra
tkilatlarn uydurma ermni soyqrmnn Bundestaqda qbulu n ondan dstk almaq xahilrini rdd edib. V qrarn
qbul edilmsi n canfanlq edn T.Hofmann gr tlbini qulaq ardna vurub.11
10
11

Xalid Niyazov. Qlobal siyast, ikili standartlar.-Azrbaycan, 16.11.2001, N2 262 (2975).

Vtn Ssi qzeti 1990, s. 4-8.

18

Hminin ermni saxtakarlna qar nvbti bir dvlt d Asiyann Yaxn rq blgsind srail dvlti oldu.
Ermni tbliat hay-kylri mid edirdi ki, hqiqi soyqrmna mruz qalm yhudilr onlarn qondarma ermni
soyqrmnn tannmasna rvac vercklr. Ancaq ermnilr gzlnilmz cavab v tkziblrl qarladlar.
Bel ki, srailin Ermnistandak sfiri xanm Rivka Koenin saxta ermni soyqrmna dair byanat Ermnistanda ciddi
narazlq yaratd. Diplomat Xolokostla qondarma ermni soyqrmnn frqlndiyini bildirdi. O qeyd etmidir ki, Xolokost
bir xalqn tam mhvin ynldilmi aksiyadr, ermni soyqrmnn is hl sbuta ehtiyac olduundan tarixilrin iidir. O
demidir: Xolokost - yegan haldr, bel ki, daim planladrlrd v btn milltin mhvin ynlmidi. Hazrk mrhld
nyis Xolokostla mqayis etmy dymz.
Hminin 2001-ci ilin son gnlrind Yerevan mehmanxanasnda brifinq keirn srailin Grcstan v
Ermnistandak sfirliyinin ikinci katibi Harri Kleyman bildirmidir ki, onun dvlti ermni xalqnn keirdiyi iztirablar
anlayr. Bununla brabr hesab edirik ki, hazrk mrhld mslnin aradrlmasna n ba verib? n vaxt? v n zaman?
suallarna dqiq cavab vermk n tarixilr aradrmalara balamaldr. Mnc, bu gn hmin mslni siyastl
qardrmamaq grkdir dey o byan etmidir. Bu is Ermnistan ictimaiyyti v KV arasnda geni ks-sda dourub v
sfir qar ks-tbliat kampaniyasna balamlar.
srailin xarici ilr naziri Simon Peresin tkrar xarakterli Faci il tarixilr mul olmaldr byanat bir daha
ermnilri ok vziyyt salmdr. Ermnistann Azq internet shifsi is znn iftira-antaj grlrin sadiq qalaraq sfir
Rivke Koeno aq mktub yazmdr.
Mktubda deyilir: Bununla siz ninki Byk Qrnn, hm d onu tanyan 14 lknin parlamentini thqir etdiniz...
Htta Xolokostla mqayis aparmaa ardnz... dey yhudilrin arl hssas nqtlrini qcqlandraraq: Yeruslimin
ermni patriarx arxiyepiskop Torgom Manukyan soyqrmn 86 illiyin hsr olunmu 24 aprel 2001-ci il matm mrasimind
deyib: Mni tez-tez Xolokostun istisna tkil etdiyini vurulayan yhudilr ziyart edirlr... srail XN bas v sizin
fikrinizc, bu mslni tarixilrmi mzakir etmlidirlr? Ancaq balayn, hans tarixilr?...
Merets partiyasnn sdri v kemi thsil naziri Yosi Sariq 2000-ci ild mktb proqramlarna ermni soyqrmn
lav etmyi irli srrkn Trkiynin sraildki sfirliyi byk hay-ky qaldrd... Onda da Simon Peresin mhur szlri
sslndi: bu parlamentin deyil, tarixilrin iidir. Mktubda daha sonra deyilir ki, Xolokost nticsind yhudilr vtn
yaratmaa baladqlar halda ermnilr xyallarna v rklrin hmilik sir olan mqdds Ararat dann v paralanm
vtn nostaljisini hkk etdilr. Hminin ermni ictimaiyytinin tsiri il Ermnistan XN srail xarici siyast idarsin etiraz
notas gndrdi.
Notada Ermnistann genosid faktnn inkarna v ya gizldilmsin ynlmi btn chdlri qbul edilmz sayd
vurulanrd. Unet agentliyinin verdiyi mlumata gr Ermnistan sraildn aqlama tlb etmidi.
Nhayt, srail XN 2002-ci ilin fevral aynn ikinci ongnlynn yarsnda Ermnistan xarici siyast idarsin cavab
notas gndrdi. Sndd deyilir: Yhudi v israilli olaraq biz xsusil 1915-1916-c illrd ba vermi qtl v
bdbxtiliklrl bal tssfmz ifad edirik. Biz iki trfin emosiyalarnn ah qalxmasn baa drk v bilirik ki,
byk sayda qurbanlar olub, ermni xalqnn keirdiyi byk iztirab haqqnda xbrimiz var. Szgedn mvzunun
yrnilmsi ictimaiyytin oxsayl tbqlrinin itirak il geni miqyasl mzakirlr, faktlara v ahidlr syknn
tarixilrin dialoqunu tlb edir.
Bellikl, Ermnistan rhbrliyinin 2002-ci ilin vvllrindn etibarn srail il mnasibtlrin yaxlamasna dair
yaratd yalan fon bir anda dald v srail nvbti df qondarma soyqrm tanmaqdan imtina edrk szgedn
sndd hmin szdn istifad etmyib. Halbuki srailin cavab notasnda ermni trfi sfirin hrktin gr zrxahlnn
ifad olunacan gzlyirdi. Lakin Tel-viv ninki bunu etdi, htta mvqelrindn qtiyyn geri kilmycyini anlatmaa
imkan yaratd. srail XN-in byanatnda deyilir: srail ermnilrin facisini v ermni xalqnn qrnn tanyr, ancaq onu
soyqrm il mqayis etmk lazm deyil.
Bir szl, srail ermnilr istdiklrini vermdi. Ermni mtbuat is srailin notasn bel qiymtlndirir: srail
XN irkli siyasi oyunlar oynayr. Ancaq he ks ermni trfinin oynad oyunlarn tmizliyin qarantiya ver
bilmz.12
Avropann humanist ziyallar da vardr ki, onlar sl hqiqti meydana xara bilirlr. Tbliat sahsind bizdnAnadolu v Azrbaycan trklrindn irli gedn ermnilrin saxta ermni soyqrm mifi dnya ictimaiyyti trfindn ia
tutulur v ermnilrin trklr v azrbaycanllara qar tarixn aparlan genosid siyasti akarlanr. Artq bzi lklrd bu
mvzuda ninki mqallr, tarixi oerklr, htta qaln cildli kitablar bel nr olunmaqdadr. ndi Avropann, Amerikann bir
sra mhur yazlar, tarixilri sl hqiqtlri qlm almaa balayblar.
Ermni soyqrm mifinin drin kklri vardr. Onun mahiyyti aadakndan ibart olmudur: Antantann
hazrlad plana gr Almaniya blokunda itirak edn dvltlrd imkan daxilind dvlt evrilii etmk, mharibni z
xeyrin qurtarmaq. Bu mqsdin ilk hdfi Osmanl imperiyas oldu.
Danaqlar Antantadan hrtrfli yardm alaraq planladrmdlar ki, 1915-ci il aprel aynn 24-d Anadoluda dvlt
evrilii edib, yeni yaranm ermni dvlti elan etsinlr. Trkiy dvltinin mxfi idarlri bunu qabaqcadan bildi v
stanbulda yerln danaq rhbrlri hmin gn hbs edildi v cbh xttindki ermni halisinin Osmanl imperiyasnn arxa
blglrin krlmsi irli srld.

12

Fxri Krimli. Ermnilr yhudilr qar savaa baladlar. Yeni Azrbaycan, 14.02.2002, 29 (1257), Fxri Krimli. srail ermni
soyqrmn tanmaqdan imtina etdi. Yeni Azrbaycan, 20.02.2002, 33 (1264), R. Qaraxanl. Ermnilr srail sfirini qovmaq istyirlr.
Yeni Azrbaycan, 16.02.2002, 31 (1259).

19

Mlubiyyt uram ermnilr gz yalarn sel kimi axdaraq trklrin onlara qar soyqrm siyastini hyata
keirdiklrini indiy qdr d iddia etmkddirlr. Baxmayaraq ki, ermnilrin ikaytlri eidilmidir, ancaq sbut edilmdiyi
n rdd edilmidir. Hl 1916-c ild ermni soyqrm mifi o zaman Trkiynin leyhdarlarndan saylan Rusiya v
Fransa qanunvericilik orqanlarnn mzakirsin xarlmdr.
Bir ey d maraqldr ki, ermnilrin respublika elan edcyindn 2 gn qabaq 1915-ci il aprel aynn 22-d
Emidzin katolikosu AB prezidenti Vilsona bel bir teleqram vurmudu: Ermnilri trk fanatizminin zbanalndan
xilas edin. El Osmanl dvltini bu teleqram ayltd ki, ermnilr ns edcklr. Lakin klkli trsin sdi.
24 aprel 1915-ci ild dvlt qar asi olan ermni irtica tkilatlarnn iinin dayandrlmas v onlarn rhbrlrinin
hbsi olmudur. Ermnilr mqsdlrin-Byk Ermnistan dvlti elan ed bilmdiklri n hmin gn-24 aprel il
genosid gn kimi qeyd edirlr. Tarixi hqiqt gstrir ki, he bir soyqrm olmamdr, yalnz halinin yerdyimsi
(thcir, mhacirt) ba vermidir. Ermni halisinin yerdyimsi is 1915-ci ilin yay v payz aylarnda olmudur. Bunu arxiv
materiallar tsdiq edir. Bel ki, ermni silahl dstlri trfindn trk ordusunun arxadan vurulmasnn qarsn almaq n
tdbirlr hyata keirmy balayan Osmanl dvlti 1915-ci il mayn 27-d Krlm v yerldirm haqqnda qanun
verdi. Bu qanuna gr, hkumt v asayiin tmin edilmsin qar silahl tcavz olarsa, n iddtli kild cavab verilmli,
orduya qar txribata v csuslua gr o rayonun halisi qruplarla v ya ktlvi kild baqa rayonlara krlb
yerldirilmli idi. Ayrca tlimatda danmas mmkn olan mallarn krlnlrin zlriyl gtrlmsin icaz verildiyi
gstrilirdi.
Trk dvlti krlm qrarn alarkn syana qoulmayan, asayii pozmayan haliy qar yerlrd he bir tdbir
ehtiyac grmmidi.
Krlm hadislrinin sl cavabdehlri, bhsiz Rusiya, ngiltr v Fransadr. Xsusil Rusiyann Osmanl
dvltindn alnan yerlrd suveren ermni dvlti yaratmaq vdi, ermni tkilatlarn bu msly daha da
hvslndirmidi. Ancaq Rusiyann sl mqsdi ermnilrdn istifad edrk zlri n cnub dnizlrin yol amaq idi.
Bunu rus ar z byanatnda aq qeyd etmidi. Ermni tkilatlar bu hqiqti anlamadan Rusiyann vdlrin kor-koran
inanmdlar.

ERMNLR XARC YAZARLARIN GZ L

ngilis yazs v publisisti S.F.Dikson-Conson trfindn 1916-c ild yazlm Ermnilr kitabnda ermni
genosidi bard ermnilrin zlrinin uydurduu fsanlri pua xarlr. O, qeyd edir ki, Qrb almind ermni mslsini
iirtmyin baqa bir z vardr - o da hakimiyyt n yeni bir frstdir. O lav edir ki, ermnilr z vermi ar
tinliklrin, facilr gtirib xara bilcyinin gnah, onlar anlamadqlar i thrik ednlrin zrin dr.
Odisnom arlz Eliot da znn Trkiy Avropada (1900) kitabnda qeyd edir ki, htta 1877-1878-ci illr rus-turk
mharibsindn sonrak illrd trklr v ermnilr la dostluq raitind yaayrdlar... Ruslar ermni kilslrini, mktblrini
v dinini sxdrrdlar, trklr is tamamil ksin, btn ilrd daha sbrli v daha ox srbstlik vern idilr... Onlar
trklrin arasnda yaamaqlarndan raz idilr... Srvt trzisi d artq burada (Trkiyd) tamamil xristianlarn xeyrin idi.
Trklr onlara smimi-qlbdn inanrdlar.
Ser Edvin Pirz znn 40 il Konstantinopolda (1915) kitabnda etiraf edir ki, Ermnistanda v Bolqarstanda
siyasi fitnlrin thrikilri katolik v ya protestant missioner mktblrinin mdirlri idilr.
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, ...btn tarixi dvrlrd Byk Ermnistan ideyasnn realladrlmas
urunda mbarizy ermni kilssi v onun kei balar rhbrlik etmilr. Tarixn ermni kilssi ermni siyastinin
aparcs olmu, trklr v Azrbaycan trklrin qar hyata keirilmi soyqrmna tkilatlq etmidir.
Yaz Dikson-Consona gr: itialara sbb olan ikinci amil 1878-ci il Berlin saziin daxil edilmi bndlr idi.
Bu sazi gr, onu imzalayan alt trf (Almaniya, Avstriya-Macarstan, taliya, Fransa, ngiltr, Rusiya) nzart v daxili
ilr qarmaq hququna malik oldular. Bu bndlr ermnilrd bel bir fikir oyatd ki, onlarn Osmanl dvltindn xsusi
imtiyazlar almaa ixtiyarlar vardr. Bu da onlar asanlqla ermni mmlkti v ya ermni dvlti yaratmaq ideyasna thrik
etdi.
Hminin Dikson-Conson qeyd edir ki, ermnilr 1876-1878-ci il rus-trk mharibsi dvrnd Tiflisd gizli sui-qsd
tkilatn yaradaraq faliyyt baladlar, onun Nyu-Yorkda, Londonda, Parisd v Vyanada blrini tkil etdilr.
Yaz qeyd edir ki, ngiltrd ermni trfdar (kmk edn) olan cmiyytlr ermni vtndan bel qlm
verirdilr: O, far, yumaqtbitli, sakit, kini, zhmt v ziyytl qazand mal-dvltini lindn alan qddar
mmurlar trfindn ziln bir adamdr... Onlar ara-sra z xristian nnlrin gr hid olurlar... Onlar he ks
ziyyt vermyn dinc adamlardr.
Dikson-Conson oxucunun diqqtini baqa bir ingilis mnbyin-arlz Vilsona clb edir. O ermnilri bel tsvir edir:
Onlar sas etibar il rqlidirlr, sad v alldrlar, z ilrind bacarqldrlar, ...qdim xlaq normalar v adtlr
ox baldrlar,... lakin,... digr trfdn, ...acgz v tamahkardrlar, fitnkar v araqzdrandrlar,... he ksi
bynmirlr, ...onlar xrda bir ii iirtmkd istedad sahibidirlr, intriqa yaratma sevirlr....
...Onlar (ermnilr) vvlcdn fikirlmdn v hazrlamadan daha dncsiz siyasi cinaytlr trdck, he bir
trddd etmdn zlrin v baqalarna ziyan vuracaq v dant gtircklr; onlar z qardalarn, qiymtli vtndalar
tsadfi qazanc, qnimt xatirin qurban vercklr; n az inandqlar adamlarla bel yri niyytlr xatirin geni miqyasda
lbir olacaqlar; bir trfdn hayf xmaq n z milli problemlrini bir knara atarlar, zlri n thlkli anlarda is vaxtil
onlarn mnafeyin xidmt edn adama xyant edr v onun haqqnda thqirlr, sylr yadrr, onu biabr edrlr...

20

Ermni inqilablar davt etdiklri adamlarla vurumaq xatirin z dini normalarn(yaaylarn) bel
tapdalayrlar; Konstantinopoldak (stanbul) ermni terrorular z hmvtnlri arasnda qrn alovunu yandrmaq mqsdil
bombalar partlatmdlar.
Mark Sayks deyir ki, ermnilrin qeyri-tbii adtlri var. Baqa qvvtli dvltlri onlara kmk etmy qane
etmk n zlrini thlky mruz qoyurlar. Mnd olan sasl dlillr bel qnat glmy imkan verir ki, bu bdbxtlr
trklri cinaytkar kimi qlm vermk v Amerikann (Trkiyy) mharib elan etmsi midi il amerikal missionerlri
ldrmk plan qurmudular.
1896-c il Malaya hadislrin iar edn yaz gstrir ki, ...bu claf kpklr fransz rahiblri monastrdan
qaarkn 200 yardlq msafdn onlar at tutublar ki, avropallardan birinin ldrlmsi gcl dvltlri bu i qarmaa
vadar etsin. Onlar haqqnda olan yksk fikirlrim tamamil yox olub getdi.
Dikson-Conson davam edir: 1876-c ild Asiyada (Kiik Asiyada) mumi syan qaldrmaq chdi boa xan
inqilablar sfirlri mdaxily svq etmk midi il stanbulda bir-birinin ardnca daha thlkli planlar qurdular. Onlar
tapana v qumbaralarla silahlanaraq Osmanl bankna hcum etdilr v on iki mhafizini ldrdlr, avropal
iilri girov gtrdlr v binan partlatmaqla hdldilr. Xarici sfirlr Babi-Alidn sui-qsdilrin salamat qalmasna
zmant ala bildilr. Eyni zamanda Byk Pera ksin d qumbaralar atld v stanbulun bu bo ksindki evlrin danda
zlrin mvqe tutmu sui-qsdilr kdn ken adamlara da at adlar. v s.
1896-c ild stanbula Nyu-York Hrald qzetinin mxbiri kimi glmi jurnalist Sidney Veytman yazr ki, o k
vurumalar zaman ermnilrin qumbaralarndan v glllrindn yaralanm 40-a qdr sgrin yatd xstxanaya da gedib.
Hmin gn polis Pera ksindki bir mnzild oxlu qumbara v partladc maddlr tapmd. Deyilnlr gr, onlar bura
ruslarla gizli razlama vasitsil gtiriblrmi.
Dikson-Conson gstrir ki, ...ermni trfdarlar 1915-ci ild lnlrin sayn iirtmk v dflrl tkrar etmk
yolu il ictimaiyyti qorxuya sala bildilr. Mlumdur ki, onlar qdim bir rq mslin uyun hrkt edirdilr: Yalan bir
gnly burax, onu drk etmy yz il lazm gelck. Artq Dikson-Consonun dediklri o mdrik szlr masir dvrd z
ksini tapr. Bel ki, AB-n Arkanzas tatndak eyni adl hrd yaayan v tqadd olan prokuror v yaz Samuyel
Vimsdir. Qzetd drc edilmi S.Vimsin Aksion drgisinin yazar Clil Sara verdiyi msahibdn aydn olur ki, ad kiln
yaz ermni lobbisinin qondarma soyqrm ila laqdar beynlxalq almd dstklnmsini iki amill laqlndirir.
Bunlardan birincisi pulla tannm xslrin l alnmas, ikincisi is xristianlq kartdr.
Qeyd edilir ki, S.Vims ermnilrin qondarma soyqrm il laqdar ortaya atdqlar mslni v bununla bal sl
hqiqti yrnmk n 4 il mddtind mxtlif lklrin arxivlrind gec-gndz bilmdn tdqiqat apararaq, tarixd he
bir ermni soyqrmnn olmamas, ksin, trklrin ermnilrin vhiliklrinin qurbanna evrilmsi, btn bu ilrd
ermnilrin yalan v hiylgr olmas qnatin glib.
Onun yazd Ermnistan: Byk yalan v Xristian terrorist dvltinin tapmacas adl kitabda ermnilrin i
z sndli materiallarla ifa edilir. stanbula gln Vims deyib ki, Avropa v AB ermni mkrinin n olduunu hl baa
dmr, anlamr. Vims xsusi vurulayb ki, xristian tssbkeliyinin soyqrmnn yalan olduunu anlamaq istyn Qrbin
gzn rtmsin baxmayaraq, haqq v dalt z yerini tapacaq. Bundan lav, yazar Trkiy n hl d namlum olan bzi
faktlardan danb.
Tqadd olan prokuror: sizi birdn-bir tarixi tdqiq etmy v ermnilrin soyqrm barsind qaldrdqlar haykyn sbbini yrnmy v bu bard kitab yazmaa n vadar etdi? sual il mracit edn Clil Sara cavab olaraq
bildirir ki, o, uzun illr boyu hquq-mhafiz orqanlarnda aldndan istr siyasi, istr adi, istrs d cinayt almi il bal
sylniln hr hans bir fikir bard yz df gtr-qoy etdikdn sonra qrar qbul edir. Soyqrm il bal kitab yazmana
sbb d konqres zv olan bir dostu il shbti olub.
Dostu konqresd mzakir olunan bir msldn danarkn mlum olub ki, Rusiya Azrbaycana qar Ermnistan
tcavz thrik etmk n ermnilr bir milyard dollarlq silah verib. Vims lav edrk deyib: AB is z nvbsind,
Ermnistana 1,5 milyard dollar yardm gstrib. Bellikl, Amerika v Rusiya birlrk xristian ermnilrini mslman
Azrbaycana qar tcavz irniklndirdilr. Ona gr d ermnilr Qafqazda tcavzkarlqlarn davam etdirmk, gc yolu
il blgni ial etmk niyytindn l kmirlr. Dostum konqresmen mzakirsin xarlanlara inanmr v biz kiik bir
Ermnistan dstklmkl n n Trkiy kimi gcl bir mttfiqi itirmk kimi axmaq bir siyast yeritmliyik ki deyirdi.
Ax Trkiy istdiyi vaxt Ermnistan bir andaca uda bilr.
slind, Rusiya hrbi bazalarnn Ermnistanda olmasnn da bir mntiqi sas yoxdur. Mn konqresd mzakiry
xarlan msl il bal materiallar oxuduqdan sonra ermnilrin v ermnilri mdafi edn konqresmenlrin hqiqti
xristian tssbkeilyin qurban vermlrini drk etdim. Hm ermniprst senatorlar, hm d ermnilr trklr qar xristian
kartndan mhartl istifad ediblr v bu gn d edirlr. Yni sl hqiqt xristian tssbkeliyin qurban verilir. Ax, Hzrti
sa: Hqiqti hr eydn uca tutun, yalana, iftiraya uymayn, bhtan atmayn deyib. El is biz xristianlar Hzrti saya arxa
evirmmliyik. Bel xr ki, gnmzd qondarma ermni soyqrmn ortaya atanlar v onlar mdafi ednlr xristian
deyillr. Mn baqa cr dn bilmirm. Ona gr d mn mslni aradraraq ermni soyqrm bard hqiqtlri xristian
almin atdrma qrara aldm v nticd bu kitab meydana xd.
Bel xr ki, tarixd ermni soyqrm adl bir ey olmayb, el deyilmi? sualn cavablandran msahibin szlrin
gr, o yalnz faktlara stnlk veridiyi n ermni mnblrini aradrd zaman mlum olub ki, soyqrmn iirdilmsind
ermni kilssinin byk rolunun nticsi olaraq ermnilr trklri, trklr d ermnilri ldrblr. Ermni kilssi Rusiya
xsusi xidmt orqanlar il laqy girrk, Osmanlya qar ermnilri irniklndirdi v onlar terrorulua, txribatlara
hvslndirdi. Osmanl hkumti dn-dn stanbuldak Ba Ermni Patrikliyindn terrorun v qiyamn qarsn alma xahi
etdis d, xeyri olmad.

21

Ermnilrin soyqrm iddiasna mnasibtd Qrb v AB frqli mvqelrdn x edirlr. AB ermni lobbisinin
tzyiqin baxmayaraq, soyqrm tanmaq fikirind olmad nmayi etdirir. Eyni zamanda AB Avropa Birliyi trfindn
ermni soyqrmnn tannmas chdlrin he bir reaksiya vermir. Sanki, bu iin onlara he bir dxli yoxdur.
Niy AB Qrbdki mttfiqlrinin ermni soyqrmn tanma istyinin qarsn almaq istmir? sualna gldikd
is Vims bildirib ki, AB-da sylnn pul, var-dvlt siyastd ana sddr atalar szn nzr alaraq dey bilrm ki,
ermnilr soyqrmn tantmaq v AB-l siyastilri l almaq n tn il AB-da 14 milyon dollar xrcldilr. Klinton
dnmind az qala ermnilr soyqrmnn rsmn AB hkumti trfindn tannmasna nail olacaqdlar. tn il ermni
soyqrmnn tannmas mslsi son anda ba tutmad. O, min olduunu bildirdi ki, gr fransz parlamentind ermni
soyqrmnn qbulu il bal msl aradrlsa, hkmn burada ermni lobbisinin fransz siyastilrini v parlament zvlrini
pulla l aldqlar z xacaq.
rland mnli AB tarixisi Semyuel Vimsin Ermnistan: Byk yalan. Xristian-terrorist dvltinin
tapmacas kitab artq dnyada ks-sda yaradb. Kitabda ermni xalqnn terroru millt, Ermnistann is on byk
miqdarda maddi yardm idxal, terrorunu is ixrac edn lk olduu sbut olunur. Kitabda qeyd olunur ki, masir ermni
terrorizmi iki sas sbb gr inkiaf edir: birincisi, 1890-c ildn etibarn ermni kilssi terrorizm yardm edir. kinci sbbi
is bu lkd mvcud olan siyasi qurulula baldr.
Kitabda qeyd edilir ki, terrorizm Hnaq v Danaqstyun partiyalarnn proqram olub. Bu siyast bu gn d
davam edir. Ermnilr xristian kart il alver edir v mslman dnyasnda ermnilrin terroru olduunu sbut edn he ks
yoxdur. Semyuel Vims Turkish Deyli Nyus qzetin msahibsind demidir:
Mn Ermnistana qar cza tdbirlri grmyn lkmin xarici siyastin gr xcalt hissi duyuram. O, bir daha
qeyd edir: AB Dvlt Departamentinin mlumatna gr, Ermnistanda bir dn d mscid faliyyt gstrmir. Ermnilr bu
gn qaranlq orta sr qanunlar il yaayrlar. Ermnistan halisinin 95 faizi tmiz qanl ermnilrdir v bu nasist Almaniyann
irqi siyasti il mqayis oluna bilr.
Kitab Ermnistan kimi crtdan dvltin eqoist v qeyri-dzgn faliyytini v onlarn nec xristian dvltlrindn
xarici yardm v maliyy almaq n xristianlqdan istifad etdiklrini gstrir. Mllif mrlk baptistdir v vergi
dyicisidir. O Kolumbiya dairsind Vainqton, ngiltrd London, Fransada Paris, Rusiyada, Moskva v Trkiyd stanbul
arxivlrind geni tdqiqat aparb. Lakin o, ermni arxivlrin-rvanda v Boston hrindki arxivlrin buraxlmadn
qeyd edir.
O deyir: Ermnilr nyi gizltmy alrlar?
Mllif qeyd edir: Ermnistan iddia edir ki, o 1700 il vvl yaradlm dnyada ilk xristian dvltidir. Bel bir sual
ortaya xr: Ermnistann hqiqtn xristian lk olmas hans hqiqi xristian standartlarna gr yoxlanlr? Kitabn
Mqdds terror adlandarlm fslind tdqiqatn hmiyyti gstrilir. Mhz ilk df bu kitabda ermni Pravoslav kilssi
adlandrlan ermni Apostol kilssi v onun terrorizmi dstklyn dvltd lider rolu apard qeyd olunur.
Mllif Ermnistann hqiqtdn knar olaraq byk uurla mslmana qar oynad dini v etnik karta malik
olmas v oynamaqda davam etmsi bard aydn tsvvr yaradr. Msln, 1992-ci ild Rusiyadan milyard dollar dyrind
hrbi kmk alan Ermnistan qonusu Azrbaycanda heyrtl qarlanan bir hcum gerkldirrk, tezlikl onun razisinin
20 faizini ial etdi v bir milyondan ox Azrbaycanln z evlrindn qovub xard.
Hmin mslmanlar bu gn adr hrciklrind yaayrlar. lbtt ki, bel davran sa peymbrin tlimind
deyildiyi kimi, znz kimi qonunuzu da sevin fikri il ziddiyyt tkil edir. Sbutlar var ki, dvlt konstitusiyasna uyun
olaraq lknin rsmi kilssi adn alan ermni kilssi terroru faliyytlrinin artmas v ona dstk zr lider olub v
olmaqdadr. AB hkumti is Amerika vergi dyicisinin pullar hesabna adambana dn yardma gr dnyada sas
yerlrdn birini tutan bu crtdan xristian dvlt 1,4 milyard dollar xarici yardmn gstrilmsini tmin edir. Ermni lobbisi is
AB hkumti adndan Azrbaycann qeyri-leqal blokada ttbiq etmsini byan edir; Azrbaycan gnahlandrlr. nki
azrbaycanllar ermnilrdn mdafi olunmaq n Azrbaycan leyhin istifad olunacaq hrbi ehtiyatlarn lk razisindn
danmas n Ermnistana gzt etmir. Mllif deyir: Mgr yer zndki hr hans bir millt eyni bir hrkti
etmzdimi? Ancaq AB hkumti bu xristian lobbiilrini mdafi etdi. Samyuel Vims soruur: N n AB Rusiya il
birlib Azrbaycana qar eyni mvqe tutur? Yegan cavab: Xristiann mslmana qar mnaqid olmasdr.
Xristianlar slib yrlri zaman bu gn ermnilr kmk etdiklri kimi haqsz idilr. Mllif soruur: Mgr Amerikann
Rusiya il birlrk xristian Ermnistanna tapnan terrorun kmyi il qonusunun torpan ourlamaa v bir milyondan
ox yoxsul mslman evlrindn qovub xarmaa yardm etmsi mslman dnyasna amerikallara nifrt etmk n ox
ciddi sas vermirmi? Mllif misallar gtirmkl ermnilrin 1890-c ildn Ermni nqilab Federasiyasnn sasnn
qoyulmasndan daha nc terrorizmdn rsmi siyast kimi istifad etdiklrini sbut edir. Mllif kitabda gstrir ki, yerli
ermnilr Osmanl ordusunun cbh xttini pozaraq ruslara bu torpaqlara hcum etmy kmk etdiklrini vurulayr. 500
ildn oxdur ki, zlrini osmanllarn dostlar kimi gstrn ermnilr gndz dost, gec is terroru rolunu oynayrdlar. Yer
znd hr bir millt mhv olmaq thlksi il z-z olarkn eyni eyi edrdi!
Mllif ermnilrin Osmanl trfini trk etmsin gr bir ne amerikal v britaniyal ahid akar edib. Hr bir
oxucunun cavab vermsi grk olacaq sual budur: Siz kim inanrsz? Ermnilrin lkni trk etmsini grn Amerika v
Byk Britaniya vzifli xslrin, yoxsa ermnilr trfindn trtib olunmu v geni yaylm vhi hekaylr? Ermnilr
hl d bu hekaylrdn btn xristian dnyasnda azad reklam v mrhmt qazanmaq n istifad edirlr.
Bu kitabda mllif ermnilrin iki kitab toplusunu qoruyub saxlamas barsind sbutlara malik olan ermni
tarixisinin fikirlrin yer verir. Birinci toplu 1,5 milyonu insann qtl yetirilmsi haqqnda trtib etdiklri geni yaylm
hekayni dstklmk, digrlri is el hmin 1,5 milyonu ermni qaqn kimi gstrmy xidmt edir. Bir qrup kitab
mrhmt ld etmk, digri is he ndn xbri olmayan xristianlarn pullarn toplamaq ndr. 1,5 milyon ermni

22

insannn qaqn ddy tqdird el hmin qdr insann qtl yetirildiyini iddia etmk mmkn deyil. Eyni vaxtda hm l,
hm d diri olmaq olmaz. Bu kitab Ermnistann btn tarix boyu ikili surtd - dostlar v qonularla i apardn tsvir edir
v o, bu gn qdr davam etmkddir. Bu kitab Ermnistann terroru ittiham etdiyi osmanllara qar daha artq terroru
faliyyt gstrdiyini sbut edir. Ermnilr iddia edirlr ki, onlar qdim vtnlrini tlb etmk n mbariz aparrlar. Bu
kitab ermnilrin qdim vtnlrin olan tlblrinin 2 min ya olduuna ahidlik edir, ruslar milyonlarla mslman
sxdrdlar v ldrdlr, sonra is qdim vtni ermnilr verdilr. Ruslar bunu n n etdilr? Hr ikisi - ruslar v
ermnilr xristian idilr, mslmanlar is frqli saylrdlar.
Semyuel Vims damarlarnda bir damla olsun ermni, Azrbaycanl v ya trk qan damr. O, btn mr boyu
xristian olub. O, kils inanclar baxmndan ox faldr v bu yaxnlarda Yeddi kf kilssi adlanan videolent hazrlayb.
Semyuel Vims Ermnistann AB razisindki btn vtndalarn thlksizliyini v rifahn thlk altna qoyacaq
faliyyt gstrdiyini aq-aydn v inandrc kild sbut edir. Halbuki AB vtndalar Ermnistan vergilr klind
ddiklri dollarla qoruyurlar. Mllif tvsiy edir: Ermnistan: Byk yalan, xristian-terrorist dvltinin tapmacas
kitabn hqiqti axtaran v vergi klind ddiklri dollarlarnn v missioner kilssinin pullarnn nec havaya sovrulduunu
bilmk istyn hr bir amerikal oxumaldr.
Masir dvrd ermnilr dnyada gedn hadislrin gediatndan istifad edrk bu yalan mifin tannmasna
alrlar. Msln, bir dvltd mifin tannmas n ermnilrin gstrdiklri faliyytlrini qeyd etmk yerin dr.
Azad nformun verdiyi mlumata gr, Ermnistann AB-dak diasporu bdnam mifi Senatn v Konqresin
mzakirsin xarmaq mqsdil gcl tbliat kampaniyasna baladlar. Bu id onlara senator Radanovi kmklik
gstrirdi. Senator Madlen Olbrayta mracit etdilrs d, i ba tutmad. nki bu aksiya AB v Trkiy maraqlarna uyun
deyildir. AB Trkiydki maran itir bilr.
Lakin ox kemdn ermnilr AB-da yen son prezident sekilri rfsind faliyyt baladlar. Onlar 2000-ci v
2004-c illr prezident sekilrind tbliat aparrdlar ki, z sslrini o namizdlr vercklr ki, hmin adamlar
faliyytlrind zabke milltin milli maraqlarn da qorumu olsunlar, genosidi tansnlar v s. Bel bir tbliat ermnilr
btn dnya dvltlrind aparrlar.
Ermnilr zlrinin soyqrmna mruz qaldqlarn iddia etmkl trklr v azarbaycanllara qar hyata keirdiklri
genosid siyastini v etdiklri vhiliklri prdlmy alrlar.
Htta bzn bel mnaqilri Qrb dvltlrinin zlri hazrlayr v onu sonradan beynlxalq ictimaiyytin
mvzusuna evirirlr. Hazrda dini zmind Uzaq rq lklrinin bir oxunda-ndoneziyada, Malaziyada, Ficid ba vern
hadislr d bu mlahiznin doruluunu tsdiqlyir.

TARXD SOYQIRIM V TERRORUN LK TKILATILARI V CRAILARI

Bu mnada briyytin ba zrind bir Demokl qlnc kimi terrorizm xofu vardr. Terrorizmi byk dvltlr
yaradb v onu dstklynlr d var. Bu gn AB briyyti aq kild iki hissy blr: biziml olanlar v bizdn
olmayanlar. Sual yaranr, ny gr AB dnn qdr Xocalda ba vern faciy gz yumurdu, amma indi iki bina
partladna gr briyyti terrorla mbarizy arr. ndi d Amerika Qarabadak ermnilr yardm edir, onlar bu
yardmdan terroruluq mqsdin d xrclyirlr.
Maraql bir vziyyt yaranb. Btn terrorular islamla balayrlar. Amma baa dmk olmur ki, ASALA-nn
(Ermnistann gizli ermni Azadlq ordusu) slama n dxli var? Yaxud Avropadak terroru tkilatlarnn? Terroru
tkilatlarn qarsnda islam sznn yazlmas onun itiraklarnn deyil, yaradanlarn ideyasdr.13
Tarix nzr salsaq grrik ki, rq v Qrb arasnda bir sra qardurmalar, mhariblr v bunun nticsind
xalqlarn soyqrmlar v deportasiyalar mvcud olmudur ki, bunlarn da sas sbbi Qrbin hrbi yrlridir. Makedoniyal
sgndrdn balam bu hrbi yrlr Hitlerl tamamlansa da, onlarn tzahrlri masir dvrd d siyasi, iqtisadi, yeri
glnd hrbi yollarla davam edir.
Bu mlahizni masir dvrd Qrb dvltlrinin bir ox dvlt xadimlri d etiraf edirlr. Msln, bu yaxnlarda
ngiltrnin kemi ba naziri Teter ngiltrnin Avropa ttifaqna zvlyn siyasi shv hesab etmidir.O, hesab edir ki,
Byk Britaniyann vahid Avropadan xmaq vaxt glib atb. Tayms qzeti Teterin yeni nr ediln Dvlti dar etmk
bacar adl kitabndan xarlar verrk yazr ki, Byk Britaniyann kemi ba naziri hesab edir ki, marksizmdn faizm
qdr insanln btn problemlri Avropa qitsind meydana xb v btn bu problemlrin hlli is knardan edilib.
Bundan lav Baronessa Teter Byk Britaniyann Avropa ttifaq il laqlrin yenidn baxma tklif edib.
Marqaret Teter hesab edir ki, Britaniya Avropa ittifaq il mumi xarici siyast yeritmkdn, knd tsrrfat v balqln
vahid kild hyata keirilmsi prinsipindn l kmlidir. Dmir ledi Avropa ttifaqndan tam xman trfdar olman
irli ks d bu tkilatla laqlrin dyidirilmsini tklif edir.14
Qrb dvltlri orta srlrdn balayaraq dnyann d ikisini mstmlky evirmilr. Amerika qitsini kf edn
avropallar yerli halini-hindular v eskimoslar soyqrmna mruz qoydular. Onlar Afrika cnglliklrindn sir gtrdklri
zncilri Amerika plantasiyalarnda ln qdr iltdilr. Orta srlrd Avropa dvltlri xristianlar mslmanlara qar
qaldrb 3 sr boyu dflrl Slib yrlri keirdilr.
Slib (xa) yrlri:
I Slib mharibsi
(1096-1099)
13
14

Firudin Clilov. Ermnilrd ovinizm hissi uaq dnyaya gz aandan tbli olunur. - Yeni Azrbaycan, 29.09.2001, 186 (1165).
Teter ngiltrnin Avropa ttifaqna zvlyn siyasi shv hesab edir. - Yeni Azrbaycan, 19.03.2002, 2 050 (1278).

23

II Slib mharibsi
III Slib mharibsi
IV Slib mharibsi
V Slib mharibsi
VI Slib mharibsi
VII Slib mharibsi
VIII Slib mharibsi
IX Slib mharibsi

(1147-1149)
(1189-1192)
(1202-1204)
(1217-1221)
(1228-1229)
(1248-1254)
(1270)
(1289-1291)

Sadc stndn yz illr keib dey, btn bunlar soyqrmlar deyilmi? Son dvr nzr salaq:
I Dnya mharibsind 10 milyon, ikincisind is 50 milyon tlf v 50 milyondan ox ikst olmudusa, II Dnya
mharibsindn sonra dnyada 500-dn yuxar mxtlif formalarda lokal mhariblr, hrbi toqqumalar, konfliktlr
olmudur. Bu mhariblrd, toqqumalarda, hrbi xarakterli konfliktlrd 250 milyondan yuxar insan tlf v ikst
olmudur. Bu is ikinci dnya mharibsind hlak olanlardan 2,5 df oxdur. Dnya tarixind, ictimai hyatmzn mxtlif
mrhllrind ba vermi bu mhariblrin, hrbi kon toqqumalarn sas sbbkar byk dvltlrin milli maraqlar
olmudur.
Byk dvltlrin ikizl siyastlrinin ucbatndan bir ox xalqlar ziyyt kir.
Bu baxmdan AB-n Azrbaycan xalqna v dvltin qar apard qeyri smimi siyasti, gstrdiyi mnasibti z
mzmun v xarakterin gr daltsiz olmudur. 1988-2001-ci illrd Azrbaycan xalqnn bana n blalar glibs, dnyada
z xarakterin v vhiliyin gr frqlnn ilk Ermni-Azrbaycan mharibsinin balanmas v onun bu gn d hll
olunmamas v mumiyytl, Dalq Qaraba probleminin meydana glmsi ikili standart siyastinin nticsidir. Bel ki,
Dalq Qarabada ermnilrin vhi qsbkar planlarnn ssenarisi AB-da ermnilr trfindn hazrlanm v bu gn qdr
d hyata keirilir.
Ermnistann qvvlri Azrbaycan razisini ial etdiyi, onun nticsind Azrbaycan milltin qar soyqrm
siyasti yeritdiyi, milyonlarla azrbaycanllarn z torpaqlarndan, ana vtnlrindn qaqn ddy, Azrbaycan
Ermnistanla, Naxvanla, Dalq Qarabala balayan dmiryol xttinin ermni banditlrinin ial altnda olduu,
Azrbaycana gln dmir yollarnn Rusiya trfindn ksilmsi v bellikl d Azrbaycan Respublikasn ox ar vziyyt
salan mumi blokadaya ddy bir dvrd AB, Azrbaycan Respublikasnn guya Ermnistan blokadaya aldn elan
edrk, slh bayra altnda 1992-ci ild Azrbaycan xalqna xyant xarakteri dayan qrar qbul etdi. Azadl
dstklmk Akt adlanan bu qrarn 907-ci maddsin, Azrbaycana kmk etmmk bard gstri lav edildi.
Bellikl, Azrbaycan kemi ttifaq respublikalar arasnda yegan respublikadr ki, o Azadl dstklmk Akt
rivsind nzrd tutulmu humanitar yardmdan mhrum edildi. Bu qrarn mqsdi aydn idi. O, Azrbaycann mstqil
dvlt kimi mhvin nail olmaq niyyti il, ermni quldurlarnn Qafqaz regionunda tntnsini tmin etmk mqsdil qbul
edilmidir. Sonralar AB hmin lavnin gtrlmsin dflrl vdlr verdi. Lakin hmin vdlr nec verilmidirs, elc d
qald. AB n bu lavni lv etdi, o eyni zamanda Dalq Qaraba probleminin hlli bard verdiyi vdlr d xyant etdi.
Nticd problem ciddi bir kil alaraq bu gn d Azrbaycan zlil qoymudur.
Bu gn Azrbaycann 20 faiz torpaqlar ermnilrin ial altndadr, AB indiy qdr d Azrbaycan dvltindn
Ermnistann onun mstqilliyin tcavz etmsi haqqnda dlillr v faktlar tlb edir v bel bir fikir irli srr ki, guya
Azrbaycann torpaqlarn ermni danaqlar ial etmmidir v onu blokadaya salmamdr.
Bunun ardnca AB Azrbaycana qar daha yeni bir xyant etdi. Ermni diasporunun AB-da olan agenti,
konqressmen Porterin vasitsil Azrbaycann mstqilliyin ox ciddi bir zrb vuruldu. Onun tqdim etdiyi qanun layihsi
sasnda AB konqresinin nmayndlr palatas, Azrbaycann leyhin Porter lavsi adlanan xyant xarakterli yeni bir
qrar qbul etdi. Burada AB hkumti 2000-ci ild yeni yaranm mstqil dvltlr yardm proqram rivsind
Azrbaycann suverenliyini aq-ana tapdayaraq, Dalq Qarabaa (DQ) Azrbaycandan asl olmayaraq bir baa 20
milyon dollar hcmind yardm olunmasn nzrd tutmudur.
Yen d AB 2010-cu il bdcsindn is DQ-ya 10 milyon dollar yardm olunmasn nzrd tutur.
AB-n Azrbaycana mnasibtd qeyri-smimiliyi yeni yaranm mstqil dvltlr, o cmldn Ermnistana
gstriln yardmn hcmi mslsind d zn aq bruz verir. Msln, gr bu gn AB-n Ermnistana yardm
adambana 42 dollar drs, Azrbaycana kmk is 4,025 dollar tkil edir. Son zamanlar Amerika konqresi dz 6 df
Ermnistana Klinton trfindn gstriln kmyi artrmaq n ssverm keirmidir.
AB-n v Qrbin tarixn qeyri-humanist v ikili standartl siyastini tnqid edn, hazrda AB-n tqadd olan
prokuroru, yaz S.Vims demidir: Avropallar ilk nvbd zlrin baxsnlar, kemilrini bir daha nzrdn keirsinlr.
AB-n kemii nzrdn keirmsi vacibdir. AB-n kemiinin dht, chalt, vhilik mstvisi zrind qurulduunu
deyn msahib lav edib ki, avropallar 1492-ci ild Amerika qitsin ayaq basdqlar andan yerli xalqlar heyvan kimi
qrmaa, mhv etmy baladlar. Bir sr rzind avropallar Amerikadak yerli xalqlarn axrna xdlar, yaratdqlar
mdniyyti, mdni abidlri vhilikl datdlar.
O dvrd Avropaya yzlrl ton qart edilmi qzl, gm gndrilmsi vhilik nmunsi deyildimi? O, yen tkrar
olaraq deyib ki, bu msld mslman-xristian kart var. gr Trkiy kimi Ermnistan da mslman olsayd, bu msl
mumiyytl gndm gtirilmyckdi.
O, Qarabadak mvcud vziyyti misal gtirrk qeyd edib ki, 1915-ci ild ermnilrin srgn olunmasn soyqrm
kimi qlm vern ermnilr bugn 1 milyondan yuxar azrbaycanln z yurd-yuvalarndan didrgin salblar. Xocalda

24

tarixd brabri olmayan soyqrm hyata keiriblr v s. Btn bunlara baxmayaraq bu gn he kim ermnilr he n demir.
Hzrti sa ermnilrin azrbaycan trklrin etdiyi zlm grsydi yqin ki, ermnilrdn z dndrrdi.
Mlum problemin nec zlmsi mslsin toxunulduqda is S.Vims bilidirib ki, amerikallar v xristianlar
ermnilrin yalanlarn dstklmmlidir. Ax mhz xristian olduqlar n Qrb onlara milyonlarla dollar yardm edir.
Xristian dnyasna ermni vhtini, ermnilrin yalan v frldaq olduqlarn atdrmaq lazmdr.
Bu gn Trkiyd Ermnistanda olduundan ox kils var. gr trklr qtiyyt gstrib, sl hqiqti Qrb atdra
bilslr, xristian-islam qardurmasnn qars alna bilck. ks halda onlar ermni frldann qurbanna evrilcklr.
xsn z fikrin glinc lav edib ki, o, xristian kimi hqiqti Qrb atdrmaq n lindn glni edib. Amma indi son sz
trklrindir.
Hazrda demokratiyadan, azadlqdan, humanizmdn dm vuran v onlara he d masir baxmdan ml etmyn
Fransa dvlti z dvrnn hrbi texnikasndan v lverili corafi raitindn istifad edrk byk bir tarixi dvrd (500
ildn artq) xalqlar syqrmna mruz qoymudur. Bu dht n ox Napoleonun ial hakimiyyti dvrnd (1804-1815)
geni vst almd. Napoleon deyirdi: Kim stanbula yiylnrs, o da dnyaya sahib olacaq.
Napoleon btn Avropan, imali Afrikan v s. torpaqlar ial etdi, xalqlarn tarixi v mdniyyt abidlrini mhv
etdi, bir ox hr v kndlri xarabaya evirdi. Tarix xatrladr: Franszlar 1804-c ild imali Afrikada Yaffan tam
yandrdlar v sir dm 4000 trk sgrini Fransaya aparmaq tinliyi il laqdar Afrika shrasnda gllldilr,
quzunlarn yemin evirdilr; 1812-ci ild Moskvan tam yandrdlar; mlubiyytlrini qabaqcadan grn Fransz ordusu
geri kilrkn Rusiyada v rqi Avropada kediklri knd v hrlri talayb, viran edirdilr; onlar 1830-cu ild mharib
elan etmdn Trkiy imperiyasnn torpaqlarn -Tunisi, lczairi, Mrakei he bir sas v sbbi olmadan yenidn ial
etdilr. Hmin razilrd qrn salb halini franszladrmaq siyastin kedilr.
Birinci Dnya mharibsinin gediind Fransa, o cmldn taliya v ngilis hrbi birlmlri Osmanl imperiyasnn
cnub regionlarn v Cnubu Anadolunun sahil knd v hrlrini ial etdilr. Auuna ermni qzlar alan fransz
generallar, o cmldn italyan v ingilis hrbi birlmlri ermnilri yenidn silahlandrb 2 milyondan artq liyaln trk
mlki halisini-uaqlar, qadnlar v qocalar qtl yetirdilr. Trk xalqnn azadlq mbarizsin tab gtir bilmyn Antanta
dvltlri geri kilmli oldular. Bu df qnimtlri 100 min yaxn ermni oldu ki, onun 60 minini Fransaya apardlar. Bu
yk franszlarn aparmasnn sbbi d o olmudur ki, trklri soyqrmna mruz qoyan ermnilri xilas etsinlr.
Fransa dvlti soyqrmn kinci Dnya mharibsindn sonrak dvrlrd d davam etdirdi. razi chtdn dnyann
10-cu dvlti olan lczairi 1962-ci il qdr diskriminasiya altnda saxlad. Yeri glmikn, qeyd etmk lazmdr ki, kinci
Dnya mharibsindn sonra Fransa dvlti lczaird xalq azadlq hrkatm bodu, 1 milyon lczairlini qtl yetirdi.
Hminin, II Dnya mharibsindn sonra Vyetnam xalqnn boazna 30 illik mharibni kimin balad da briyyt
mlumdur.
Yeri glmikn, Fransa dvlti ermnilrin dostudur. O, demk olar ki, ermnilrin beynlxalq almd ikinci
dvltidir, uzun mddt ermnilr orada dvltin daxili v xarici siyastin sirayt etmilr. ndi d edirlr. Tsadfi deyildir
ki, hmin dvltin parlamenti ermnilrin qondarma ermni soyqrmnn tannmas haqqnda qanunu birinci oxunudan
qbul etdi v bu ken srin 50-60-c illrind 1 milyon lczair xalqnn Fransa clladlar trfindn mhv edilmsi faktn
unudaraq znn ermni qar v arvad ermni olan Fransa prezidenti Jak irak trfindn drhal v trddd edilmdn
imzalanrd. Oxucum, bel bir raitd Fransa dvltinin smimiliyin v daltliyin inanmaq olarm?
Vatikan v taliyann ermnilr canyananlq edib qondarma ermni soyqrmn tanmas briyyt taun
xstliyini yaymaq kimi qiymtlndiril bilr. Bel ki, Vatikan dolay yolla xristian-mslman qardurmas tkil edir.
Mlumdur ki, katolik xristianlar mnvi qidalarnn ilk balancn xristian dininin oca olan Vatikandan alr. Vatikann hr
bir tvsiy v tkliflri xristianlar n qanundur. Vatikan bu qondarma ermni soyqrm mifini tanmaqla xristianlarda
dmn mslman obraz yaradr. Bununla da ninki xristian dininin qanunlar rivsind, br mdniyytinin v
sivilizasiyasnn ah v Allah-taalann buyurduu klamlar ks etdirn 4 kitabn - Tvratn, Zburun, ncilin v
Qurannn hkmlrin, tvsiy v tkliflrin asi xr.
taliya dvltin gldikd, o znn imali v Mrkzi Afrikada apardqlar soyqrmlar yada salb tssflnmlidir.
1935-ci ild Hbistanda namaz qlan insanlar tanklarla mhv etdiyini briyyt unutmayb.
ngiltr Svey kanalnn kiliind 120 min qulu-rbi ildrk ldrd v Birinci Dnya mharibsind - Misird
su quyularn zhrldi. Bu sulardan in dinc hali v Osmanl sgrlri zhrlnib qrld.
1915-ci ild fransz-alman cbhsind almanlar trfindn kimyvi silahn ttbiqi saysind hr iki trfdn 0,5
milyon sgr v dinc sakinlrin qrlmas, 1945-ci ild tslim mqamnda olan Yaponiyaya atom bombasnn salnmas
nticsind 0,5 milyon halinin mhvi mharib qanunlar kimi qiymtlndirilirs, Osmanl dvltinin ona asi xan z
halisini krmsi d mharib qanunudur.
Fransa v digr Qrb dvltlrinin soyqrm siyastlrini onlarn razilrind halinin yekcinsliyi sbut edir. Ax,
onlar 500-600 il mstmlk sahibi olmular, ancaq halilri yekcinsdir. Onlar bu nailiyyt daxildn balayaraq kiik tayfa
v xalqlar assimil edib halini yekcinsldirmilr, mstmlklrdn hali artmna is rait yaratmamlar.
yani bir sbutu qeyd etmk yerin dr. Bel ki, Qrb dvltlri mstmlklrindn v digr dvltlrdn oxuyan
tlblri virusa qar peyvnd prdsi altnda cinsi hissiyyatlardan da mhrum edirdilr ki, asiyallar avropallarla evln
bilmsinlr. Bu stirlrin mllifi oxuduu institut mllimlrindn 4-nn hmin siyastin qurban olduqlarnn ahididir.
kinci Dnya mharibsinin n bariz nticsi-mstmlkiliyin lvi oldusa, Qrb dvltlrinin st tez-tez alan
mkrli siyastlrini yenidn qurmaa mcbur etdi. Lakin onlar humanizm, demokratiya, azadlq prdsi altnda crbcr siyasi,
hrbi, ictimai tkilatlar v birliklr yaradaraq z ambisiyalarn yerin yetirirlr. Onlarn bu humanist v demokratiya
addmlarndan biri palan ii tkmkdn ibartdir. Palan ii tkmyin ilk mjdsi 94 il bundan qabaa getmk oldu.

25

Ermni soyqrm mifini z parlamentlrind Qrb dvltlri (Vatikan, taliya, Fransa, Belika) tanmaqla sl tarixi
saxtaladrb, bhtanla brat qazandrrlar.
He bir etnik xalqa malik olmayan Qrb dvltlri rq lklrind azlqda qalan etnik halinin mdafiisi kimi x
edirlr, oxluq tkil edn xalqlar sulayrlar. Ancaq onlarn qeyri-konstruktiv ilri v faliyytlri khn ingilis siyastini parala aalq et siyastini xatrladr. gr onlar bu siyasti real hyata keirmi olsa idilr, onda 1988-1989-cu illrd
Ermnistandan z dd-baba yurdlarndan qovulmu 250 min (hazrda 500 min) azrbaycanl hali haqqnda da z szlrini
demi olardlar.
Qrbin digr siyastindn biri d humanistlik v beynlmillilikdir. Bu odur ki, xarici separat qvvlri qaqn
v kkn kimi qbul edirlr. Hmin qvvlrin vasitsi il onlarn gldiklri lklrd txribat v ixtilaflar trdirlr. Bu
baxmdan hdf obyektlrindn biri d Trkiy Respublikas seilmidir. gr ad kiln Qrb dvltlri haqq, dalti, insan
hquqlarn qoruyurlarsa, qoy llrin yox, hazrda yaayan canl insanlar-Azrbaycan Respublikasnda mvcud olan 1
milyon qaqn v kknlrin hquqlarn mdafi etsinlr, azrbaycanllarn ermnilr trfindn soyqrm edildiklrini
tansnlar.
Trk milltini drindn yaralayan Bosniya-Hrsoqovina v Qaraba soyqrmlar Qrbin gzlri nnd v onun
tutarl kmyi il olunmudur. Krfzd neft n dyn Qrb dvltlri, Bosniya-Hersoqovinada v Azrbaycanda da
alaqlqla tkln qanlara mahidi kimi qalmlar. Mslman insan qanna, neft qdr qiymt vermmilr. Qrblilr
mslmanlarn qtlin mahidi olan Qrb, z haqlar n lazm gldikd btn dnyan ayaa qaldrr. Mnblrin birind
deyilir: Trk millti olaraq, bu gn qdr Qrb n ox fdakarlqlar etdik, qarsnda is xlaqszlq, ikizllk v xyant
grdk. Bel ki, Qrb heyran olanlarn bilmlri n: Qrbin i z budur!...15
Tsmot Mirolu (professor). Qrbin i z hqiqt gzgsnd. - Trkiy qzeti, 21.06.1993,
Ermni terroru tkilatlar ilk olaraq tn srin ortalarndan ermni icmala-rnn itirak v super dvltlrin dstyi
il yaranb. Msln, ASALA-nn yaran-masnda o vaxtk Rusiya (Sovet ttifaq) dvltinin rolu ox byk olub. Burada
mqsd ondan ibart olmudur ki, terroru dstklyn dvlt terrorun faliyyotini z maraq v monafelrin xidmt etdirsin.
Bu mqsd Rusiya v Qrb dvltlri trfindn dflrl ttbiq olunub. Htta XX srin 70-80-ci illrind ASALA Trkiynin
Esenboa hava limanm partlatmd. Ermni terroru nticosind ayr-ayr lklrdo trk diplomatlar ardcl kild qtl
yetiriliblor.
Son 20 ild Azrbaycanda ermnilr 30-dan ox terror akt trdiblr; 2000 insan hlak olub.
Dnyann bir sayl terrorusu hesab ediln Bin Ladeni AB z hazrlamd. O zaman Rusiyaya qar terror akt
keirmk n AB Bin Ladeni fqanstana gndrmidir. Lakin bzn el olur ki, terroru tkilatlar hmin dvltlrin
nzartindn xaraq onlarn zlrin qar ynlir. Msln, Bin Ladenin faliyyti buna sbutdur.
Qrb dvltlri btn terrorular slama balayrlar. Mgr ASALA slam tkilatdr? Yaxud Avropa lklrindki
terroru tkilatlar?
Ermnilr azrbaycanllara qar hr hans terror akt trdnd AB reaksiya vermdi. ksin, 907-ci maddni i
salaraq terroru dstkldi. Rusiya is hm dstk verdi, hm d vtndalarndan bzilri terror aksiyalarnda itirak etdi v
byan etdi ki, dvlt bundan xbrsizdir. Bundan baqa, PKK-nn Trkiyd trtdiyi terror aktlarna AB he zaman reaksiya
vermdi. Amma Qrb dvltlri trfindn Trkiyd ermnilrin 94 il bundan vvl bir vilaytdn digr bir vilayt
krlmsi genosid kimi qiymtlndirilir v dnya dvltlrinin parlamentlri trfindn tannr. AB bir trfdn
terrorulara maddi yardm (msln, Ermnistana v Dalq Qarabaa) gstrir, digr trfdn antiterror mliyyatlar aparr.
Bu ikili standartl siyastdir. Bel ki, AB xristian zmind terroru dvlt yardm edir, tcavz mruz qalm
lky is yardm etmk vzin onu sxdrr. Mhz bu ikili standartn nticsidir ki, amerikallar bu gn terrorizmin qurban
olmular. Bildiyimiz kimi PKK da Rusiyann v Avropa lklrinin dstyi il yaranb. Qrblilr bu cr terroru tkilatlar
yaradb onlara islam damasn vurmaqla briyytd antiislam ab-havas yaradrlar. Lakin islam terrorlar slama xidmt
etmirlr. slamn znd terrorizm qar byk bir nifrt var. slam humanist bir dindir. O hmi btn dinlr humanist
mnasibt bslyir. Ancaq n yhudilikd, n d xristianlqda slama qar bel mnasibt yoxdur.
Asala terroru tkilatlar siyahsna daxil edilmyib.
Federal Thqiqat Brosunun hazrlad sndd yanlla yol verilib. AB-n fqanstanda antiterror mliyyat
apard bir vaxtda Vainqtonun dolay yolla olsa da, ASALA v Haydad ermni terror tkilatlarna dstk vermsi
ada zmanmiz n tssf v tccb dourur. Olaylar nformasiya Agentliyinin aradrmalarna gr, AB-n dvlt
departamentind ermni terrorularna bu imtiyaz vern el milliyytc ermni olanlardr. Uzun mddt AB Mrkzi
Kfiyyat darsind alm, hazrda Birlmi tatlarn Dvlt Departamentind Kfiyyat v Aradrmalar darsinin risi
Morton Abramyann byk sliq-shmanla hazrlad hesabatda dnyann 43 terror tkilatnn srasna ASALA v
Haydad daxil edilmyib. ASALAnn sas mqsdlrin nzr salaq:
a) Azrbaycann dnya bazarna x yollarn nzart gtrmk;
b) Yanacaq-enerji mnblrinin keid nqtlrini myynldirmk;
c) Neft yataqlarnn xritsi;
d) Xarici neft irktlrinin razi dairsi, thlksizlik planlarnn aradrlmas;
e) Neft sahsind tannm ictimai-siyasi xadimlr qar lm hkmnn icras;
f) Neft kmrlrinin keid mntqlrinin yrnilmsi v hmin keid mntqlrin yaxn razilrd qapal tlim
drglrinin yaradlmas.

15

Vtn Hsrti 13 (14), 2.07.1993.

26

Bundan baqa qtllrin v partlaylarn trdilmsi d ASALA v Haydadn sas qaylrindndir ki, bu haqda
da Azrbaycan v Trkiynin dvlt arxivlrind kifayt qdr sndlr mvcuddur. Bel olan tqdird AB yen d, htta z
milli maraqlarn unudaraq 1967-ci ildn faliyyt gstrn ASALAnn trtdiyi hrktlr gz yumur.
Lakin ermnilrin beynlxalq terrorizml laqsi bir daha sbuta yetirildi.
Federal Thqiqat Xidmtinin (FSB) mlumatna gr, 1996-c ild 30 een dys Livann Bka vadisind xsusi
tlim keiblr. lkin mrhld dylr Nbi l-it mntqsind yerldiriliblr (bu mntq Livann rqindki Baalbek
hrindn 16 kilometr cnubda yerlir).
Fransa xsusi xidmt orqanlarnn (bu qurumlar bu zona zr ixtisaslablar) mlumatna gr, eenlr Suriya hrbi
kfiyyat il sx laqsi olan iki terroru tkilatn drgsind xsusi tlim keiblr. Diqqt! Fransa xsusi xidmt orqanlar
hr iki terror tkilatnn adn aqlad. Hizbullah v ermni ASALAs. Bundan baqa, hmin mnb lav edir ki, hmin
dstlr Suriya hrbi kfiyyatnn Livan Departamentinin rhbri Qazi Knaan xsusi nzart edib. Bir daha diqqt!
Agentliyin mlumatnda deyilir: Qeyd edk ki, Suriya hrbi kfiyyat Qafqazda apard mxfi v txribatlq faliyytind
Ermnistann azadl urunda Ermni Mxfi Ordusu (ASALA)-nn imkan v laqlrindn istifad edib.
Bellikl, ermni terrorizminin beynlxalq terrorizmin trkib hisssi olduunu tsdiq edn daha bir fakt blli oldu.
Ermni trfin utanmadan tkzib etdiyi fakt, dnyann ksr dvltlrinin xsusi xidmt orqanlar bir daha tsdiq edirlr. Biz
hl Ermnistan prezidentinin hakimiyytini terrorla qorunduunu demirik.
Hminin Qrb dvltlri dini zmind ikili standartl siyastdn l kmir. Msln, AB-n Azrbaycan siyasti
bard yeritdiyi xtt thlil v tnqid edildikd, deyirlr ki, ermni diasporu AB-da gcldr. Mgr buna inanmaq olarm?
AB-da yaayan 800 min ermni 300 milyon halisi olan bir dvltin siyastin bu qdr ciddi tsir gstrir? gr tsir
gstrirs, bs AB Konstitusiyas hara baxr? AB Konstitusiyasma gr, prezident Senatn v Konqresin qeyri-humanist
qrarna veto qoyub, onu xalqn mzakirsin ver bilr.
Digr bir sbut, Fransa parlamenti qondarma ermni soyqrmn tanyarkn tlm-tlsik parlamentin qbul etdiyi
qrar tsdiqlyirdi. Onun xalq irisind mzakirsini keirmdi. Sbatsz Fransa deputatlar ermni puluna hris olub saxta
iddian tandlar v s.
Bununla yana, Qrb dvltlrinin tbbs il yaradlm bir ox beynlxalq humanist tkilatlar ATT, A,
APA, Helsinki nsan hquqlar tkilatlar v bunlara bnzr digr tkilatlar, o cmldn BMT Qrbin marana xidmt edir.
Bu tkilatlarn qrarlar o zaman yerin yetirilir ki, bu qrarlar Qrb dvltlrinin maraqlarna uyun olsun. Bu mlahiz
onunla sbut olunur ki, BMT T Ermnistann Azrbaycana qar tcavzn 4 df mzakir edib qrar xarsa da, hmin
qrarlar bu gndk kaz zrind qalb. Bs n n BMT-nin T raq v Yuqoslaviya hadislri il bal qbul etdiyi
qrarlar drhal icra etdi?
Bu tkilatlarn irisind n ox faliyyt gstrn ATT-dir. ATT hiylgr boboazlar, siyasi alverilr v
avanturist beynlxalq ermni kapitalnn biznes mrkzinin tsiri altna dmdr. ATT v onun Minsk Qrupuna hmsdrlik
edn Fransa, Rusiya v AB dnya ermni sosialist lobbisinin pullu sifarii il ilyir. El 15 il rzind Azrbaycan v
Ermnistan arasnda gedn slh danqlarnn ba tutmamasnn sbbi d budur. Ona gr ki, ATT-in beynlxalq ermni
kapital qarsnda ox byk borcu var.

AZRBAYCANDA ERMNLR GEN MTYAZLARA MALK DLR

AZRBAYCANIN DALIQ QARABA MUXTAR VLAYT (DQMV) -1923-c il iyulun 7-d tkil
edilmidir. Sahsi 4,4 min kvadrat kilometr, halisi 156 min (1977/ 1 yanvar), 5 rayonu, 2 hri, 5 hr tipli qsbsi, 1 fhl
qsbsi, 220 knd v qsbsi var (1977,1 yanvar). Mrkzi Xankndi hridir.
DQMV Kiik Qafqazn cnub-rq hisssinddir. Relyefi, sasn, dalqdr. Vilaytin imal hisssini Murovda
silsilsinin (Kiik Qafqazn n yksk zirvsi Gam da - 3.724 m) cnub yamaclar, mrkzi, qrb v cnub hisssini
Qaraba silsilsinin imal yamaclar (Qzqala da - 2.843 m, Qrxqz da - 2.827 m, Byk Kirs da - 2.725 m), imal-rq
hisssini dznliklr (Qaraba v Mil dzlrinin qrb knar) tutur.
halisi 180 min - 1988: ermnilr (60%), azrbaycanllar (30%) ruslar v baqalar (10%) yaayrd. hali orta sxlq
1 kvadrat kilometrd 35,5 nfrdir (1977, 1 yanvar). halinin 10 %-i hndrly 500 metr qdr, 86 faizi 500 - 1.500 metr. 3
faizi 1.500 - 2.000 metr, 1 faizi is 2.000 metrdn ox olan yerlrd mskunlamdr. hr halisi 4 faizdir. hrlri:
Xankndi v ua.
1828-ci il qdr Bak hrind he bir ermni olmad halda 1988-ci ild 170 min qeydiyyatda, 130 min is
qeydiyyatsz ermni vard. Btn Respublikada 500 min qdr ermni yaayrd. Bu 500 min ermni Azrbaycann btn
ticart, dvlt idar v mssislrinin rhbr vziflrini tutmudular. Uzun mddt onlar Azrbaycan KP Mrkzi Komitsi
v Bak Komitsinin katiblri (htta birinci katiblr), Azrbaycan SSR Mrkzi craiyy Komitsi; Ali Soveti; Xalq
Komissarlar Soveti; Nazirlr Sovetind mavin, b mdirlri, nazir, komit sdrlri idar rhbrlri v baqa mhm
vziflrd ilmidilr. Onlarn Azrbaycanda otuzuncu illrdki apardqlar repressiya vhtlr 1905-07-ci, 1918-1920-ci
illrd Azrbaycan xalqnn bana gtirdiklri flaktlrdn qat-qat artq idi. Ermnilrin Azrbaycanda n aa vziflri
katib, craiyy Komitsi sdri manlarn srmk idi. Mktb bufetindn tutmu, nturist restoranlarna qdr, milis
idarlrindn tutmu DTK v ali prokurorlua qdr vziflrin 30 faizini tuturdular v s. Bunlardan 1988-ci ild byk
vziflrd olmu ermnilrin siyahsn nzrdn keirmk yerin dr.
1990-c il qdr Azrbaycanda byk vziflrd olmu ermnilr aadaklardr:
1. A.A.Ayriyan - Azrbaycan SSR Me v Aac emal snayesi naziri;
2. V.N.Nersesyan - Bak hr Kirov rayon Partiya Komitsinin I katibi;

27

3. N.V.Qabrielyan - Azrittifaqn sdr mavini;

4. A.S.Becanyan- Azrbaycan SSR Prokurorluu stintaq darsinin prokuroru;
5. S.M.Q.Ohancanyan - Azrkndkimya Birliyi sdrinin 1-ci mavini;
6. B.A.Ayrapetov - Bak hr craiyy Komitsinin sdr mavini, Bak hr Plan darsinin sdri;
7. J.S.Sarkisova - Bak hr Prokurorluu Mhkmlrd Cinayt lrin Baxlmasna nzart bsinin prokuroru;
8. R.M.Qazaryan - slah mk Mssislrind qanunlara ml edilmsin nzart bsinin prokuroru.
9. N.A.Melkumyan - Azrbaycan SSR Prokurorluunun ba mhasibi.
10. L.V.Ohanesyan - Bak hr Prokurorluu lahidd v mumi hissnin risi;
11. A.S.Qevorkyan - Azrbaycan SSR Prokurorluunun tsrrfat mdiri;
12. E.S.Qasparyan - Nqliyyat Qanunlarnn icrasna nzart zr prokuror kmkisi;
13. E.S.Petrosyan - Azrbaycan SSR Prokurorluunun ba inspektoru;
14. O.V.Parsadanov - Dvlt Thlksizlik Komitsi bsinin prokuroru;
15. A.A.Arzumanyan - Bak Tmir Tikinti Trestinin mdiri, Bak hr Sovetinin deputat;
16. A.S.Hambarsumov - Azrbaycan KP Lenin rayon komitsi brosunun zv, rayon Partiya Komitsinin yannda partiya
komissiyasnn sdri;
17. R.S.Bagiryants - Xzrneftqazsnaye mumittifaq Snaye Birliyinin risinin mavini, iqtisad elmlri namizdi, SSR qaz
snayesi fxri iisi;
18. M.B.Bunyatyan - SSR Snaye Tikintisi Bank Azrbaycan mliyyat darsinin risi;
19. L..Vartapetyan - Bak Su Kmri darsinin risinin 1-ci mavini, Azrbaycan SSR mkdar mnzil-kommunal
tsrrfat iisi;
20. S.N.Haykazyan - Bak Qaz stehsal darsinin ba mhndisi;
21. V.P.Yegizarov - Lenin rayon Xalq Deputatlar Soveti craiyy Komitsinin sdrinin mavini;
22. A.X.Ohanyan - Bak Kanalizasiya darsinin ba mhndisi;
23. R.V.Sfryan - Sosial-Mdni Obyektlr tikintisi tresti 9 sayl tikinti idarsi kompleks briqadasnn briqadiri, Azrbaycan
KP Bak shr Komitsinin zv;
24. N.R.ahnazaryan - Nizami rayon Xalq Deputatlar Soveti craiyy Komitsinin sdri.16

16

Vtn Ssi qzeti 30.06.2001, 2 28 (410), c.3

28

ERMNLRN TARX-CORAF VTN VARMI?

ERMNLR DVLT QURMULARMI?
ERMNLRN BD MLLR, NYYTLR V DAXL XSLT
BARD DNYANIN TANINMI ADAMLARI
AAIDAKILARI DEMLR:
1. a) Bu hkumt deyir ki, Qafqazda Grcstan v Azrbaycan ola bilmz.Burada ancaq bir Ermnistan ola bilr.
Qafqazn hams ya grk Ermnistan olsun, ya da Ermnistana tabe olmaldr.17
b) Urartu dili v xalq il ermni dili v xalqnn he bir qohumluu yoxdur. Ermnilr Urartuya eramzdan vvl
VI srd glmilr. Urartulardan bhs edn mixi yazlar is eramzdan vvl IX sr aiddir. Aydndr ki, bu yazlarn
ermnilrdn bhs etdiyini gman ednlr byk shv yol verirlr. nki mixi yazlar ermnilrin gliindn az sr vvl
yazlmdr v buna gr d onlardan bhs ed bilmzdi.
c) Ermnilr Frigiyadan glmdirlr. Onlar tdricn Frigiyadan rqd yerln ykskliklr yiylnrk, oradan
qdim urartulular sxdrm, onlarn adna, dinin, dilin v rvaytlrin yiylnib, zlrininki il vz etmilr (Fransua
Lenorman).18
Buradan he d o ntic xarlmamaldr ki, ermnilr el gcl imilr ki, urartular sxdrmlar. Yox, tarixdn
mlumdur ki, e.. VII srd Assuriya hkmdar Sarqon Urartu dvltini ox ciddi surtd mlub edir v hkmdar Russa
zn intihar edrk ldrr. Dadlm bu lky is frsti ldn vermyn ermnilr sahib olurlar. N yourdum, n
yapdm, hazrca kk tapdm - demidir atalar. Bu kkni ermnilr Trkmnay slh mqavilsind d tapdlar. rvan v
Naxvan xanlqlar Ermni vilayti adlandrld. Yuxarda deyildiyi kimi, he bir sosial baza yox idi. Rusiya imperiyas
daldqda is indiki Ermnistan yaradld.
2. Lenormana gr ermnilr urartulu adna nahaq yiylnmilr v kemi Byk Ermnistan nahaq zlrinin
zli vtni sayrlar (Henrix Raulinson).19
3. Mhz o mixi yazlar ki, ermnilrin xeyrin izah edilir, hmin yazlar mhur Lenorman trfindn diqqtl
yrnilmi v ermnilr aid olmas qti rdd edilmidir.20
4. Hqiqtn, ermni xalq tarix shnsind yalnz eramzdan vvl VII srd Urartu dvltinin squtundan sonra
grnmy balam... v glm xalqdr. (Armyanskaya traqediya 1915 qoda. Baku, 1990. s.15).
5. Qodim rvayoto gr ncil cnnoti Ermnistann razisinddir. Balancn Ermnistandan alan Dclo v Frat
aylar da Cnnt aylardr(Xaatur Abov-yan).21
6. T. Svyatoxovski mxbirin sualna cavab olaraq demidir: Azrbaycanda yaayan ermnilr d daxil olmaqla,
Zaqafqaziyada yaayan btn ermnilr kkl xalq deyil, glmdirlr. Onlarn byk hisssi XIX srd ran v Trkiydn
krlblr.
7. Ulu ahm,... Beynnnhreyndn (Mesopotamiyadan-Dcl v Frat aylar arasndan) Van gl sahillrin,
oradan da Qafa (Qafqaza) ouz-trk torpaqlarna 5-5,1 10-10 gln ermnilr sazi rtlrin gr sntkarlqla mul olmaq
vzin, mskunlamaa can atr, ufacq kilslr tikdirir, bellikl, bu tayfann Qafda qdim mvcudiyyti tsvvr
yaradrdlar ki,bu da istiqbalda nsillrimiz baars verck...
Bu ilri Akils (Emidzin) kndind yln Dnya ermnilrinin katolikosu II Qriqori maliyyldirir. Qarq
nikahlar mni qorxudur, ahm! Mn slahiyyt ver, cmi 15 min glmni mvsmi iilr kimi qisim-qisim qaytarm
Vtnin diarna. Snin qulun Rvan xan. (rvan yaltinin icmal dftri, 1519, (rvan qalabyisi v Qrbi Azrbaycan
bylrbyi Rvan xann ah smayl Xtaiy mktubundan).22
8. Ermnilr Ermni yaylas adlanan sahnin Qrbind yaayrlar (yni masir Ermnistandan xeyli uzaqda).
(Herodotun Tarix kitabndan).
9. Mhur akademiklr . Orbeli, S. Yeremyan v digr ermni alimlrinin dqiq elmi aradrmalar, Qaraba ermni
halisinin di sisteminin analizi gstrmidir ki, sl ermnilr bu razid glmdirlr. vvlki Qaraba ermnilri is
albanlardan dnmdirlr. ndi yax mlumdur ki, masir Ermnistan ermni etnosunun vtni deyil, burada o, qeyd-rtsiz
glm nsrdr. Qdim ermni xalq bizim eradan vvl I minilliyin I yarsnda yuxar Frat ay vadisind yerlmidir. Hl
Herodotun zamanndan ermnilr Ermni Yaylas adlanan razinin qrb hisssind mskunlamlar. Ksenofont da Herodotun
dediklrini tsdiq edir.(qrar Aliev).
10. ...slind Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn torpa tarixn onlarn z qanuni torpadr v onlar bir sahib
kimi z ermni qonaqlarna yax mnasibt gstrmilr. Lakin Azrbaycann Zngzuru ermnilr, Qazax rayonunun bir
hisssi is Grcstana verilmidir (Odri L.Altstadt).
11. Ermnilrin cdad arox ay hvzsindn glmilr.23
12. Ermnilrin cdad Balkanlardan glmilr.24
17

eypur-a 25.10.1918, 4
avavadze . Armyanskie uenie i vopiyuie kamni. Tiflis, 1902, s.92-98.
19
avavadze . Armyanskie uenie i vopiyuie kamni. Tiflis, 1902, s.92-98.
20
avavadze . Armyanskie uenie i vopiyuie kamni. Tiflis, 1902, s.92-98.
21
Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas (ASE), VII cild, s.387.
22
mir Quliyev. Ermnilrin tarixi-corafi vtni haradadr? -Respublika, 25.06.1999.
23
storia derevnoqo mira. M.1979, s.220.
24
Ermni tarixi, rvan, 1971 s.965.
18

29

13. Ermnistan Araz ayndan ox cnubda - o ayn qolu olan Qaraayn Qrbind yerlir v Qafqaza dxli
yoxdur.25
14. Ermni xalq z dvltiliyindn ox tez-bizim erann V srind mhrum olmudur. Hm d Qafqazda yox,
Mesopotamiyada. (Yuriy Pompeyev, Qaraba qan iind, rusca).
15. Seleviki imperiyas b.e.. 189-cu ild daldqdan sonra Ermnistan romallarn ixtiyarna kedi. Orada srdarlq
edn fars mnli qardalar - Artaksiyas v Zariardis Roma senatnn himaysin kedi.
Bu vaxtdan Ermnistanda hmanilrin slalsi mstqil dvltlrinin brpas mbarizsi balad. Fars silli II
Mitridat (b.e.. 123-88-ci illr) idariliyi zamannda mvffqiyyt qazand. O btn Ermnistan tutdu v Romadan asl olan
ermni knyaz II Artavazdn olu Tiqran girov gtrd.
Tiqran atasnn lmndn sonra (b.e.. 95 v ya 94-c ild) ba vermi tarixi mqamdan (ran v Roma
mhariblrinin sngimsindn) istifad edrk atasnn Mitridat trfindn tutulmu torpaqlarn bir hisssini qaytard v orada
zn ar elan etdi (b.e.. 95-65-ci illr). Onun hkmdarl altnda is mxtlif xalqlar mvcud idi. Tiqran is fars silli idi
Ermnilr adlarna xardqlar bu arlq 30 il davam etdi. Bundan sonra tarixi-corafi ad olan Ermnistan gah rann, gah da
Romann hkmranlna keirildi.
16. He bir zaman Grcstann kkl halisi olmayan ermni millti grn hans nticlr atmdr!? (. K.
Kanadev)
17. Btn qafqazllar bilirlr ki, ermnilr burada kkl xalq kimi mvcud olmam Trkiy v ran qaqnlar kimi
XIX yzilliyin birinci yarsnda grnmy balamlar (V.L.Veliko V.Kavkaz: Russkoe delo i mejduplemenne
vopros,1954, s.80 )
18. 1908-ci ild Qafqazda yaayan 1 milyon 300 min ermnidn 1 milyonu 1828-ci ildn sonra ran v Trkiydn
Qafqaza krlnlrdir (N..avrov).
19. Onlar lverisiz siyasi-corafi mvqeyi bhan gtirir, dnyaya qap amaq n Qara dniz can atr, bununla da
kifaytlnmyib Voronej qdr yiylnmk istyirlr. (V.L. Veliko ).
20. Ermnilr Qafqazda v dnyada yaranm vziyyti zlrinin Byk Ermnistan ideyasn hyata keirmk
n lverili hesab edrk Azrbaycana qar yeni-yeni razi iddialar irli srmy balam v Azrbaycan torpaqlarndaNaxvan, Zngzur v Qaraba qzalarnda etnik tmizlm v trk-mslman soyqrm siyasti yeritmilr ( Dj. K.
Makkarti. Turki i Armeniya).
21. lbtt, ermnilr Azrbaycan torpaqlarnda, htta indiki Ermnistan Respublikasnn torpaqlarnda da avtoxton
hali deyillr. X.Hyubman, Q.Bonfante, E. Benvenist kimi nfuzlu alimlr, o cmldn grkmli ermni alimi, akademik Y.
Manandyan bel hesab edirlr ki, ermnilrin ulu babalar v onlara qohum olan frako-frikiya tayfalar hl e.. II minilliyin
vvllrind Balkan yarmadasnda, daha erkn dvrd is Qara dnizdn imala trf vilaytlrd yaayrdlar.26
22. Mhz bu tayfalar, qrupu v baqalar da e.. XVIII srin ortalarnda Kiik Asiyaya soxulmular. (Dyakonov)
23. Ermnilr Kiik Asiyada grnndn sonra onlarn uzun srn yerdyimlri, mxtlif tayfalarla qaynayb
qarmas ba verir; e.. II minilliyin ortalarndan bir qdr sonra v e.. I minilliyin ortalarndan vvl Ermni Yaylas adlanan
razid yerlirlr. Onlar buraya sinifli cmiyytdn bixbr, hm d kinilikl mul olan kri maldarlar kimi glmilr;
da tbiti v erkn sinifli cmiyytin sosial raiti il hl o zaman ermni dilin kemmi avtoxtonlar vasitsil tan
olmular.27
24. Qdim ermnilr, txminn bizim eradan vvl birinci minillikd, Frat aynn yuxar vadisi zonasnda
meydana glmidir.28
Grndy kimi, . M. Dyakonovun mlahizlrind ziddiyytlr vardr. Bel ki, o bir trfdn ermnilrin Kiik
Asiyaya glmlrini b.e.. XVIII srin ortalarna aid edir, daha dorusu b.e.. II minilliyin ortalarndan sonraya, digr trfdn
is ermnilrin Kiik Asiyada, Frat aynn yuxar vadisind e. . I minillikd grndklrini bildirir. Mfssl v dqiq fakt
yoxdur. Grnr, o bu mlahizlri dqiq faktlara saslanmadan irli srm, bu bard z fikrini demmidir.
25. Ermnilr imala doru hrkt edrkn d ran, Trkiy v Qafqazda torpaq iddialarndan l kmmilr.
Onlarn arzu etdiklri Byk Ermnistan Qafqazla birlikd imala doru Voronej qdr gtrldkd Fransann
razisindn d oxdur (V. Z. Veliko, Kavkaz: Russkoe delo... s.134).
26. Tarixilrin qeyd etdiyin gr, tarixn balaca bir lk olan Ermnistan Artaks v Zariadrisin, elc d onlarn
trfdarlarnn sylri nticsind bymdr. (Strabon. Corafiya. 11-ci kitab.c.123.)
27. Ermnistan he bir zaman br tarixind xsusi rol oynamamdr. Bu ermnilrin yaylb splndiklri bir
regionun corafi addr. (K. Patkanov.Vanskie nadpisi...s.97)
28. Antik dvrd ermnilrin sl vtni olan Byk Ermnistan Kiik Asiyada, yni Rusiyadan knarda
yerlirdi.29
29. ndiki Dalq Qaraba orta srlr Albaniyasnn bir hisssi olmu, sonradan ermni feodallar trfindn zbt
edilmidir. (.Orbeli. Se.srlri, (rus dilind) s.91)
30. Eramzdan vvl VII v VI srlrd meydana gln Hind-Avropa xalqlarndan olan ermnilrin gliindn
qabaq, indi Ermnistan adlanan razid yerli Kaldis v Xaldem xalq yaayrd. Onlarn lksi Urartu adlanrd
25

dbiyyat v ncsnt qzeti, 15.01.1998, 3. - slam ensiklopediyas. akademik Z.Bnyadovun trcmsind.

Ermnilr dnya terror tkilatlarnda -Respublika qzeti 25.09.2002, 221 (1557).
27
Diyakonov .M. Predistria armanskoqo naroda, Erevan, 1968, s.a.36.
28
Diyakonov .M. Predistria armanskoqo naroda, Erevan, 1968, s.a.36, b.l03.c. 117, .237.
29
xanyan B.Qafqaz xalqlar (rusca), s.- Peterburq, 1916, s.18.
26

30

Ermnistandan imalda Qafqaz arxasnda iki lk yertirdi. beriya (indiki Grcstan) v Albaniya (indiki
Azrbaycan).
Daha sonralar ermni missionerlri albanlarn lksini (masir Azrbaycan) xristianladrmaa baladlar (H.
Pastrmacyan. Ermnistan tarixi, 95)
31.
Ermnilrin psevoad kimi qbul etdiklri Ermnistan b.e.. VI srd Midiyann ardnca hmnilrin, daha
sonra Makedoniyal sgndrin fthi nticsind Selevki imperiyasna tabe edilmidir.
Hminin Ermnistan olan razi 300 il parfiyallara, drd sr Sasanilr tabe olub v bzn d Sasanilrl Roma
arasnda bldrlmdr. Sonra rblrdn, myyn mddt Bizansdan asl olmu, XI-XVI srlrd is slcuqlar, 100 il
yaxn Azrbaycan Atabylri, monqollar, Teymurilr, qaraqoyunlular, aqoyunlular, Sfvilr tabe olmular. Sonradan rvan
v Naxvan xanlqlarnn torpaqlarna formal sahib xaraq, hmin razilr k edib 200 il (1828-1991-ci illr) Rusiya
hkmranlnda inildmilr.
32. Yeni vtnlrind (Kiik Asiya) tzc mskunlaan qaliblr (ermnilr) z nvblrind mlubiyytin acsn
daddlar.30
33. ...Ermnilr v trklr, grclr v albanlar arasnda interetnik inteqrasiya prosesind ideoloji v mdni
assimilyasiya getmidir; albanlarn bir hisssi ermnilmi, digr hisssi is grclmidir. (Frid Mmmdova. QafqazAlban etnosu,s. 80)
34. Ermni xalqnn sli ndir, nec v n vaxt, haradan v hans yollarla o, buraya glib, ermni olmazdan vvl v
sonra hans tayfalarla laqd olub, onun dilin, etnik trkibin kim nec tsir gstrib? Bizim limizd bunlar sbuta
yetirck aydn v dqiq dlillr yoxdur. (Manuk Abeqyan. Ermni dbiyyat tarixi (ermni dilind), 79)
35. Ermnilr, sasn, mslman mlkdarlarn torpaqlarnda yerlmilr.
...Bu ermni mhacirlri xziny he bir xeyir vermyn bizim Grcstandak tacir ermnilrdn yaxdrlar, nki
randan glnlr ksrn sntkar v kndlilrdir. (A. Qriboyedov. srlri, I c., s. 339-344)
36. ...Ermni inqilab tkilatlar Gnc Trklr rbt bslyirdilr.31
37. ...Qafqaza 50000 ermni siyasi qaqn glmidir. Bu arzuolunmaz qonaqlarn yars qanunsuz olaraq glmilr.
rqi Qafqazda cinaytkarlarn ksriyytini Trkiydn gln ermnilr tkil edir.
38. ...arlarda Trkiy sz Rusiya sz il vz olunub. Bir ne il bundan vvl olduu kimi ruslar
trfindn qbul olunan ermnilr Trkiyy silah v knlllr aparrdlar, hal-hazrda ermni fdailri rus srhdini
genilndirmy giriiblr. (Emidzin sinodunun prokuroru A. Frengein 1907-ci ild Sankt-Peterburq Mqdds sinoduna
raportu.32
39. ngiltrnin iradsi il ar imperiyasnn xarabalqlar zrind 1918-ci ild yaradlb, qsa bir mr (1918-1920)
srn ermni respublikas, btn tarix boyu mvcudiyyti qeyd alnan yegan mstqil ermni dvlti idi. (Jorj de Malevil.
1915-ci il Ermni facisi).
40. Ermni mhll mktblrind agirdlr Byk Ermnistann xritsini yrnirlr ki, onun da razisi, demk
olar ki, Voronej qdr atr v paytaxt da Tiflisdir. (V. L. Veliko. Kavkaz: Russkoe delo i mejduplemenne vopros).
41. Orta srlrin vvlindn ermnilr diaspor xalqdr. ksin, Azrbaycan trklri v grclr SSR xalqlar
arasnda n az mhacirdirlr. (A. Benniqsen Sovet istilas: Qafqaz detonatoru).
42. Ermnilr Balkandan glmilr. Hay xalq bu regionda halinin he vaxt oxluunu tkil etmmidir.33
43. Ermnilr qismn qvrlb gizlnn, trafdak ovu gdn, onu sancmaq mqamn gzlyn ilana bnzyir.
(Millt vkili amil Qurbanov.)
44. Ermni etnosu Qafqazn hdudlarndan knarda formalab.34
45. Frat aynn yuxar axarndak lklr Ermnistan deyirmilr (Herodot).
46. Xzrsahili xalqlar hunlar, albanlar, kaduslar, mordovlar v baqalarnn sralarnda ermni adna rast glmdim.
(Dinisi).
47. Ermni arlar qonu xalqlarn xeyli torpan ial etslr d orada davam gtir bilmmilr. (Strabon).
48. Ermnilr... firiqlrl birlikd Qrbdn e.. VI-VII srlrd rq glmilr. (H. Pastrmacyan. Ermnistan tarixi).
49. Ermnilr iallar kimi glmi v yerli halini sart altna almlar. (R. Hovanesyan).
50. Nhayt, ermnilr sverdn gliblr. (R. Kurlyan).
51. Ermni qul v knizlri, Korinfd, Afrodita knizlri, habel Hindistann mbdlrind xidmt edn dini
rqqaslr-ilk fahilr idi. (F. Engels).
52. Ermnilri bir millt kimi Yer zndn silmdiyim n glck xalqlar ya mni alqlayacaq, ya da ki,
lntlycklr. (mir Teymur).
53. Ermnilr hmi baqa din qulluq edn hkmdarlarn hakimiyyti altnda olmular. Nticd z fikir, niyyt v
duyularn gizli saxlayan, hiylgr v klkbaz adamlara evrilmilr. (Aleksandr Dma).
54. Drisi a qullarn pisi ermnilrdir. Abr-hyalar yoxdur, ourluqlar il mhurdurlar. Onlar yalnz dynk v
qorxu altnda yax ilyirlr. (Adam Mets, sver rqnas).
30

Jan-Pyer Alem. Mn n bilirm? Ermnistan kolleksiyas. RF, Paris, 1983, s.9.

Leninqrad DTA, fond 821, S.139, i 173, blm 96.
32
Leninqrad DTA, fond 821, S.139, i 173, blm 96.
33
Erix Fayqel. Pravda o terrore (armanskiy terrorizm - istoki i prinripi) Paris, 2000 q., J.16, Sn qalmsan, mn qalmam - Azrbaycan
mllimi, 51 (81160). 23.12.05.
34
Dakonov .M. K predistroii armanskoqo azka o faktax svideteh, stvax i loqike, Erevan,1983,s.166.
31

31

55. Ermni qadnlar digr xalqlarla zorla, mcburn d olsa laqd olmular. Dvltini v rfini oxdan itirmi
ermni qadnlar il mnasibtd olan ran sgrlri, trklr, grclr v dallar, grnr he bir db-rkan gzlmmilr.
Bu sbbdn ermnilrin damarlarndan hr cr qan axr. (V.L.Veliko. Rus airi, publisist).
56. Ermnilrin eybi: bdfel, kndbdn, oru, gzgtrmyn, bir aya qamaqda olan, mr baxmayan, yersiz
hay-ky salan, vfasz, riyakar, sysyn, ryi xltl, aasna dmn, xain xandr. (Qabusnam).
Bri tfkkr mnvi xzinsi adlanan Qabusnamd yazlr ki: Yer krsindki mvcud xalqlardan ermnilr
ona gr frqlnirlr ki, onlarn tbitind xarakterind murdarlq var. (Qabusnam).
57. Bu xalq (ermni-red.) istr xasiyytin, istrs d corafi vziyytin gr qdimdn ikizl v riyakardr: bunlar
daimi romallara nifrtdn, parfiyallar is hsddn az qala partlayrlar. (Tasit, Roma tarixisi).
58. Ermni gldi, tz bla gtirdi. (Grc atalar sz).
59. Ermnilrin yoxsulluu v zab-ziyyt kmsi mnd onlara qar byk rhm yaratmasna baxmayaraq,
onlarn haramzadliyi, klkbazl o drcd iyrnc, alaqlqlar o drcd biabr, o qdr hiddtlndirici idi ki, mn he
bir vaxt onlara balana bilmdim. (Qraf de ole. Fransz syyah).
60. Ermnilr Yer znn hrimni, insanln dmnidir, dmni.(Sdi irazi).
61. Ermnilr acgz v tamahkardrlar, fitnkar v araqardrandrlar... He ksi bynmirlr... Onlar xrda bir ii
iirtmkd istedad sahibidirlr... ntriqa yaratma sevirlr... (ngilis Vilson).
62. Ermni xalq kimi ermni dili d hibrid (calaq) dildir. (Akademik N.Y.Mar).
63. He bir dil mnim n bu qdr tin olmamdr. (X. Abovyan).
64. Ermni dili hibrid (calaq) dildir. O biri yandan ermni qbilsi d hibriddir. Urartu v baqa qonular
assimilyasiya etmidir. (Akademik M. Abeqyan).
65. ndi olduu kimi, kemid d qdim haylarn (ermnilrin) elmlr, azdan-aza ken nmlr hvslri
olmayb. Ona gr d kmal, nadan v vhi adamlar haqqnda danmaq artqdr. (Movses Xorenatsi, ermni tarixisi).
66. lk ermni slalsinin bas tarixd olmayb. (Haykazyan, Ermni tarixi, Paris, 1919).
67. Ermnilr sasn Dcl-Frat blglrind yaamlar. (Kevorq Aslan).
68. Biz (yni haylar) kiik, azyal, zif v ox hallarda zglrin hakimiyyti altnda yaayan xalqq. (Musa
Xorentsi).
69. Ermnistan dnyada blk d yegan dvltdir ki, btn qonularn torpaqlarnda gz var. Daim Byk
Ermnistan xlyas il yaayan bu tcavzkar dvlt z naqis niyytlrinin ilk hdfi kimi Azrbaycan semidir... Tarixi
Azrbaycan torpaqlarnda brqrar olmu Ermnistandan XIX-XX srlrd 1,5 milyon azrbaycanl z tarixi-etnik
torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiya edilmi, yz minlrl azrbaycanl is qtl yetirilmidir. (eyxlislam Hac
Allahkr Paazad. Qafqaz xalqlar Ali Dini urasnn sdri).
70. Ba blalar kmi xalqn o vaxtk, slind el indiki liderinin d beyinlrini qonu xalqlarn razilri hesabna
Byk Ermnistan yaratmaq bard srsm ideyalar, ermni olmayan hr ks qar nifrt v dmnilik hisslri
dumanlandrmdr. (S. B. xiilov. Bakdak Da Yhudilri cmasnn sdri).
71.1918-ci ilin martnda ermni silahl birlmlri gnd tkc Bakda 17 mindn artq dinc v gnahsz sakini
qrd. Biz hl Naxvanda, amaxda, Qubada, Xamazda, Lnkranda, Asuda... saysz-hesabsz insanlarn qtl yetirildiyini
demirik. (Aleksandr. Bak v Xzryan blgnin yepiskopu).
72. Alman alimi Kolmer is bel demidir: Mn bir mslmanla i barsind rtlnd, yazl mqavil
balamadan da kifaytlnirm, nki o, sz verdi, qurtard. Yunanla yazl rt ksirm, nki onlara bel lazmdr v
srflidir. Ermnilrl is he yazl surtd d i grmrm, nki onlarn yalanl v fitn-fsadlar, htta yazl rti d
poza bilr.
73. K.Marks v Engels yazmd: Briyyt ilk fahiliyi yayan ermnilrdir. V lbtt ki bel qidnin v
mlin sahibi olan xalqn ovinist nmayndlrindn n cr mnfur i desn gzlmk olar.35
74. Yhudilrin vtni olan sraild bir nfr d olsun ermni yaamr. Niy?.. nki dnyann baqa lklrindn
frqli olaraq bu lkd ermnilrin frldaqlar ilmir.36
75. L.Z.Srmliyan Xanmlar v cnablar, mracitim sizdir - adl kitabnda yazmdr: Trklrl ermnilr
arasndak ziddiyytlrin yaranmasnn sas sbblrindn biri d trk v Azrbaycan xalqlarnn humanizmin,
qaykeliyin, vtnprvrliyin qar ermni milltilrinin aramsz qddarldr.
78. Albanlarn ksriyyti Azrbaycan xalqnn trkibin daxil olaraq islam dinini qbul etmi, az bir hisssi is (ki
v Dalq Qarabada) glm ermnilr qarb ermnilmilr. (. Petruevski).
79. Ermni lifbas tqribn b.e. 405-406-c illrind Mesrop Matos trfindn qdim yunan, Bizans v imali arami
yazlar sasnda trtib edilmidir. (ASE, IV cild, sh. 81).
80. Ermnilr din semkd srbst olmamlar. Daha dorusu, mkan, zaman raitind din v mzhblrini
dyimilr: yeri gldikd is mslman olurlar. (Trkiyd, randa v bzi rb lklrind mslman ermnilr rast glmk
olur) zlrini xristian adlandrb xristian dininin mzhbin qulluq edirlr: qriqoryanlar (Ermnistanda v yaxn rqd),
katolik v protestantlar (Avropa lklrind). (Mllifin aradrmalarndan).
81. Urartu dili il ermni dilinin he bir yaxnl yoxdur. Urartu dili hal-hazrda l dillr srasna daxildir. O HreiUrartu dillri qrupuna daxil olmudur. Ermni dili- dvr kemidir: 1. V-XI srlr; 2. XI-XVII srlr; 3. XVII srdn sonra.
Hibrid bir dil olaraq XIX srd formalamdr.
35
36

K.Marks v F.Engels. Seilmi srlri, III cild, s.275.

Xanlar liyev. Ermnilr Ermnistan bard tarixi faktlara n deyir?- Azrbaycan, 28.08.2001.

32

82. Ermnilr d insandrlar, ancaq onlar evd l-ayaq stnd imklyrk gzirlr (Armyne toje lyudi, no doma
xodyat na etverenkax) (Qdim Roma tarixisi Petroniy).
83. ...Ermnilr, hqiqi sgr olaraq dy meydanndan qorxaqcasna v alaqcasna qaandrlar, liyaln tk
insanlara, qocalara, qadnlara v uaqlara is dst il hcum etmkd csartli v fdakar igidlrdirlr (Rus zabiti
podpolkovnik Tverdoxlebovun memuarndan).
84. Mgr ermnilrin hr trf dalmas bizim n faydaldr? Qoy qadir Allah onlara qvvt, hamsna birlmk
bacar versin. Lakin qoy klk glmsinlr, bizi zmzdn mhrum etmy almasnlar v bizim admz alaltnaqla,
zlrini triflyib gy qaldrmaa v hrtlndirmy chd gstrmsinlr. Bizim n yax idi, pis idi, biz sizi qbul etdik,
qarda kimi snacaq verdik, he olmazsa, z evimizd biz dmn olmayn. Evind yaayan dmnin olunca, yolda uzanan
irin olsa yaxdr (. Q. avavadze. Ermni alimlri v fryad edn dalar, s.79).
85. Ermni xalqnn tarixi V srd ermni yazsnn meydana glmsindn v ermni xalqnn Avarayarda qhrman
dyndn sonra balayr (Ermni katolikosu I Vazgen, 16 avqust 1964-c il mracitindn).
86. Ermni tarixini yazmaq n mn siz hans dbiyyatlar tvsiy edcyimi bilmirm. nki bu msl bard
ap olunmu mnblr mn mlum deyil. Lakin mnim Paris kitabxanamda el kitablar vardr ki, onlar Movses Xorenatsidn,
Zenoba v digrlrindn d qdim dvrlri hat edir. Mn Aninin squtuna qdr Byk Ermnistanla bal he bir kitab
yada salmram. bhsiz ki, bu sahd oxlu geni anlaylara maliksiniz (J.Morqan. Ermni tarixisi A.obanyana
mktubundan, 19 aprel-26 may 1916, sh.XXXV).
87.Ermnilrin mnyi haqqnda Qatteria mlumat verir: lk Ari tayfalar Pamir dalarmn tklrindn Sind
vadisin, ran dalar tklrin hrkt etdilr, insanlarn sonradan Qrb axnna yol aq oldu v yeni miqrantlar Avropaya
getmyi lazm bildilr. Krilr tezlikl Qafqaz dalarna atdlar v Kiik Asiyaya yol tapb, cnuba istiqamt grrdlr.
Ermnistan vadisind mskunlaan bu tayfalar bir-birindn tcrid olunmu kild yaamaa v inkiaf etmy
baladlar. Onlardan bir oxu gclndilr, digrlri Ermnistana eradan vvl 1130-cu ild yr edrk, Nairi, Dcl v Frat
aylarnn yuxarlarn zbt etmi vziyytd tapdqlar Assuriya konfederasiyas il birldilr.
88. Btn hallarda bizd snd vardr ki, ermnilrin Kappadokidn rzurum dalar tklrin hrkti eradan vvl
VIII, ya da VII srd sann anadan olmasndan 600 il qabaq olmudur (.de Morqan).
89. Aydndr ki, tarixi vaxtlardan bri Ermnistan ad dayan corafi rayonda ermni deyiln xalqn hmilik
yaay yerlri olmamdr, lkd bhsiz ki, baqa tayfalar, baqa dild danan xalqlar da yaamdr.
Ermni xalq haqqnda ilk df olaraq b.e.. 515-ci ild Dariya da salnamlrind sylnilir. Burada Ermnistan
haqqnda da deyilir ki, o hmnilr imperiyasnn bir satrapdr (F. Makler).
90. Ermni yazs A. irvanzad: Bu hqiqtdir, lakin ac v tssf edilmli bir hqiqtdir ki, cnbinin qarsnda
millti tmsil edn v hyatnn qaysi yalnz badan-baa maddi maraqdan ibart olan ermni taciri kimi bir nmayndy
malik olmaq sl bdbxtlikdir.
Bax, lkmizd btn ovinistlr-istr onlar ermni, istr grc, istrs d trk olsun frqi yoxdur z millrini hakim
millt etmk xyalna dnlr daltsiz v maymaq olmaqdan baqa, hm d lap glncdrlr.
z qonularndan birini udmaq xyalna bu milltdn yalnz o millt d bilr ki, o znn miskin mdniyyti v
fiziki qdrti bard hddindn artq yksk fikird olsun v baqa milltin gc bard is ox czi tsvvr malik olsun.
Milltilr v ovinistlr, srlrdn bri qonu olan bu millti bir-birin saldrmaqdan l kin! Bunsuz da onlarn
mnasibtlri zhrlnmidir. Yax bilin ki, qonuya doru ynldilmi hr bir zrb qaydb zrb endirnin bana ikiqat
qvv il dyck. Bu tlatml zamanda ham sayqdr v onlar z mvcudiyyatlarn son damla qanlarnadk qoruya
bilrlr... (A. irvanzad. Seilmi srlri, II cild, Bak, 1971-ci il, sh. 361 v 377).
91.Byk fransz syyah v yazs Aleksandr Dma ermni satqnl haqqnda yazr:
Daniyal byin bir ermni katibi varm. Bu ermni katibi general vartsa yazr ki, Daniyal by amilin trfin
kemk istyir. Mktub gndriln yer atmaq vzin glib xr Daniyal byin z lin. O z katibini bir xncr zrbsi il
ldrr.
92. Ermnilr hmi yaadqlar yerlrin yaramaz sahibi olublar. z yaxnlarn sataraq hmi gcl qonularna
mhbbtl qulluq ediblr (akademik Geqor Patkanyan).
93. Bic v qantkn millt olan ermnilr yazq, far bir xalq kimi dnyaya tqdim olunur (Adolf Hitler).
94. Ermnilr mxtlif nsrlrdn tkil olunaraq qarq bir irqdir. Boylar 163-169 arasnda, yastbal, 85-87 ba
lsnd, irqlri hindu, fqan, aysor v trk irqlrindn yaranmdr (Y. Doniker).
95. Ermnilrin 1897-ci ild xan Murc jurnalnda Qaralardan ml gln ermnilr mqalsind
assimilyasiya olunmu qara-ermnilrdn shbt gedir.
96. Ermnilr Pamir yaylalarndan gln Mesopotamiyadan imala doru k edn Sami irq mnsub tayfalarnn
qardr.
Krdlrl ermnilri bir-birindn ayrmaq mmkn deyildir. Yaxn qohumdurlar (Robert Cans).
97. N.Kassovi is qan qruplar v antropoloji laqlr haqqnda ermni irqi tmiz (yekcins) bir irq deyildir fikrini yazmdr.
98. Ermnilr irq etibaril iranl, krd, bluc v qaralarla qohumdurlar (U. S. Monroy).
Hind-Avropa qrupuna daxil olan ermni xalqnn, Qrbdn izlnrk Balkan v Kiik Asiyadan keib, rqd,
Urartuda, yaxud n Ermnistanda baqa qohum Hind-Avropa xalqlar il kimeriylrl v yaxud frakiyalarla grnmsi bizim
eradan vvl VII v ya VI sr tsadf edir ki, bu frziyy d dnya elmi trfindn z tsdiqini tapmdr (H. Pastrmayan).

33

URARTU QDM ERMN DVLT SAYILA

BLRM?
Urartu (Assuri dilind; Urartu dilind-Biaynili) - e.. 1-ci minilliyin vvlind n Asiyada byk dvlt idi. Van
gl trafndak rayonlar Urartunun mrkzi hisssini tkil edirdi. sas halisi dil baxmndan hurrilr yaxn urartulular idi.
n qdrtli dvrnd dvltin srhdi imalda Gy gln, rqd Urmiya gln, cnub-qrbd Dcl ayna v Frat
aynn yuxar axarna atrd. Assuriya mnblrind Urartu tayfa ittifaq ilk df e.. 13-c srd xatrlanr. Nairi tayfa
ittifaqnn yaranmas da hmin dvr aiddir. Assuriyaya qar mbarizd Urartu-Nairi tayfalarnn birlmsi nticsind e..
9-cu srd mrkzlmi dvlt yarand. Dvltin paytaxt Tupa hri (indiki Trkiynin Van hri) idi. Urartu ar I
Sardurinin dvrnd geni tikinti ilri aparlrd. Onun Van hrind qala divarlarndak ilk yazs Assuriya dilinddir. I
Sardurinin olu puininin dvrnd Urartu dilind yazlar meydana gldi (Urartu yazsnn sasnda Assuriya mixi yazlar
dururdu). Assuriya mnblri il yana z yazl mnblrind d ksini tapmaa balad. tuini v olu Minuann zamannda
urartulularn cnub-rq doru iallq yrlri balad. Urartulularn ba allah Xaldiy sitayi mrkzi- o vaxt
Assuriyann lind olan Ardini hri (Musasir), hminin Urmiya glnn cnub-qrb sahillrindki rayonlar tutuldu.
Dvltin imal srhdlri Araz ay v sonra Gy gln qdr genilndirildi.
Urartunun n qdrtli dvr ar I Arkitinin hakimiyyti illrin tsadf edir. Onun iallar trtib etdirdiyi Xorxor
salnamsind tsvir olunmudur. I Arkiti gcl Manna dvlti v Cnubu Zaqafqaziya tayfalarna qar, imali
Mesopotamiya torpaqlar urunda Assuriya il mbariz aparrd. Urartulular glck hcumlar n dayaq mntqlri
yaratmaq v dmn lkni qorxuya salmaq mqsdil ial olunmu razilrd qalalar tikdirdilr; Erebuni, Arkitixinili
qalalar da bu dvr aiddir. II Sarduri (e.. 764-730) iallq siyastini davam etdirs d (Urmiya glndn imalda Puluadi
lksini tutmudu), dflrl syan qaldrm rayonlar sakitldirmli olmudu.
Urartu dvlti sr rzind e.. IX-VI srlr n Asiyann n qdrtli dvltlrindn olmudur. Dvltin banda irsi
hakimiyyt malik ar dururdu. lk caniinlrin balq etdiyi vilaytlr blnmd. ar, yanlar, srkrdlr v mbdlr
iri torpaq mlkiyytisi idilr. sas istehsallar olan azad icma zvlri il yana, qul halna salnm hrbi sirlrin
myindn d geni istifad edilirdi.
Geni suvarma sistemi tsrrfatn balca sahlri olan kinilik, balq v zmlyn inkiafna rait
yaratmd. Maldarlq v atlqla mul olunurdu. Arxeoloji qazntlar zaman halinin zngin mdniyyti v incsntini
ks etdirn nmunlr akar edilmidir. Urartuda tikinti ilri v metal emal yksk inkiaf etmidi. Urartulular bir ox allaha
sitayi edirdilr. Mharib allah Xaldi, ya v frtna allah Teyeba ba allahlar idi.
Urartu dili - urartulularn dili saylan xald, biayi dili Hrri-Urartu dillri qrupuna daxil olan l dillrdndir. Yazs
Akkad mixi lifbasnn sadldirilmi formas idi; soldan saa yazlrd. n qdim kitablri e.. 9-cu srin 30-cu illrin
aiddir. Mvcud epiqrafik abidlrd bu dilin 4 sait v 17 samiti ksini tapmdr. smin tk v cm formalar, 8 hal olmudur.
Morfologiyasnda Qafqaz dillri il oxar chtlr var. Sz yaradcl n iltisaqilik sciyyvidir. Cml erqativ
qurululudur. Lt trkibinin (kitablrd cmi 400- qdr sz var) bir qismini qdim n Asiya, ran v Qafqaz dillrindn
alnma szlr tkil edir. Grndy kimi ermnilrin Urartu dili v dvltiliyi il he bir yaxnl yoxdur.37

MASR ERMNSTAN
Qafqaz ermnilri dnya lklrindn qovulmu qaqnlardr. Onlar Qafqaza qdm qoyduu gndn Qafqaz
xalqlar narahatdr. Tarixi aradrmalar gstrir ki, ermnilr Qafqazda he vaxt dinc durmamlar.
Ermni alimlri milltilikl zhrlndiyindn z uydurma iddialarn ermniprst sovet rhbrliyindn qti
kild tlb etmkdn d kinmirdilr.
Bu chtdn SSR AL SOVET RYAST HEYTNN 1988-ci il 18 iyul tarixli iclasnda sovet dvlt bas
M.S.Qrbaov - ermni alimi V. Hambarsumyan dialoqu xsusi maraq dourur. Orada deyilirdi:
S.A.Hambarsumyan: Kommunist, pedaqoq, rektor kimi btn hqiqti sylmyi zm borc bildim. Vziyyt
grgindir...
M.S.Qrbaov: Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn say Dalq Qarabadak ermnilrin sayndan az deyildir.
ndi nec olsun, orada da muxtar vilaytmi yaradaq?
Burada sasn demoqrafiyann, halinin trkibinin nec dyimsin istnad edilir. Bu mhm amil kimi, htta
myyn siyastin nticsi olaraq da qlm verilir. Deyin grk, srin vvllrind Yerevanda azrbaycanl hali n qdr
idi?
S.A.Hambarsumyan: srin vvllrind, Yerevanda?
M.S.Qrbaov: Bli.
S.A.Hambarsumyan: Demy tinlik kirm.
M.S.Qrbaov: Siz bunu bilmlisiniz. Mn siz, xatrlada bilrm - srin vvlrind Yerevanda azrbaycanllar 83
faiz tkil edirdi. ndi azrbaycanllar ne faizdir?
S.A.Hambarsumyan: ndi olduqca azdr. Yqin ki, bir faizdir.
M.S.Qrbaov: Bunu demkl ermnilri tqsirlndirmk istmirm ki, onlar azrbaycanllar sxdrb xarmlar.
Grnr, hans proseslr is ba vermidir v mumiytl, bunlar aradrmaq lazmdr. gr biz hr rqmdn bel yapsaq,
37

Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas (ASE), IX cild, s.459,393-402.

34

bundan mkrli nticlr xarsaq, bir-birimiz ittihamlar yadrsaq, onda he ny nail ola bilmrik. Siz ki, alimsiniz!
nformasiyada dqiq, hqiqti sylmkd dqiq olmaq lazmdr. gr bu, ancaq sizin hqiqtiniz v ya mnim hqiqtim
olacaqdrsa, bu hl hqiqt deyildir. Lakin olmu hqiqt d vardr. srlr boyu ermnilr v azrbaycanllar bu torpaqda
yaamlar. Sizin n Dalq Qaraba ermni milltinin beiyi, nec deyrlr, dayaq nqtlrindn biridir. Lakin
Azrbaycann bstkarlar, bir ox baqa incsnt xadimlri d ax uadan, Qarabadan xmdr. Ax, insanlarn rklrini,
aillri, srlri, belc asanlqla, kotanla umlayrm kimi ayaq altna salb umlamaq olmaz. - Kommunist qzeti, 20 iyul,
1988-ci il, 170(20638).

ERMNLRN MNY, TARX V

DLLR HAQQINDA
Qdim yazlarn hadtin gr Mesopotomiya
sivilizasiyasn inkiaf etdirnlr sla Hind-Avropa dilirind
danb zlrini dil v mnc Avropann hqiqi v qondarma ari
xalqlarnn qohumu sayan qbillr olmamlar. Arilrin btn
sahlrd tam stnlynn tsiri altnda olan assurioloqlar
zlrinin bu kfindn xeyli heyrt gldilr. Onlar heyrt iind
grdlr ki, n qdim mixi yazlarnn dilind ran v sami
dillrin xas olan cizgilr qtiyyn yoxdur. ksin Ural-Altay
dillri il birbaa qohumluq var.
Elizer Reklyu,
Fransz corafiyanas, syyah v filosofu - Zemlya i
elovek. S.-P.b. 1906. t. 1, str. 446).
1. ERMNLRN MNY
Tarixdn mlumdur ki, xalqlarn adlar iki kild formalar: a) lklrin adlar orada yaayan xalqn ad il; b)
xalqn ad is mvafiq corafi v ya inzibati blgnin ad il.
Msln, Trkiy, Almaniya, Fransa, Rusiya v s. lklrin adlar orada yaayan xalqlarn adlarndan formalamdr.
Bel hallarda xalq z qdim adndan mhrum olur.
Bu baxmdan Ermnistan corafi ad kimi sual doura bilr. Ermnistan (Armenien) n n orada yaayan haylarn
ad il Hayastan adlanmamdr. Buradan bel xr ki, Ermnistann (Armenien) ermnic trcmsi Hayastandr. Bu
hqiqt uyun glmir.
Bir ox kemi ermni tarixilri (msln, Moisey Xorenatsi) hesab edirlr ki haylar urartulularn xlfidirlr v
Ermnistan (Armenien) Urartu ar Aramn ad il baldr. Bu gn dnya tarixilri, elc d bir ox ermni tarixilri d
tsdiq edirlr ki, urartulularla ermnilr (haylar) arasnda he bir yaxnlq yoxdur.
Trk tarixisi Kamuran Grnn aradrmalarndan (bax: Kamuran Grn: Ermni dosyesi (rus dilind), Bak,
1993, 372 sh.) aydn olur ki, rqi Anadoluda (Dcl v Frat aylarnn imal, Van v Mu yaltlri) tarixd v kemi
mtbuatda Ermnistan v Hayastan, ermnilr v haylar adlar ilnilmidir. Lakin Ermnistan (Armenien) v
Hayastan, ermnilr v hayklar szlri (anlaylar) arasnda he bir yaxnlq yoxdur. Kemi Ermnistanda yaayan
qdim ermnilrl indiki Ermnistanda (Hayastanda) yaayan ermnilrin (haylarn) he hir gneseoloji yaxnl yoxdur.
Bellikl, ermni anlay yazl mnblrind tsdiq edilir ki, qdim Ermnistanda yaayan ermnilr masir ermnilrdn
ox-ox qdim dvrlrd yaam bir baqa xalq olmudur, bel bir mif d vardr ki, hmin qdim ermnilr Nuh
peymbrdn trmilr. Hmin ermnilrdn psevdonim gtrm masir ermnilr bu mifi bu gn z adlarna xrlar.
Hminin masir ermnilr qdim Ermnistann myyn blglrind praknd yaayaraq btn qdim Ermnistan
torpaqlarn z adlarna xrlar.
Yeri glmikn, Ermnistan corafi adnn mnbyi bu gn d tam aydnladrlmamdr v elc d hayklarn
(haylarn) bu razid mskunlamas da aydnlamam qalr.
Ermnilrin qdim tarixi-corafiyas haqqnda bzi epizodlar qeyd etmk yerin dr.
Ermni salnamilri - Moisey Xorenetsi, Toma Ardzruni v baqalar ermnilrin mnyini Nuh fsansinin
qhrman Nuha balayrlar. Dnyann zn su gtrnd Allahn iradsi il Nuhun gmisi Araratn (Arnn) zirvsin yan
alm, burada ermnilr myyn vaxt yaamlar. Ancaq bu versiyann n elmi, n d fiziki sbutlar yoxdur. El qdim
salnamlrin zif mntiqi yeri da budur. Yada salmaq lazmdr ki, dnyann zn su aldqdan sonra btn insanlar xilaskar
Nuha borcludur. Demli, trklr d Ardan enmilr. Onlar da razi tutub onu mdafi ed bilrlr.
Ermnilrin mnyi haqqnda Qatteriya mlumat verir: lk Ari tayfalar Pamir dalarnn tklrindn Sind
vadisinin bir hisssin, ran dalar tklrinin bir hisssin hrkt etdilr, sonrak insanlarn Qrb axnna yol aq
oldu v yeni miqrantlar Avropaya getmyi lazm bildilr. Krilr tezlikl Qafqaz dalarna atdlar v Kiik Asiyaya
yol tapdlar, cnuba istiqamt gtrdlr.
Ermnistann vadilrind mskunlaan bu tayfalar bir-birlrindn laqsiz inkiaf etdilr. Onlardan bir oxlar
gclndilr, digrlri is ittifaqa girib, bizim eradan vvl 1130-cu ild yr edib Nairini, Dcl v Frat aynn imaln
tutmu Assuriya konfederasiyasna birldilr.

35

Assuriyann ial yrlri ikinci nslin idariliyi mddtind aramsz oldu v Urartu v ya Ararat zlrini mlub
olmu hiss etdilr. Bizim eradan vvl 787-780-c illrd 18-ci v ya 19-cu yrd Ermnistan ial olundu v son 40 ild
assuriyallar ayrca olaraq Frat aynn yuxarsnda hkmranlq etdilr v chd etdilr ki, burada z mdniyytlrini
qursunlar.
Semit xalqlarnn yrlri z ari mn v mnliyini qoruyan Urartunun ermni tayfalar trfindn ox ciddi
mqavimtl rastlad (l.A.Gatteyrias. Op. dt, r.12-15).
Qeyri-tarixi v mvcud corafi mlumatlara varmadan Qatteriya fikir yrdr ki, ermnilr Ermnistanda xalqlarn
byk mskunlamas dvrnd (bizim erann V-VI sri-red.) grnmlr. Qatteriann fikrind ziddiyytlr aq-akar zn
gstrir: bir trfdn ermnilri Urartuda mskunlam tayfalara daxil edir, digr trfdn Ermnistan ayrca bir lk yox,
corafi vahid olaraq Urartunun bir hisssi kimi gstrir. Bellikl biri digrini rdd edir.
J.Morqann fikrinc, ermnilrin Kappadokidn rzrum dalar tklrin hrkt etmlri bizim eradan
vvl VIII srd, ya da VII srd, xristianln yaranmasndan 600 il vvl olmudur. Bu xalq Van v Ararat
rayonlarnda bir ox razilr tutdular (J.Morqan. Op. cit. p.43-44).
F.Makler hesab edir: Aydndr ki, tarixi vaxtlardan bu gn kimi Ermnistan adlanan corafi rayonda ermnilr
hmilik yaamamlar... lkd ninki ermnilr, baqa tayfalar v xalqlar da yaamdr (F.Makler. La nation Armenienue.
Son Pesse. Les matheurs. Paris, 1924, p.18-19).
lk df olaraq ermni xalq haqqnda yazl mlumata bizim eradan vvl 515-ci ild Dariya da salnamlrind
(yazl da piltlri) rast glinir. Orada mlumat verilir ki, Ermnistan hmnilr imperiyasnn yaltlrindn biridir.
Grnr ki, Ermnistann halisinin ermnilrdn ibart olmas haqqnda yox Ermnistan haqqnda danlr. Makler
Ermnistann mvcudluunu Dariya da salnamlrindn ox sonra inzibati vahid kimi tanyr.
Pastrmacyan kitabnda qeyd edir: Hind-Avropa qrupuna daxil olan ermni xalqnn Qrbdn izlnrk Balkan v
Kiik Asiyadan keib rqd, Urartuda, yaxud n Ermnistanda baqa qohum Hind-Avropa xalqlar il-kimeriylrl v yaxud
frakiyalarla grnmsi bizim eradan vvl VII v ya VI sr tsadf edir ki, bu frziy d dnya elmi trfindn z tsdiqini
tapmdr.
fsany gr bu tayfa basnn ad Hayk olmudur. Ermnilr onu dvltlrinin sasn qoyan ilk arlar hesab
edirlr, zlrini haylar v ya Haykn uaqlar adlandrrlar.
Ermni salnamlri Ermnistanda Haykn v onun xalqnn bizim eradan vvl 2200-c ildn mvcudluunu v siyah
il ruhani rhbr v arlarn b.e.. 800-c il qdr bir-birini vz etmlrini gstrirlr. Masir elm is bu fsanni tsdiq
etmir. (N.Pastrmacyan. Op. cit., p.23).
Pastrmacyann tdqiqatlarndan aydn olur ki, o hans frziyyni sas tutur. Ancaq onun fikrinc, ermnilr
Ermnistanda eradan vvl VII v ya VI srd mskunlamlar. Yuxarda gstrildiyi kimi, Morqanla mqayisd
Pastrmacyan daha bir sr yaxndan ermnilrin Ermnistanda mskunlamasn gstrir.
Nalbandiyan hr hans bir ld oxucunu Morqana istiqamtlndirir: Urartu yalnz hrbi bir dvlt olmayb, o hm
d dyrli inkiaf etmi sivilizasiyali mmlkt olmudur. Onun xalq ariyalar olmamdr. Burada tkallahl Kaldi Kultu
hkmranlq etmidir.
Eradan vvl VIII v ya VII srlrd Urartunu baqa xalqlar ial etmilr. Herodota gr, Urartu ermnilr ad
altnda frakiyal mstmlkilri trfindn ial edilmidir. Ermni-frakiya tayfalar urartulara z Hind-Avropa dillrini
vermilr v ermni xalqnn yaranmas-bu iki xalqn (ermnilr v urartulular-red.) birlmsindn balad (L.Nalbandian.
The Armenian Revdutionary Movement. Los Angeles, 1963, p.4).
vvln, Herodotda el bir dyrli mlumat yoxdur. kincisi, tarixd yazsz ilin yazl dili udmas nmunlri yoxdur.
Bundan baqa, ermni xalqnn ilk yaran frakiyal glmlrl aborigenlrin birlmsi nticsi kimi vermk he bir mntiq
smr, ona gr ki, birlmdn qabaq ermni (hay) xalq adl xalq yox idi.
Ovanesyan hesab edir ki, ermnilr Hind-Avropa iallar kimi dalq razilr gldilr. Bunlarn gldiklri razi
qdim Armeniann (Ermnistan - red.) bir hisssi idi ki, bu razi Dcl v Frat aylarnn yuxar axar boynunda yerlirdi. Bu
dvrd ermnilr zlrin hay deyirdilr v tutduqlar torpaa da Hayastan deyirdilr. Bu gn d Hayastan he bir vaxt
dnya birliyi trfindn tannmamdr. Bu razinin ad qdim dvrlrd v bzn hazrda da Armenia (Ermnistan) kimi gedir
v hazrda rqi Trkiy adlanr.
Bellikl ermnilr yerli halinin zrind z hkmranlqlarn qurdular v onlar assimilyasiyaya uratdlar. Sonra
onlar bir qdr vaxt rzind hmnilrin v solyuslarn asll altna kedilr, ancaq tkrarn yen (bizim eraya qdr 200 il)
z mstqilliklrini qurdular (R.Hovanisian. Armenia on eru Road to ndependence. Los-Angeles, 1963, p.2).
Ovanesyan dqiq dey bilmir ki, bu xalq n vaxt v haradan gldi, ksin elmi nqteyi-nzrdn arzuedilmz bhli
mlumat verir. Onun axtarndan bel mlumdur ki, glm xalq kimi ermnilr, mlum olduu kimi eradan vvl VI srd
lk (Ermnistan-red.) hmnilr trfindn ial olunana qdr burada grnmlr.
Grosset Qdim Ermnistan tarixin hsr etdiyi byk kitabnda da bu problem toxunmudur. O yazr: Bizim eradan
vvl 1200-c il frigiylr adlanan frakiya tayfalarnn bir hisssi Asiyaya soxuldular v Xett imperiyasn datdlar. Frigiylr
Anadolu dalarna yiylndilr, z hkmranlqlarn Kilikiyann cnub-rqindn xettlrin paytaxt Xeyukadk, imperiyann
imal-rqin qdr genilndirdilr. Bu o frigiylr idi ki, onlar Assuriya mnblrind muskalar adlandrrdlar... 677-ci ild
Assuriya ar Assarxadon Top v ya Tiopnn komandanl altnda kimeriylrin dstlrindn birini mhv etdi. Bu dst
676-675-ci illrd Kiik Asiyaya gndrilmidir v frigiylri hlledici zrb il mlub edib, hkmranlqlarna son qoymular.
Kimireylrin zlri is bu hadisdn sonra ox yaamadlar. Qdim Frigiya zn saxlaya bilmdi v yerini Midiyaya verdi.
Frigiylrin bir hisssi rq trfdn yeni vtn axtarmaq qrarna gldilr, ancaq burada kkl ermnilr yerlmidirlr
(R.Groussef. Op. jet., p.67-68).

36

Grosset hesab edir ki, masir Ermnistanda ermnilrin cdadlarnn rnskunlamas bizim eradan vvl 675-ci ildn
sonra olmudur.
Lanq yazr: 860, 858 v 846-c illrd birlmi Urartu dvltinin III Salmasarann qlb rfin v ar Arame v
ya Aramu myyn edilmi Assiriya da salnamlrind yada salnr... Ermni salnamisi Moisey Xorensi hesab edir ki, ar
Arame ermni xalqnn cdad olmu v z adn ona vermidir (L.Lang. Armenia, Cradle of Civilisation, London, 1980,
r.94).
Htta ermni tarixilri Moisey Xorenetsinin fsansin saslanmaqdan kinirlr. Lanq da dnmdn mif inanr
v Urartunu Ermnistanla eynildirir oxdan rdd edilmi bu yanl fikirlri irli srrkn tbii ki, Urartunun tarixin; dair
geni dbiyyat nzr almayr.
O, kitabnn 114-c shifsind yazr: Qeyd edildi ki, ermnilr zlrini hay lklrini is Hayastan
adlandrrlar. Qrbi Ermnistanda yerln Xett yalti d Ayasa etnik adnn meydana glmsinin saslar vardr. rtsiz,
ayasallarn dili Kiik Asiyann qdim sakinlri-xettlrin, lidiylrin, isiylrin v frigiylrin Hind Avropa dillrin qohum idi.
Professor Lanqa Qrossetin dili il cavab vermli oluruq:
Ayasa ad Ermnistann ermni ad kimi sslnmsi diqqtdn knarda qalmamdr. Bu hqiqtd hr eydn vvl
tsadfi uyunluqdur. Ayasann harada yerldiyin gldikd, Lanq Delapat onun Trabzon yaxnlnda olduunu bildirir,
ancaq H. Adon Frat aynn yuxarlarnda olduunu gstrir (R.Grousset. Op. cit., p.42).
Ayas yaltinin ad eradan vvl 1345-1320-ci illrd xett despotu (hakim, ah red.) II Miriliin idariliyi
vaxtlarnn abidlrind rast glinir. Tarixi v arxeoloq, xett tarixinin ttqiqisi Xrozni yazr: Frigiylrin, frakiyalarn,
mesinslrin v onlarn irisind bulunan ermnilrin v digr Balkan xalqlarnn Kiik Asiyaya yrlri v Miriyslrin
ayaqlar altnda Xett imperiyasnn dalmas sln bizim e.. 1200-c illr dr. Bu yrn nticsi III Ramzesin Misir
srhddin atd. Xett imperiyasnn dalmasndan frigiylr onun qrbdn v muklar is rqindn istifad etdilr. Xettlrin
yenidn qurmu olduqlar Karlikovlar dvlti eradan vvl 717-ci il qdr Torosda mvcud olmudur ki, o da Assuriya ar
aruxenin son zrblrin mruz qalmdr (B. Hrozny. Nistorie de L, Asie Anterieure, Paris, 1947, r.191-197).
Yuxarda deyildiyi kimi, Ermnistan haqqnda ilk anlay Dariya da salnamlrind b.e.. 515-ci ild rast glinir.
kinci df Ermnistan v ermni xalq haqqnda b.e. vvl 484-430 illr rzind Herodotun Tarix kitabnda yazl
mlumata rast glirik. O, ermnilr v Ermnistan adn be df yada salr. Onlardan biri haqqnda yazr: Frigiylrin
geyimi frqlnmkl pafloqonislrin geyimin oxayrd. Bu xalq makedonlularn izahna gr Makedoniyada yaayaraq
bricam (bridjam) adlanrd. Onlar lkni dyiib Asiyaya krkn z adlarn dyidirdilr. Ermnilr frigiyslrin kolonistlri
idilr, frigiyslr kimi silahlanmlar v hr iki kontingent Dariyann krkni Artomesin komandanlna kedilr
(Herodotus. The histories. N.Y., 1972, r.468).
Herodot Tarix kitabnda Dariya da salnamlrin saslanaraq ermnilr Armenia (Ermnistan) deyiln razid
515-ci ildn mskunladqlarn gstrir. Lakin onlar danq halda v bir ox yerli xalqlarn irisin splnmilr.
Bellikl, bu v ya digr hallarda ermni yalnz Ermnistan sakini kimi ifad oluna bilr. N Dara da
salnamlrind, n d Herodotda ermni tayfas haqqnda shbt yoxdur, mnblrd yalnz myyn razid yaayanlar
haqqna mlumata rast glinir. Ermnistan ad ermnilrin oraya glmsindn qabaq mvcud olmudur, nki sndlr tsdiq
edir ki, onlar bizim eradan vvl 515-ci ild mvcud olmular.
Bu msl Ksenfontun Fars yrlri (Persidskie poxod) kitabnda znn daha daltli hllini tapmdr.
Kitabn IV fslinin 3, 4 v 5-ci blmlrind yrn Ermnistandan kemsin (bizim eradan vvl 401-400-c illr) hsr
olur. Burada da Ermnistan corafi ad kimi gedir, ermni sz 3-c blmnin vvllind bunlar Orontasn v Artuasin
komandanl altnda muzdlu ermni, marles, xaldey sgrlri idilr (Xenophon. The Persian Expeditions. N.Y., 1979, p.186)
v 5-ci blmnin sonunda bel ifad vardr: ermni uaqlar yerli geyimd (yen orada, sh.197). bh yoxdur ki,
Ermnistan qdimdn Armenia adlanrd, bu o demk deyil ki, lknin halisini ermnilr tkil edir.
Ksenofontun fransz nrinin VII fslinin 7-ci blmsin Sofenet trfindn yazlm kitabn bir paraqraf daxil
edilmidir. Orada ordunun kediyi yaltlr v onlarn qubernatorlarnn adlar kilir.
Tarixdn mlumdur ki, qdim Armeniann qubernatorun mavini (btn Ermnistan zr qubernator olan fars Orantes
olmudur) Tribaz olmudur. Burada deyilir ki, Tribaz feislrin v qesperitlrin bas idi, ermnilrin adlar is kilmir
(Anabase, garnier-Flammarion. Paris, r.249).
Ruben Kuriyan yazr: Ermnilr bugnk svedn glmilr. Roman dillri ermni dilindn az frqlnir.
Deformasiya hesaba alnmaqla baqa dillrdn sz v ifadlr ermni v roman dillrind eyni sslnir ki, bunu he kim inkar
ed bilmz. Hl svein xritsin nzr saln, orada Qrisonsa rayonunu tapn: Oberxalbsteyn, kiik Myxlen kndi, Piz
Cubin v Sant-Morits arasnda kiik razi Piz Er vardr. Bunun mnas ndir?
Trklr v asiyallar zlrini hay adlandran bu xalq ermni adlandrrlar. Bu sz iki hissdn ibartdir - r v mn,
yaxud yerin adam (elovek zemli) (R.Courian. Promartyra de la Civilization. Yverdon, 1964, r.27)
Bu kitabn 31-ci shifsind oxunur ki, Van (Trkiyd vilayt) fransz sz vent - klk, yaxud Van- ox klkli
hr mnasndadr.
Kamuran Glnn aradrmalarndan aydn olur ki, qdim dvrlrdn bri Anadoludan rq Armenia adl bir
myyn razi olmudur. Ermni adlandrdmz insanlar bu blgy Qrbdn glmilr. Mskunlama tarixi n tezi bizim
eradan vvl VI sr tsadf ed bilr, ancaq yqin ki, bu bizim eradan vvl IV sr tsadf edir. Bu msl haqqnda vahid
fikir mvcud deyildir. Ermnilrin Qrbdn glmlrin dair dqiq dlil yoxdur.
Dqiq aydndr ki, Makedoniyal sgndrin Kiik Asiyaya yr (b.e.. 331-ci il) dvrnd ermnilr Armenia
vilaytind yaayrdlar. Ancaq burada mstqil ermni dvltindn shbt ged bilmz, hmin zaman, o fars yalti
Ermnistan olmudur.

37

ndi bizim eradan vvl IV srdn bri ermni tarixin nzr salaq.

2. ERMNLRN TARXN DAR QISA XLAS

Bizim eradan vvl 331-ci ild Makedoniyal sgndrin hmnlrin axrnc ah III Dara zrind qlbsin qdr
rann trkibind olan rmniy Makedoniya imperiyasna daxil oldu.
Byk sgndrin lmndn sonra onun razisi srkrdlr arasnda bldrld. B.e.. 301-ci ild axrnc blgd
Ermnistan Solyusiya hkmranlna daxil oldu. Dvlt Solyusiya mtlqiyyti trfindn idar olunurdu. Bu dvlt d b.e..
189-cu ild romallar trfindn ial edildi.
Mxtlif mnblr gstrir ki, Ermnistan solyuslarn hakimiyytin ken qdr fars silli 2 srdar-Artaksiyas v
Zariards trfindn idar olunurdu. Romallarn qlbsindn sonra onlar Roma senatnn himaysin kedilr.
Bu baxmdan raqilrin z dvltiliklrini brpa etmk n mbarizlri canland. Aydnlr ki, II Mitridatn (12388-ci illr, b.e..) idariliyi vaxt raqilr mvffqiyyt qazandlar. Hminin aydndr ki, raqilr Armenian tutdular,
Romadan asl olan ermni knyaz II Artavazdn olu Tiqran girov grrdlr.
Tiqran atasnn lmndn (b.e.. 95 v ya 94-c illr) sonra onun trfindn ld olunmu torpaqlarn bir hisssini
Mitridata verdi. Torpaqdan qalan hisssind hkmranlq etdi.
Roma imperiyasnn daxili qarqlndan, onun nec deyrlr, sosial mhariblr nticsind ziflmsindn,
digr trfdn saklarn hcumuna balar qarm arakilrin vziyytindn istifad edn Tiqran trafndak olan feodal
knyazlqlar birldirdi, onlarn razilrini genilndirrk z mstqilliyini elan etdi. z mvcudluunu saxlamaq namin
Pont ar IV Mitridat Yevpatorla ittifaqa girdi. Bu ittifaq vvllr Tiqran n lverili idi, ancaq Mitridatn Roma il uursuz
mhariblri Tiqrann mstqilliyinin itirilmsi il nticlndi: b.e.. 66-c ild Roma srkrdsi Pompey Ermnistann ial
etdi v Tiqran Roma dvltinin nzartin kedi.
Bellikl, b.e.. 95-ci ildn balayan Tiqrann mstqilliyi 30 il kdi. Bundan sonra Ermnistan ldn l kerk,
gah rann, gah Romann hkmranl altnda qalmd. B.e.. 53-c ild Roma srkrdsi Krass ran ordusu trfindn ar
mlubiyyt urad, araqilr Ermnistan zrind aalqlarn tam brpa etdilr.
B.e.. 36-c ild intiqam mqsdi il Antoni Ermnistandan kerk rana hcum etdi, ancaq romallar bu df d
mlubiyyt uradlar. Antoni mlubiyytinin sbbinin birini d ermni vlihdi III Artavaz rana lzumsuz yarnmanda
grrd. Buna gr d o, sgrlrin Ermnistann talan edilmsini mr etdi.
Bu vaxtdan Armeniann idar olunmas Roma trfindn tyin olunmu caniinlr hyata keirdi. B.e.. 11-ci ild
Ermnistann idar olunmasnda ran itirak edirdi. lk fasilsiz olaraq rann v Romann hcumu meydanna evrildi.
Ancaq ksrn Roma hkmranl saxlanlrd.
Armenia urunda mbariz ran v Roma arasnda 63 il davam etdi, sonra trflr arasnda ikitrfli sazi imzaland:
Ermnistan Roma asllnda qald, ancaq idar olunmasna raqilrin nmayndliyi tyin edilirdi.
Roma v ran arasndak toqqumalara baxmayaraq onlar arasnda sazi uyun olaraq Ermnistann statusu dyimz
qalrd; o iki dvlt arasnda vassal knyazl idi. Bu vziyyt 224-c il qdr davam etdi.
224-c ild randa raqilr slalsini Sasanilr vz etdi. Bu vaxtdan Ermni vilaytind raqilr rann
tabeiliyin kemk n addmlar atdlar. Bu sbbdn Ermnistan ran v Roma arasnda ziddiyytin sbbkar oldu. Bu
ziddiyytlr 297-ci il qdr davam etdi v Romann qlblri il bitdi, ancaq raqilr Ermnistanda z mvqelrini
saxladlar.
Bir sra mnblr Ermnistann 301-ci ild xristianl qbul etdiyini gstrir. slind xristianlq knyaz III Trdat
trfindn qbul edilmidir, bu o demk deyildir ki. xristianlq ermnilr trfindn qbul edilmidir. Ermnistanda feodallar
v xalq arasnda xristianln yaylmasna ox vaxt lazm glmidir. Lakin Roma imperatoru Konstantinin xristianl qbul
etmsi ermni feodallarnn v yaranmaqda olan gnc ermni kilslrinin falln artrd.
Sasanilr imperiyasnda is mzdkizm hkmranlq edirdi. Sasanilr Ermnistanda xristianln qbul olunmasn
qbul olunmaz hesab etdilr. Bu, Romada hadislrin thlkli inkiafna sbb oldu. ran v Roma arasnda uzunmddtli
mharib baland. Nticd ermni vilayti yen d iki imperiya arasnda bldrld: Ermni vilaytinin rq hisssi
raqilrdn olan III Xosrovun idariliyi il rana kedi, Qrb hiss is raq III raqn idariliyi il Romann tabeliyind
qald.
III raqn lmndn sonra Roma ermni vilaytinin Qrbin yeni caniin tyin etmdi v razini imperiyaya daxil
etdi. III Xosrovun idariliyi rqi Ermnistanda Sasanilrin narazlna sbb oldu, o idarilikdn 392-ci ild
knarladrld, yerin qarda Vram apux tyin edildi. Onun idariliyi dvrnd 406-c ild ermni lifbas yarand.
Sasani imperatoru Bhramn dvrnd axrnc raq knyaz Artakes 428-ci ud ld. Yerli feodallar yeni idari
istmdilr, birbaa rann tabeiliyini tlb etdilr. Bhram bu tlbi yerin yetirdi.
II Yzdigerdin hkmranl vaxt (428-457-ci illr) xristianlarn ktlvi tqib olunmas baland, bu da 451-ci ild
Ermnistanda syana sbb oldu. ran ordusu 451-ci ild Avarayr yaxnlnda dyd syanlarn qvvlrini zdi v
Armeniann rqini ial etdi.
Ermnistann ran hkmranlndan azadl 484-c ild imperator Firuzun lmndn sonra mmkn oldu. Knyaz
Mamikonyan myyn vaxt (dqiq deyildir-red.) Ermnistan ran aalndan azad etdi. Vahann lmndn sonra ran
hkmranln burada brpa etdi.
Bu dvrd ermni v yunan kilslri arasnda ziddiyytlr balad. Nticd ermni feodallar dvlt vziflrindn
xarld, vzin Bizans mmurlar yerldirildi, yerli hali ktlvi kild Frakiyaya krld v onlarn yerin baqa
yerlrdn hali v hrbi sirlr yerldirildi.

38

Bizans (rqi Roma imperiyas) v ran arasnda 570-ci ildn balayan mharib 591-ci il qdr kdi. Bizans
imperatoru Mavriki (582-602-ci illr) ran mlub etdi, iki imperiya arasnda yeni srhdlr myynldi, Zngi v Qarn
aylar daxil olmaqla ermni vilaytinin qrbini Bizansa, Dvin hri daxil olmaqla ermni vilaytinin rqi rana daxil edildi.
Mavriki zbt etdiyi torpaqlar ermnilrdn tmizldi. Ermnilr mrkzi Anadolunun mxtlif blglrin krld.
Mavrikin lmndn (602-ci il) sonra Bizans v ran arasnda 25 illik (604-629-cu illr) mharib balad. Yen d
ran mlub oldu, Bizans ermni vilaytlri btn rq hisssini z himaysin daxil etdi.
Yeri glmikn, rblrin ial dvrnd (640-c ildn) corafi ad olan rmniyyd hakim sinif feodal knyazlqlar
(naxararxlar) v onlara tabe kiik torpaq sahiblri (azatlar) olmudur. Adonsun hesablamalarna gr knyaz aillrinin say 50y atmdr. Onlar z razilrind tam mstqilliy malik olmular. Bizim zmanmiz glib atan knyaz adlar (naxararxlar)
aadaklar olmudur: Kamsarakanlar, Mamikonyanlar, Sionilr, Baqratunilr, Rektounilr, Ardzrunilor, Apaxunilr,
Vaxevunilr, Qmunilr. Bu knyazlarn sillri mxtlif mnlidirlr. Msln, Kamsarakanlar fars mnlidirlr,
Mamikonyanlar Orta Asiyadan glmilr, Baqratunilr yhudi mnlidir, Ardzunilr suriyal, yalnz Sionilr ermni mnli
olmular.
Mharib zaman knyazlarn qounlar ran trfindn tyin olunmu byk knyaza tabe olurdu. Bu lazmi birlm
hmi saxlanlrd. Kiik feodallar z razilrini zlri idar edirdilr. Ancaq mrkzi hakimiyytdn tlb olunduqda hrbi
qvvlrini onun ixtiyarna verirdilr. Kndlilr qul vziyytind idilr. Sasanilr mvcud sistemi saxlayaraq, feodallar
arasnda mbarizdn z mqsdlri n istifad edirdilr.
Bizanslar is ksin, yerli feodallarn hakimiyytini v hkmranl llrindn alaraq mrkzi hakimiyyt tabe
edirdilr, yerli halini imperiyann baqa rayonlarna v ya bo torpaqlara krrdlr.
rblrin ilk grn 639 v ya 640-c illr tsadf edir. Dvin hrinin rblr trfindn tutulmas 642 il aid
edilir v qeyd edilir ki, 12 min ermni ldrlm v 35 min ermni sir gtrlmdr.
rblrin fasilsiz basqnlar nticsind 653-c ild ermni vilayti rblrin hakimiyytin kedi.
654-c ild Bizans imperatoru II Konstantin Dvini rblrdn ald, ancaq rblrl mkdalq edn yerli feodallarn
mqavimtil rastladlar, hri trk etmyi lazm bildilr.
690-c ild rblr Aot Baqratunini ermni vilaytin ba qoydu. lk bu vaxt qrbdn bizanslarn, imaldan
xzrlrin, cnubdan rblrin arasksilmz hcumlarna mruz qalrd.
Xlif Vlidin hkmranl dvrnd rb srkrdsi Mhmmd ibn Mrvan 705-ci ild bizansllar mlub edrk,
ermni vilaytini tutdu, hkmran naxararxlar btvlkd mhv etdi.
Bu vaxtdan Dvin rb hkmdarlarnn tabeliyin kedi.
885-ci ildn ermni rahiblri irisindn seilmi Baqratuni nslindn olan Aota l-Mtamd feodallarn xahii il
ar titulu verdi. Bu rb hkmranlnn gtrlmsi deyildir.
Baqratunilrin hakimiyytinin yalnz ad var idi, ermni feodallar ona tabe olmurdular. Mtlq idari xlif
caniinlri idilr ki, onlar da vaxtdan vaxta Baqratunilrin xlarna qar xrdlar.
970-ci ild Bizans Ermnistann imperiyaya qaytarlmas urunda mbarizsin balad.
1020-ci ildn trk ouz tayfalarnn Ermnistana hcumu balad. Ouzlarn ilk zrbsi Van gl trafndak
torpaqlar tutmu Vaspurakan knyazlna endirildi. Knyazln sahibi Seneqerim Hovanes Bizans imperatoru II Vasiliy onun
torpann Bizansa qatlmasn xahi etdi. mperator cavabnda Sivan qatlmasn irli srd. Knyaz oraya-yeni raziy 14
min kiini-qadn v uaqlar il gtirib Bizansn tabeliyin kedi.
II Vasiliy Ermnistann digr yerlrini birldirmyi davam etdi. 1025-ci ild-lm gnn qdr, o, lknin
hisssini tutdu, baqratunilrin Ani knyazlnn tutulmasn is baa atdra bilmdi. Baqratunilrin knyazlarndan Abas v
Davidin hakimiyytlri, o cmldn Qars, Fair v Gy sahilini tutmu Sioni nslindn olan knyaz Qriqorinin hakimiyyti
nisbtn mstqil qald.
Ani knyaznn lmndn sonra II Vasilinin vlihdi Mixail ona vd ediln torpaqlarn verilmsini tlb etdi, ancaq
lm knyazn olu II Xaik atasnn iradsini yerin yetirilmsini rdd etdi. Mixail ld, o knyazdan qisas ala bilmdi, ancaq
onun yerin ken Konstantin Monomax 1045-ci ild Anini istila etdi.
Hmin ild Slcuq sultannn misi olu Torul Qutalm Gnc yaxnlnda Bizans ordusunu mlub etdi. mperator
Konstantin Monomax bu vaxt 50 minlik ermni ordusunu mhv etmkl mul idi.
Slcuq ordusu hcumlar dayandrmad v yeni torpaqlar tutdu. Trklr qar grclr v bizansllar mqavimt
gstrirdi. Ermnilr is Bizans trfindn dadlm v mhv edilmidir, trklr qar bu mqavimtlrd itirak ed
bilmdi.
Nhayt, 26 avqust 1071-ci ild Malazgirtd Bizans ordusu hlledici mlubiyyt urad. Ordu bas Roman
Diogen sir dd v btn ermni vilayti bellikl slcuqlarn hakimiyytin kedi.
Corafi rayon adlanan rmniyy 1157-ci il qdr Slcuq imperiyasnn trkibind qald. Sonra bu vilayt raq
slcuqlarnn lin kedi v 1194-c il qdr onlarn idarsind mvcudluunu saxlad. Sonralar bura Xarzm ahlarnn
hakimiyytin daxil oldu. Onlardan da bu blg Elxanilr kedi.
Elxanilr dvlti daldqdan sonra 1334-c ild ermni vilaytinin corafi razisi Calairlilr kedi, 1383-c ild
oran Teymurlng, Teymurun lmndn sonra Qaraqoyunlu dvlti (1410-1468), Aqoyunlu dvlti (1468-1501), sonra is
Sfvi dvlti (1501-1736) tutdu. 1514-c ild Sultan Slim rzincan, rzurumu, Axiskan, Bayaziti alaraq, 23 avqust 1514c ild aldran dynd qlb alb Tbriz daxil oldu, lakin tez oran trk etdi. O,1515-ci ild Kemax v Diyarbkiri,
1517-ci ild is Mardini tutdu. Sultan Slim yeni razilr l keirrk 28 may 1555-ci il mqavilsin gr sfvilrdn rqi
Anadolu v raq Osmanl imperiyasnn trkibin kedi.

39

Bellikl, aydn oldu ki, bizim eradan vvl IV srdn balayaraq corafi ad olan Ermnistanda bu gn qdr d
digr xalqlar kimi ermni adlanan xalq da yaamdr. Lakin onlarn mnyi bu gn d aydnlamamdr. Hminin
Ermnistann n ox hans blglrind v n qdr yaamalar mlum deyildir. Bu blg - Ermnistan Makedoniyal
sgndrin fthin - eradan vvl 331-ci il qdr hmnilr imperiyasnn bir yalti olmudur. sgndrin lmndn sonra
onun imperiyas srkrdlri arasnda bldrlrkn Ermnistan Solyuslarn hakimiyytin kemidir.
Qeyd ediln tarixi hqiqtlr v faktlara saslanlarsa Ermnistanda hr hans bir mstqil dvlt v ya vahid ermni
xalq tsvvr etmk mmkn deyildir. Yalnz yuxarda gstrildiyi kimi, Tiqrann idariliyinin 30 ili mddtind Ermnistan
mstqil olmudur. Lakin onun trkibind feodal hakimiyytli knyazlar olmudur ki, onlarn da ermni olduqlarn sylmk
tindir. Yalnz o dqiqdir ki, Ermnistanda yaayanlar yalnz ermni olmamlar.
Ona gr burada hr hans bir ermni dvltinin varl n onun tarixi haqqnda shbt ged bilmz.
Ermnilr mnlrinin qdimliyini din v dil balayrlar. Xristian dini v ya digr bir din he d xalqlarn tarixin,
yaxud onlarn millt kimi formalamasna sbb ola bilmz. Dil gldikd, o tarixn dyin fenomendir. Bu ermni dilinin z
keirdiyi tarix bel sbut edir ki, milltin qdimliyi aborigen olmas dill d myynl bilmz. Bu dyin fenomen el n
bariz nmunsini ermni dilinin znd grrk: qdim ermni dili qrabar (aristokratiya dili), masir ermni dili (axarabar).
Bunlar tamamil mxtlif dillrdir.
Bu aradrma v mlahiz filologiya elmlri doktoru Firudin Clilovun mlahiz v aradrmalarnda bir daha sbut
olunur. O qeyd edir:
Ermnilr kimdir, haradan v n vaxt gliblr, hans inkiaf yollarn keiblr, hans xalqlarla laqlri olub v s.
vvla, biz ermni il hay mslsini bir-birindn ayrmalyq. Yni tarixd olub bir ermni xalq, bir d hay xalq - yni o
ermnilrin bu ermnilr dxli yoxdur. O ermnilr Frat aynn yuxar hisslrind yaayrdlar, blgnin d ad rmn idi.
Sonra onlarn byk bir hisssi Azrbaycana, buradan is Orta Asiyaya kdlr. Htta ermnilr Baykal glnn yanna
qdr getdilr. Bu gn Baykal glnn trafndak silsil dalar rmn dalar adlanr. Bu gn baqrlarn iind rmn
boyalar var....Bugnk ermnilr, yni haylar, mn z yazlarmda onlar psevdoermnilr adlandrram, glib rmn
blgsind yaayandan sonra artq onlara rmn blgsinin halisi mnasnda rmni deyirlr. Bu tarix haradasa bizim erann
IV-V srlrin tsadfdir. Haylar zlrinin lifbasn hazrlayandan v xristianl qbul edndn son azri trklrinin yaad
torpaqlarda yaamaa baladlar....Biz onlara ermni deyirik, amma onlar zlri zlrin he vaxt ermni demyiblr. Grclr
onlara samexi, krdlr fil deyirlr. slind bu sz rbcdn gtrlb, mnas fhl demkdir...Kilslrd onlarn tarixi
yazlmaa balayanda, bu torpaqlarda izlrindn vvl yaam rmnilrin tarixini z adlarna xmaa baladlar. Ona gr
d onlarda bel bir ovinizm hissi yarand ki, onlar byk v qdim xalqdrlar. Kils bu gn qdr ermni toplusunu milli
ovinizm yoluna ynldn bir qurumdur.
Akademik Cmil Quliyevin aradrmalarnda qeyd ediln mlahiz bir daha izah edilir ki, planetd bzi lklr orada
yaayan xalqn ad il adlanr, bzi xalqlarn adlar is yaadqlar lknin ad il adlanr. Ermnilr II mlahizy aiddir.
Akademik szn davam edrk qeyd edir: Armeniya-corafi zonann, regionun addr. Eramzdan vvl Armina (qdim
yunan Armeniya) adlanan razid xetlrdn mxtlif dilli qbillr mskunlam, bu tarixi diyar xetlrdn balam, fars,
makedoniya, yunan, bizans, rb, nhayt slcuq v osman hakimlrini grmdr. Ermnistan (Armeniya) ad,
Armyane etonomi d he bir laqsi yoxdur, onlar zlrini hay adlandrrlar v htta alman alimi v yazs Erix Fayql
alman v fransz dilind 2000-ci ild nr olunmu Pravda o terrore (armyanskiy terrorizm-istokii prinsipi) kitabnda yazr:
Onlar (haylar-red.) Balkandan glmi. Hay xalq bu regionda halinin he vaxt oxluunu tkil etmyib. Bu fikir dnya
xalqlarna hsr olunmu ensiklopedik dbiyyatda da qeyd olunur.
Yeri glmikn, ermnilr harada sx v ya seyrk yaamalarndan asl olmayaraq oradak tarixi abidlri hmi z
adlarna xrlar. Bu minvalla Qrbi Azrbaycanda v Qarabada olan alban kilslrini ermnildirmilr v Cnubu
Zaqafqaziyada btn tarixi abidlri z adlarna xmlar.
Urartu dvlti daldqdan sonra onun xarabalqlarna yiylnib, yerli halinin qalnn bir qismini hayladrdlar
(riatr, Nairi, Dayan tayfalarnn qalq qismini). Bu fakt tarix elmlri doktoru Dmitri Furman Noy mcmusinin redaktoru
Vardvan Varcapetyann suallarna cavab verrkn tsdiq etmidir: Ermnilrin cdadlar Urartu torpaqlarna yollanarkn
baqa xalqlar onlar durdura bilrdilr. Lakin tarixd he zaman mstqil dvltiliy malik ola bilmdilr. Corafi
mkanlarndan asl olaraq rqin v Qrbin ial dvltlrinin altin v bzi hallarda is vassalna evrildilr.
Aradrmalardan aydn olur ki, Ermnistan deyiln razid mxtlif xalqlar v mxtlif dvltlr olmudur. Oraya
haylar (bzn is hayk) sonralar glmilr. Hazrda ermnilr zlrini hay v sayca az v ox olmasndan asl olmayaraq
harada olursa-olsun yaadqlar razini Hayastan adlandrrlar v Ermnistan (Armenien) szn Hayastann trcmsi
kimi tbli edirlr. Aydndr ki, Ermnistan sznn ermnilr aidiyyti yoxdur v haylar orann aborigen halisi
deyildirlr, tarixn orada yaayan xalqlardan azlq tkil etmilr.
Ermnistan adlanan bu corafi razi hm qdim dvrlrd, hm d masir dvrd mxtlif xalqlar yaam v
yaayrlar.
Bununla yana, razi corafi durumuna gr rq v Qrbin maraq obyekti olmudur. Bu razid hmi mhariblr
ba vermidir. Mharib aparan dvltlrin qlb v ya mlubiyytindn, yaranm tarixi raitdn ermnilr z maraqlarna
uyun istifad etmilr. Ermni knyazlqlar mlub olan trfin mvqqti sahibsiz qalm razisind mstqillik, qalib
trfd is tabeilik nmayi etdirmilr. zlrini mstqil elan edn knyazlqlarn bir hft, bir ay v ya 6 ay mr olmudur.
Htta ermni tarixilrinin zlri bel, msln Moisey Xoranetsi H.Pastrmacyan, L.Nalbandian, R.Hovanisyan v baqalar
masir ermnilrin bir xalq olaraq corafi razi olan Ermnistanla he bir laqsi olmadn demilr.
Mhur tarixilrdn Herodot, A.J.Tronbe, A.Qatterias, J.de Morqan, F.Makler, D.Lanq v baqalar Ermnistan v
ermnilr mvzusuna toxunaraq qeyd etmilr ki, qdim Anadolu torpaqlarnda he bir xalqla laqsi olmayan bir ne corafi

40

blg adlar olub v onlardan biri d Ermnistan deyiln toponimik razidir. Hmin torpaqlarda zaman-zaman mxtlif
xalqlar yaayb. Buradan da bel bir nticy glmk olur ki, qdim ouz mskni indiki Ermnistann qdim Ermnistan
ad il he bir ball yoxdur v bu torpaqlara ermnilrin sahib xmalar tarixi daltsizlikdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, hmi dindn (xristian dinindn) istifad edn ermnilr dinini qbul etdiklri Bizans
imperatorluu dvrnd daha ar yaay trzi keirmilr. Onlarn xyantlrin gr tez-tez yerlrini dyimilr.
Bizans imperatoru II Yustinian ermnilri mxtlif razilr, Sasani hkmdar II apur (VI sr) 700 ermnini rann
razisin krmd. Bizans imperatoru Mavriki (582-602-ci illr) 570-591-ci illr arasnda ranla gedn mharibd rana
qalib gldi v srhd Ermnistann Zanq v Qarni aylarndan myyn edildi. Mavriki tutduu razilrdn ermnilri tcili
olaraq tmizldi, onlar Frakiyaya v digr blglr srgn etdi.
VIII yzillikd V Konstantin ermnilrin ktlvi krlmsini tkil etmidir.
VII srd rblr 642-ci ild Dvini tutdular, 12 min ermni ldrdlr v 35 min ermnini sir gtrdlr, bzi
ermnilri is sonrak illrd rb lklrin krdlr.
X srd imperator II Vasili ermnilri Makedoniyaya, Fessaliyaya, Bolqarstana krmdr.
Kilikiyaya slib yrlri zaman oxsayl ermnilri Kipr, Krit, taliyaya monqollarn istilas dvrnd is Kazana
v Htrxana krlmlr.
I ah Abbas imperiyann ucqarlarndan ermnilri rann mrkzi blglrin krmdr. randa yaayan ermnilr
Trkmnay mqavilsindn sonra kll miqdarda Rusiya imperiyas trkibin daxil olan rvan, Qaraba, Gnc xanlqlar
razilrin v Grcstann azrbaycanllar yaayan razilrin krlmdr.
Yeri glmikn, mhacir ermnilr n Rusiya rvanda, Naxvanda, Qarbada 200 min desyatin n yararl torpaq
sahsi ayrd. Onlardan 20 il vergi alnmayacan vd etmilr.
Bununla yana, Rusiya 1788-ci ild Krmdak btn ermni aillrini Rusiyann mxtlif razilrin krb,
onlarn yerin ruslar yerldirdi.
3. KLKYA ARLII
Mstqil ermni Kilikiya arlnn tarixi haqqnda oxlu yazlar mvcuddur. Kilikiya arlnn tarixi Anadolu
slcuqlarnn, Bizasn, Suriyann, Atabylrin, slib yrlrinin, mmlklrin tarixi il sx baldr. Ermni Kilikiya arl
haqqnda Avetis Sanciyann srind geni mlumat vardr (A.K.Sancian. The Armenian Communites in Syrla under Ottoman
Dominion Cambridge (Mass), 1965).
Hnin kitabdan Kamuran Grnn verdiyi mlumatlarla qsa kild tan
olaq:
Ermni kilssi Bizansdan ayrldqdan sonra ermni milltiliyinin v etnik birlmsinin mrkzin evrildi. Bunu
baa dn zadgan v ruhani hakimiyytli Bizans ermni-feodal aillrinin lvin ynlmi assimilyasiya siyastinin davam
olaraq mstqil ermni kilssinin lvin ald. O bu mqsd nail olmaq n lindn glni etdi. Bu vasitlrdn n
balcas Ermnistann Qrbindn ermni halisini baqa blglr, yunanlar trfindn zbt edilmi torpaqlara v Bizansn
digr rayonlarna krlmsi idi 38.
Ermnistann rblr trfindn ial VII srin sonlarndan IX srin ortalarna qdr davam etdi ki, bununla da
ermni-Suriya mnasibtlrinin yeni mrhlsi balad. 639-640-c illrd rblrin hcumlar nticsind zbt edilmi
torpaqlarda axnamalar ara vermirdi, ona gr yerli hali arasnda Urfa, Antakya v imali Suriyaya ktlvi k baland.
Bizansdan frqli olaraq rblr ermni kilssin qar he d mnfi mnasibt bslmirdi. Bundan baqa rblr 711-713-c
illrd imperator Filipp trfindn srlm byk miqdarda ermnilrin geri qaytmalarna rait yaratdlar, hminin imali
Suriyadan da halinin krlmsini hyata keirdilr. Onlarn ksriyytini Torosda v Mesopotamiyada v yunanlarn
hcumlarndan qorunmaq n rblrin tabeiliyind olan yeni razilrin srhdlrind yerldirdilr.
XI srin vvllrind rb xilaftinin ziflmsindn istifad edn Bizans
tdricn Ermnistann torpaqlarn tutmaa balad, tutulmu razinin sakinlrini is Siva, Qeysriyy v Kappadokid
yerldirdi. Feodallarla brabr kndlilrin byk ktlsi d deportasiya edilirdi ki, onlar da bu yeni yerlrd vvlcdn
mskun olmu hmtayfalar il get-ged qaynayb qardlar.
Bizans hkumti zadgan ermnilrin bzilrindn byk srhdlrin idarilrini tyin etdi v onlara orduda
komandir vziflri verdi. ox kemdn Bizasn ziflmsind asl olaraq vzifd olan bu ermnilr mrkz tabe
olmaqdan boyun qardlar. Ruben 1080-ci ild Kilikiya mstqil knyazln elan etdi ki, bu da Bizans v rb lklri
arasnda yerln n ox vzifli feodal qurululu knyazlardan biri idi. Bu dvltin qurulmas Slib yrlri zaman yaranm
Urfa, Antaka, Trablos knyazlqlar, Frank Flstin krall il mkdaln nticsi kimi Suriya ermnilrinin mstqilliyi
nqteyi-nzrdn onlarn tarixind dn nqtsi oldu. Gcl dvltlr hatsind olan Kilikiya ermni knyazlnn yarand
gndn dinc dvrlri az olmudur. Latnlarn (slibilrin-red.) Orta rqdn qovulmasndan sonra zifliyin baxmayaraq,
Kilikiya bir xristian dvlti kimi zn mdafi ed bilmi knyaz Levon II (1187-1219) dmn hatsind mvffqiyytl
qaldndan Almaniya imperatoru VI Henrix v Roma Papas III Selestin ona arlq tac gndrmilr.
Bellikl, ermnilr tarixi Ermnistanda mstqilliklrinin itirilmsin mhl qoymadan sonradan yeni vtn
yiylnmkl Aralq dnizi sahillrind z arlqlarn brpa etdilr. Kilikiya dvlti II Levonun idariliyi mddtinin n ali
yksliind yaayaraq hkmranln Kiik Ermnistan ad altnda sauriyadan (indiki Antaliya) Anamosa qdr
genilndirmi v z adna uyun olaraq ermni icmasnn birliyini dorultmudur.
38

Kamiran G. Ermni dosyesi, s.3.

41

Yeri glmikn, Avetis Sanciyan bu mlahizlrind bir qdr nnvi ermni xstliyin qapanaraq saxtakarla yol
verir. Bel ki, yuxardak qeydlrimizd, Ermnistann qsa mrl mstqilliyinin dqiq mddti v zaman. Hminin vaxtil
mvcud olmu ermni knyazlarnn Kilikiya torpaqlarnda mvcud feodal knyazlqlarla laqsinin olmad da aydn
hqiqtdir.
XIII srin birinci yarsnda monqol-tatarlar Ermnistandan kerk Anadoluya xdlar. Kilikiyann btvlyn
saxlamaq n ar Xetum 1247-ci ild syuk xanla v sonralardan 1253-c ild onun varisi Menqu xanla hrbi mqavily
girdi. 1250-ci ild ermni hrbi hisslri I Xetumun rhbrliyi altnda Hlak xann ordusu il Hlbi, Xaman, Xomasan,
Dmqi v digr Suriya hrlrini tutdular. 1260-c ild monqollar mmlklr trfindn mlubiyyt uradlar. 1266-c
ild mmlklr Kilikiyan tutdular, onun halisinin bir hisssini qrdlar, bir hisssini is sir grrb Misir apardlar.
1274-1275-ci illrd mmlk sultan Bybars Kilikiyaya yeni yr etdi. sas zrb Tarsusda vuruldu v Misir 10
min sir aparld. Monqollar Xetumun hrbi hisslri il birlikd Suriyaya bir ne yrlr edrk Xoms v Dmq
dylrind bzi mvffqiyytlr nail oldular, ancaq 1303-c ild Dmq divarlar nnd hlledici mlubiyyt
uradlar.
1342-ci il qdr Kilikiya arl Ruben v Xetumun ermni silli nsli trfindn idar olunurdu. Axrnc
nmaynd Xetumun nslindn Levon IV olmudur ki, onun oul varisi olmamdr, vlihd IV Levonun qadn qohumu Kipr
ar II Henrixin qarda olu Qui de Yusin olmudur. Bellikl, ermni knyazlarnn taxt-tac fransz nslinin idariliyin
kedi v ermni arl digr bir trfdn katolik kilssinin idariliyi altna girdi.
1375-ci ild Sis Kilikiya dvlt iqamtgahn tutdu v mmlklr ermni Kilikiya dvltini z imperiyalarna qatdlar.
Sisin zbti 40 min adamn sir gtrlmsi oldu ki, onlarn da bir hisssi Hlb srld.39
Bellikl, Kilikiya arlnn 300 illik mvcudluuna 1375-ci ild mmlklr trfindn son qoyuldu.
Bu torpaqlarn fthi trklr-Osmanllar trfindn 1516-c ild oldu. Hmin ild Sultan Slimin komandanl altnda
Mrcidabik v Ridani dylrind mmlklrin imperiyasna slcuqlar trfindn son qoyuldu.
Bellikl, aadak mlahizlr glmk olar: Ermni silli Avetis Sanciyann aradrmalarndan aydn olur ki,
yuxarda qeyd ediln torpaqlar rqd ermnilrin myyn tarixi dvrlrd gah vassal, gah mstqil olan knyazlqlar mhv
edildikdn 470 il sonra v Qrbd Kilikiya arl dald vaxtdan yalnz 150 il sonra trklr trfindn fth edilmidir. Bu
torpaqlardak ermni halisi Osmanl imperiyasna qdr z dinamik inkiafn v mstqilliyini saxlaya bilmmidir. Bel ki,
bu mvzuya dair dbiyyatlarn he birind XVI srin birinci yarsna qdr qeyd ediln torpaqlarda ermnilrin daim sakin
olduqlar v mstqil dvltlri haqqnda tutarl mlumat yoxdur.
Tarixn daim mhacir hyatna stnlk vern ermnilr qaralarla birlikd gman ki, imali Hindistandan srlrl
kkn dmlr. Qaralardan ayrldqdan sonra ermnilr Urartu dvltinin son tnzzl dvrnd Anadolunun imal
rqind yerln Tavr dalar tyind yarmkri hyat srrk Urartu zadganlarna xidmt gstrmilr. Digr bir
mnbd deyilir: Ermnilr e.. 2-ci minillikd Kiik Asiyann imal-rqind yaamlar. Bu lk Hett (e.. XVI-XV srlr)
kitablrind Armatana, sonralar is (e.. XIV-XIII srlr) Hayasa adlanrd. Bu mlahizlr d sbutunu tapmr.
Ermnilr xalq kimi sasn e.. 1-ci minilliyin 2-ci yarsnda formalamlar. (ASE, IV cild, sh. 81). Bizim erann
XIX srinin vvllrindn is ermnilr qismn qdim Ouz-alban yurdunun ayrlmaz hisssi olan Qrbi Azrbaycan (indiki
Ermnistan) v Zaqafqaziyann digr razisin glib, get-ged alban, udin, aysori, urum v digr Qafqaz xalqlarnn maddi
mdniyyt irsin hyaszcasna sahib xmaa can atmlar. Byk Hayastan plan il nzrd tutduqlar razilr zlrinin
hqiqi varisliyini saslandrmaq mqsdi il zlrini gah sami, gah avropeid kimi qlm vermy almlar v byk bir
razini (rqi Anadolu, imali Suriya, imali raq, Qrbi Azrbaycan v btn Zaqafqaziya Qafqaz sra dalarna qdr)
Byk Hayastan adlandrmlar.
Ermnilrin adlarna xdqlar torpaqlar Urartunun squtundan sonra e.. VI srin axrnc rbnd hmnilr, e..
III srin sonundan Selevkilr dvltin tabe edilmidir.
Selevkilr (Solyuslar) Maqnesiya yaxnlndak dyd (e.. 190-c il) romallara mlub olduqdan sonra, Artaet
yaranm tarixi raitdn istifad edib mstqil ermni dvltini elan etdi. Bu mstqillik is qonu dvltlrin gah
himayiliyin, gah da tabeiliyin keirdi. Nhayt, II Tiqrann hakimiyyti dvrnd (e.. 96-66-c illr) romallarla
mharibd haylar demk olar ki, btn torpaqlar itirdilr v e.. 66-c ild Roma imperiyasna tabeiliyi qbuletmy mcbur
oldular.
E.. I srdn haylarn danq halda yaadqlar razilr Roma v Parfiya arl arasnda mbariz meydanna
evrildi. Bizim erann 62-ci ilind Ermnistan deyiln razid Araqilr slalsi hakimiyyt kedi. III srin 2-ci yarnda
is Araqilr Sasanilr dvltindn asl vziyyt dd. Bu asllq bzn mbarizlrl nticlnirdi. Sasanilr qar bu
mbarizd haylar Ermnistan IV srd mstqil dvlt elan etdilr. Bunun da ox mr olmad. 387-ci ild Ermnistan Roma
v Sasanilr arasnda bldrld. Lakin tabeilik raitind ermni arlar mvcud idi. Bu formal arlqlar 391-ci ild ermni
vilaytinin Qrbi, 428-ci ild is rqi vassal knyazlqlar lv edildi. Qrbi Ermnistan Roma srkrdsi, rqi Ermnistan
is Sasani caniini (Mrzban) idar edirdi.
VI srin sonunda Sasanilr Ermnistann ox hisssini Bizansa gzt getdilr. Bizans imperiyas daxilind yen d
formal titul arlq qalrd. VII srin sonunda rb qounlar Zaqafqaziyan ial edib Ermnistan, Kartili v Qafqaz
Albaniyasn bir mirlikd (rmniyy) birldirdilr. rb Xilafti ziflyn kimi Bizansllar Ermnistan XI srin birinci
yarsnda ial etdi. XI srin ortalarnda Slcuq hcumlar baland. XI srin 70-80-ci illrind ermni vilayti Bizansdan
alnd. Bu arada ermnilr frstdn istifad edib. Aralq dnizi sahilind (Kilikiyada) Rubenilrin hakimiyyti altnda ermni
arl elan etdilr. Bu arlq da yen d mrkzi hakimiyyt tabe olurdu.
39

Kamiran G. Ermni dosyesi, s.18.

42

Kilikiya arlar: - II Levon (1185-1219), I Hetumun (1226-1270) v III Levon (1271-1289), IV Levonun qadn
qohumu fransz II Henrix Qui de Lusin v onun slallri 1375-ci il qdr davam etdi.
XIII srin sonunda Slcuq dvlti dald, ermni Kilikiya arlar v digr ermni halisi Monqol-tatarlara tabe
olaraq Elxanilr dvltinin trkibin daxil oldular. Nticd mstqil olmayan Klikiya arl da lv edildi. XIV srin
vvllrind ermnilrin bir hissasi Osmanl dvltinin trkibind, digr hisssi ranin trkibind XV srin vvllrindn
Qaraqoyunlu sonra is Aqoyunlular dvltin tabe edildilr.
XVI srdn ermnilr (ran razisind olanlar) Sfvilr dvltinin trkibind yaadlar. I ah Abbas (1587-1629)
oxlu ermni ailsini Grcstan v Azrbaycana krrd, onlar n i yerlri ard. Bu mqsdl amaxda v Tiflisd
sntkarlq emalatxanalar faliyyt balad.
1639-cu ild Trkiy v ran arasndak slh mqavilsin gr ermni vilaytinin Qrbi Trkiyy, rqi is rana
verildi. (ASE, IV cild, Sh. 81-85).
Oxucular zlri myynldir bilr Byk Ermnistan n vaxt v harada mvcud olmudur? Bu bir xlyadr ki,
bu xlya ermni xalqn tarix boyu xstliyi etmidir. Onlar Byk Ermnistan xyal il yaayr v onun urunda mbariz
edir v trklri bdi dmn timsalnda tbli edirlr. Ermnilrin pataloji xstliyi trk qar hiyl v yalandr.
Ermnilr yarandqlar gndn uydurma Byk Ermnistan urunda btn tarixi mqamlardan istifad edrk
mbariz aparb qurbanlar vermilr. Bu id Rus mperiyas ermnilr byk dstk vermidir. Msln, srail Ori XVIII
srin 20-ci illrind I Pyotrla Byk Ermnistan ideyasn irli srd. 1761-ci ild srail Orinin davams osif Emin
Byk Ermnistann brpas n Rusiya hkumti il danqlar apard.
1813-c ild imali Azrbaycan xanlqlar, Naxvan v rvan xanlqlar is 1828-ci ild Trkmnay slh
mqavilsin gr Rusiyaya birldirildi. Ermnilr hmin torpaqlara v Zaqafqaziyann digr blglrin krld. Budur
ermni xalqnn tarixi. Ermnilr qeyd ediln razilrin Hayastana aid olmasnn rb mnblrin d saslanrlar ki, rblr
onlarn torpaqlarnn adn rmniy, zlrinin adn is rmn qoymular. Lakin rmniy sz is rb corafi
elmind rmn szndn olub, rmn sz is Zaqafqaziyada v rqi Anadoluda trk emogenezind itirak edn
tayfalarna (rmnlr, qpaqlar, bolqarlar, skiflr v s.) veriln mumi addr. Bu szn is haylara he bir aidiyyat yoxdur.
rb istilas dvrnd ial edilmi razilri vahid mrkzdn idar etmk mqsdi il imal-rqi Anadolu rmniy I,
Cnubu-rqi Zaqafqaziya rmniy II, imal-Qrbi Zaqafqaziya is rmniy III adlandrlmdr. Hmin razilr hm
d Ermnistan (.-I), Azrbaycan (.-II), Grcstan (.-III) adlanrd. Ermnilr zlrini hm d rmn adlandraraq
rb ialnn bu rti razi blgsini xarici almd rmniy, daxili almd is hayastan adlandrb torpaq iddiasna
dmlr.
4. ERMN KLSS HAQQINDA
Toynbi yazr: Smavi dinlr sivilizasiyalar daldqda yaranr, dvltin siyasi rivsi maranda inkiaf
edir, dvlt sivilizasiyann gerilmsi v mhvi zaman onu brpa etmy chd edir (A.Y.Toynbee. Or.cit., r.381).
Buradan bel bir qanunauyunluq meydana xr: dvlt dinin dvlt ideologiyasna evrilmsin sy gstrir. Dinis
z nvbsind dvltin mhkmlndirilmsi v gclnmsin xidmt edir.
Bu baxmdan Ermnistanda mvcud olan vassal knyazlar din qbul etmk ehtiyacnda olmular. Bizans v ran
arasnda hmi mbahisli torpaq olan Ermnistann qrbind Bizanslar, rqind is Sasanilr, raqilr slalsi hkmranlq
etmilr. Ermnistan hr iki dvltin vaxtdan-vaxta hkmranlnda olmudur. Sasani raqi knyazlar ran v Bizansn dindn
dvlt siyastind istifad etmk tcrbsini grrdlr v onlar da hkmranlq etdiklri xalq arasnda dinin yaylmasna
trfdar olmular. Bu baxmdan 301-ci ild xristianlq Ermnistanda knyaz III Trdat trfindn qbul olunmudur. Baxmayaraq
ki, Sasanilr randa mzdkizm dinin qulluq edirdilr. Knyaz III Trdatn xristianl qbul etmsi o demk deyildir ki,
Ermnistan xalq xristianl qbul etmidir. Ermnistanda feodallar v xalq arasnda xristianln yaylmas uzun zaman
kmidir.
fsany gr Ermnistanda xristianln yaylmas mmin Qriqorinin ad il bal olmudur. O ermni vilaytind
arlq etmi raqilrin nslindn olmudur. Mmin Qriqori 257-ci ild anadan olmudur. Onun atas Anak ran ahnn
tapr il II Trdat ov zaman ldrmdr. lm ayanda II Trdat vsiyyt edir ki, Anakn btn nslini kssinlr. Bu vaxt
Qriqori Qeysriyyy qaa bilmi v qardann xristian himayisi yannda snacaq tapmdr. Burada xristian ermni qadn
knyaz il evlnmidir v onlarn 2 ua olmudur. Sonra Qriqori Ermnistana qaytm v xristianl yaymaa balamdr
(Y.de Morgan. Or.cit., r.102).
fsan daha maraqldr. Bu vaxt ermni knyaz III Trdat xristianln qddar dmni kimi qrara glmidir ki,
Qriqorini ldrsn. Qriqori is z xristianln elan edrk hazrlanm qardurmaya mane olmaa alr. Knyaz yrndi ki,
thlky mruz qalm Qriqori onun atasn ldrn Anakn oludur, onu Varqarsabad zindanna salmaq qrarna gldi v i
icra olundu. O anda Trdatn al bandan srad v zn qaban kimi apard. He bir hkim Trdatn urunu malic ed
bilmdi. Bu vaxt Trdatn bacsnn yuxusuna mlk girir v mslht grr ki, Qriqoriy mracit etsin. Zindandan buraxlan
Qriqori knyaz malic edir v III Tridat ailsi v tabeliyind olan 190 min adamla xristianl qbul edir (Y.A.Or.cit, r.4655).
Bu 301-ci ild ba vermidir, ancaq Qriqori ermni kilssinin bas kimi Qeysriyyy getdi, orada o Leonti
trfindn patriarx elan edildi. Qriqori geri qaydarkn bir ox hrlrd dayanaraq mbdlri kilslr evirdi, minlrl
dindarlar xadan keirdi v mqddslri tyin etdi (Y.de Morgan. Or.cit, r.102).
Ermni kilssi Emidzind yerlmidir. O siyasi mqsd gdn bir ruhani mrkzidir. Bu sbbdn katolikosluq
485-ci ild Dvin hrind, 901-ci ild is Anid, 1147-ci ild Kilikiyada Rumqalaya yerldi. Bir ox vaxtlarda katolikos

43

Axtamarda qrar tutdu, buradan is Arqin (Ani yaxnlnda hr) getdi. Yalnz patriarx Axtamarda olarkn zn katolikos
adlandrd v bu katolikosat ermni kilssinin toplanlarnn qrarlarna tabe olmadan 1895-ci il qdr yaadsa da, faktiki
mvcudluu katolikos Xaatur Siroyann lmn qdr davam etmidir, formal olaraq katolikosat Birinci Dnya mharibsi
dvrnd Osmanl dvlti trfindn lv edildi.
mumiyytl, Osmanl imperiyas dvrnd katolikosat faliyyt gstrmidir. Digr ikisi - biri stanbulda, digri
is Yeruslimd mvcud olmudur.
Bu gn ermni kils tkilatlar iki katolikosluq - Emidzin v Antaliyada faliyytddirlr, ikincisi Emidzin
katolikosluu formal tabedir. Ancaq faktik tabeilik yoxdur.
Yeri glmikn, ilahiyyat Krontatdski yazr: Proslavln qaydalarndan oxdan uzaq dn ermni kilssi sa
kilssindn tam tcrid olunub ki, bu da din n n qorxulu meyldir. Yksk rtbli kils xadimlri trfindn ayinlrd bir
sra qeyri pravoslav mllr yol verilir. Msln, Liturgiyann duzlu rkl v su qatlmam axrla keirilmsi.
Proxorikov is Xalq ruhu fsansind yazr: Ermni kilssi zn oxdan xristian almindn tcrid edib v
birmilltli kilsy evrilib. ndi bu kils baqa bidtilrl - Roma katolik kilssinin papistlri il yaxnlamaa gedir.
Bellikl, mhz bu dvrdn balayaraq ermni kilssi ermnilrin maraqlarn, mnafelrini xristian dinindn,
Allahdan v sadan stn tutaraq, tarix boyu tkmilltli din v kils yaratmaa nail oldular. ndi ermni kilssi yalnz
xristianla etiqad ednlrin deyil, hm d eyni inama, eyni mnvi dyrlr v eyni prinsiplr trafnda birln btn xa
suyuna kilmi ermnilrin birliyidir.
Ermninas alimlrin aradrmalarndan mlum olur ki, ermni knyazlar v ermni kilssi hmi rann, Bizasn v
rblrin tabeiliyi altnda olmu, onlarn ictimai v siyasi hyatda faliyytlri mhdudladrlmdr.
Lakin Slcuq trklri Anadolunu rblrdn v Bizansdan aldqdan sonra ermnilr mdni muxtariyyt sahib ola
bilmilr. Trklr Anadolunu fth edrkn he bir ermni mqavimtin rast glmmilr. nki qeyd ediln imperiyalar
ermnilrin mstqilliyin v mdni muxtariyytin imkan vermmilr. Ermnilr mcburn mhariblrd gzlm
mvqeyind mahidi rolu oynamlar. Mlumdur ki, Trkiy sultan 1461-ci ild ermni yepiskopu Ovakimi Bursadan
stanbula apard v ona ermni patriarx adn verdi.
Buna qdr, 1453-c ild stanbulda pravoslav patriarxl yaradlmdr v patriarx II Gennadi tyin olmudur.
Patriarxlar sultan trfindn tyin edilirdi v onun qarsnda cavabdeh idilr. Pravoslav patriarxl san insan allah kimi
qbul edn btn xristianlarn znd cmldirilirdi. Qriqorian patriarxl is xristianln btn monofizit axnn hat
edirdi. Bellikl, ermni patriarxnn hkmranl ermnilrdn baqa imperiya trafnda yaayan suriyallar, yakobitlri,
kortlar v hblri hat edirdi.
Ermnilr Osmanl imperiyasnda min-amanlq irisind yaayrdlar v sasl he bir ikaytlri yox idi.
A.Sanciyan yazrd: Patriarxln stanbulda yerldirilmsindn v oraya oxlu ermnilrin krlmsindn sonra stanbul
ermnilrin ruhani v dini mrkzin evrildi. XIX srin balancnda burada ermnilrin say 150 min atd. Bu dnyada n
byk ermni icmas idi.40
Grndy kimi, Osmanl imperiyas dvrnd ermni xalqnn mdniyyti v ermni kilssi imperiyann hr
yerind mstqil olaraq azad faliyytd olmudur. Ancaq Qrb dvltlrinin antitrk siyasti saysind xristian pravoslav v
katolik missionerlri XIX srin ortalarnda ermni hrkatna v ermni kilssin antitrk mnasibtlri alayaraq yeni bir
msl-ermni mslsi deyiln msl formaladrdlar. Bu da dini faktlara saslanrd.
Hqiqtn trklr v xristian xalqlar arasnda din faktoru xeyli rol oynamdr. Xristianlar trklr qar hmi nec
bir mslman kimi dmn mnasibt bslmilr. Hmin mnasibti trklr d xristianlara bslmilr.
Bu faktor Qrbin Trkiyy daimi dmniliyini gstrir. Bu ona gr olmudr ki, vaxtil Trkiy Avropada
qvvtli dvltlrdn biri idi. Yalnz Trkiy zifldikdn sonra qorxu aradan qalxd, ancaq dmnilik qald.
Qrb dvltlri Osmanl dvltini xristianlar n n thlkli dmn hesab edirdilr. Papa Piy II Slib
yrlrindn nc humanistlik gstrib Osmanl probleminin n sad hlli vasitsini axtarmdr. O Sultan Mhmmd
xsi mktubunda tklif edir ki, z vtndalar il xristianl qbul etsin, vzind o Avropa Asiyasnn byk rhbri v
mdafiisi elan edilck. Mktub avropallarn Trkiyy mnasibtinin simvolu kimi qeyd edil bilr. Avropa digr
fatehilrdn he bir eyi il frqlnmyn sultann tutduu torpaqlarn onda qalmasna razlq verirdi ki, o yalnz xristianl
qbul etsin (F.Valyi. Revolutionsin Islam. London, r.27-29).

5. TRK V ERMN MNASBTLR QRB TDQQATILARININ

ARADIRMALARINDAN
A.Povell: Trklr hmdinlri olan rblrdn frqli olaraq fanatik deyildirlr. Osmanl imperiyas tarixind XIIIXVI srlrd Avropa dvltlrinin tarixindn frqli olaraq dini zmind qbuledilmz ktlvi qrn hallarna el d rast
glinmir. Dnmy dyr, slibilr Flstind olarkn mdafisiz mslman sirlrini qrm, inkvizisiya spaniyada
tsvvrglmz dhtlr trtmidi. Kromvelin protestant sgrlri rland katoliklrini mhv etdilr, Fransada katolik
kralnn mri il hugenotlar zdilr, Avropann btn lklrind qanl yhudi talanlar ba alb gedirdi. Kiik Asiyada bu
zaman mslmanlar, xristianlar v yhudilr slh v dostluq raitind yaayrdlar.
E.Jak: Yalandrm, trklr orta srlrd xristian spaniya v taliyadan z behitin yhudi qaqnlarn buraxdlar.
Osmanl sultanlar Slim v Sleyman onlar stanbulda v Salonikd yerldirdilr, onlara Kiprd mskunlamaq v
Flstind Tiberiya gl yaxnlnda ilk yhudi mskni salmaq imkan verdilr.
40

Kamiran G. Ermni dosyesi, s. 372

44

F.Valyi: slam idariliyinin n parlaq tzahr mslman lklrind xristianlarn v digr din nmayndlrinin,
din azlqlarnn tqib olunmasna qar sipridir, onlar burada azad, z dini qaydalarn icra etmk hquqlarna malikdirlr. XV
srin sonunda tqib mruz qalm span yhudilri Trkiyd snacaq tapdlar. Transilvaniya unitaristlri fanatik Habsburq
rahiblrinin zlmndn Trkiy himayiliyini stn tutdular. XVII srd Sileziya protestantlar midl Trkiyy mracit
etdilr ki, mslmanlarn himayiliyind z dini azadlqlarn saxlamaa nzart etsin. 1736-c ild Rusiyada pravoslav
kilssinin tqibi nticsind khn dini triqtilr Trkiyy yldlar.
Osmanl imperiyasnda baqa dinlr insanlarn din azadl v himayiliyini htta Pastrmacyan da boynuna alr:
Byk sultanlarn hakimiyyti dvrnd xristian icmasnn mhdud hquqlar nzart altnda idi v mhkm
qrzsiz olaraq daltin keiyind dayanrd. Ermnilr dflrl burada himayilik altnda idi. Rumn tarixisi Yoqra yazr ki,
sultan III Murad var-gc il ortodoksallna (inamna sabit - Y.Q.) gr gcl qovulmaa dar olmu Eflak ermnilrinin
mhafizsin qalxd. II Sleymann vaxtnda xristianla inam gtirn kndlilr Osmanl imperiyasnda Avropa kndlilrindn
pis yaamrdlar.
Osmanl hkumti trfindn ermnilr gstriln bu v ya digr qay v gztlr bard ermni Mkrt Dadiyan
1867-ci ild yazmdr: Patriarx ninki ruhanidir. O, hm d icmann kbar lideridir. O, btn ruhani slahiyytlrini, elc d
btn arxiyepiskoplar v yepiskoplar kimi, Emidzin kilssindn alrd. stanbul patriarxlna 50-y qdr yeparxiya daxildir.
1860-c il qdr - yenidn tkil olunmaa qdr patriarx v yepiskoplar z srncam il tyin edirdi. O, yepiskoplar tabe
olduqlar katolikosla yksk rtblrdn mhrum etmk hququna malik idi. Bundan baqa, o, yepiskoplarn saqqallarn
ksmk (yni saqqaldan mhrum etmk) hququna da malik idi.
O, sultan hkumti qarsnda z dindalarndan qeyri-mslman dindarlara olan vergini-xrac toplamaq vzifsin
d clb olunmudur. Onun vziflri irisind z icmasnda olan mbahislri mhkm-istintaq yolu il hll etmk hququ
da var idi.
Patriarxn bu iki rolu baqa qvvlr trfindn rqabt rast glmynd, o vax nticlr v oxlu faydalar verirdi.
Bundan baqa stanbulda ermni aristokratlarnn nmayndlrini tmsil edn Milli ura faliyyt gstrirdi. Bu ura sonsuz
anlalmazlqlarn v fitn-fsadlarn mnbyin evrildi.
1839-cu il qdr Matevos uxayan patriarxl dvrnd milli ura yenidn tkil olundu. Onun say 30 nfrdn
ibart myyn edildi, onlardan 16 nfri aristokratlardan, 14 nfri is dini icmalardan idi. Axrnclar patriarx tyin edirdi.
1847-ci ild tkrar bir tkil olunma hyata keirildi. Patriarxa deputat semk hququ verildi: biri ruhanilrdn, digri is
aristokratlardan: qalanlar is seki il seilirdi. Bu dyiiklik sultann frman il tsdiq edildi v 9 mart 1847-ci ild o iq z
grd. Bu, aristokratlara ar zrb idi.
1848-ci ild patriarx Matevos patriarxlqdan uzaqladrld, aristokratlarn narazlna baxmayaraq bu vzif
vvlcdn ilmi Akop Serobyana verildi.
1856-c ild bu patriarxa islahat Manifesti verildi. Verilmi Manifestdn istifad edn ermnilr yeni Milli
Nizamnam qbul etmk v tam olaraq aristokratiyann tsirini lv etmk qrarna gldilr. 1859-cu ild uraya sekilrd
aristokratlarn byk bir dstyi knarda qald. Yeni ura yeni Nizamnam hazrlamaq n xsusi komissiya yaratd.
Komissiyann ii qti olaraq aristokratiya v digr qruplar arasnda olan narazlqlar z xartd ki, patriarx Gevork
Keresteciyan istefaya xd. Onun yerin seiln Serqs Kuymciyan narazlqlara dar oldu. Nhayt, 24 may 1860-c ild ura
nizamnam layihsi qbul etdi v onu dvltin tsdiqin gndrdi. Nizamnam az dyiikliklrl 17 mart 1863-c ild sultann
xususi frman il tsdiq edildi (M.B.Dadian. Le Societe Armeniene Contemroraine. Revue des deux Mondes, 1867, s.85).
M.Dadyan yazsn bel yekunladrr: Ermnilr baqa cmiyytlrdn frqli olaraq xristian inamlarn saxladlar, z
dillrini, adtlrini, nnlrini qorudular. Onlar ehat edn vasitlrin tsirin dmdilr. Qrbi Asiyann ticarti onlarn
lind idi, onlar hmi syaht edirdilr, onlarn laqlri ox geni idi. Onlar Asiya v Avropann arasnda vasiti idilr,
gr mmkn olsa ifad etmk olar ki, onlar Qrb mdniyytinin trcs idilr (s.85-86).
Bu gztlrin v smimi mnasibtlrin mqabilind ksin n Rusiya, n d digr byk dvltlr Trkiyd
ermni icmasna he bir diqqt v dstk gstrmdilr. Rusiya chd edirdi ki, Trkiyd yunan-pravoslav kilssini
himaydarla gtrsn v bununla da Osmanl imperiyasnn daxili ilrin qarsn Fransa da bu mvqed dayanb Trkiy
katoliklrini mdafi edirdi.
Hl 27 fevral 1830-cu ild ermni katolik icmasn Trkiy hkumti rsmi tanmd v 22 dekabr 1831-ci ild onun
rhbri patriarx Adofos ukuryan tyin edildi. Mrkz vvlc Adanada, sonra is stanbulda yerldirildi.
Hminin 1859-cu ild sultann frman il mstqil ermni protestant icmas yaradld. Ntic olaraq onu demk olar
ki, M.Dadyaninin yazsnda mlum olur ki, ermnilrin Osmanl dvltin qar he bir iddialar olmamdr. Onlar btn
daxili ilrinin v hminin dini msllrin hllind mstqil olmular, dvlt is onlarn ilrin qarmamdr, qeyd ediln
dvrd xarici qvvlrin hadislrin gediin tsiri olmamdr.
Grk daim ermnilri muxtariyyt ar altnda Trkiyy qar sfrbr edn Rusiya ermnilr v ermni kilssin
qar nec olmudur.
11 mart 1836-c ild arn frman il Rusiyada ermni katolikosluunun hquq v vziflri myyn edilmidir...
Katolikos yalnz qabaqcadan dvltin nmayndsinin itirak il Sinod trfindn baxlm, hlledici ssl qbul edilmi dini
ilrl mul olmaldr.
Katolikos xarici kilslrl mktublama hququnu yalnz Rusiya Xarici lr Nazirliyi vasitsil ld ed bilrdi.
Katolikos ar trfindn ermni kilssinin seilmi iki nmayndsinin, o cmldn xarici nmayndlrin birindn tyin
edilirdi.
N katolikosun, n d patriarxlarn dini msllrin hllind he bir hquq v imtiyaz yox idi.

45

Rusladrma siyastinin gclndirilmsi v ermni milltiliyinin hr hans grnnn ciddi tzyiqin srklnmi
Emidzin z sonrak taleyi haqqnda dnmkdn mhrum olmudur ki, bu da siyasi arenadan silinmk demk idi.

6. ERMNLR V ONLARIN DN HAQQINDA DGR MLAHZLR

Bir daha ermnilrin torpaq saxtakarlqlar haqqnda.
Trk-ermni laqlrini obyektiv dnc trzi il rh edn avstriyal tarix professor Erix Fayql dzgn olaraq
qeyd edir ki, Ermnistan btn tarixi boy mstqil qrar qbul etmk iqtidarnda olmayan qeyri-mstqil dvlt olmudur.
Xsusil gnd bir dvlt dini dyimk mslsind.
mumiyytl, milli kils ndir? Milli kils katolik kilssindn ayr kild mvcud olan kilsdir. Bu milltdn ayr
da ola bilr, millt vahidlik tkil ed d bilr. Lakin katolik (mumi) kils malik olduu dnyagrndn x edrk bu
milli kilslri tanmr. nki katolik kils ncild veriln tvsiyy uyun olaraq hrkt edir. Hmin tvsiyyd yalnz bir
irqin, yaxud sinfin nmayndlrini btn xalqlar maariflndirmk mslht grlr. Milli kils anlay is yox,
beynlmilllik anlayna tam ziddir.
2001-ci il Qriqoryan kilssi n yubiley ili deyil. Bu hadis dnya tarixinin zarafatlarndandr. Htta az-ox savada
malik ermnilr bel bu gn 301-ci ilin dnyann ilk xristian dvltinin - Ermnistan yaranmas tarixi olmadn v ola
bilmycyini bilir. 301-ci ili qurulu ili klmsi tamamil milliyti bir mifdir. Bu halda yunan sz olan mif, yaxud mu
ho rvayt, yaxud msl kimi trcm oluna bilr. ada yunan dilind d bu klm hm d yalan mnasn verir. Yalan
demk n demkdir? - Qsdn hqiqt olmayan sylmk!
Ermnilrin 301-ci ilin ilk xristian dvltinin qurulu ili olaraq qeyd etmlrinin sbbi is baqadr. nki ilk xristian
dvltin sahiblik bzi haqlar meydana gtirir. Bu da qonu xalqlara z mnfi tsirini gstr bilir. Bu tsir Qafqaz
Albaniyasndan tutmu Osmanl imperiyas trkibind olarkn millti-sadiq adn alaraq trdilmi qiyamlara, 1905-1906-c
illrd, elc d 1918-ci ild Bakda trdilmi Mart qrnna, Grcstana qar ial mhariby, Danaqstyun, Hnak,
ASALA v s. ermni terror tkilatlarnn zaman-zaman Qafqazda, xsusil Azrbaycan v Trkiy razilrind trtdiklri
ktlvi qrnlara, terror hadislrin, 1948-1953-c illrd, 1988-1990-c illrd Azrbaycanllarn z tarixi dd-baba
yurdlarndan deportasiya olunmasna, Azrbaycann Qrbinin ialna, milliyytindn asl olmayaraq btn halini oradan
qovulmasnadk uzanmaqdadr.
Qarabada ermnilrin trtdiyi insanlq tarixind misli grnmmi ktlvi qrnlar, vhiliklr, btn bunlar szd
bir ahidlik fsansinin v bir-birini tkrar edn yubileylrin (1700-c il dnm) sx prdsi arxasnda hyata keirilmkddir.
Mqsd is baqalarnn torpaqlarnn ialn legitimldirmkdir.
Hr halda 2001-ci ilin sentyabrnda Papa Emidzin edcyi sfri zaman bu uydurma yubileyin ba ahidi oldu.
Bunun is mnasz v grksiz olacan qabaqcadan sylmk n he d kahin olmaq grk deyildi. Yax olard ki, Papa
bu yanl, uydurma bilgilrl tarixi reallqlardan, xsusil Azrbaycana qar aparlan ial mharibdn dnya ictimaiyytini
uzaqladrmaq istyn ermnilri deyil, bunun vzind hr eyini itirrk dzlmz raitd qaqn drglrind hyat
keirn bir milyondan ox Azrbaycanl didrginin taleyini dnsn.
zlrini qdim Urartu dvltinin varisi hesab edn ermnilr hazrk rvann rqindki Tpbanda azri
trkmlrinin aylaq dandan tikilmi, hazrda torpaq altnda qalm yaylaq evciklrini uydurma Erebuni hrinin
xarabalqlar adlandrdlar. Bu ad rvan (Yerevan) hrin adekvat ad kimi uydurdular. Hminin sar torpaqla suvaqlanm
suvaqlar zrind gzl otundan hazrlanm boya il boyanm primitiv bzk iarlrini qdim urartu-ermni yazlar
adlandrdlar. Bu yazlarn oxunmasn vergi verilmi 12 yal uan qirat etmsi il izah etdilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, rvanda v onun trafnda qdim tikinti xarabalqlar oxdur. Ermnilr vvlc hmin
xarabalqlarda qaznt ii apardlar. Krpic v yonulmu dalara etibar etmdilr ki, ola bilsin hmin yalar onlara lazm olan 3
min il tarixi tsdiq ed bilmsin. Mhz bu baxmdan trkmlrin aylaq dandan tikdiklri kiik evciklri sedilr. Artq
sml, gird aylaq dalarnn tarixini myyn etmk qeyri-mmkndr.
Nhayt, 1968-c ild rvan hrin 2753 il ya verdilr, tntnli yubiley keirdilr. Yeri glmikn qeyd etmk
lazmdr ki, ermnilr ski ermni lifbas il hrin salnma tarixini yazm v onu qabn irisind torpaa
basdrmdlar. Lakin hmin qabn II Yekaterina zamannda Rusiyada istehsal olunduu sbut edildikdn sonra ifa
olundular. Ermni tarixilrinin rvan hrinin ski azrbaycanl hri olmas faktn danmaq chdlri bir daha pua xd.
Burada 3 rqmi maraq dourur. Bu o demkdir ki, hrin tarixi dqiqdir. Ancaq 3 rqmi inandrc mqsd n
qondarlmdr, el bunun z o tarixin saxtakarln sbut edir. Ermnilr rvann saxta tarixini illrl tbli etdilr, dnya
tarixilrinin v turistlrinin nzr-diqqtini rvana clb etdilr. Halbuki, n rvan, n d indiki Ermnistan n Urartunun,
n d ermnilrin olubdur. Onlar zli Azrbaycan torpaqlardr.
Yeri glmikn, qeyd etmk lazmdr ki, ken srin 70-ci illrind ermnilr rvan hrinin tarixini Londonda
dnya tarixilrinin konqresind tsdiqld bilmdilr. Onlara cavab verildi ki, ermnilr urartularn varisi deyildir v 2753 ya
rvann tarixi kimi sbut yoxdur.
Hminin AB-dak ermni mrkzi trfindn tkil edilmi konfransda mhur sovetnas, Azrbaycan msllri
zr mtxssis Amerika alimi, professor Todeu Svyatoxovskinin mruzsind qeyd edilmidir: Azrbaycanda yaayan
ermnilr d daxil olmaqla Zaqafqaziyada yaayan btn ermnilr kkl xalq deyil, glmdirlr. Onlarn byk hisssi XIX
srd ran v Trkiydn krlblr.
Azrbaycan SSR Mrkzi Tarix Arxivinin elmi-mlumat kitabxanasnda Sergey Qlinkann Opisanie pereseleniya
armyan Azerbaydjanskix v predel Rossii 140 shiflik kitabnn 48-ci shifsind qeyd edilir ki, 1828-ci il martn 9-da rus
ordusu Tbrizi trk etdi v polkovnik Lazarev ermnilri randan krmk n mvkkil tyin edildi. Kitabn 49-cu

46

shifsind is gstrilir ki, ermnilrin randan Rusiyaya krlmsi dnya slnamsind indiy qdr yegan haldr.
Lazarev 1828-ci il martn 30-da rus v ermni dilind yazlm xsusi tlimat imzalad. Kitabn 92-ci shifsind gstrilir:
ay yarm rzind Arazn bri tayna 80 min ail km v bu mqsdl gm pulla 14 min ervon pul xrclnmidir.
Ermnilrin rvan, Naxvan v Qarabada yerldirilmsi haqqnda xsusi tlimat kitabn 115-ci shifsind
verilmidir.
Hminin A.Qriboyedovun srlrinin 2-ci cildinin (M., 1971) 339-344-ci shiflrind gstrilir ki, rus-iran (18261828) v rus-trk (1828-1829) mhariblrindn sonra 130 min ermni ran v Trkiydn Zaqafqaziyaya krlmdr.
ar mmuru N. . avrovun Zaqafqaziyada rus mslsin yeni bax (P. 1911) kitabnda gstrilir ki, 1828-ci ildn
1830-cu il qdr Zaqafqaziyaya 40 mindn artq ran ermnisi v 84.600 Trkiy ermnisi krlb v onlarn ermni
halisinin ox az olduu n yax dvlt torpaqlarnda-Yelizavetpol v rvan quberniyalarnda bel Tiflis quberniyasnn
Boral v Axska blglrind yerldirdik. Nzr almaq lazmdr ki, rsmi krlm 124.000 ermnidn baqa buraya
xeyli miqdarda qeyri rsmi krlm ermnilr d axmdlar v onlar mumi say 200 mindn artq idi. ndi
Zaqafqaziyada yaayan 1 milyon 300 mindn artq ermni halisinin 1 milyondan oxu mmlktin yerli halisin mnsub
deyil v bizim trfimizdn yerldirilib (Xalq qzeti, 24.01.2002. 19, (29984), sh 5).
1831-ci ild ar Rusiyas mharibd ld etdiyi qnimtin inventarizasiyasn keirmidir. Aydn olmudur ki, indiki
Ermnistan razisinin o zamanlar ial olunmu Qrxbulaq, Zngibasar, Gmibasar, Vedibasar, Drknd, Saatl, Talin,
Srdarabad, Aparan, Drik, Gyc v Drlyz mahallarnda 420 knd dadlm, cmisi 317 knd qalmdr. 1873-c
ildk tbii artm v knardan gtirilnlr hesabna 148 yeni ermni kndi salnmdr. Aparlan hesablamalara gr 1931-ci
ild bu razid azrbaycan trklri yaayan kndlrin say 208 dd azalmdr.
Cnubu Qafqazn xritsini saxtaladrmaq n ermnilr tarix boyu dridn-qabqdan xblar. Lakin tarixi
sndlr v canl ahidlr onlarn xlyasn tkzib edirlr. 1938-ci ild Pravda qzetinin xsusi mxbiri Kovalyov
Basarker rayonunun Pmbk kndin getmi, 150 yal Kalvay (Krblayi) Kazm v onun 140 yal xanm Rxnd
nndn msahib almdr... Kalvay Kazm deyib ki, 1828-ci ild Rusiya rvan v Gy mahaln ial etdikdn sonra ran
v Trkiy ermnilrini bizim Gyy d gtirdilr. Ona qdr bizim ermnilr haqqnda he bir tsvvrmz yox idi...
Tarixi faktlar da sbut edir ki, adna Ermnistan deyiln bu diyar antik dvrdn Azrbaycan torpa olmudur.
1828-ci ild rvan v Naxvan xanlqlar Rusiya trfindn zbt edilib, ermni vilayti elan olunmu, Trkiy v randan
krlm ermnilr burada yerldirilmidilr.
Ermnilr Byk Ermnistan xlyasn gerkldirmk mqsdi il hm tarixi dvrlrd, hm d masir dvrd
tarixi geocorafi baxmdan saxtaladrmaqla mul olub, mxtlif formalarda miflr, illziyalar, saxta snd v xritlr
dzldirlr. Onlar zlrini bizim eradan vvl rqi Anadoluda, Zaqafqaziyada v 3 dniz (Qara dniz, A dniz v Xzr
dnizi) arasnda olan dvltlrin varisi hesab edirlr.
Msln, eradan vvl 312-364-c illrd Qrbi Asiyada mvcud olmu ellinizm dvltlrindn biri olan Selevkilrin
razilrinin myyn hisssini zlrin xrlar. Bu mdda he bir tarixi sndd ks olunmamdr. Bel ki, hmin dvltin
trkibind ermni etnosu ad ilnmir. BSE (Byk Sovet Ensklopediyas) da deyilir: Selevkilr dvlti n ox bydy
dvrlrd Suriyadan baqa Mesopotamiyan, Kiik Asiyann bir hisssini, rann dalq sahsini, Orta Asiyann bir hisssini
znd birldirirdi.
E.. 220-ci ild Selevkilr hkmdar III Antiox Ervandit arln zbt etdi v onu Mrkzi v Cnubu Armeniaya
(Ermnistan) birldirdi. Bellikl, e.. III srd btn ermni torpaqlar Selevkilr hkmdarl altnda birldirildi. Bu
birldirilmi razilr Byk Ermnistan ad damaa balad. (III, 11, b) Grndy kimi, ermni dvlt yox, ermnilr
yaayan torpaqlardan shbt gedir.... Byk Ermnistan sznn is haylara aidiyyti yoxdur. Bu bard yuxarda geni
danmq.
Hminin VII srd (698-700-c illr) ilk df iala mruz qalan ermnilrin yaadqlar torpaqlar rmniyy
adland. al genilndikdn sonra btn Zaqafqaziya rti olaraq yuxarda deyildiyi kimi rmniyy III, rmniyy II ad
altnda xilaft birldirildi. Ermnilrin dvltiliyi 1918-ci ilin maynda yaranmaqla Azrbaycan torpaqlar zrind quruldu.
Grndy kimi, Ermnistan deyiln mvhum dvlt v ya arlq deyil, corafi razi olduunu bir daha gstrir.
Ermnistann corafi razi ad olduu haqda mxtlif tarixi mnblrd bel mlumatlar oxdur.
K.P.Patkanov ermnilrin briyyt tarixindki mvqeyi haqqnda yazr:
bh yoxdur ki, Ermnistan on qdim dvrlrdn mskunlam v dnyann sivilizasiyal xalqlarnn mrkzi olub,
eyni zamanda son zamanlaradk Qrb v rqin toqquduu yer olmudur. Buna baxmayaraq, Ermnistan bir dvlt kimi
briyyt tarixind he bir mhm rol oynamam, onun ad lknin corafi termini olub, gcl qonu dvltlrin:
assuriyallarn, midiyallarn, iranllarn, yunanlarn, monqollarn, ruslarn... z mbahislrini hell etdiklri yer olmudur.
V.P.Veliko yazr: Hmi dyikn srhdlri olan bhli ermni hkmdarlar hr vaxt gcl qonu lklrdn
asl olub v hmi sistematik olaraq onlara xyant edib. ...Hara ona mnftlidir, ora onun Vtnidir.
Tarixi mnblrin gstrdiyi kimi, tarixd ermni dvlti olmad kimi, onun tarixi d olmayb. Mhz buna gr d
saxtakar ermni tarixilri Ermnistan tarixi vzin, hmi Ermni xalqnn tarixini yazmaa mcbur olmular.
avrov, Mayevski, open, Qlinka v baqalarnn tdqiqatlar gstrir ki, Qafqazda ermnilr kkl hali
olmamdr.
Orta srdn bri danq halda yaayan, Zaqafqaziya v Yaxn rqd crbcr sntkarlq v nkrilikl mul
olan ermnilr haqda V.P.Veliko yazr: al olunan razilrin yerli halisi rixndl ikaytlnib biz deyirdilr ki, bizi
bizim dnnki nkrlrimiz olan ermnilr n ial edn ruslar haradadrlar? Dvlti bu yaramaz adamlara vermk n
vurumaa dyrdimi?.

47

Ermni mlliflrinin zlri faktlarla zlrinin ial Rusiya imperiyas trfindn Qafqaza krlmsi v
Azrbaycan torpaqlarnda yerldirilmsi hqiqtini demy mcbur olublar.
Msln, Qafqaz xalqlarnn tarixini tdqiq edn ermni tarixisi B.xanyan yazr:
Tarixi qdimlik tsvvrn gr, ermnilrin Byk Ermnistan hesab ediln hqiqi Vtni, Rusiya hdudlarndan
knarda, daha dorusu, Kiik Asiyada yerlir... Dalq Qarabada yaayan ermnilr glinc, onlarn bir hisssi aborigen
olub, xristian dinini qoruyub-saxlayan qdim albanlarn nslindndir, bir hisssi is tqib v hcumlardan qurtarmaq n
Azrbaycan torpaqlar snacaqlarna evriln ran v Trkiy qaqnlardr.41
Ermnilrin epizodik hallar istisna olmaqla imali Azrbaycan torpaqlarna XIX srin vvllrindn, xsusn 1828-ci
ild balanan Trkmnay mqavilsindn sonra intensiv v ardcl kild gldiklrini gstrn faktlar, sndlri Parsamyan
Korkodyan, xanyan v yaz olmaqdan ox provaksiya kimi tannan Zori Balayan Ocaq srind z d tsdiq edir.
O yazr:
1. Qsbd (Nor Xarbedd - mll.) az qala Yer krsinin hr yerindn gln ermnilr yaayr.
2. Yerevan - bir nslin gznn qarsnda yaradlan, sakinlri glm olan bir hrdir.
3. Yetmi be qsbd yerli sakinlrl grlrim oldu. Bu qsblrin ksriyytinin dnyaya glm tarixi
dqiq bllidir-1828-ci il. Bzi rayonlar byk dostluun canl tarixidir. 1828-ci il olmasayd, mhur mqavil
olmasayd (Trkmnay mqavilsi-Y.Q.), Qriboyedov v Abovyan olmasayd, rus sgrlri olmasayd, bu gn masir
knd v hrlr evriln yzlrl yeni yaradlan ermni ocaqlar olmayacaqd.
4. Ermnistanda kndlrin ksriyyti ya min, min illrl, ya da dz yz lli ildir ki, mvcuddur.
5. Bellikl, on yeddi inzibati rayonu kerkn, mn bir dn d olsun taleyi bu v ya baqa yolla byk
tarixl - 1828-ci ill bal olmayan yaay mntqsi grmdim.
6. Tkc son onillikd Vtn iki yz mindn ox ermni kmdr.
7. Demk olar ki, blgd yaayanlarn hams - Qars v Vandan, Mu v Bitlisdn, Qrbi Ermnistann
baqa yaltlrindndir.
8. Hesablanb ki, Axuryan (kemi ad Dzknd - Y.Q.) rayonuna Qrbi Ermnistann sksndn ox yaay
mntqsindn vaxtil trk yataanlarndan qab qurtaran ermnilr glmidir.
9. Spitak rayonu byk bayrama hazrlar. Az qala onun iyirmi yaay mntqsinin hams - 1828-1830-cu
v ya 1877-1878-ci illrd yaradlb.
Grndy kimi, Zori Balayan Qrbi Azrbaycann kiik bir hisssini (indiki Ermnistan gzrk orada min illrl
ermnilrin yaadn des d v buna dlil-sbut bilmdiyi n dolay yolla boynuna alr ki, bu Ermnistan Azrbaycan
torpadr. Qrbi Azrbaycanllar yax bilirlr ki, Ermnistann Rusiya ilhaq edilmsinin 150 illik yubileyi (1978)
mnasibtil btn yaay mntqlrinin gircyin 1828-ci il rqmi ucaldlmdr. Bu ilhaqn vaxtar bayram edilmsi
mnasibtil qoyulan abidlr yuvarlaq rqmlrl gstrilir - 100, 120, 130, 140. Baxmayaraq, Dalq Qarabada ucaldlan
bel abidlrin bzilrinin rqmlri suvansa da, pozulsa da izi itirmk n bzilri dadlsa da fotosurtlri o vaxtk
Ermnistan SSR-nin, o cmldn Azrbaycan SSR-in qzetlrind qalr...
Tannm rus alimi S.P.Petruevski, ermni mllifi Q.M.Ter-Serkisyanla Yuxar (dalq) Qarabada v
Zngzurda sovet dvrnd etnoqrafik sfrdn sonra bu qnat glirlr Qaraba he vaxt ermni mdniyyti mrkzi
olmamdr. Qaraba mdniyyti kamil v qdim mdniyyt olub Azrbaycan xalqna mxsusdur.
Tsadfi deyil ki, ermni mllifi B.xanyan da Yuxar (dalq) Qaraba haql olaraq ermnilrin hqiqi vtni,
yaxud zli razisi hesab etmir.
Qaraba son orta yzilliklrd Arra (Arann) trkibind onun dalq v datyi blgdir.
Yeri glmikn, XX sr Ermni ovinizmin lideri Anastas Mikoyan Ermnistann bir daha trk torpaqlar
olduunu tsdiqlmidir. Bel ki, Mikoyan Zngzuru hmi nzart altnda saxlayrd. O, 1960-c illrd Zngzura daha teztez glirdi Bir df Gorus hrin glrkn Xnzirk kndinin camaat yb onun yanna ikayt gedirlr. Mikoyana
atdrdlar ki, khn Xnzirk kndinin camaat kndin yaxnlndak dznlikd zlrin torpaq gtrb, ev tikmk istyirlr.
Lakin kolxoz sdri camaata 7 paydan (700kv.m) artq torpaq vermir. Bu torpaqda da ancaq ev tikmk olar. Hyatyan sah
n yer qalmr. Mikoyan kolxoz sdrini tapdrb, iclas keirir, iclasda ona deyir ki, ay itin balas, bu torpaqlar snin atann
torpaqlar deyil, Trk torpaqlardr. Onu almq ki, xalqmz rahat yaasn.
Rusiya imperiyas azrbaycanllardan baqa Krm tatarlar, Kazan tatarlar, rkzlr, abxazlar, eenlr, acarlar,
ahska trklri, kabarda-balkarlar, qazaxlar, zbklr, trkmnlr v baqalarn ya tam, ya da qismn yurd-yuvalarn,
vtnlrini ial etmi, yadlara vermi v bunlarn he birin gr ittiham edilmmidir.
Qeyd ediln mddalarla saysz-hesabsz ermni saxtakarlqlarn z xaran tdqiqat Castin Makkarti yazr: 1828
v 1854-c illrd ruslar iki df rqi Anadoluya hcum etmi, hr iki df yerli ermnilr onlarn trfini saxlamlar. Hr iki
halda ruslar xb getmli olanda zlri il 100 min emni trfdarn Qafqaza gtirmi, onlar qovulmu mslmanlarn
evlrind yerldirmilr (hazrda Ermnistan Respublikasnn razisi olan rvan quberniyasnda 1828-ci il kimi halisinin 80
faizi mslmanlar idi). O, szn davam edrk yazr - lbtt, gtiriln bu rqmlr dqiq olmaya bilr v lav aradrmalar
lazmdr, lakin biz dqiq bilirik ki, 1820-ci ildn 1920-ci ildk txminn 600 min ermni rus imperiyasnn razisin
krlmdr. 2 milyon mslman is Rusiyadan getmidir. ...Tarixi hqiqt budur ki, rus imperiyasnn srhdlrinin
genilndirilmsi Qafqazda v rqi Anadoluda yaayan xalqlarn nnvi nisbtini alt-st etmidir. Burada btn milltlr
zaba dar olmudur. Maraqldr ki, mslmanlar genosid tbbss kimi grmk istynlr he vchl onlarn
zlrinin genosid qurbanlar olduunu etiraf etmk istmirlr.
41

xanyan B. Qafqaz xalqlar (rusca), S.P, - b 1916

48

Sizi min edirm ki, dediklrimin hams hqiqtdir, qsa da olsa bu, insan zablar haqqnda tarixd bel hvalatlarn
oxunda olduu kimi, burada da n qhrman var, n cllad, yalnz qurbanlar vardr, insan qurbanlar, onlarn trk v ya emni
olduqlarnn mslnin mahiyytin dxli yoxdur.
Lakin bu tarixi hqiqt bel nql olunmamaldr. nsan bdbxtliklri haqqnda hqiqtin yerini hanssa bir fsan
tutmudur: zalm trk v xeyirxah ermni haqqnda fsan! fsand emni zablar haqqnda hekaylr bdildirilmidir.
ksr hallarda hmin hekaytlr hqiqt uyundur, lakin onlar bir df d trklrin daha byk zablar bard sz amrlar.
Ermni olmayan milltlr d bu fsany inanmlar, nki o, vhi trk haqqnda qdim fsan il sslir.
Be sr rzind trk grnd tk tkn avropal n bu ermni fsansi haradasa z nvanna dr.1500 ildn ox
bir dvrd vassal dvltiliyini itirmi, XIX yzilliyin axrlarnda v XX yzilliyin vvllrind Rusiyann, ngiltrnin,
Fransann yalan vdlrin inanb Trkiyd muxtariyyt ala bilmyn ermnilr ermni-trk mnaqisindn sonra Qafqaza
glrk burada tkc muxtariyyt ld etmk deyil, htta dnizdn-dniz Byk Ermnistan yaratmaq iddiasna ddlr.
Buna haqq qazandrmaq n onlar Ermnistan adlanan bu razid ermnilrin oxluq tkil etdiklrini sbuta yetirmli idilr.
Bu mqsdl 1894-1896-c illrd genilnn ermni-trk mnaqilri, antitrk hval-ruhiyysi z ks-sdasn 1905-ci ildki
ermni-mslman mharibsind azrbaycanllarn soyqrmnda tapd. Tssf ki, C.Makkarti azrbaycanllarn sonrak
taleyini qlm ala bilmdi.
Xalqlarn, o cmldn Azrbaycan xalqnn bana gln bu faci v msibtlr sas I Pyotr trfindn qoyulmu Rus
imperiyasnn irtica siyastinin nticsidir. Deli Petronun Vsiyytnamsi yaxn rqi, A dnizi, Hind okeann, Kiik
Asiyan ial etmk, stanbulu imperiyann paytaxt etmk, xalqlar mhv etmk idi. Bu Vsiyytnam dnyada n ovinist
imperiya olan Rusiya dvlti trfindn zaman-zaman hyata keirilmkddir.
Rusiya hkmdarlar Trkiy v ran daxildn paralamaq n bu lklrd yaayan n nadrst, rk itirn,
haramzad tayfa olan ermnilrdn ustalqla istifad ediblr v hazrda da edirlr. Msln, bu yaxnlarda (7 iyul 2001-ci ild)
rvanda olan Rusiya Federasiyasnn Dvlt Dumasnn sdri Sleznyov mxbirlrin sualna cavab olaraq demidir ki, gr
Dalq Qaraba Ermnistann trkibin daxil olarsa, onda onu Belarusiya-Rusiya ttifaqna qbul etmk mmkndr.
Grndy kimi, indiki demokratik Rusiya imperiya xofundan l kmir v xalqlar bir-birin salmaqla z
mqsdlrini hyata keirmkddir. Baxmayaraq ki, o, Dalq Qaraba mslsi zr ATT-in Minsk qrupunun hmsdridir.
Bel olduqda Rusiya Federasiyasnn nc rhbri kimi Sleznyovun bu byanat, Dalq Qaraba probleminin zmn
daha da doladrmaq deyilmi?
2002-ci ild Ermnistan prezidenti R.Koaryan byanat verdi ki, Dalq Qaraba ya mstqil dvlt olmaldr, ya
Ermnistan Respublikasna birldirilmlidir. Bu he d tsadfi byanat deyildir. Bu byanat Moskvann Dalq Qaraba
bard yeritdiyi siyastin tzahrdr.
Qeyd ediln mlahizlr-yni ermnilrin Zaqafqaziya, o cmldn Qrbi Azrbaycana v rqi Anadoluya glmlri
v tutduqlar torpaqlarn trk torpaqlar olmalar ermnilrin z mnblrind bir daha bel sbut olunur. V yzillikd yaam
ermni tarixisi Xorenli Movsesin verdiyi mlumata gr hl Miladdan vvl II yzillikd bulqar-trk soylar Zaqafqaziyann
mxtlif yerlrind mskun olmular. O gstrir ki, indi d, yni onun yaad V yzillikd d onlarn adlar il bal
toponimlr qalmaqdadr. O, bu raziy glmi bulqar-trk soylarnn basnn Bayandur Bulqar Vnd olduunu gstrir.
Ermni tarixisinin bu dlillri masir yer adlar il - toponimlri il tsdiq oluur. Msln, Ordubad rayonunda Vnnd,
Zngzurda Vnnli, Lerik rayonunda Vndi, Lnkranda Bulqar ay Fzuli rayonunda Yalvnd, Papravnd, Xocavnd,
Drbnd, imali Qafqazda Qaradrvnd v s. vndl qurtaran hr v knd adlar mvcuddur.
Bellikl, tarixi faktlar v tarix gstrir ki, trk xalqlarnn, o cmldn masir Trkiynin v Azrbaycann qdim
dvltiliyi v byk corafi razilri olmudur. Ancaq ermnilrin tarixn corafi vtnlri olmamdr. Onlar kri halda
rqi Anadolunun v Yaxn rqin mxtlif regionlarnda yaamlar, hazrda da dnyann mxtlif yerlrin splnmilr.
Onlarn (ermnilrin) hazrda d biri Qrbi Azrbaycann rvan Xanl razisind mskunlablar. Dvltiliklri is 19181920-ci illrd 30 ay mddtind olmudur. Hazrda is 1991-ci ildn mstqil olsa da, dvlt kimi zn qlm vern
Ermnistan slind Rusiya Federasiyasnn bir quberniyasdr.
Ancaq ermni ovinist tarixilri dridn-qabqdan xb saxta tarix dzldiblr ki, onlar yuxarda qeyd ediln
razilrd aborigen v n qdim dvltiliy malik olan yegan bir xalqdr. Buna is sbut yoxdur.
A.A.Xaaturyann Ermnistann VIII-XVII srlr rb kitablri mtnlri srin akademik Z.Bnyadovun verdiyi
ryd deyilir ki, dvltin mvcudluunun sasn onun pulunun olmas tsdiqlyir. Tarixd n mstqil ermni dvlti
olmad kimi, onun tarixi d olmayb, n d vahid v daimi razilri olmayb. Mhz ona gr d saxta razi v onun saxta
tarixini yazmlar. O tarix d he bir raziy uyun glmdiyi n Ermni xalqnn tarixi adlanr.
Lakin qeyd ediln bu v digr tarixi snd v faktlara baxmayaraq aadak saxta xrit v saxta ideologiya il
illziya v bhtanla ermni ovinist ideoloqlarnn yaz v xlar masir dvrd d sngimk bilmir. Bunlardan bzilrini
qeyd etmk yerin dr.

7. MASR ERMNSTAN HAQQINDA

Masir Ermnistan rvan xanlnn torpaqlar zrind yaradlmdr
Tarixn mstqil corafi razilri v mstqil dvlti, he bir dvltilik nnsi olmayan ermnilr byk dvltlrin
maraqlar toqquanda vziyytdn v tarixi raitdn istifad etmilr. Bel bir nvbti rait Dnya mharibsind d yarand.
Btn dnyan ulam mharib dvrnd Antanta ttifaq Almaniya-Avstriya-Macarstan-Trkiy-Bolqarstan birliyin
qar mharibd qlb qazanmaq n Osmanl imperiyasnda yaayan ermnilrin mstqil ermni dvlti yaratmaq ideya
v intriqan mqsdindn istifad edib dnya ermnilrini mhariby clb etdi. raiti yax canlandrmaq n demliyik ki,

49

Rusiyann Qafqaz cbhsind vuruan 750 min dynn 250 mini ermni knlllri idi. Antantann digr dvltlrinin
ordularnn trkibind is 50 min ermni knlllri v Andronikin 500 qisas ordusu vard.
Mharibnin gediind Rusiyada evrili ba verdi. Mharibdn xan bolevik Rusiyas Brest-Litovski (mart 1918)
slh mqavilsin gr Qrbd v Qafqazda bir ox razilri itirrk ordusunu hmin razilrdn apard. Zaqafqaziyada yarm
milyon rus ordusunun silah ermnilr qald.
Yaranm vziyytdn Zaqafqaziya xalqlar istifad edrk zlrini mstqil dvlt elan etdilr. He bir razilri
olmayan ermnilr d kemi rvan xanl torpaqlarnda tkil edilmi rvan quberniyasnda halinin etnik demoqrafik
trkibin hmiyyt vermyrk silahl ordu gc il mstqil ermni dvlti elan etdilr.
ox kemdn yen d tarixi rait dyidi. 1920-ci ilin noyabrnda Sovet Rusiyas Zngzurdan hcuma keib
rvan tutdu. Ermnilr siyasti dyidilr, indi artq boleviklrl ittifaqa girdilr. Tcavzkar Byk Ermnistan xlyas
yeni tamam baqa raitd dirdilmkd idi.
Bellikl, Ermnistan zn 1920-ci ilin 29 noyabrnda mttfiq respublika elan etdi. 1922-ci il martn 12-dn 1936ci il dekabrn 5-dk ZSFSR trkibind olmudur. 1936-c il dekabrn 5-dn formal olaraq mstqil mttfiq respublika kimi
SSR trkibind mvcud olmudur.
Ermnistan Zaqafqaziyann cnub hisssinddir, imaldan Grcstan, cnub-rqd Azrbaycan, Qrbd Trkiy,
cnubda ranla hmsrhddir. Sahsi 29,8 min kvadrat kilometr, halisi 3 milyon 310 (1979), paytaxt rvan hridir.
Masir Ermnistana gldikd ial v terroru bir dvltdir. Azrbaycann 13.334 kvadrat kilometr razisini ial
etmidir.
Ermnistan da digr Zaqafqaziya Respublikalar kimi prezident suli-idarsin (5 ildn bir), ali qanunvericilik
orqanna (parlament-5 ildn bir seilir) v Nazirlr Kabinetin malikdir. Lakin seki sistemind formall v saxtakarl
Avropa uras tsdiq etmidir.
Ermnilr bu gn d Byk Ermnistan xlyas il yaayrlar. Ermnilrin trtib etdiyi saxta xrit dnizi (Qara
dniz, A dniz, Xzr dnizi) birldirn Byk Ermnistan hat edir. Bu tcavzkar xrit ninki Orta rqi, btn
Zaqafqaziya v Anadolunu, v digr maraqlanan dvltlri d fakt qarsnda qoymudur.
1919-cu ild Danaqstyun orqan olan Joqovurdu dzain qzetind Zaqafqaziya Ermnistann srhddi verilmidi.
Bel ki, qzet Qaraba, Axalkalaki v Qoris msllrind Ermnilrin etnoqrafik hquqlarna istinad edrk, Zaqafqaziya
Ermnistannn srhddini verir: Byk rvan quberniyas, btvlkd Qars razisi, Tiflis quberniyasnn aadak
rayonlar, Axalkalaki qzasnn iki hisssi, Tapaxuri glndn imala yerln razi, Borjum knd cmiyytinin kiik hisssi,
Sxaro, Qori qzasnn trafndak dalar, Sacdan v bu qzadan imalda yerln Boral qzasnn bir hisssi-qrb hisssi.
Arqavan dann 8 verstliyind bu sektoru Ulu dan zirvsi il birldirn dz xtt boyunca qrb hisssi. Akriqar dandan
balayaraq, Xram aynn axn boyu dmiryoluna kimi Boral qzasnn imal hisssi, bel ki, Bolnis-Xocel v ulaveri
srhdlrindn cnubda qalr. Ermnilrin fikrinc, qdim beriya, orta srlr Grcstanna yox onlara mxsus imi.
Bu saxta xritd Grcstana nisbtn, daha ox Azrbaycan razilri ermni torpaqlar kimi gstrilmidir.
Azrbaycann gbyi olan qdim Gnc quberniyasnn bir hisssi: a) Qazax qzasnn cnub hisssi, bel ki, Koqub, Uzun
Tala v Qulani srhddn cnubda qalr. b) Gnc qzasnn cnub hisssi, bel ki, ardaxl srhddn cnubda qalr. v)
Cavanir qzasnn cnub-qrb hisssi. ua qzasnn imal hisssi, demli Adam v Qacar Ermnistann trkibin daxil olur.
d) Cbrayl qzasnn bir hisssi Vng, Hadrut, Edilli v Aragl kndlri il e) Qzann cnub qrbind yerln Kirs dalar,
ahverdilr kndi v Araz stnd yerln stansiya istisna olmaqla, Zngzur qzas.
Lakin masir danaqlar bu xrit il kifaytlnmirlr. Bel ki, indiki mnaqinin balancnda 1988-ci il iyun aynn
6-da Qaraba komitsinin qurultaynda ermni ideoloqlarndan n Z. Balayan, n d . Vazgen kemi danaqlarn bu razi
proqramlar il razlamayaraq bunu qsa, yni minimum proqram hesab etdilr. Balayann fikrinc, Grclr Qafqaz
dalarnn arxasna sxdrlmal, Azrbaycanllar is lkni trk edib Xzr dnizinin o tayna krlmli idilr. Btn
xnda Azrbaycan hdf sen Zori Balayan saxta dlillrl dinlyicilrini inandrmaa alrd ki, Gncbasar, Mil,
Muan, irvan torpaqlar dniz kimi ermnilr mxsus olub. srin vvlind Naxvanda sasn ermnilrin yaadn
tarix mlum olmayan dlilrl sbut etmy ald. Dalq Qarabada yaayan ermnilrin dillrind dyiikliyin olmasn
qzlarnn baqa milltlrl ail qurub dildn, dindn uzaqlamas il laqlndirrk trklmy doru getdiyini iddia etdi.
Balayann fikrinc, mslman lklrind doumun oxalmas, xristianlar n thlk yaradr, milli qeyrtlrini tapdalayb
qrur hisslrini lklyirdi.
I Vazgenin li imaldan ylmrd; Dastan, Armavir, Rostov, Naxvan (Rostov vilayti) da Ermnistann
olmaldr, deyirdi. Bir vaxtlar Rus-Trk mhariblrind istila olunarkn arizm bu torpaqlarda hakimiyytini saxlamaq, hmin
trk-mslman torpaqlarn birdflik znnk etmk mqsdil ora ermnilri krmd. ndi millt rhbri onun
mnvi atas milltin oralara dalb oxalmas il mskunlamas v rhbr vziflrd oxluq tkil etmsi il buna nail
olma irli srrd. Grndy zr Byk Ermnistan xritsi fantastik drcd bymkddir.
RVANIN TARXN SYAHT
rvan qalasn ucaldan, mhtm abidlr yaradan xalqn kimliyi haqqnda obyektiv tsvvr ld etmk n
rvann qdim tarixin aid mlum faktlar ycam kild nzrdn keirk.
Qdim mnblrd Yerevan (yaxud rvan) ad kilmir. rvan ad ilk df eramzn VII srin aid ermni
mnbyind kilir. Abrahamn ard yncada rvanl David d itirak edirdi (Kiru txtotsi kitab sndlr toplusu,
s. 151).

50

Qaraqoyunlularn v Aqoyunlularn hkmdarl dvrnd corafi mvqeyin, yerli raitin gr rvan, uxur Sd
vilaytinin inzibati mrkzi olub.
hr syknmi Cfrabad (Arqavand) kndind olan bir trb hmin dvrn yadigardr. Trb bimi krpicdn
v dadan tikilib. Kitabd rnir Sidin v onun ulu Pir Hseynin adlar kilir. Hseyn Pir Yaqub bydn vvl uxur Sd
vilaytinin miri olub. Kitabd hminin Qaraqoyunlular slalsinin bas Qara Yusifin (1410-1420) srkrdliyindn bhs
olunur, onun olu Pir Budan byk hkmdar olmas qeyd edilir. ksiz ki, trb Qara Yusifin Teymurilri mlub edib
Krn cnubundak Azrbaycan torpaqlarn, Grcstan, rqi Anadolunu, rb raqn l keirdikdn sonra z olu Pir
Buda Tbrizd padahlq taxtna oturtmaq haqqnda verdiyi frmanla laqdar ucaldlmdr.
rvanda qala, yeni binalar tikmk, abadlq ilri aparb hri mhkmlndirmk haqqnda ah smayln Rvanqulu
xana ciddi taprqlar vermsindn shbt aan Yervand ahziz bu qnat glmidir ki, rvan v Rvanqulu adlar arasnda
he bir laq yoxdur, nki rvann ad VII srdn bllidir. Mhmmd Xudabnd (1578-1587) dvrnd hr torpaqlarn
suvarmaq n iri bir gl (uzunluu 400, eni 250 sajin) tikilmi, yeni arxlar kilmidir. 1678-ci ild tikiln, Sovet hakimiyyti
illrind brpa olunan, indi S.aumyann adn dayan bu gl yerli hali yen d Toxmaq gl deyir. Toxmaq o zaman
rvan hkmdar olmu Mahmud xann lqbidir. 1605-ci ild ah Abbas rvan Osmanllardan aldqdan sonra mirqulu xan
buraya hkmdar tyin etmidir. Hmin dvrd yaam ermni tarixisi Zkriyy yazr: mirqulu xan (digr ad mirgn)
Yerevana sahib olan kimi quruculuq ilrin balad, nlik yaratd, qala tikdi, saray ucaltd, ba-baa, bostan sald, arxlar
kdirib hrin suyunu artrd.
1679-cu il iyunun 4-d zlzl rvan yerl-yeksan etmidi. rvann yeni hkmdar tyin olunmu Zal xan tbrik
etmk n zlzldn bir qdr vvl buraya glmi ylisli Zkriyy hmin hadisni bel qlm almdr: da da st
qalmad, mscidlr, karvansaralar, kilslr dadld, qala yerl-yeksan oldu, krplr yatd, sular batd, ln qalandan ox
oldu. trafda it-piik d gz dymirdi. Abbasqulu xann krkni Zal xan apar gndrib bu sitm haqqnda drd yana xbr
yayd. Gncdn 800 adam gldi. Mhmmd xan Naxvandan byk bir dst gtirdi. Brddn, Zymdn, Makudan,
Tbrizdn, qonu xanlqlar v sultanlqlardan o qdr adam glmidi ki, qala trafnda trpnmy yer yox idi. Azrbaycan
vziri Mirz brahim iyulun 1-d Tbrizdn glib rvanda yldi. Qala yenidn ucald, daha mhkm oldu, arxlar kildi,
krplr salnd, mscidlri, karvansaralar, kilslri yenidn tikdilr. hr dirldi, hali brpa olunmu evlr qaytmaa
balad. Yerl-yeksan olmu hri dirldnlr, viranlik-xrablik zrind daha mhkm qala, daha grkmli, daha gzl
imartlr ucaldanlar, Brddn, Zymdn, Tbrizdn, Makudan, Naxvandan kmy glnlrdmi fars imi? Bs onda yeni
tikiln arxlarn, yeni tikiln mscidlrin, karvansaralarn, yeni salnan meydanalarn, ba-baatn, kin yerlrinin adlar niy
farsca deyil? Yuxarda adlar kiln syyahlarn, hminin Avqust Fon Haqsthauzenin, .openin, Uvarovann v rvan
haqqnda shbt am baqa syyah v tdqiqatlarn srlrind gstriln yerli adlarna diqqt yetirk: ili, Sabunu,
Boyaq, Toxmaq, Tpba, Dmirbulan Baalar, Yoncalq v Brklr (bulaqlar), Gedray, Qrxbulaq, Zngi (aylar),
Dr Dlm, Dmirbulaq, Drknd, hr v Abbas (balar). Mscid meydan Zal xan meydan, Fhl meydan, Byk
meydan, hr meydan, Gy mscid Qala mscidi, Hac byin mscidi, Zal xan mscidi, Gnlkl mscid, Gnbzli mscid,
hr mscidi, Novruzli mscidi, Hseynli mscidi, Qanl tp, tp Qzl tp...
ksiz ki, cnbi syyahlar v tdqiqatlarn eynn iltdiklri bu adlarn hr birinin z tarixsi, baqa szl,
tarixi informasiyas vardr.
Bu informasiyann, bu bilginin yrnilib mumildirilmsi v masirldirilib mdniyyt fondumuza fal daxil
edilmsi vaxt oxdan glib atmdr. rvann mhlllri, bulaqlar, aylar, balar, da v tplri indi d el arasnda (bir
qismi is rsmi sndlrd) z adlarn qoruyub saxlamdr. Msln, .openin verdiyi mlumata gr XVIII srd rvann
iri mhllsi olmudur: hr, Tpba, Dmirbulaq. Eyni ad yaadan hmin mhlllr indi d hrin iri mhlllri
saylmaqdadr. XVIII sr syyahlarnn tsvir etdiklri il (qrmz para) boyayanlar, sabun biirnlr, gy rngli para
boyayanlarn mhlllri yen vvlki kimi ili, Sabunu, Boyaq adlarn dayr.
rvanda, hm d xanln btn razisind fars, rb, ermni dili deyil, mhz Azrbaycan trkcsinin stn tsir
gcn malik olduunu v geni yayldn aadak faktlar da sbut edir. Matenadarann arxiv fondunda (Kils divani, sh.
290, 319) saxlanlan mktubu 1784-c ild kahin Qukas yazmdr. Mktubda Grcstana-II rakliy, Bayazid sak paaya
gndrilmi toxumlarn siyahs verilmi, miqdar v qiymti gstrilmidir. Qrib grns d faktdr ki, milliyytc ermni
olan kils xadimi, toxumlarn demk olar, hamsnn adn azrbaycanca yazmdr: buda, qarpz, qara qarpz, yonca, xiyar,
ispanaq, reyhan, badmcan, gl....
Srdar Hseyn xann (1807-1827) vaxtnda rvan xanl 15 mahala blnmd: Qrxbulaq, Zngibasar, Gmibasar,
Vedibasar, rur, Drknd, Saatl, Srmli, Tal (Talin), Seyidli, Srdarabad, Krbibasar, Abaran, Dr-ik, Gy
mahallarna.
Xanln razisi, srhdlri haqqnda shbt alan btn srlrdn, htta drsliklrd yer adlar bu qaydada
verilmidir: Arpa ayndan Qzl kils kndindk..., Hac Bayramli kndindn Qbir daadk..., Korolu dandan
Arazboyu Naxvanadk, rurdk... Yaxud xanla daxil olan mahallarn (nahiylrin) adlarna fikir verk: Qrxbulaq,
Vedibasar, rur, Srmli, Saatl, Seyidli, Srdarabad, Talin, Zngibasar, Abaran, Drik, Drknd, Gmibasar, Gy.
Bellikl, rvan hrdaxili tarixi adlara diqqt yetirk:
Mhll adlar: ili, Sabunu, Boyaq, Toxmaq, Tpba, Dabbaqlar, allaqlar, Dyirmanlar, Qriblr,
Dmirbulaq, Baalar, Yoncalq, Brklr, Mscid dal, Qbiristan, Rstmxan.
Karvansaralar: Grc, Culfa, Srdar, Tal, Sulu, Susuz, Hac li, Kmr, fsar, eyxlislam.
Bulaqlar: Dmirbulaq, Qrxbulaq, Dlmbulaq, Srdar.
aylar: Gedray, Qrxbulaq, Zngi, Mmur kanal, Abihyat ay. rvan qalasnn ruslar trfindn alnmasndan
vcd gln ermni a Hovsepin tmiz azrbaycan trkcsind yazmasn he d tsadfi hesab etmk olmaz.

51

Nikolay Pavloviin taxtna, hm tacna qurban,

Hkm hr padahdan ald xracna qurban,
Bir Nerses xlifnin etdiyi illacna qurban...
O dvrn maddi abidlri d bel bir hqiqti ifad edir ki, tkc rvanda deyil, Ermnistanda yaayb-yaratm,
bizim gnlrdk glib atan yadigarlar qoyub getmi azrbaycanllarn say ox olmudur. Bunu Sisyan rayonunun Urud
kndind 1503-1504, 1578, 1579, 1581-ci illrdn qalan xatir abidlri bir daha tsdiq edir. Abidlrin stnd yazlm:
Bir cavani naznin msknidir bu mzar,
Eylmi nazik tnin xakiyl yeksn ruzigar
v da Vli yazd szlri ozan, xttat babalarmzn bdiilik dnyasndan qopub masirlik rzgarna qovuan hnirtisi
deyilmi?!
rvann qdim tarixin dair ld olan mlumat ox azdr. Bunun bir sbbi iranllarla osmanllar arasnda fasillrl
366 il davam edn mhariblr, hrin 14 df ldn-l kemsi d, nhayt, 4 iyun 1679-cu il zlzlsind dalmasdr.
rvann dvrmzdk glib atmayan memarlq v tsviri snt rnklri haqqnda mlumatlarn oxu da zlzldn
sonrak illr aiddir. Krpicdn v dadan zvql bina edilmi bkli, tal, drdknc karvansaralar z orijinall v slub
znginliyi, bol-bol su ilyn qng fvvarlri v mumi memarlq quruluu il hamn valeh etmi, hrin hm mhtm,
hm d n gzl tikililri saylmdr. Grc karvansarasnn 78, Culfa v Srdar karvansaralarnn hrsinin 38, Tal, Sulu v
Susuz karvansaralarnn nn birlikd 74, Hac li karvansarasnn is 40 dkan olmudur. J.arden xan sarayndan 500
addm o trfd boylanan karvansaran (on gzl bir imart) kimi qlm alaraq yazmdr ki, 800 addmlq giri yolu
boyunca dkanlar dzlm bu binann iind irili-xrdal daha tikili, yannda gzl bir mscid v iki qhvxana vardr.
hrin o zamank memarlq simasna rvan qalas xsusi rvnq vermidir. z dvrnn yksk memarlq-bdii
sntkarlq nmunlri olan qala, onun fqlr dirklnmi 50-60 brc, qala iindki saray, gzgl salon, bzkli glin
bnzyn qoa-qoa mscidlr, iki- mrtbli binalar, yksk zvql tikilmi kii v qadn hamamlar, uzunluu 15, eni 5
sajin, drinliyi 3 arn olan mrmr hovuz, bzkli Tbriz qaps, ornament motivlri, gl-ik rsmlri, portret tsvirlri,
syyahlarnn hamsn, hminin yaz A.S.Qriboyedovu, rssamlar V.Mokovu v Q.Qaqarini valeh etmidi.
Tbrizd Cahan ahn xatirsin onun arvad Xatun Canbyimin ucaltdrd Gy mscid XV sr Azrbaycan
memarlq sntinin ah sridir. Tsadfi deyildir ki, Taverniyen onu islamn firuzsi adlandrmdr. Bu da tsadfi deyildir
ki, hmin mscidi 1465-ci ild Azrbaycan memar Nemtulla tikmidir. O zamanlar Heratn mhur mdrssini tikn Hac
li Hafiz, Mhdd Mcnun ah mscidi ucaldan hmd mistan, Smrqndd Bibixanm mscidinin bina edilmsind
byk ad qazanm Azrbaycan memarlar v sntkarlar tkc Azrbaycanda deyil, btn rqd tannmdlar. Gncdki
ah Abbas v rvandak Gy mscidi d mhz el hmin memarlq mktbi v sntinin rnklri saymaq mmkndr.
rvanda xan saraynn rsmlrini, otaqlarn v gzgl salonun divarlarndak sjetli kompozisiyalar XIX srin 50ci illrind brpa edn, Ftli xann, Abbas Mirznin, Hseynqulu xann, Hsn xann... portretlrini yal boya il yenidn
ktan zrind kib divara yapdran hmyerlimiz Mirz Qdim rvani (1825-1875) olmudur. Onu biz fars, inli,
yaponiyal kimi yox, irvanl dlgr, taxta zrind oyma ustas Mhmmd Hseyn kiinin olu, teleqraf Mirz Qdim
kimi, tsviri snt mktbimizin ridi-rvni Mirz Qdim rvani kimi tanyrq.
Tkc memarlqda, tsviri sntd deyil, kinilikd v maarifilikd d Ermnistanda yaayan azrbaycanllar
tannm v ad qazanmdlar.
rvan Yaxn rqd v Qafqazda mhm hrlrdn biri olmudur. Burada mktblr, mdrslr, sonralardan
azrbaycanllar n gimnaziya v seminariya faliyyt gstrmidir ki, onlarn tarixin myyn mqamlarnda dnya
hmiyytli alim v ixtiralarn, maarif v mdniyyt xadimlrinin yetidirilmsind zli rollar danlmazdr.
.open 1837-ci ild Ermnistan vilaytind maarifin vziyyti haqqnda adl mqalsind rvan mdrssi
haqqnda yazrd: Gnclr bdii dbiyyatla daha ox mul olurlar. Onlardan bir oxu Rudki, Firdovsi, nvri,
Nizami, Cami, Hafiz, Sdi v digr mhur sz ustalarnn srlrini zbrdn bilirdilr. Hlr hsr edilmi xsusi
erlr qourlar. z qlini poeziyann n sas chtlrin hsr edn bir Mirz is zn Mirz Blbl txlls
gtrmdr.
Qafqaz qzeti (27 noyabr 1851-ci il, N-90) yazrd ki, rvan quberniyasnn rur mahalndan bdrza Mrhm
Londonda tkil olunmu srgid itirak etmi, yerli toxum sortlarndan yetidirdiyi pambqdan alnm para n yksk
mkafata layiq grlmdr. rvanda anadan olmu sa Sultan Ncf olu axtaxtinski 1871 -ci ild Peterburqda kinilik
nstitutuna daxil olmu, 1875-ci ild sverd knd tsrrfat v meilik elmlri zr namizdlik dissertasiyas mdafi
etmidir. 1877-ci ild o, Tiflisd Mixelson mtbsind Kavkazski almanax ap etdirmi, Tiflisski vestnik qzeti
redaksiyasnda siyasi msllr bsinin mdiri olmudur. sa Sultann qarda blfth (1855-1913) Peterburq
Universitetind G.V.Plexanovla bir vaxtda oxumu, 1883-c ild Heydelberq Universitetini qurtarm, bakalavr ad alm, hm
d V.Htenin Gnc Verterin iztirablar srini ilk df azrbaycancaya evirmidir.
Sovet dvrnd d yalnz rvan hrindn ninki respublika miqyasnda htta dnya hmiyytli ada malik olan
akademiklr, alimlr v digr mdniyyt v maarif iilri yetirmilr.
Zlmkar hkmdarlara, talan-qsbkarlara qar ard-aras ksilmyn dylrd hlak olmu hid babalarmzn
min-min mzar bu lknin hr yerind, rvan dalarnn tklrind mrglmkddir. Bu diyar dastannn bir z qzb
oyadb, knl dalayan, o biri z nikbin sslnib rkd iftixar ra yandran hr shifsind biib-kn, qurub-tikn
atalarmzn izlri duyulur. Bu torpan insan li il yaradlm hr bzk-dzyinin hsnnd aln trimizin, yaln qayalarn

52

zmrd sinsindn ken hr yolunun ayaq ssind, aylarn-emlrin zmzmsind hnrimizin, yorun boylanan khn
v tz imartinin divarlarnda quruculuq-sntkarlq zmimizin min bir hnirtisi eidilmkddir.
Bunu he vaxt, he ks, he bir vchl inkar ed bilmz. Ona gr inkar ed bilmz ki, tn dvrlr hl bir yana,
Qrbi Azrbaycan Rusiyann trkibin daxil olanda rvanda tqribn 9 minlik hr halisinin 7 min nfrindn oxu
azrbaycanl olmudur. XIX srin sonunda rvan quberniyas Qafqazda yaayan azrbaycanllarn say baxmndan Bak v
Yelizavetpol quberniyalarndan sonra nc yeri tutmudur. Rusiya imperiyasnda birinci df keiriln halinin siyahya
alnmasna gr 1897-ci ild burada 313178 Azrbaycanl yaamdr.
XIX srin birinci rbnd rus qounlar rvan xanlna daxil olanda burada olan 20 oturaq v kri trk tayfalar
haqqnda mlumat verilir. al dvrnd rvan xanlnn iala qar mqavimtindn d danlr (bax: S.V.ostakovi
Diplomatieskaya deyatelnost A.S.Qriboyedova, Moskva, 1960). Rus ialndan bir qdr sonra-1830-cu ild aparlan
siyahya almadan blli olur ki, xanln mrkzi rvann sas halisi azrbaycanllar olmudur. Daha dqiq desk, hrd
7331 nfr azrbaycanl, 4484 nfr glm ermni, 105 nfr is baqa milltlrin nmayndlri yaayrd.
1827-ci ild Ba komandan qraf F..Paskevi imperatora gndrdiyi mktubda yazrd: rvan qalasnda v
mahalnda Mhmmd dinindn olan 10 min v xristian dinindn olan 3 min ail yaayr. 17 aprel 1828-ci ild is o general
Dibi gndrdiyi raportunda yazrd: Cnubi Azrbaycandan Qarabaa 279, rvan mahalna is 948 xristian ailsi gtirilib.
rvan xanlar daim azrbaycanllardan ibart olmudur. 1860-c ild bir yerd killri kilmi 11 rvan xannn
hams azrbaycanldr. Bu faktn z d tsdiq edir ki, orada dominant millt yalnz azrbaycanllar olub.
rvan xanlar hyata he d bigan qalmamlar. Qdim rq hrinin abadl n xeyli quruculuq ilri
aparmlar. XX srin 40-50-ci illrindk glib atm mscid, onlarla karvansara, hamam, bazarlar, hri iki hissy bln
Gedray adl ay zrind salman tal da krplr tn srlrin yadigarlardr. hrin mhtm qalasn maarifilrdn
biri min yal, min bal div adlandrrd.
Qdim hrin qlb yatml mhll adlar olmudur: hr mhllsi, Hac Novruzli mhllsi, Dmirbula,
Tpba, Dr kndi, olmni, Toxmaxgl, ili v s. mhlllrdn klr veriln adlar burada yaayanlar xarakteriz
etmy imkan verirdi: Sallaxlar, Dabbaqlar, Qriblr, Sabunular, Cndafrular v sair k adlar.
Ermni akademiki B.S.Ovanesyan yazmdr ki, XIX srin sonunda rvan hrind yaayan halinin 75 faizi
azrbaycanllar, 25 faizi is ermnilr olmular. O zaman rvan hrind ermnilrin iki kilssi, azrbaycanllarn 16 mscidi
olmudur. Daha sonra, Ermnistan KP-nin ikinci katibi ilmi Hrand Martirosyan kitabnda 1829-1899-1959-cu illrd
Ermnistanda mvcud olan hr v kndlrin siyahsn vermi, o illrd hmin knd v hrlrd n qdr hali yaadn
v hans millt mnsub olduunu gstrmidir...
Hrand Martirosyann yazdna gr 1829-cu ild Ermnistann hr v kndlrind 85 faiz azrbaycanl 15 faiz
ermni halisi olmu, 1959-cu ild is Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn say 15 faiz dmdr. 1829-cu ild
Ermnistandak hr v kndlrin corafi adlarnn 95 faizi Azrbaycan dilind olduu halda, 1959-cu ild 45 faiz enmidir.
v s.
S.Srdariniyann yuxarda ad kiln kitabnda rvann hmi xalis ermni hri olduunu iddia edn ermni
mlliflrin cavab olaraq tn srin vvllrind Qahird xan Hikmt qzetindn bel bir iqtibas gtirilir ki, 1905-ci
ild Qafqazda mslmanlarn say 3 milyon 208 min 875 nfr idi ki, bunun da 352351 nfri tkc rvan vilaytind yaayan
mslmanlardan ibart olmudur. Hmin dvrd (XX srin vvllrind) Fransa hkumtind nazir vzifsind alan rana,
Azrbaycana v Qafqaza syaht xm Ojen Oben yazr: Qzvindn imala doru hrkt etdikc hr yerd fars dili
vzin trk dilinin ilndiyini... Tbrizd, rvanda, Tiflisd v Bakda dananlarn azri trkcsind aparldn grdm.
Hmin kitabn rvanda mslman soyqrm adlanan blmsind 1918-ci il Bakdak soyqrm il yana, btn
ktlvi qtllr, talanlar, zoraklqlar haqda mvcud hqiqtlr nzr atdrlr v qeyd olunur ki, 1918-ci il qrn zaman
tkc rvan mahalnda v onun trafndak yaay mntqlrind 211 knd yerl-yeksan edilmi, evlr od vurulmu, 300
min qdr insan qtl yetirilmidi. Qtliamlar Zngzurda, Qarsda v Gyd, btn halinin 45 faizi, Merid 57 faiz,
Qafanda 53,4 faiz, Masisd (Zngibasar) 33,2 faiz, mbrkndd (Krasnoselskd) 51,5 faiz, Sisiyanda (Qarakils) 30,1 faiz,
Yexeqnadzorda (Drlyzd) 18,8 faiz, Quqarkda (Pmbk) 28,8 faiz, Kalininoda (Da Boral) 29,1 faiz, zizbyovda (indi
Qayk) 27,7 faiz yerli trklrdn ibart olmudur. Mllif bir sra mnblr, o cmldn el ermni tdqiqats Anahid Ter
Minasyana istinadn qeyd edir ki, ermnilr 1917-ci ildk Qafqazn he bir mntqsind oxluq tkil etmmidilr v
onlarn myyn bir razilri d olmamdr. Ermnilrin illr boyu dnmdn apard etnik tmizlm ii nticsind bu gn
Ermnistan deyiln razid bir nfr d olsun azrbaycanl qalmamdr.
Yzlrl Azrbaycanl ziyal, elm, maarif, mdniyyt, incsnt xadimi, o cmldn Gneydn olan rvann ba
mcthidi, tannm Qazi Mirz Abdulla, dib v pedaqoq Mirz Cabbar Baaban, byk maarifi Mircfr Raidi, hmdi
doktor Nicat v baqalar zlrini v aillrini zorla ermni bandan xilas ed bilmilr. Bu xsiyytlrin hr birinin ac
xatirsi o facili tarixin unudulmaz salnamsidir. ox tssf ki, bu salnamlr v ac xatirlr bugndk toplanb bizim nsl
tqdim edilmmidir.
Qrbi Azrbaycann trk torpaqlar olmas, rvann azri hri olmas v orada hmi, btn zamanlarda azri
trklri yaamasn yen ermni mnbyi tsdiq edir. Kahin Hovhannes ahxatunyan 1441-ci ildn 1828-ci ildk rvan
xanln kimlr idar etmilr? sualn verib, aadak siyahn trtib etmidir.
1. mir Sd - XIV srin axr - 1410;
2. Pir Hseyn - mir Sdin olu - 1410-cu ildn;
3. Pir Yaqub (Sevandak kilsnin qaps zrindki dada daltli xan kimi Yaqubun ad hkk edilmidir. Bu abid
1988-ci il qdr qalrd) - Pir Hseynin olu - 1420-ci il;
4. bdl-Pir Hseynin olu - 1430-cu illrd;

53

5. Uzun Hsn - 1471;

6. Yaqub by - Cahan ahn mri il 1440-c il;
7. Hsn li Qaraqoyunlu - 1460-c illrdn;
8. Hsnby Bayandurun nvsi - 1475;
9. Div Sultan Ruml - 1515-ci ildn;
10. Hseynxan Sultan - 1550-ci ildk;
11. ahqulu Sultan Ustacl - 1550-1575;
12. Lala paa Qara Mustafa adl Sultan Murad dvr -1577;
13. Mahmudxan Toxmaq. Xudavnd ah dvr - 1576-1583;
14. Frhad paa (Sultan Murad dvr)-1583-c il;
15. Mhmmd rif paa - 1604-c ildk;
16. mirquna Xan Qacar (ah Abbas dvr) - 1605-1625;
17. Thmzqulu (mirqunann olu)-1635;
18. Murtuza paa (Sultan Murad by dvr) - 1635;
19. Klbli xan - 1636-1639;
20. Mmmdxan xan - (aata Gtk) - 1639-1648;
21. Xosrov xan - 1648-1852;
22. Mhmmdqulu xan - (Lala byin olu) - 1652-1656;
23. Ncfqulu xan - 1656-1663;
24. Abasqulu xan (mirqunann olu) - 1663-1666;
25. Sonqulu xan - 1666-1674;
26. Sarxan by - ki il vz edir - 1674-1675;
27. Sfiqulu xan (Tbrizli Rstm xann olu) - 1675-1679;
28. Zalxan-1679-1688;
29. Murtuzaqulu xan - (Naxvanl Mhmmdrza xann olu) - 1675-1679;
30. Mmmdqulu xan - 1691-1694;
31. Zhrabxan-1691;
32. Frzli xan - mirqunann nvsi - Sultan hmd dvr-1694-1700;
33. Zhrab xan - 1700-1705;
34. bdl Mhmmdxan-1705-1709;
35. Mehrli xan - 1709-19;
36. Allahqulu xan - 1719 - 1725;
37. Rcb paa - 1725-1728;
38. brahim v Mustafa paalar - 1728-1734;
39. li paa - 1734;
40. Hac Hseyn paa - li paann mavini - 1734;
41. Mmmdqulu xan - 1735-1736;
42. Pirmhmmd xan - 1736;
43. Xlilxan-1752-1755;
44. Hsnli xan Qacar - 1755-1762;
45. Hseynli xan (Hsnli xann qarda) - 1762-1983;
46. Qulamli xan-(Hseynli xann olu) - 1783-1784;
47. Mhmmd xan - 1805-1806;
48. Mehdiqulu xan - 1805-1806;
49. Mhmmd xan Maraal -1806-1807;
50. Hseyn xan Qacar qarda Hsn xanla -1807-1827. (Ermni sovet ensiklopediyas III c, s.571.) rvan
vilaytlrini idar etmi hakimlrin siyahsndan da gorndy kimi, Qrbi Azrbaycan hazrda Ermnistan deyiln torpan
aborigen halisi azrbaycan trklri olmu, torpaq is Azrbaycann ayrlmaz bir hisssi olmudur.
Ermni alimi Zaven Korkodyan l932-ci ild nr etdirdiyi Sovet Ermnistann halisi 1831-1931 adl statistik
mlumat kitabnda yazrd: 1883-c ild rvan hrinin 18.766 nfr halisinin 15.992 nfri, 1866-c ild 27.246
nfrindn 23.626 nfri, yni 85,2 faizi azrbaycanl olmudur. Ermnistan Mrkzi Statistika darsi trfindn 1962-ci ild
nr olunmu mlumatda bildirilirdi ki, XIX srin vvllrind rvanda yaayan 10 min halinin 7 min nfri azrbaycanllar
idi. rvan xanln yuxarda gstriln faktla 418 il idar edn 50 nfrin hams azrbaycanl idi. 1931-ci ildki siyahyaalma
zaman tkc rvan hrind halinin 58 faizi azrbaycanl olmudur. 1921-ci ildn sonra Gy, msddin v Zngzur
mahalnn Qafan, Gorus, Sisyan v Mehri rayonlar da Ermnistana verilmi v bellikl d orada yaayan Azrbaycanllarn
say 800 min nfri tmd.
1925-ci ilin dekabr aynda Ermnistan SSR yaradlmasnn 5-ci ildnmn hsr olunmu tntnli iclasdak
mruzd rvan hri trafnda mvcud olan 8 Azrbaycan rayonunun ad kilmidi: Vedi, Dvli, Qarabalar, imknd,
Uluxanl, Basarker, Qmrli v Zngibasar (Sonrak illrd is hmin rayonlarn adlar ermnilr trfindn
dyidirilmidir).42
42

Yeni Azrbaycan qzeti, 12.01.2002.

54

1828-ci ild Trkmnay mqavilsindn sonra azri trklri ran v Trkiydn gln ermnilr z isti qucan
adlar; Qaraban dalq hisssind onlara yer verdilr. Ermnilr mhkmlnndn sonra Qaraba ermni torpa elan edib,
yaay mntqlrinin trk adlarn dyidirib, onlara ermni adlar verdilr. O zamandan Qafqazn qzeyind geni trk
yurdu Kuban nhri boyunda, - indiki Krasnodarda, Masir Armavird, Rostov-Donda ermnilr mskn salmaa baladlar1988-ci ild tamamil sassz olaraq baladqlar Qaraba mnaqisindn sonra is istr Azrbaycandan, istrs d
Ermnistandan imali Qafqaza daha ox ermni kd. Arqumenti i fakt qzetind gstrilirdi ki, hazrda imali Qafqazda
1,5 milyona qdr ermni yaayr.43
Bellikl, 200 il rus hkmranl dvrnd rvan xanlnn torpaqlar tam ermnildi, bir nfr d olsa azrbaycanl
qalmad. Bu mnasibtl R.Caparidze yazmdr:
Bu vaxtacan grmdk ki, adam adamn ey-yn ourlaya bilr, btv bir xalqn tarixini hyaszcasna
ourlayb mnimsmk is tz eydir.

AZRBAYCAN V ANADOLU TRKLRNN

SOYQIRIMI
Qrb dvltlri, llxsus, Rusiya z mnafelri n azlq tkil edn milltlrdn, o cmldn ermnilrdn istifad
edrk mxtlif vasitlrl onlarn milltilik hisslrini qzdrmaa almlar v hazrda da alrlar. XIX srin
balancnda Vanda, rzurumda, Bakda v baqa razilrd on minlrl trk qtl yetirn ermnilr 1970-ci ildn etibarn
yenidn terrorlar trdrk mxtlif lklrd alan bir ox trk diplomatn ldrmy balamdlar.
Soyqrm dvrlri v yaddalara hkk olunmu facilr:
I dvr- 1801-1828-ci illr (Grcstan v imali Azrbaycann ialndan 1828-ci il qdrki dvr); II dvr - 1828-ci
ildn 1917-ci il qdrki dvr;
III dvr - 1917-ci ildn 1991-ci il qdrki dvr;
IV dvr - 1991-ci ilin dekabrndan 1994-c ilin mayna qdrki dvr.
Qeyd ediln dvrlrd aadak facilr olmudur. I faci -1813-c il Glstan slh mqavilsi; II faci - 1828-ci il
Trkmnay slh mqavilsi; III faci -1853-1856-c illrd (Rus-Trk mharibsi dvr); IV faci -1877-1878-ci illrd
(Rus-Trk mharibsi dvr); V faci -1905-1907-ci illrd (ermni-mslman davas); VI faci -1914-1920-ci illrd trk
xalqlarnn soyqrm; VII faci -1937-1945-ci illrd (Repressiya v II Dnya mharibsi dvr); VIII faci- 1948-1953-c
illrd (Qrbi Azrbaycandan azrbaycanllarn deportasiyas dvr); IX faci -1988-1991-cu illrd (Qrbi Azrbaycandan
azrbaycanllarn son deportasiyas dvr); X faci -1990 (20 Yanvar), XI faci-Xocal soyqrm-1992 (26 fevral).
Hr dvrn znmxsus faci mrhllri olmudur. Qsa da olsa bu dvr v mrhllr kitabda toxunulur.
Minilliklr tarixi olan Azrbaycan yerldiyi geopolitik mvqeyindn asl olaraq daim iri dvltlrin maraq
dairsind olub. Azrbaycan xalqnn kemkeli tarixi boyunca, yadelli iallara qar layiqli mqavimt gstrilmsin v
bzn d bu amilin meydana xmas n vahid birliyin olmamas faktoru razilrimizin ial il mayit olunub.
Tariximizin n tin v mrkkb dvrlrindn biri XVIII srin sonu- XIX srin vvllri sayla bilr; XVIII srin I
yarsndan balayaraq Azrbaycanda Sfvilr imperiyasnn squtu il ar Rusiyasnn Cnubu Qafqaz ial etmk siyasti
eyni vaxta tsadf edir. I Pyotrun v digr rus arlarnn btn chdlrin baxmayaraq, XVIII srd Azrbaycan razilrind
mvcud olmu xanlqlar ialn qarsn ala bilmidir. Lakin Azrbaycan xanlqlar arasnda mrkzldirilmi dvltin
yaradlmas namin vahid mvqeyin nmayi etdirilmmsi glck illrdki iala mane ola bilmmi v XVIII srin sonu
XIX srin vvllrind Rusiya regionda nvbti iallq siyastin balamdr.
Rusiya Cnubu Qafqaz, o cmldn, Azrbaycan lav glir mnbyin evirmy, Xzr dnizind aala nail
olmaa, Xzri Rusiyann daxili dnizin evirmy can atrd. Azrbaycann tbii srvtlri, xsusil d faydal qaznt
yataqlar elmin mlum idi. Tsadfi deyildir ki, II Yekaterina hkumti Azrbaycann srvtlrinin mnimsnilmsinin onun
ial il mmkn ola bilcyi il balayrd.
Cnubu Qafqazn siyasi v hrbi strateji hmiyyti d byk idi. Qafqazn ial uzun srlrdn bri mvcud olan
rus-trk rqabtind Rusiyann stnly demk idi. Bundan lav ingilis-rus rqabti d Cnubu Qafqazn, o cmldn
Azrbaycann hmiyytini artrrd. Rusiyann iallq siyasti nticsind 1801-ci ild rqi Grcstan Rusiyaya
birldirildi.
Ermnilrin akar thlk douran siyasti nticsind Qazax, msddin, Boral v Pmbk blglrind yaayan
2300- yaxn azrbaycanl bylrinin ailsi iala dzmyrk Gnc xanlna kmy mcbur olurlar. Lakin artq Gnc
Rusiyann iallq plannda nvbti mrhl idi. 1803-c ilin mart-aprelind Car-Balaknin ialndan sonra ar Rusiyas
Gncy hcuma balad. mkirin zbt olunmasndan sonra nvb Gncy atd. 1804-c il yanvarn 3-d Cavad xann
qhrmancasna lmndn sonra Gnc xanl lv edildi. Bundan sonra is ruslar bada Sisyanov olmaqla Azrbaycann
Nuxa (ki) v Qaraba xanlqlarna tzyiqlr etmy baladlar.
Bu dvrd Qaraba xanlnn daxili v xarici vziyyti son drc pislmidi. Bunun nticsind 1805-ci il mayn
14-d Rusiya il Qaraba xanl arasnda 11 madddn ibart Krkay mqavilsi imzaland. Xanlq xarici siyast
hququndan mhrum edils d, daxili idariliyi znd saxlaya bildi. Mayn 21-d is ki xanl ruslar trfindn ial
edildi. Bundan sonra 1805-ci ilin dekabrnda irvan, 1806-c ilin iyununda Drbnd, 1806-c ilin oktyabrnda Baknn ial il

43

R.Qaraxanl. Ermnistan terroru dstklyn dvlt olduunu bir daha tsdiqldi.-Yeni Azrbaycan, 28.11.2001, 2 226 (1205).

55

ruslar 1813-c il Glstan v 1828-ci il Trkmnay mqavillrin qdr Azrbaycann tam ial n zn lazmi zmin
hazrlad.44
Azrbaycanllarn indi Ermnistan adlanan yerd ilk deportasiyas 1801-ci il dr. Bu, sonrak dvrlrd milltimiz
vurulacaq n ar zrblrin bnvrsi olub. 1804-c ild I Aleksandrn arl dvrnd rus qounlarnn aramsz hcumlarna
mruz qalan 6 min nfr qdr azrbaycanl Loru-Pmbkdn Qarsa kb. Hminin 1801-1805-ci illr rzind buradan
Vedibasar blgsin be min hali k etmidir. mumiyytl, Loru-Pmbk blgsini 1801-1831-ci illr rzind Byk Qara
Kils (Vanadzor 22 knd,), Hamaml (Spitak 35 knd), Calalolu (Stepanavan 19 knd) blgsinin, daha dorusu, LoruPmbk mahalnn 76 kndindn 9 knd qalmdr ki, bunlarn da taleyi 1988-ci il facisi il bitdi.
Lakin Rusiya trkibin qatlan Loru-Pmbk qzasnn tabeliyi ar Rusiyasna ox baha baa gldi. Bel ki, 6 rayonu Byk Qara Kils, (Quqark), Calalolu (Stepanovan), Hamaml (Spitak), Allahverdi, Daboral (Vornsovka, sonra Kalinin),
Barni (Noyemberyan), hat edn bu blgnin halisi Rusiya hkmranlna tabe olmamdr. Onlar hmi syan qaldrm v
dflrl rus ordusunu razidn qovmular.
rvan xanlnn dstk v kmyi il yerli hali qanl dylr aparmlar. Dylr 1828-ci il - rvan xanlnn
squtuna qdr davam etmidir.
Bu dylrdn biri d Loru-Pmbk blgsin daxil olan Saral kndinin 1 km yaxnlnda Pmbk aynn sahilind
olmudur. Xalq azadlq mbarizsin kmy gln rvan xanlnn bir dst hrbi hisssi Hallavar drsindn keib Saral
kndi yaxnlnda yerln rus hrbi hisssin hcuma kemidir. 1804-c ilin yaznda ba vern bu dyd bada general
Suslov olmaqla 114 rus sgr v zabiti ldrlm, qalanlar is sir gtrlmdr. Saralknd camaat hlak olan iallar
top qbir halnda dfn etmilr, lakin hrbi hiss komandiri Suslovu v bzi zabitlri tk-tk dfn etmilr.
Buras da maraqldr ki, 1856-c ild Suslovun qz nvsi Sankt-Peterburqdan glib babasnn son dy yerind onun
qbrini axtarmdr. Qbir ox idi, Suslovun mzarn tapmaqda ona kndin on yal sakini ilovdar Nsib kmk etmidir.
Hlak olan ruslarn dfni onun bal il hyata keirilmidir. Ona gr d komandirin ba stn o birilrin nisbtn
byk aylaq da qoymudur. Suslovun nvsi Saral kndind qalaraq babasnn qbri stn qara dadan abid qoymudur.
Ona gr yerli hali hmin abidy Qara mhacr deyirdilr.
Ermnistann Rusiyaya birlmsinin 150 illiyi mnasibtil (1978-ci ild) khn abid qalmaqla, yeni bir abid
qoydular. Orada xatir yazlarnda rus sgrlri ermni xalqn Trk v ran zlmndn bdi olaraq xilas edildiyi bildirilir.
ndi orada Qarabada hlak olan ial ermnilrin qbristanl salnmdr.
1826-1828-ci illrd Rusiya il ran arasnda mharibnin yekununda balanan Trkmnay mqavilsin
(10.02.1828) gr rvan v Naxvan xanlqlarnn razisi Rusiyann tabeliyin kedi. ar bu mqavilni 1828-ci ilin martn
20-d tsdiq edib, ertsi gn martn 21-d rvan v Naxvan xanlqlar razisind yeni inzibati vahid ermni vilayti
yaradlmas haqqnda frman vermidir. Faci budur ki, ermni yaamayan razilr ermni vilayti adland. Yeri glmikn,
hmin iki xanln razisind siyahya alnm 1111 yaay mntqsindn cmi 62 kndd ermnilr yaayrd. Ermni
tarixilrinin zlri d etiraf edirlr ki, ruslarn rvan v Naxvan xanlqlarnn razilrini ial etmlrindk hmin
razilrd cmi 25 min ermni yaamdr. I Nikolayn bu hrkti ulu babas I Pyotrun hl 1725-ci ild yazm bdnam
vsiyytnamsinin realladrlmas idi. Hmin vsiyytnamd deyilir ki, Rusiya o zaman gcl dvlt ola bilir ki, onun
paytaxt Avropa v Asiya lklri xzinlrinin aan rolunu oynayan stanbul olsun.

QRB QVVLRNN OSMANLI DVLTN BLDRMK SYAST

1579-cu ildn Mhmmd paa Sokullunun lmndn sonra Osmanl imperiyas z tarixind 4 mrhldn
kemidir: tkkl (1299-1453), yksli (1453-1579), durunluq (1579-1699) v iflas (1699-1918) 1699-cu ildn-Karloviski
mqavilsindn 1918-ci il qdrki dvr-imperiyann darmadan edilmsi, yni 30 oktyabr 1918-ci il slh mqavilsin qdr
olan dvr hesab edilir.
Osmanl imperiyasnn tkkl dvrnd gcn gr onunla mqayis edil biln he bir dvlt yox idi. Htta onun
inkiaf dvrnd d Rusiya v ngiltr beynlxalq almd hmiyytli rol oynamrdlar. l699-cu ildn sonra is Osmanl
imperiyasnn ilrin Avropa dvltlri qarmaa baladlar.
I Pyotrun arl dvrnd (1682-1725) Rusiya Avropann diqqtini zn clb etdi. I Pyotr Rusiya n byk
mqsd myynldirmidi: Baltik dnizin v Qara dniz xmaq, hminin Polan tutmaq. O lmn qdr bunlardan
yalnz birini hyata keirdi. Onlardan: Nitadt slhn gr, o, isvelrdn Baltik sahillrini ald. Baxmayaraq 1699-cu ild o,
Azov qalasn almd, ancaq onu 1711-ci il Prit slh mqavilsi rtlrin sasn geri-trklr qaytarmal oldu. Pyotrun
planlarn II Yekaterina (1762-1796) yerin yetirmli oldu. Onun hakimiyyti dvrnd 1795-ci ild Pola, Rusiya, Avstriya v
Prusiya arasnda bldrld v z mvcudluunu itirdi. Polann bel bir vziyyt dmsi bir nv Kiik Qaynarca
slhnn nticsi idi. Trkiy artq Poladan l kmidi v 1768-1774-c illr rus-trk mharibsind uduzmudu, zif
dmd. Fransa is daxili qarqlqla laqdar i qara bilmmidi.
Rusiyann cnub dnizlrin xmas chdi mlum idi, ancaq onun yolu hamya mlum deyildi. Onun yolu iki
istiqamtd myynldirilmidir: birincisi-boazlar vasitsi il Aralq dnizin xmaq, ikincisi-su yollarndan istifad
etmkl Hindistana atmaq. Hindistan okeanna atmaq plan Anna vanovnann arl dvrnd (1730-1740) ilnildi, onun
yerin yetirilmsi Krlova taprld. Ancaq ikincinin hyata keirilmsi byk tinliklr yarada bilrdi.
1734-c il planna gr, Buxarann, Smrqndin v Bdaxann fthi v bundan sonra fqanstana daxil olmaq
nzrd tutulurdu. Sonuncu lky hcum 1980-ci ild, 246 ildn sonra ba tutdusa, 1988-ci ild mlubiyytl baa atd.
44

Yeni Azrbaycan qzeti, 14.05.2002.

56

I Pyotrun Osmanl imperiyasna qar mkrli siyastinin qsa ifadsi budur: imkan daxilind Osmanl imperiyasnn
hesabna Rusiya razilrini genilndirmk, stanbulu tutmaq, Bizans brpa etmk, rus arn btn pravoslav dnyasnn
yegan liderin evirmk planlar idi.
II Yekaterinaya qdr Rusiya tkbana Osmanl imperiyas il mbariz apara bilmirdi.
Rusiya Osmanl imperiyasna hr bir hrbi mdaxildn vvl sultann himaysind olan pravoslavlarn qiyamn
hazrlayrd v sonra onlarn mdafiisi kimi x edirdi, bundan sonra mharib elan edirdi. Msln, 1806-c il
mharibsin serblrin syan, 1828-ci il mharibsin is yunanlarn syan bhan oldu. Xiristian mbdlrinin problemi
Krm mharibsin v Hersoqovina syan is 1877-ci il mhariblrin sbb oldu.
1756-c ild Rusiya v ngiltr dostluq haqqnda mqavil baladlar... II Yekaterina Baltik donanmasn Trkiy
sahillrin gndrdi. 1768-1774-c illr rus-trk mharibsind Rusiya ingilis gmilrini icary gtrd, em krfzind
dy ingilis admiral Jemuel Qrey komandanlq edirdi. Qeyd ediln mharibd Trkiy mlub oldu. O Kiik Qaynarca
slhn balamal oldu.
Kiik Qaynarca slh Osmanl imperiyasnn qdrtin son qoydu. Onun yerin Avropada Rusiya v Avstriya kedi,
Trkiyy qar beynlxalq siyast formaladrmaa giridilr. Fransa inqilab v Napoleonun yrlri bu siyastd
ngiltrnin v Fransann itirakna mane oldu. Alman knyazlqlarnn birldirilmsi nticsind 1870-ci ildn sonra Almaniya
byk dvltlr srasna kedi v Osmanl imperiyasnn aqibtind itiraka qouldu.
Bu tarixi gediat prosesind ermni mslsi tdricn Avropa hmiyytin kedi v Berlin konqresind mzakir
olundu.
Lakin Osmanl imperiyasnn paralanmas plan Kiik Qaynarca slhndn sonra bzn gizli, bzn is aq kild
zn bruz verirdi.
1783-c ild Rusiya Grcstann qrb knyazlqlar il mqavil balad v onlar z tsiri altna ald. 1787-ci ild
Rusiya imperatoru II Yekaterina Avstriya imperatoru II Frans-osifl Krmda grb Yunan proyekti ad altnda Osmanl
imperiyasnn bldrlmsi plann mzakir etdilr. Plana gr Bessarabiyada pravoslav knyazl yaradlmal, Buq v
Dnepr ay arasnda olan razilr Rusiyaya verilmli, Serbiya, Bosniya, Hersoqovina is Avstriyaya verilmli, Moraviya, Krit
v Kipr Venesiyaya kemli, Konstantinopol tutulduqdan sonra mstqil Bizans brpa edilmli idi.45
Bu v ya digr sbblrdn Osmanl imperiyas 13 avqust 1787-ci ild Rusiyaya mharib elan etdi. Avstriya ruslarn
trfindn x edib mhariby qouldu. Mharib 9 yanvar 1792-ci ild Yassa slh mqavilsi il baa atd. Dylr
Qafqazda da gedirdi, lakin bu mharibd razi dyiikliklri olmad. 1787-1892-ci illr trk-rus mharibsind ngiltr
siyastini dyidi. ngiltr ba naziri Vilyam Pitt Rusiyann Cnuba soxulmas v onun Qara dnizd gcl dvlt olmaq
thlksini drk etdi. Ona gr Osmanl imperiyasn dstklmyi lazm bildi. O, bu mqsdl avstro-rus ittifaqn pozma
bacard. Fransa v Prussiyan trfin kdi v Rusiyaya tzyiq gstrmy balad, mharibnin qurtarmasna v Odessann
qaytarlmasna nail oldu.
1801-ci ild Rusiya Grcstan zn birldirdi.
1806-c ilin dekabrnda Buq hadislri il laqdar olaraq nvbti trk-rus mharibsi balad. Mharib 1812-ci ild
Buxararest mqavilsi il sona atd. Hmin mharibd Rusiya Qafqazda Suramdan Qrb Rion ay vadisin yiylndi.
1806-1812-ci illr rus-trk mharibsind ngiltr Fransa il mbarizd tk qalmamaq xatirin 1806-c ild
Rusiyann trfini saxlad, hm d z donanmas Mrmr dnizin gtirdi. 1807-ci ild Tilzit mqavilsindn sonra trkingilis dostluu canland. 1812-ci ild Vyana konqresind ngiltr Osmanl imperiyasnn maraqlarnn mdafisini z
hdsin gtrr. Metternix konqresind Rusiyann gclnmsi thlksi nzr alnaraq Avstriya nmayndsinin dstyi il
ngiltr rus ar Aleksandrn Osmanl srhdlrinin dyidirilmsi niyytini rdd etmy nail olur. Ruslar trfindn
trdilmi v Osmanl imperiyasn ar vziyyt salm yunanlarn syanndan istifad edn Rusiya 1828-ci ild ona
mharib elan etdi. 26 apreld balam mharib 2 cbhd (Balkan, Qafqaz) gedirdi.
14 sentyabr 1828-ci ild dirn slh mqavilsin gr Qara dniz sahillri boyu trk qalalar (Anapa, Poti),
hminin Axska, Axlklk v Akura blglri Rusiyaya kedi. Osmanl imperiyas Grcstann Rusiya trkibin
Trkiydn kemsini tand. Bu mharibd Qafqaz tam Rusiyaya kedi. Mqavily gr, 100 min ermni Qafqaza (rvan
xanlna, Axlklk, Axska v s.) krld v yerli mslman haliy d Trkiyy kmk icazsi verildi.
Yunan inqilabnda ngiltr Yunanstan dstklyirdi. Bununla brabr, ngiltr Rusiyann mvqeyind durma
mqsduyun hesab etmirdi. Ba nazir Ceninq dnrd ki, Yunanstan onsuz da mstqillik alacaqdr, hminin Rusiyann
yeni yarana biln Aralq dnizi dvltlrin tsirini zifltmyi mqsduyun hesab edirdi. Yunan inqilab dvrnd balam
1828-1829-cu illr trk-rus mharibsind ngiltr qarmad, lakin Bessarabiyann Rusiya trfindn tutulmas, hm d
Qafqaza soxulmas hm ngiltrni, hm d Avstriyan narahat edirdi. Hminin ngiltr Rusiyann bu yrlrini Hindistan
mstmlksin thlk hesab edirdi.
Bu sbb gr ngiltr 1853-c ild ingilis sfiri il shbtd I Nikolayn Trkiyni blmk haqqnda nzrd
tutulan tklifini rdd edir v Krm mharibsind Osmanl imperiyasnn trfind x edir. Rusiya bu svdlmd
ngiltry Krit v Misirin ikisinin arasnda blnmsini, z is Bessarabiyan, Serbiyan v Bolqarstan zn birldirmyi
tklif edir.
1774-c ildn etibarn Rusiya Osmanl imperiyasnda olan pravoslav v slavyan elementlrin himaydar v tbii
olaraq onlarn dvlt qar hr hans bir qiyam v syanlarn hrbi yolla mdaxil etmkl dstklyirdi. taliyann
birlmsindn sonra onun torpann bir hisssini l keirmi Avstriya Bosniya v Hersoqovina bard torpaq iddiasnda
olmaa balad v onlarn l keirilmsi n Avstriya-Macarstanda kifayt qdr yaayan slovaklarla dilbirliyi ld etmy
45

Kamuran Grn. Ermni dosyesi (rusca), B., 1993, sh. 372.

57

balad. Vziyyti lb-bin Rusiya 1875-ci ild monarxla grnd (II Aleksandr, Vilhelm, Frans-osif) Osmanl
imperiyasnda xristianlarn ba ver biln syanlar zaman humanitar qarma prinsipi tklif etdi. Bu grn mahiyyti
ondan ibart olmudur ki, Osmanl dvltinin ba vermi syanlarn yatrlmas n tklif olunan kmkdn dini xadimlr
imtina etsinlr.
1875-ci ild Hersoqovinada, oradan da 1876-c ild Bolqarstana v Serbiyaya ken syan dvlt yatrarkn Rusiya
i qard v qabaqcadan dnlm kimi, 1877-ci ild Trkiyy mharib elan etdi. Bu mharibd Trkiy mlub oldu,
ar slh rtlri il Sanstefano slh mqavilsini balad.
Lakin Qrb dvltlri bu mqavilni tanmaq istmdilr, Berlin konqresi ardlar. Berlin mqavilsin gr,
Rumniya, Bolqarstan, Serbiya vvlc muxtariyyt, sonra is mstqillik aldlar.
Berlin konqresinin 61-ci maddsin gr, Trkiy reforma keirmli v ermnilr muxtariyyt vermli idi. Lakin
ermnilrin iddia etdiklri torpaqlarda azlq tkil etdiklri n muxtariyytlri tmin oluna bilmzdi. Ona gr halinin
siyahya alnmas prosesi bir qdr ermni mslsini gecikdirirdi. Bu gecikmdn istifad edn Qrb dvltlri Byk
Portadan hm ermni mslsinin tezldirilmsini tlb edirdilr, hm ermni syanlar v xlar tkil edirdilr, onlarn
dstyil milltlraras mnaqilr, ermni-mslman qardurmalar balamd. Osmanl imperiyasnn torpaqlarn, onun
vassal muxtar dvltlrini l keirirdilr. Htta Trkiyni myyn qdr mdafi edn ngiltr d yaranan situasiyalardan
istifad edrk gah knll, gah da tcavz kerk yeni torpaqlar l keirirdi.
Msln, 1881-ci ild Fransa Tunisi tutdu, hmin ild Teseliya Yunanstana verildi, 1882-ci ild ngiltr Misiri ial
etdi, 1885-ci ild Trkiy Yunanstanla mharibd qalib xdsa, Krit muxtariyyt vermli oldu. blhmid ba vermi
hadislrdn ba xara bilmdi. O, Afrikada zifliyini hiss edrk Anadolunu Qrbin iddialarndan mdafi etmk qrarnda
idi.
Trkiynin bel bir vziyytind Qrb dvltlri onu yenidn bldrmk plan hazrladlar. Bel ki, Rusiyann,
Avstriyann v digr Qrb dvltlrinin Osmanl imperiyasn paralamaq chdlrinin ksin xan ngiltr Qladstonun mart
1880-c ild hakimiyyt glmsi il siyastini dyidi. Daha dorusu, Almaniyaya qar lrin Antanta razlq sazii
(Rusiya-Fransa-ngiltr) baland (1904-1907-ci illrd lklr trfindn gizli rsmildirildi). Hminin Trkiynin
bldrlmsi leyhin xan Almaniya uzun mqavimtdn sonra 1913-c ild Rusiyann tklifini qbul etdi. Birinci Dnya
mharibsinin balanmasna qdr Trkiynin bldrlmsi plan razladrld.

ERMNLRN ANADOLUNU PARALAMAQ V

BYK ERMNSTAN PLANI ZR
FALYYTLR
1870-ci il qdr n Rusiyann, n d baqa Qrb dvltlrinin siyastind ermnilrin hmiyytli bir yeri v rolu
olmamdr. Rus-ermni ibirliyi sasn Trkmnay mqavilsi il nticlnn ran-Rusiya mharibsindn sonra balam v
inkiaf etmidir. Rusiyann yeritdiyi siyast ngiltrnin blgdki tsirin hesablanmd. Bu siyastin yeridilmsil ermnilr
gizli srtd dstklnmi, ancaq qti kild bir gc, tamam v ya yar mstqil bir varlq kimi ortaya xmalarna,
grnmlrin imkan verilmmidir.
Bunun qarl olaraq Fransa zn ermnilri dstklyn v yardm edn dvlt kimi gstrrk nticdn asl
olaraq hans kilds fayda qazanmaq siyasti yeritmidir. 1877-1878-ci illrd Osmanl-Rusiya mharibsind rqi
Anadoluda yaayan ermnilrdn istifad etmk yolunu tutan Rusiyadan ermnilr mharib bitdikdn sonra xidmtlrinin
qarl olaraq aadaklar tlb etmidilr:
1. Frata qdr olan blgnin mharibdn sonra Trkiyy verilmmsi v bu razilrin Ararat eli il birldirilrk
Rusiyann tabeliyind olan bir Ermnistan qurulmas.
2. razi ilhaq olunmayaca tqdird, bolqar millti n nzrd tutulan imtiyazlarn ermni toplumuna da aid
edilmsi.
3. al ediln torpaqlar boaldlaca halda, Osmanl dvltindn islahat n maddi tminat alnmas v islahatn
baa atmasna qdr rus ordusunun ial etdiyi trk torpaqlarn boaltnamas.
Ermnilrin bu tlblri nc Yalky, sonradan is Berlin mqavillrind hallandrlacaq v bellikl, ermni
mslsi Avropa arenasna xarlacaqd.
1876-1877-ci illrd Osmanl-rus mharibsindn vvl v sonra ar hkumti ermnilr vd edirdi ki, Qrbi
Ermnistan (rqi Anadolunu) Trkiydn qoparb rqi Ermnistanla (Qrbi Azrbaycanla) birldirib Byk
Ermnistan yaradacaq. Bu da Trkiyd daxili bandann fallamasna sbb oldu. Nticd bu mharibd Trkiy mlub
oldu.
Lakin ermnilr mqsdlrin - rqi Anadoluda muxtariyyt almaq mqsdin atmadlar. Bunun da siyasi sbbi
vardr. Bu bard V.Qurko-Kryajin qeyd edir: Rusiyaya glinc o, hmin dvrd Zaqafqaziyada rusladrma siyasti yeridirdi
v Asiyada ermnilrin mstsna stnlklr malik olaca razilr yaradlmas ideyasnn leyhin aq-aydn x edirdi.
Bundan baqa, Bolqarstan barsind niyyti ba tutmamd. Bolqarstan ar Rusiyasnn kmyi saysind azad edils d,
onun vassal olmaq istmirdi. Bunu grn ar diplomatiyas knyaz Lobanov-Rostovskinin dili il bildirdi ki, o digr
Bolqarstan yaradlmasna yol vermyck.
Mlumdur ki, 1877-1878-ci illr rus-trk mharibsind Rusiya Qrb dvltlrinin dstyi v hrtrfli kmyi
nticsind Trkiy mlub oldu v ar slh rtlri il razlad. Lakin Qrb dvltlri n mharibnin nticlri
gzlnilmz oldu v Rusiyann qalib nailiyytlri il hesablamadlar. Qrb dvltlri San-Stefano slh mqavilsin yenidn
baxlmasna nail oldular. 1878-ci il iyunun 13-d Berlin Konqresi arld. Hmin konqres ermnilr nmaynd

58

gndrmy nail oldular ki, Osmanl imperiyas daxilind muxtariyyt alsnlar. Nmaynd heytinin bas arxiyepiskov
Mkrt Xrimyan olmudur. Ona sual verirlr ki, siz hans dild danacaqsnz? Siz he bir dili bilmirsiniz? Arxiyepiskop bu
suala ox drin mnal bir cavab verrk demidir: Siz narahat olmayn, mn orada hamnn ox asan baa ddy bir dild
danacaam - alayacaam.
Yen ruslar 1878-ci ilin yaynda byk dvltlrin Berlin konfransnda mlubiyytlri il laqdar olaraq yen d
ermnilri mdafi etmi, San-Stefano slh mqavilsinin 16-c Berlin konfransnn 61-ci maddlrind Muxtar Ermnistann
yaradlmas fikrinin mdafiisi olmular.
vvlki rus-trk mhariblrind mqsdlrin atmayan ermnilr, baxmayaraq bu mhariblrd byk
canfanlqla itirak etmilr v qurbanlar vermilr yenidn Rusiyann thriki v tbliatna - Byk Ermnistann
gerklcyi kmyin mid bslyrk Qrb dvltlrinin maddi v fiziki yardm saysind Trkiyd daxili bandalar
artrb falladrdlar. 1895-ci ildn qtl, qan tkmy balam ermnilr Qumqapda, Musabyd, Merzifonda, orum
Qeysriyy, Yozqat v stanbulda nmayilr keirmi, Osmanl bankn l keirmi, Zeytun, Van Elaz, Mu v baqa
yerlrd qiyam v vhiliklr trtdilr. Lakin kinci Konstitusiyann elan il ermnilr bzi lav imtiyazlar verildi.
Konstitusiyann elan il mumi fvdn sonra hddn ziyad srsri, qatil v cinaytkar nsrlr, tkilat ermnilr
stanbula axm, onlarn oxuna htta dvlt idarlrind i d verilmidi. Nticd qsa mddtd ortaya bir sra qbul oluna
bilmyck yeni tlblr xd.
Bel tlblri qbul etdirmk n syan tkilatlar, o cmldn Qnaq v Danaq komitlri hr trfd blr
ar, gizlic silahlanrdlar. Kilslr is bu komitlri z himaysi altna alr v siyasi alt evirirdilr. Ermni mxalift
komitlri Osmanl dvltini tanmayacaqlarn hyaszlqla btn dnyaya elan etdilr. Bu mqsdl htta ermni
mktblrindn d istifad olundu. Trklr qar kin, nifrt toxumlar kir, tarix v corafiya drsliklrind dvlt evrilii
ideyalarn alayrdlar.
Ermni tkilatlar silahl dstlr yaradr, partlayc madd istehsaln bacaran mtxssislr hazrlamaq n
Amerikaya adamlar gndrirdilr. Bu adamlar hr cr qtllr trdir, sonra da ermnilr qtl yetirilirlr-dey btn
dnyaya ss salr, Qrb dvltlrinin himaysin kemk istdiklrini bildirirdilr. Onlarn sas mqsdi syan v inqilablar il
Anadoluda stnlk qazanaraq Ermni dvlti qurmaq idi.
ox kmdi ermnilrin mnfur niyytlri hqiqt evrildi. Rusiya Avropadan diqqtini cnuba evirdi. Yeri
glmikn aras ksilmz Rus-Trk (tarixd 12 rus-trk mharibsi olmudur) v Rus-ran mhariblrind ermnilr
yaadqlar dvltlr asi xrdlar, onlar arxadan vurdular. Mqsd ondan ibart olmudur ki, Yaxn rqd xristian
dvltlrinin qlbsi zmind Byk Ermnistan dvlti yaratsnlar. Tcavzkar xrit kib z xalqna v digr xristian
dvltlrina tbli etdilr. Hazrda da tbli edirlr ki, guya Ermnistan tarixn Yaxn rqd qdrtli bir dvltiliy malik
olmudur. Uydurma xrit 3 dniz srhdindn balayr - A dniz, Qara dniz, Xzr dnizi, Cnubu Qafqaz, rqi
Anadolunu v rbistan llrin qdr razilri hat edir. Hmin xrit hazrda ox tirajla da ap edilir v dnyann hr
yerind tbli edilir. Yeri glmikn onu da qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Heydr liyev ilk
df AB sfr edrkn Azrbaycann xritsini tinlikl ld etdiyini vurulamdr.
Yeri glmikn, Parisd xan Liberasyon qzetind drc olunmu Yerevan milltilrin yedyind gedir
srlvhli mqaldn bzi mqamlar oxuculara atdrmaq mqsduyundur.
Mqald deyilir: Qarmda bir rsm var. Orada xyali bir lk, Qara dnizdn Xzrdk uzanan imal rann v
Trkiynin xeyli razisini hat edn byk, geni bir ahlq tsvir olunmudur. Bu fantastik rsm mifik drcd sonsuz
Ermanistan trnnm edir. Altnda qsa bir yaz vardr: Tarixi Ermnistan, eramzdan vvl 2107-ci il.
Bu, saxta xritdir. Tarix drsliklrinin he birind ox qdim dvrlrdn shbt alarkn Ermnistan xatrlamrlar.
Buna baxmayaraq, hmin xrit Yerevanda btn mnzillri bzyir. Bel xritlr hr yerd: restoranlarn giriind,
qadnlarn otaqlarnda, siyasi partiyalarn mnzil-qrargahlarnda v s. rast glmk mmkndr.
Byk Ermnistan haqqnda arzu yen aktual olmudur. Danak liderlrindn biri Baqrat Sidoyan etiraf edir: ar
byk Tiqran dvrndki antik Ermnistann srhdlrini brpa etmk arzumuzdur. Lakin bizim proqrammz Sevr
mqavilsind myyn olunmu Ermnistandr. Bu szlrdn sonra o, Azrbaycann mfssl xritsini gstrir.
Ermnilrin bu yaxnlarda tutduqlar zonalar hmin xritd ciddi-chdi trixlnmidir.
Uzun mddt Kaliforniyada qaldqdan sonra Ermnistana qaydan danaqlarn lideri Apo Porikyan deyir: Byk
Ermnistan arzusu bizim milli urumuzun bir hisssidir. Ermnilr ilk df olaraq bel bir hissdn yaxa qurtarmlar ki, onlar
bdi uursuzlua mhkumdurlar.
Qat milltilr utopik layihlr trtib edirlr: yalnz Dalq Qaraba deyil, hm d Naxvan, Anadolunun bir
hisssini v Grcstann cnub rayonlarn geri almaq xyalna dblr-btn bunlar tarixi ermni torpaqlardr...
Byk Ermnistan ideyas XIX srin sonlarnda mhz Qrb dvltlrinin havadarl il geni vst almaa balad.
Bu ideya Qrb dvltlrinin mxfi hazrlad byk rq mslsi iinin variantlarndan olan perspektivli Ermni
mslsin daxil edilmidi. Qrb dvltlri Osmanl dvltini thrik edirdilr ki, ermnilr imperiya daxilind muxtariyyt
versin. Bu mqsdl 23 dekabr 1896-c ild o zamank byk dvltlrin-ngiltr, Fransa, Almaniya, Avstriya-Macarstan,
taliya, Yaponiya v s. sfirliklrinin stanbul ynca arld. Konqres rfsind beynlxalq mahidilrin itirak il
rqi Anadoluda halinin milli trkibi yoxlanld. Mlum oldu ki, ermnilrin muxtariyyt istdiyi 6 sancaqda ermni halisi
digr xristianlarla birlikd 20 faiz tkil edirdi. Ermnilrin iddia etdiklri 6 vilaytd halinin demoqrafik trkibi bard 5 iyul
1880-c ild Abidin paa Qrb dvltlrinin notasna cavabnda yazmdr: Sizin nzriniz atdrram ki, Van, Diyarbkir,
Bitlis, rzurum v Siva yaltlrind dvlt qeydiyyatnn nticsi aadak trkibd olmudur: 17% ermni, 4% digr

59

milltlr v 79% mslman.46 Hquqi v sosial bazas atmad n stanbul yncanda ermni mslsi deyiln
msly son qoyuldu.
Lakin ermnilr z iddia v ideyalarndan dnmdilr. Onlarn Osmanl dvltinin btn sahlrind aparc qvvy
malik olduqlarna baxmayaraq z bir, nsy iki sulundan istifad edib separatlq v satqnlqla mul olurdular. Bu hal
Birinci Dnya mharibsi rfsind daha da fallad.
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, ermnilr hans dvltin himaysind yaayblarsa, o dvltin tin
mqamnda ona qar satqn xmlar. O cmldn Osmanl imperiyasnn, ran imperiyasnn, Rus imperiyasnn, Sovet
imperiyasnn dalmasnda zirk ermnilr arxadan v altdan vurmaqla byk rol oynamlar.
Ermnilr hmi yaranm situasiyalardan mhartl istifad etmilr. Msln, A..Mikoyan misinin tapr il
1920-ci ilin sentyabrnda hbs edilmi 26-larn siyahsn ingilislr verdi, zn azad eltdirdi, Rusiyaya qad. Rusiyada ba
vermi qarqlqlardan istifad edrk o, znn 26-lardan olduunu v qadn bildirdi. Kreml arlmam qona ox
hrmtl qbul edib, ondan satqn kimi ln qdr istifad etdi. O is zn 26-larn yadigar olaraq bir sayl bolevik
lideri kimi lova aparrd v hr cr avantralar trdirdi. Bu baxmdan bir df .Stalin onu yanna arb hd il deyir:
Tarix z qaranlql v unutqanl il maraqldr ki, nec olmudur ki, 26 Bak komissarlar glllnmidir, onlardan yalnz
sn - Mikoyan - sa qalmdr. Anastas, sn bizi bu tarix qaytmaa mcbur etm!47
Bundan sonra o, z milltinin genin qaydr - zn qsqanc, qorxaq aparr v ikizllkdn oxzlly keir.

BYK ERMNSTAN URUNDA

ERMN TERRORU TKLATLARININ QSDLR
Ermnilrin z yaadqlar razilrd pozuculuq faliyyti vvllr gizli, bzn d yarmgizli xarakter dayrdsa,
XIX srin vvllrindn Rusiya il mhariblrd Trkiynin uursuzluqlarndan sonrak dvrd tam aq kild zn
gstrmy balad. Rusiyann, ngiltrnin v Fransann lind alt olan ermnilr trklr arxadan zrb vuran sas qvvy
evrilmi oldular.
Bu vziyyt, bhsiz Trkiyd d ermnilrl vvlki mnasibtlrin mnfi istiqamtd dyimsin sbb olmaya
bilmzdi. Trkiyd getdikc z nfuzunu itirn ermnilr Rusiyann hamiliyi il 1828-1830-cu illrd v rvan
quberniyalarna byk ktl halnda kb yerldilr v hr bir frstdn istifad edrk Trkiyy v trklr qar
dmnilik mllrini davam etdirirlr.
1844-c ildn etibarn stanbul ermni patriarxl Rusiyann lalts olan Emidzin katolikosuna tabe olduunu
bildirdi. Ermnilrin bu xyantkarl sonralar: 1853-1856-c, 1877-1878-ci illrdki Rusiya-Osmanl mhariblrind v
nhayt 1914-1918-ci illrdki Birinci Dnya mharibsi dvrnd xsusil gclnmi oldu. Bu mddt rzind Osmanl
imperiyasnn mxtlif blglrind tez-tez ermni syanlar olurdu.
Burada bir fakt da qeyd etmk olar. Birinci Dnya mharibsi dvrnd Osmanl imperiyasnda yaayan ermnilr
vergidn imtina ediblr, dalara kiliblr, qart edib ydqlarn arn ordusuna veriblr. Bel ki, 1915-1917-ci illrd
rzincanda gedn dylrd itirak etmi bir rus top komandirinin ermnilrl bal 82 shiflik yazs var. Burada
ermnilrin trklri nec qrdqlar, hm d ruslara nec klk gldiklri, at minib nec qadqlar v s. yazlb, ermnilr
haqqnda n kskin ifadlr ildilib.48
Hyata keirdiyi qanl vhiliklr gr ermni terrorizmi istniln terroru tkilatlarn gerid qoyub. bs yer
deyilmir ki, mhz ermnilr Yaxn rqdki terroru qruplara terror drsi keiblr. tn 200 illikd ermnilr bir ne terroru
mahiyytli tkilatlarn sasn qoyublar.
Hazrda Ermnistanda siyasi partiya qismind faliyyt gstrn Ermni nqilab Federasiyas Danaqstyun (EIFD)
da sasnda terroruluq duran prinsiplr zrind formalab.
1890-c ild Tiflisdki qurultayda yaradlb. Mqsdi ermni torpa sand rqi Anadolunun iqtisadi v siyasi
mstqilliyin nail olmaqdr. Cnubu Qafqazn mxtlif hrlrind, ran, Trkiy v Avropa lklrind zklri vardr.
Bu qurum terroru mstqillik urunda yegan mbariz metodu kimi qiymtlndirir. Vaxtil randa hazrlanm
xsusi dylr Trkiyy gndrilirdi, onlar orada qiyam qaldrr v silahl mnaqilr trdirdilr.
Danaqstyun partiyasnn 1907-ci ild qbul olunmu nizamnamsind deyilirdi: Hr il n az 50 silahl yolda
hazrlanmal (madd 122). Nizamnamnin I47. 151-ci maddlri terroru dy dstlri hazrlanmasn nzrd tutur. Hr
dst on nfrdn ibart olmaldr. Qrupa daxil olan danaq dy silahn hazr saxlamal v tcili veriln tapr yerin
yetirmkd vaxt itirmmlidir. Terror bal altnda verilmi 155-157-ci maddlrd siyasi v tkilati terrordan bhs
olunur.
Osmanl Trkiysi razisind ermni komitlri, gizli faliyyt gstrn terroru tkilatlar hl 1880-ci illrdn
yaradlmaqda idi. stanbulda 1860-c ild yaradlan ilk ermni cmiyyti Xeyriyy cmiyyti adlanrd. Lakin onun
tkilatlar X.imanyan v M.Beikdayan Zeytun qrnlarnn fal itiraklar olmular.

46

Kamuran Grn. Ermni dosyesi (rusca), B., 1993. sh. 149.

lOnost, N 6, S.85-R. Medvedov. Ot llia do illia (bez infarkta i paralia) Eleadbeya Stalin, Riqa 1922, Str.. 102 (Xarakteristika
A.Mikoana) (Azerbaydcan qzeti, 6.11.89, 4, s. 4, 7).
48
Valid smaylova. Alayan dalar.- Azrbaycan, 26.03.2002, 67 (3079).
47

60

1885-ci ild M.Portakalyan trfindn yaradlm Armenakan partiyasnn Proqramnda deyilirdi: Yalnz ermnilr
bu partiyann zv ola bilrlr. Ali mqsd nail olmaq n ermni milltilri birlmli, partiya zvlri silahdan istifad
etmyi yrnmli, partizan dstlri dzltmlidirlr...
Hnak partiyasnn nizamnamsinin 4-c maddsind Trkiyd inqilab terror vasitsil ba vermlidir. Terror
xalqda ruh ykskliyi yaratmaq n grkdir. Terror xalq mdafi etmk metodudur. Xalqn etimadn qazanmaq vasitsidir.
Partiya Osmanl dvltin qar terroru dstklyir. Terror obyektlri srasna trk hkumti mmurlarn v ermni mnli
mmurlar, csuslar da daxil etmk grkdir. (5) Terroru tkil etmk n xsusi tkilat yaradlmaldr. (9) Trkiy
Ermnistannda mstqillik ld edilndn sonra Rusiya v ran Ermnistannda da inqilab davam edck v Federativ
Ermnistan yaradlacaqdr. 1887-ci ilin avqustunda bu proqram qbul olundu v Cenevrd Hnak partiyas tsis olundu.
1887-ci ild Hnak (Zng), 1890-c ild is Danaqstyun partiyalarnn yaranmas il ermni pozuculuq hrkat
vahid mrkzdn idar olunmaa balad.
lk bel syan 1890-c ild rzurumda v Qumqapda balad. Bundan sonra 1892-1893-c illrd Qeysriyyd,
Yozqatda, orumda, Mrzifonda, 1894-c ild Sasunda, 1895-ci ild stanbulda, Zeytunda, 1896-c ild Vanda, 1903-c ild
yenidn Sivada, 1909-cu ild Adanada ermni syanlar oldu.
1890-c il iyulun 15-d Hnak partiyasnn tapr il stanbulda ba vern terror aksiyasnda 17 nfr ln v
yaralanan oldu. 1895-ci il iyulun 12-d stanbulda hnaklar trk uaqlar oxuyan mktbi, 30 evi, 20 dkan, avqust aynda
Amasiyada 58 evi, 165 dkan yandrdlar. Oktyabrn 2-d Trabzonda komendant Hmid paaya, sabiq qubemator Bhri
paaya qar sui-qsd tkil etdilr. Oktyabrn 21-d rzurum bazasn datdlar, onlarla mslman qtl yetirildi. 1905-ci ild
Sultan bdl Hmid sui-qsd tkil etdilr. Hadisnin qsa rhi:
Avropann mrkzi hrlrindn birind Sultan Hmid sui-qsd tkil olunur. Bu sui-qsdd bir ne qeyrimslman, o cmldn bir ermni komitsi itirak ediblr. Onlarn arasnda belikal n Trkler d olub. Bunu 21 iyul 1905-ci
ild hyata keirirlr.
Sultan hr cm gn Ulduz Camesind namazn qldqdan sonra bir dqiq qrx iki saniyy baa nnd saxlanan
mana atmas gzlnilirdi...
Vyana hrind istehsal olunmu, iind 80 kq dinamitl 20 kq kiik dmir iliklri yerldirilmi bir xsi man
baa qapsnn yannda saxlayb uzaqladlar. Sultan Hmid camedn xanda eyxlislam Cmalddin fndi il rastlad.
Onlar pillknin banda qsa shbt edirdilr. Bu zaman gcl partlay ba verir. xsi man ilik-ilik olub trafa
dalr. Tntnli tdbird itirak etmk n buraya toplaan suvari alaynn atlar hrkr, nazirlr, paalar, tdbir dvt
olunanlarn hams bir-birin qarr. El bu vaxt: Qorxmayn,-dey Sultan Hmidin gur ssi eidilir. trafa sakitlik kr.
Sultan Hmid he bir tla keirmdn, he n olmam kimi, z sltnt manna oturub izdihamn gurultulu alqlar altnda
saraya doru getdi...
Sui-qsd ba tutsayd, Qaraky krpsnn, Tunel v ona bnzr obyektlrin partladlmas v stanbulda ox thlkli
ixtian trdilmsi planladrlmd.
Sui-qsdd itirak edn belikal anarxist hbs edilir. Ona edam hkm ksilir. Sultan Hmid is onu fv edir. Onu bu
sui-qsd mcbur edn ermnilr qar mbarizy ynldir, Avropa ermnilrinin faliyyti bard mlumat toplamaa
thrik edir. Bunun vzif borcu olduunu ona anladr. Bu adam da gizli Ulduz tkilatnn squtuna qdr vzif borcunu
lyaqtl yerin yetirir.

ERMNLRN TERRORULUQ FALYYTLR

1878-1896-CI LLRD TRKYD ERMN SYANLARI
Ermni komitlri irisind Hnak daha fal idi. 1891-ci ild onun faliyyti rq Federasiyasndan (rqi
Anadolu) qrb doru yayld. O, Makedoniya, Albaniya, Krit v Yunanstan qiyamlar il birldi.
stanbulda Hnakn iki tkilat vardr: dar v cra. darnin tlimatna gr, Trkiyd btn qiyamlarn
direktivlri onun trfindn hazrlanrd. cra, yni cra Komitsi darnin direktivlrini alaraq aksiyalar tkil edirdi. darnin
v cra Komitsinin zvlri bir-birlrini tanmrdlar, onlar arasnda laq yaradan xs hr iki idarnin zv idi. Bu federasiya
rivsind 1891-ci ilin iyulunda Afinada antitrk nmayii keirildi. Tkilatlar irisind n ox frqlnn Mixran
Damadyann rhbrliyi il 1892-ci il rzind Trkiynin bir ox rayonlarnda yeni hadislr ba verdi. Ba vermi hadislr
sonrak syan v txribatlara zmin hazrlad.
Bellikl, 1895-1896-c illr rzind bir ox axnamalar v syanlar Trkiynin btn mrkzi hrlrini brd.
Yalnz 1895-ci il rzind aadak hrlrd (vilaytlr mtrizd verilmidir) syan v ya qiyamlarn
xronologiyasn vermk yerin dr:
29 sentyabr - Divriqi, 2 oktyabr - Trabzon, 6 oktyabr - Eqin, 7 oktyabr - Dvli, 9 oktyabr - Akhisar, 21 oktyabr rzincan, 25 oktyabr - Bitlis, 26 oktyabr - Bayburt, 27 oktyabr - Mara, 29 oktyabr - Urfa, 30 oktyabr - rzurum, 2 noyabr Diyarbkir, 2 noyabr - Siverek, 4 noyabr - Malatya, 7 noyabr - Xarput, 9 noyabr - rbkir, 15 noyabr - Merzifon, 15 noyabr Siva, 16 noyabr - Antep, 18 noyabr - Mara, 22 noyabr - Mu, 3 dekabr - Kaysri, 3 dekabr - Yozqat.
Bellikl, 1895-ci il rzind Osmanl imperiyasnn Anadolu blgsinin 24 mhm hrind mtkkil olaraq eyni
vaxtda v bzn bir-birinin ardnca Hnaq v digr ermni komitlri syanlar v itialar hyata keirdilr. Bunlarn
nticlri haqqnda xarici konsul v sfirliklr, o cmldn ayr-ayr o zamank yazarlar v hkumt idarlri geni mlumat
verirlr ki, onlar haqqnda qsa da olsa oxucularn nzrin atdrmaq mqsduyundur.

61

1. stanbulda ingilis sfiri Henri Leyerd Berlin konqresindn (1878) bir ay sonra yazmdr: Biz artq 1877-ci ild
mlumat verdik ki, patriarx ingilis sfiri il shbtind Avropann diqqtini clb etmk n ermni syannn mmknlyn
qeyd etmidir.
1878-ci ild Zeytun syan gstrdi ki, ermnilr Anadoluda serb v bolqar qismind sni problem yaratmaa
hazrlarlar.
2. ngilis hrbi konsulu Kapitan Kleyton 12 oktyabr 1880-ci ild Vandan mlumat verir ki, Ermnistanda Trkiy
ermnilrini silahlandrmaq n srncamnda agentura v srhddn silah keirn xsusi cmiyyt yaradlmdr.
3. ngilis hrbi konsulu rzurumdan 24 noyabr 1880-ci ild mlumat verir. Rusiyada silah toplants fakt qti olaraq
dzdr. bhsiz ki, bu silah Rusiyada istifad edilmyck, o Trkiyd yaayan ermnilr ndr. Mlumat rzurumdak
rus konsulu da tsdiq edir.
4. ngilis hrbi konsulu Vandan 1880-ci ild yen z sfirliklrin xbr verir: rus mayoru Kamsarqandan ald
mlumata gr, ermnilr syana hazrlarlar, ancaq rus sfirliyi onlar ehtiyatl olmaa arr.
5. rzurumda ingilis hrbi konsulu Everett ermnilrin syana hazrlamasn iki snd sasnda mlumat verir:
sndin biri sahibin aiddir ki, knll glmidir; ikinci snd is onun vzifsini bildirir. Everett hm d bildirir ki, zahiri
grnn gr snd Rusiyada ap edilmidir. Snddki mlumatdan aydn olur ki, o dekabr 1880-ci il v avqust 1881-ci
illr arasnda yazlmdr.
1882-ci ilin iyununda Everett etibarl mnblr saslanaraq mlumat verir ki, ermnilr halini milli ruhda syana
hazrlayr. Bu i byk razid Mua v Vana qdr, oradan da cnuba qdr olan razi nzrd tutulur ki, hrkatn mrkzi
Vandr. O Rusiyann dstyi il, Vanda hrbi konsul Kamsaraqann vasitsil mayit olunur.
6. 9 dekabr 1882-ci ild rzurum konsulu Eyrs mlumat verir ki, suiqsdilr aradrlarkn Portakalyan Trkiydn
xaric qad. O, Marseld 1885-ci ild Ermnistan qzeti xard. Portakalyann yaxnlarndan kim olduu bilinmyn
Avetisyan tezlikl Vana qaytd v Armenakan adlanan partiyann adn qoydu (sonralar bu partiya Ramqavar adland).
Portakalyann dalnca Marseldki bir qrup ermni ngiltrd Hayastan qzeti xardlar, bir qdr vaxtdan sonra
onlar ingilis-ermni komitsi yaratdlar ki, onun trkibin bir ox leyboristlr daxil oldu. O komit tezlikl ermni
tbliatlarnn n balcalarndan biri oldu.
Portakalyan 1848-ci ild stanbulda anadan olmudur. O ox illrini Vanda keirmidir. Orada o mktb aaraq
terrorular nsli hazrlayrd. Onun partiyasnn orqan olan Armeniya qzetinin yaym 1885-ci ild Trkiyd v 1886-c
ild is Rusiyada qadaan edildi.
Bellikl, yuxarda deyildiyi kimi, 1885-ci ild Armenakan, 1887-ci ild is sverd Hnak v Hyat onun
ardnca is Danaqstyun (ttifaq) partiyalar yaradld. syana btn hazrlq bu vaxtdan bu partiya v komitlrin lind
idi.
7. Osmanl imperiyasnda ilk ermni cmiyyti 1860-c ild stanbulda Xeyriyy ittifaq ad altnda yaradld.
ttifaqn mqsdi Kilikiyann yksldilmsi v inkiaf etdirilmsi idi.
1870 v 1880-ci illr arasnda Vanda Araratlar, Muda Mktb h vskarlar v rq, rzurumda Millti
qadnlar cmiyytlri yarand, sonradan bu cmiyytlr Birlmi ermni cmiyyti adlandrld. Btn bu cmiyytlr
sosial problemlrl mul idilr. Bunlarla yana, Vanda Qara xa cmiyyti (1878), 1881-ci ildn rzurumda Vtn
mdafiilri cmiyytlri d faliyyt gtirirdilr.
Maraql odur ki, qeyd ediln partiyalarn hr birinin nizamnamsind terrorulua yol verilir. Bu da maraqldr ki,
Vtn mdafisi partiyasnn kemi sdri Qerek iqn Danaqstyun partiyasnn nizamnamsinin yenidn tsdiqind
terroruluq maddsin qar xmdr. Danaqstyun partiyasnn ilk tkilatlarnn qrar il kim biziml deyil, o bizim
ksimizdir nizamnam prinsipin uyun olaraq Aram Aramyan trfindn ldrld v ona he bir i almad.
8.1927-ci ild Amerikada xan Hayrenik qzetind rzurum hadislrinin ildnm mnasibtil yazlmdr:
1890-c ild Sanasaryan mktbinin sasn qoyan ld. Hkumt atdrlmdr ki, mktbd silah emalatxanas mvcuddur .
bhlnilirdi ki, aparclar ermni katolik dindarlardr. Yoxlamaya qdr iki saat rzind Vtn mdafiilri tkilatnn
zvlri tcili olaraq bh doura biln btn yalar, tarixi kitablar, dftrlri v digr diqqt clb edn mlaklar binadan
xartdlar. Axtar ntic vermdi...
9. Hnaklar hqiqi olaraq inanrdlar ki, Kumkap hadislri mtlq Avropann diqqtini clb edckdir. Hnak
qzeti 1890-c il sentyabrn 7-d yazmdr: Ermni marana uyun glmdiyin gr onlar Avropann btn tkliflrini
rdd edirlr. Ermnilr son damla qanlarna qdr mbarizni davam etdirmy hazrdrlar.
10. stanbuldak alman sfiri 28 sentyabr 1890-c ild ingilis hmkar il shbti bard Berlin yazmdr: Ser
Uilyam Uayt (ingilis sfiri) deyir ki, Ermnistann muxtariyyatla idar edilmsi ideyasn xaricdki komitlr irli srrlr,
hminin ngiltrdkilr d v bu yalnz Qladston trfindn hkumtin fikrini nzr almadan dstklnir. Bu yaxnlarda
liberal partiyasndan ermni himaydarlarndan biri, mister Vilyam Semmer buraya gldi. O, ingilis sfirin mlumat verdi ki,
Qladston v mn d Solsberi hkumtinin faliyytinin tinlmsi n ermni mslsindn istifad edirik.
11. 1891-ci ild bdl Hmid cinayt trtmi ermnilr n mumi amnistiya elan etdi. stanbulda azad edilmi 75
ermni patriarxla gldilr v sz verdilr ki, bir daha asayiin pozulmasnda itirak etmycklr.
Lakin Hnak agentlri z faliyytlrini davam etdirdilr. Xarici antitrk tbliat is gclnirdi, yalan fikirlr
yaylrd ki, ermnilr gc zoruna islama riayt etdirilirlr.
Bu bard zmirdki ermni yepiskopu demidir: Demk lazmdr ki, Osmanl hkumti he vaxt bizi incitmmi,
dinimizi qadaan etmmi, ancaq ermnilrin slam qbul etmk arzularn bildirnlri ruhani liderlr gndrmk gstrii
verilmidir ki, bu da bizim xlaqi vzifmizdir. Mn zmir yepiskopu kimi bu mvafiq hallarla xsn ox rastlamam.

62

12.1892-ci ild ngiltrd Qladston hakimiyyt gldi. Ermni milltilri falladlar. 1892-ci ilin dekabrnda Van
qubernatoruna sui-qsd etdilr.
13.1893-c ilin yanvarnda bir ox hrlrd divarlara intibahnamlr yapdrdlar.
14. 1894-c ilin dekabrnda Yozqatda ermni qiyam oldu.
15.1894-c ilin 27 aprelind patriarx Aikyana sui-qsd edildi. Terrorist-ermni hbs edildi. Bu hadisdn sonra
patriarx vzifsindn imtina etdi.
16. 4 avqust 1894-c ild qaaq ermni bandas pot karetasna hcum etdilr, potalyonu ldrdlr.
17.1894-c ild Sasun syan balad.
syana Mu, Kilpa v Livandan da qouldular. Onlarn say 300 oldu.
18 a) 1 iyul 1895-ci ild Merzifon hrind varl ermni Qarapet Quyumcyan Hnak komitsi il mkdalq
etmdiyi n ldrdlr.
12 iyulda is Merzifonda trk moktbini yandrdlar, yann qonu tikililri brd, 30 ev, 20 dkan v 3 karvansara
evi yandrld.
b) Avqustda Amasiyada yannlar trdildi v 58 ev, 165 dkan, karvansara, mscid-mktb, drvi svmiyysi v
trk mktbi yand.
Anadoluda btn ingilis konsullar 1895-ci ilin iyul-avqust aylarnda mlumat verdilr ki, komitlrin faliyytlri
istniln vaxtlarda grnmmi nticlr trtmy qadirdir. oxsayl mlumatlar vermy ehtiyac qalmr; arzu ednlr onlarla
Trkiy jurnalnn N 1 (1896), N 2 (1896) saylarnda tan ola bilrlr.
Ermni komitlri 1895-ci ilin 29 sentyabr- 3 dekabr mddti arasnda Trkiynin 24 hrind ermni-mslman
toqqumasn tkil etmidilr.
19.Trabzon hadislri 20 sentyabr 1895-ci ild iki silahl ermninin Vann kemi qubernatoru Bhri paaya v
Trabzonun komendant Hmdi paaya hcumlar nticsind ba verdi.
20. rzincandak itialar 21 oktyabr 1895-ci ild hft bazarnda ermnilrin bir ne mslmam ldrmlri il
balad.
21. Bitlisd hiddt 25 oktyabr 1895-ci ild ermnilrin mscidlr cm namazna toplanan mslmanlara hcumu
nticsind oldu. Aradrmadan aydn oldu ki, aksiyann tkilats protestant missioner Gevork olmudur.
22. Marada toqquma 27 oktyabr 1895-ci ild ermnilrin mslmanlar aq-akar glllmlri il balad.
23. rzurum hadislri 30 oktyabr 1895-ci ild silahl ermnilrin qubernator iqamtgahna hcumu v sarayn
keiki jandarmalarnn ldrlmsi nticsind ba verdi. At hm d hadis yerindn qaan sgrlr d alrd.
24. Diyarbkird hycanlar 2 noyabr 1895-ci ild ermnilrin cm namazna duran mslmanlara at amas il
ba verdi. Sonra mscid-mdrsni bryn yann ticart srasna kedi. Atl 100 dkan mhv edildi, onlarn 90 faizi
mslmanlarn idi.
25. 4 noyabr 1895-ci ild Xarputda dllk-ermni Sarkis yanna gln Xemo adl trk mtrinin lgcl boazn
ksdi v hrd qarqlq ba verdi.
Xarputda hycan 7 noyabrda kdn kenlr Baxiyan Qriqorun evindn alan at nticsind, bada mllim
Mustafa fndi olmaqla 4 mslmann yaralanmas nticsind ba verdi.
Bellikl, trk mnblrin gr, 1895-ci ild ldrlnlrin say 10617 nfr olmudur.
26. Zeytun syan 24 oktyabr 1895-ci ild balad v 28 yanvar 1896-c ild qurtard. hr kazarmasnda yerln 50
zabit v 600 sgr qfltn hcuma mruz qalaraq sir dmlr. syan Aasi gndliyin yazmdr ki, sirlr vhilmi,
qadnlar trfindn doram-doram edilmidir.
syan Aasi Zeytun syan haqqnda gndliyind qeyd edir: syan rzind trklr 13.000 sgr, onlarla brabr
20.000 dinc insan itirdilr, biz is 125 nfri itirdik ki, onlardan 65-i atma zaman ldrlmdr.
27.1895-ci il iyunun 14-dn 15-n ken gec Van syan balad. syan 24 iyununa qdr davam etdi. syann
nticsind mumi itki yarallardan: 363 mslman 71-i is ermni olmudur. mumiyytl, Van hadislrind ldrlnlrin
say 2133 nfr, yarallarn say is 404 nfr olmudur.
28. Osmanl bankna hcum. Terror aktlarnn davam olaraq 1896-c ild avqustun 26-da ermnilr Osmanl bankna
hcum etdilr. Bu aksiya danaqlarn mslhti il olmudur.
Hcumun rhbrlri, tkilatlar v hazrl Qafqazdan glmi 3 ermni-Varto, Mar v Boris olmudur. Onlara
qoulmu Armen Qaro v Afinadan glmi Qaregin Pastrmacyan qouldu. Pastrmacyan 1908-ci ild rzurumdan Trkiy
mclisin deputat seilmi, Birinci Dnya mharibsind Qafqaz cbhsind trklr qar vuruan ermni bandasnn
balarndan olmudur. Bank direktorunun katibi F.A.Baker sonradan yrnib bunlar yazmdr: stanbuldak Osmanl
bankna hcum xaricdki komitlr (ermni terror tkilatlar-red.) trfindn hcumdan 3 ay vvl hazrlanm, icralar da
stanbula hcumdan 3 ay qabaq glmilr. Bombalar Trkiynin znd hazrlanmdr. Hcum saat 13-d balam, bankn
keiki polislrinin mdafisini zifltmk n, vvlc yaxnda olan polis mntqsin hcum edilmidir...
Varantyan Danaqstyun tarixi adl kitabnda (sh.160-163) yazr: 26 avqust shr saat 6.30. Hcum etmk n 5
nfr kifayt idi. iynimizd bomba dolu kislr, limizd tapanalar tez xdq. Banka yaxnladq, birinci dstnin
bombalarnn partlayn v atlrini eitdik. Biz banka soxulduq. Bizi qarti hesab etdilr. Mn dedim ki, onlar
qorxmasnlar. Bombalar gzlniln smrni vermdi, adamlar tez ldrmdi, onlar ancaq hisslr bld, yarallar toz
irisind qc olub zab kirdilr. Mn v Qaro direktorun kabinetin daxil olduq v z rtlrimizi diqt etdik. Biz tlb etdik
ki, bizim tlblrimiz byk dvltlrin itirak il yerin yetirilsin v bu hcumun itiraklar tqib olunmasn, ks tqdird

63

bank btn iilri il partladacaq. Biz 17 nfr qaldq, hcum ednlrdn 3 nfr hlak oldu, 6 nfr is yaraland.
Dmnin itkisi byk idi.49
Bankn direktoru ser Edqar Vinsent rus sfirliyinin ba trcmisi Maksimovla danqlar n hyt ddlr.
Ermnilr lkdn xmaq n qarantiya aldlar. 17 nfr bandit Maksimovun mayiti il bankn binasndan xd v ser
Edqarn villasnda gizlndilr. Fransz gmisi Jironda onlar tez Marsel atdrd.
Banka hcum bel bitdi. Lakin ermni partlaylar v glllri mslmanlar stanbulda ayaa qaldrd. hrd
hycanlar bir ne gn davam etdi.
Qrb dvltlri xbr verirdilr ki, bank hadislrind 4000-6000 ermni ldrlmdr. Bu tamamil bhtandr.
Tdqiqatlar myyn etmilr ki, bir ne gn rzind 172 nfr ldrlmdr.
ngilis sndlrind gstrilmidir ki, trk hkumtinin mlumatna gr, 125 sgr lm, 25 nfr sgr
yaralanmdr. Hmin sndlrd gstrilir ki, ba vermi hadislrl laqdar 300 mslman hbs edilmidir.
29. 1904-c ilin aprelind Andronikin bal il ikinci Sasun syan balad. Ermni mnblri gstrir ki, 14,16,22
aprel, 2 may, 17 iyul dylrind 932 (1132) trk ldrlm, ermnilrin itkisi is 19 nfr olmudur.
30. Sultann hyatna sui-qsd 21 iyul 1905-ci ild oldu. Avtomobild qoyulmu bomba Sultan gln qdr
partlamdr. Sultann xilas eyxlislamla grb shbt etmsi nticsind olmudur.
Papazyan yazmdr: Trkiyd bdl Hmid sui-qsd danaqlarn inqilabi faliyytlrinin son hddi idi. Bu
danaqlarn nvbti qhrmanlqlar dncsiz aksiya idi. Balanm i ermnilr he bir fayda gtirmdi, mhz uursuzluq
bizim xalq dhtli facidn qurtard.
Bellikl, onu da qeyd etmk yerin dr ki, rqi Anadoluda rsmi ermni terrorrizm taktikasndan istifad
haqqnda Avropa rsmlrinin tqdim etdiyi oxsayl snd-sbut nmunlri vardr. Orada slind nlrin ba vermsi
haqqnda oxlu Qrb diplomat v konsulluq nmayndlrinin (amerikallar da daxil olmaqla) hesabatlar vardr. Onlar bel
bir nticy glmilr ki, syanlarn mslman qtllrini v qrnlarn ermni inqilab cmiyytlri hyata keirmidir.
Rsmilr bel bir inamlarn etiraf etmilr ki, ermnilrin hyata keirdiklri ktlvi qrnlarn bir sbbi bu raziy
Avropann mdaxilsini tmin etmk olmudur.
Ermnilr hm zlri dinc sakinlri ldrr v qrn trdir, hm d hmi imkan tapb zlrinin ldrlmsi
haqqnda vay-ky hesabatlar gndrirdilr. Hovanissiyana gr,Trkiyd yaayan ermnilrdn frqli olaraq Rusiya
ermnilri vvlcdn mharibnin balanmasn alqlayrd. Romanovlarn ermniprst siyastinin xttin mvafiq olaraq
onlar Trkiy Ermnistann tmizlyndn sonra ermnilr grnmmi inkiaf vd etmi Nikolayn vassall altnda
mqam gzlyirdilr, byk nikbinlik irisind olan ermnilr ninki nizami rus qounlarna 100.000 nfrdn artq adam
verdilr, hm d Qrbi Ermnistan azad etmk n 7 knll batalyon yaratdlar.
1890-c illrin axrlarna yaxn Hnaq meydandan xd v 1890-c illrdki tarmar ermni millti burjuaziyasnn
tbqlmsi rhbr Danaqstyun partiyasn siyasti dyidirmy mcbur etdipartiya mumtrkiy inqilabi hrkatnda
dayaq axtarmaa balad: Gnc trklrl sazi balad; 1907-ci ild danaqlarn tbbs il Osmanl imperiyasnn btn
mxalifti partiyalarnn Parisd qurultay keirildi. Qurultayda dvlt evrilii plan ilnib hazrland.
evrili 1908-ci ild hyata keirildi, lakin danaqlarn gzldiklri ntic vermdi.
Birinci Balkan mharibsi (1912) Osmanl dvltini ox byk tinliklrl qarladrmd. Ermnilr Qrbd
bolqarlarla mharib zaman ruslarn rqi Anadolunu ial etdiklrin v buradak vilaytlrin ermnilr verilcyin mid
bslyirdilr. Ermni-rus gizli danqlarnn plan bel idi ki, ruslar rqi Anadoluya girdiklri vaxt byk qrn trtsinlr.
Lakin bu plan ba tutmad. Bunun da sbbi alman-trk mttfiqliyinin formalamas idi. Artq BBB (Berlin-BadadBsra) dmir yolu baa atrd. Alman inhisarlar Osmanl imperiyasnda ox byk investisiyalar qoymudular. Bunu Rusiya
real drk edirdi. Rusiya hiss edirdi ki, vvlki rus-trk mhariblrind olduu kimi Almaniyadan kmk v dstk ala
bilmyck.
Rus ordusunun srhdi ke bilmmsi ermnilrd ruh dknly yaratsa da, onlar z kinlrini trklrin zrin
tkcklri gnlri sbirsizlikl gzlyirdilr. Rusiyadan umduqlarn ala bilmyn ermni tkilatlar mqsdlrin atmaq
n baqa yollar aramaa baladlar. Bu yolun da n lverilisi terroruluq v silahlanmaq idi.
Balkan mhariblrind d ermnilrin gzldiklri ntic ld olunmad. 1912-ci ilin dekabrnda Vandak rus
konsulu general Mayevski z hkumtin bildirmidi ki, Danaq komitsi hr vasit il Trkiyd daxili ziddiyytlri
qzdrr v bellikl Avropa v Rusiyann da mdaxilsi n zmin hazrlayr. Mlumdur ki, Trkiy 1914-c ilin
noyabrnda Almaniya-Avstriya bloku trfind Birinci Dnya mharibsin qouldu. Antanta dvltlri Trkiyni hmin
blokun n zif hlqsi sayr v ona qar hrbi mliyyatlarla yana daxildn ermni txribatndan da mhartl istifad edirdi.
Birinci Dnya mharibsindn 95 il kes d hl d mbahis gedir ki, bu mharibd Trkiy itirak etmy
bilrdimi? Bu mmkn deyildir. Tarixd mlum olur ki, Antanta dvltlri Trkiynin blnmsin hl XIX srin sonlarnda
gizli yncaqlarnda qrar vermilr. Halbuki hmin dvrd Trkiynin Antanta trfindn tkil edilmi v Rusiya trfindn
maliyyldirilmi ermni terror v syanlarna ba qarmd.
Bununla yana, Birinci Dnya mharibsi rfsind Trkiy z corafi vziyytinin Qrb dvltlrinin maranda
olduunu hiss edrk mttfiq axtarmal oldu. Ona gr 1914-c ild Osmanl imperiyas qar-qarya duran dvltlrin hr
hans biri il mqavil balamaa chd edirdi. Burada sas fikir lklrl sazi balamaq idi. Bu saziin trfdarlar ox az
idi. Yalnz nvr paa raz qalmrd.

49

Kamuran Grn. Ermni dosyesi (rusca), B., 1993, s. 204.

64

Camal paa, Tlt paa, Cavit by lklrl sazi girmk istyirdilr. Fransa v ngiltr il sazi girmy ox
chd gstrildi, lakin ba tutmad. Bu mqamda Almaniyaya mracit olundu. Bu zaman Almaniya grr-qoy edib bel bir
qnat gldi ki, Trkiy onun n yalnz yk ola bilr.
1914-c ilin 23 iyulunda nvr paa Almaniya sfirliyindn tkidl xahi etdi ki, alman-trk ittifaqnn yaranmasna
kmk etsin. Artq Dnya mhariblri astanada idi. Mharib 1 avqust 1914-c ild balad. Almaniya v Trkiy arasnda
avqust 1914-c ild mttfiqlik mqavilsi baland. Bu mqavil slind mhariby qoulmaq yox, rus thlksin qar
ynlmidir. Lakin Trkiy mhariby 31 oktyabr 1914-c ild qouldu.
Ermni millti komitlri 1914-c il noyabrn 1-d Osmanl dvltinin Almaniya-Avstriya-Macarstan trfind
Birinci Dnya mharibsin qoulmas yaranm raiti zlrinin Byk Ermnistan plann hyata keirmk n ox
mnasib bir frst sayrdlar.
Yeri glmikn, ermnilr II Dnya mharibsind Almaniyaya qoulmayan Trkiyni hmi qnayr v syrdlr
ki, qoulsa idi, qrb torpaqlarmz (Trkiynin 6 vilayti nzrd tutulur) qaytarm olardq.
Hl 1914-c ilin iyununda ermni komitlri bu haqda gizli qrar xarmdlar. Onlarn bu niyytini vvlcdn
aq-akar hiss edn Osmanl hkumti hmin ilin avqustunda rzurumda danaq rhbrliyi il danq apard. Danaqlar andaman etdilr ki, ermnilrin syana hazrladqlarna dair xbrlr doru deyil v onlar Osmanl dvltin z tblik
sdaqtin sadiqdirlr.
Eyni zamanda Emidzin katolikosu Qafqaz caniini general Vorontsov-Dakova Trkiy il mharibd ermnilrin
qeydsiz-rtsiz Rusiyann xidmtind olacana tminat verirdi.
Rusiyann Trkiyy mharib elan etmsindn drhal sonra danaq komitsi znn orqan Horizonda bel bir
rsmi byanatla x etdi: Ermnilr zrrc trddd etmdn Antanta dvltlrinin trfinddirlr v zlrinin btn silahl
qvvlrini Rusiyann mrin tabe etmi, eyni zamanda knll alaylar yaratmlar.
Danaq komitsi is znn btn tkilatlarna bel bir tminat vermidi: Ruslar srhdi kedikd v Osmanl
ordular geri kilmy baladqda hr yerd syana balayb. Osmanl ordusunu iki at arasna qoymal. Osmanl ordular ks
hcuma keib irlilyrs, ermni dylri ayr-ayr dstlr tkil edib trklr qar partizan mharibsi aparmaldrlar.
Bununla laqdar olaraq ermni siyasi dairlri Rusiyadan z evirmlrin baxmayaraq yen d istiqamti dyidilr
v zlrinin ilkin dayaq bazasna - Rusiyaya z tutdular. Bu df ar hkumti mmnuniyytl onlara meyl gstrdi. Dnya
mharibsi yaxnlard; Milyukovun ifadsinc Rusiya il Trkiy arasndak yolayrcnda mskn salm ermnilr byk
siyasi hmiyyt ksb etdilr. 1913-c ild rus diplomatlar mtkkil ermni burjuaziyas il sazi baladlar v mzlum
ermnilrin mdafisi urunda x edrk Anadolunun rq vilaytlrind islahatlar keirilmsi tlbini irli srdlr.
Almaniyann mdafi etdiyi Trkiy hkumti inadl mqavimtdn sonra 1914-c ild islahatlar haqqnda sazi imzalamaa
mcbur oldu. Hmin sazi gr, ermnilr dvltlrin, birinci nvbd Rusiyann nzarti altnda idaretm, dil, hrbi
mkllfiyyt v sahlrd ox geni muxtariyyt almal idilr.
Rusiyann bu mdaxilsi sazi imzalanandan azacq sonra balanm dnya mharibsi zaman ermnilrin
vziyytini xeyli asanladrd (Bax: V.Qurko-Kryatin. Ermni mslsi).
Hnaq partiyas mrkzi komitsi d btn zvlrin v yerli zklr Rusiyann tbii mttfiqi kimi Qafqazda,
rqi Anadoluda v Kilikiyada Antantann qlbsini tmin etmk n btn imkan v vasitlri i salmaq gstrii
vermidi. Anadolu vilaytlrindki ermnilrin illrdn bri xsusi anbarlarda, kils zirzmilrind v mktb binalarnda yb
saxladqlar, habel qflti hcum nticsind l keirdiklri silahlarla tchiz olunmu quldur dstlri, kiilrinin ksriyyti
sfrbrliy alndndan mdafisiz qalan trk kndlrini talayr, uaq, qadn v qocalar vhilikl qtl yetirir, ordunun
kecyi yollar, krplri dadrdlar.
Yeri glmikn, ermnilr htta ruslar trfindn ial olunmu razilrd kmksiz, arxasz qalm haliy qar
qrn trdirdilr.
Rusiyann Qafqaz ordusu sralarnda xsusi knlllr alay kimi daxil olmu ermni hisslrinin Anadoludak
vhiliklri o drcd hddini amd ki, htta rus komandanl bu alaylardan bir nesini cbhdn arxaya krmli
olmudu.
Rusiya ordusu il birlikd Trkiy srhdlrini ken ilk ermni hrbi hisslrin Armen Karo lqbli, Osmanl dvlt
mclisinin kemi zv Karagin Pastrmacyan komandanlq edirdi.
Osmanl dvlt mclisinin digr zv Murad lqbli Hamparsum Boyacyan is trk ordusunun arxasnda geni
txribatlq v soyunuluq ilri il mul olan ermni quldur dstlrinin bas idi.
Bu dstlr tkc trklri deyil, eyni zamanda Anadoluda yaayan yunanlar (Trabzonda) v htta yhudilri
(Hakkarid) d soyub talamdlar.
ngilis yazs Dikson-Conson deyir: Ermni knlllrinin silahl dstlri 1915-ci ilin martndan vvld lkd
faliyyt gstrirdi. Ermnilrin dostlar v Lord Brays onlar paltar v sursatla tmin etmk n hl qrndan qabaq pul
buraxlmasn tlb edirdilr. Bundan baqa, ar Rusiyas da ermnilri silahlandrr v syan qzdrmaa kmk edirdi.
Msln, Van ermnilri trklrin Sarqamdak mlubiyytindn sonra bel hesab edirdilr ki, artq Rusiyann tam qlbsi
tmin edilmidir v onlarn frsti glib atmdr. Rus agentlri v z inqilablar trfindn thrik olunan ermnilr qiyam
qaldrdlar. Tayms mxbirinin etirafna gr, onlar yerli hakimlrin basoyuqluundan istifad edrk, nhayt Van
hrini tutdular v z dmnlrindn qanl intiqam aldlar. yun aynda ermnilr xyant yolu il hri ruslara tslim
etdilr. Dikson-Conson etiraf edir ki, Kiik Asiyann baqa yerlrind d tkil olunmu syanlar ba verirdi. Yunaytedpress (AB) agentliyinin mxbiri Henri Vuda gr, ermnilr tkc syan qaldrmamdlar. Faktiki olaraq onlar Van v bir
ne mhm hri tutmudular.

65

Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, ermnilr Vanda mslmanlar el qrmlar ki, itkin dmlrdn baqa 30
min meyid taplb basdrlmdr.
Mxbir qeyd edir ki, trk hakimiyyt orqanlar Zeytunda ermni gnclrini hrbi xidmt sfrbrliy almaq
istynd onlar (ermnilr) qiyam edib 300 nfr sgr ldrmdlr.

I DNYA MHARBS CBHLRND TRKLRN VZYYT V ERMN

TERRORUNUN GCLNMS
Ermnilr qrnlar trdir, ancaq bunu boyk bla hesab
etmirdilr. Tki, qrnlar Avropann diqqtin yetrli olsun - Ermni dvlt
xadimi Arkanaz Mravyan, Danaqstyunun bhran srindn.
Ermnistann mslman v rus kndlrini onlar odla, qlncla mhv
etdilr... Danaq ordusunun banda duran kimlr idi? Aram v Rubendn,
Martiros v Pilosadk nadan, talan, quldur xmbapetlr. Bu ordu silahsz
mslmanlara divan tutmaqda, dinc halini apb-talamaqda mhartli v
csartli idi...
(Aleksandr Myasnikyan. Seilmi srlri, sh. 354-365.)
Danaq laltlar I Dnya mharibsinin ilk gnlrindn Rus arizmindn ermni xalq n byk ltf v gztlr
gzlyirdilr. 1915-ci ild Vorontsov-Dakovun yerin 11 Nikolayn misi byk knyaz Nikolay Nikolayevi tyin edildi.
Ermnilr onun qbulunda oldular v sdaqt and tqdim etdilr. Andda deyilirdi: ...Biz rkdn inanrq ki, byk knyaz z
qtiyyti v zmkarl il birdflik trk hkumtinin axrna xacaq. Bu midl d biz rus ordusunun kemi ba
komandann salamlayr v deyirik: xo glmisiniz.
1914-c ild Osmanl dvltinin 1 Dnya mharibsin qoulmas (29.X.1914) v sfrbrlik elan etmsil laqdar
ermnilr ruslarla razlamalarma gr Anadolunun daxilind syan qaldrmal v trk ordusunu arxadan vurmal idi.
Bellikl, sfrbrlik balandqda trk ordusu sralarndak ermni sgrlri silahlar il rus ordusuna birlmlidilr. Orduya
alnmayanlar is ruslarn xeyrin casusluq edir v hrbi hisslr dzldib trk ordusunu arxadan vururdular.
Hminin ermnilr trk kndlrini, hrlrini, digr yaay mntqlrini yandrmaa, datmaa, qadn v uaqlar
ldrmy baladlar. 1915-ci ild ruslarn rqi Anadoluya girmlri il ermnilrin etdiklri zlm d artd. Rus ordular il
birlikd Van, Bitlis, rzurum, rzincan, Qars v bir ox baqa vilaytlrd amansz qrnlar trtdilr. rqi Anadolu bir
anda xarabala evrildi. Bzi vilaytlr yerl-yeksan edildi.
Bundan sonra yalnz 1915-ci il rzind 1 milyona qdr trk yerindn, yurdundan kmk mcburiyytind qald.
Onlarn bir qismi yollarda yoxsulluq, sfalt v xstliklrdn tlf oldu.50 Birinci Dnya mharibsin mcburn qoulan
Trkiyni Antanta (Fransa, ngiltr, Rusiya) oxdan mxfi planlarnda z aralarnda bldrmdlr. Bu blgnn hyata
keirilmsind ermnilrdn geni miqyasl istifad olunmas da nzrd tutulurdu. Onlar hrbi qvvlrini daha ox
Trkiyy ynltdilr ki, qsa vaxt rzind Almaniyan tklsinlr. Bellikl Trkiyni Antantaya qar suda v quruda 9
cbhd, stgl arxa cbhdki ermni v rb qiyamlar il vuruurdu.
Ermnilr daxild d silahlandrld. Onu demk kifaytdir ki, ngiltr hkumti ran, Mesopotamiya, Suriya
razilrindn ermnilr 100 min tfng trmd. Artq mharibnin gediind hm daxilind Osmanl imperiyas, hm d
cbhlrd Antanta ordusu trkibind silahl ermni alaylar grnmy balad. Osmanl ordusunda xidmt edn ermnilr
frarilik edib, cbhlrd Antantann trfin kedilr. Antanta mhz ermnilrin byk kmyi saysind Trkiyni Qafqaz
v Mesopotamiya cbhlrind ar mlubiyytlr uratdlar. Yalnz onu demk kifaytdir ki, Sarqam melrind 90 min
(60 mini stanbul qarnizonu idi) trk sgri ermnilrin satqnl ucbatndan hlak oldu.
C.Kirokosyan Gnc trklr: tarixin mhkmsi qarsnda kitabnda ingilis diplomat Rober Sesilin ermnilrin
xeyrin olan szlrini nmun gtirir: Ermnilr Rusiya leyhin dymkdn imtina etdilr v trk hkumti 1915-ci ild
onlara divan tutdu. halinin d iki hisssi qddarcasna srgn edildi.
gr trk hkumti sfrbrlik elan edirdis, onda Trkiyd yaayan btn xalqlar, o cmldn ermnilr d bu
mr tabe olmal idilr. Ax, hr bir lkd orduda xidmt etmkdn boyun qarmaq frarilik saylr. stlik hans hkumt
raz olard ki, z tblri ona qar silah qaldrsn?
Lakin C. Kiroqosyan ermnilr haqq qazandraraq qeyd edir ki, htta alman imperatoru II Vilhelm d bdl
Hmidin z aznlam tblrin qar ynltdiyi cza tdbirlrin haqq qazandrrd. C. Kirokosyann o zamank
mlumatna gor, ermnilrin d ikisi qovulmudur. Trkiyd cmi 1.018.000 ermni yaayrd. Demk bunun 678,5 mini
srgn edilmidi. Bs, onda 1,5 milyon ermninin ldrldy haqqnda uydurma rqm haradan yaranb?
Qan tkmsk azadla qovua bilmrik arn ermni liderlri hl XIX srin 80-ci illrindn faliyyt
proqram kimi qbul etmidilr. Qan tkmk yolu il ermni mslsini hll etmk v Byk Ermnistan yaratmaq n
250 minlik ermni silahl knlllri rus ordusu il birlikd 1914-c il noyabrn 4-d Trkiy torpaqlarna soxuldular. Drd
gn sonra rzurum rayonunda Kpr kyn tutdular. 1915-ci il yanvarn 3-4-d Sarqam, 1916-c il fevraln 16-da
rzurumu, martn 17-d sfahan (ran), aprelin 18-d Trabzonu zbt etdilr, mayn 2-3-d Xoy v Dilmanda yerli haliy

50

Trk dnyas tarix drgisi, 1987, N2 - Ermni genosidinin mnbyi.

66

divan tutdular. Van v Urmiya gllri aralarndak razilri da qaladlar, iyunun 25-d rzincan, avqustun 23-d Muu l
keirdilr.
Hsnqala, Sarqam, rdhan, Qars, zmir, rvan, rzincan, Trabzon trafnda ermnilr mslman kndlrini
yerl-yeksan edir, yandrr, halini frqin varmadan qlncdan keirirdilr. Dinc halini zorla evlr, mscidlr doldurur, diridiri yandrrdlar. Qocalar v uaqlar torpaa basdrr, hamil qadnlarn qarnn yrtb krp balalarn tindn yemy
mcbur edirdilr. General Harborda gndrdiyi mktubunda Kazm Qarabkir yazrd: Ordumuz fevraln 22-d Mamaxatunu
azad etdi. Burada biz sa qalm bir nfr rast glmdik. Btn halini qrblar, meyidlri bir quyuya doldurublar.
Alaga kndd grdklrimizi is tsvvrmz gtirmk bel mmkn deyildir. Gzlrimiz nnd dhtli bir
mnzr canland: caib hala salnm
meyidlrin dlri..., btn uaqlarn bdni snglrl dlik-deik edilib... Qocalar v qadnlar sobaya doldurub diri-diri
yandrblar. Gnclri balta il aqqalayb asblar. Hmvtnlrimizin bu facisi insann qlbin da kir...
Trtdiklri bu vhiliklr gr xcalt kmk, cinayt msuliyytin clb olunmaq vzin dnya ictimaiyytini
zavall xalq trk zlmndn xilas etmy aran ermni knlllri haqqnda Amerika tarixisi Stenford Corc ou yazrd
ki, rus ordusu mayn 14-d Vana atd. nd gln ermni knlllri idi. ki gn rzind onlar yerli mslman halisini qtl
yetirdilr. Vanda ermni dvlti yaratdlar. Bu dvltin brqrar olacana inanrdlar. Ona gr ki, hrd qrlan qrlm,
qaan qamd, mslman qalmamd. Yaranm vziyyt o dvrn ermni mtbuatn, katolikosunu, ermni siyasi
partiyalarn tamam-kamal qane etmkdydi. Hayastan qzeti (6 iyun 1915) dnya ermnilrini ld olunan byk qlb
mnasibtil tbrik edir, bir gecd min yaxn l v yaral vern sava btn tariximizd bel grnmmi anl qlb
adlandrrdlar. Qzet dnya ermnilrini qanl hd sadiq qalmaa, durmadan vurumaa, trk analarn alar qoymaa,
daha ox trk evlrini yxmaa arrd.
Katolikos V Gevork qrrln-qrrln xbr verirdi ki, 1915-ci ilin aprelind Vanda balayan qiyamda 10.000
nfrdn artq silahl ermni itirak edir. slind qiyam ermnilrin say katolikosun dediyindn xeyli artq idi. Apreld traf
yaay. mntqlrindn 4.000 nfr knll silahl qiyam hr daxil olmudu. Mayn vvlind yeni-yeni dstlr glrk
Van hrini hrtrfli mhasiry aldlar.
ox kemdn (17 may) Van valisi Cvdt by geri kilmk bard mr verildi. Mslmanlar Van trk etdilr.
Aram Manukyan hrin valisi, general qubernatoru tyin edildi. Ermnilr axn-axn Vana toplamaa baladlar. Tezlikl
onlarn say 25.000 nfr atd. Aznlaan ermni silahl dstlri qiyama qalxb traf kndlri dadr, talan edir,
mslmanlar qlncdan keirirdilr. Trk ordusu bir ne cbhd vuruurdu. Buna baxmayaraq, o, imkan tapb iyulun 22-d
hcumla Van geri ald.
1915-ci ilin avqustunda rus ordusu yenidn Van ial etdi. 1916-c il fevraln 16-da ruslar rzurumu da tutdular.
Hcumlar davam edir, kndlr qart edilir, evlr yandrlr, dinc hali soyqrma mruz qoyulurdu. S.C.ou yazrd: ...btn
mharib rzind n dhtli qrn balad. Milyondan ox mslman kndli camaat ld... rzincana doru kiln
Osmanl ordusu il birlikd getmy chd edn minlrl qaqn yolda para-tik edildi...
Ermni knll silahl dstlri Mu squt ednd qana susam vhilr kimi ntiqammz aldq dey hrin drd
trfindn barr, rast gldiklri mslmanlar yerindc qtl yetirirdi. trafdak 15 kndin sakinlrini ermni knlllri ar
at nallar il nallayaraq Hazal gln tkmlr. Anadolunun irilrin qaan xstlri, uaqlar, qadnlar yolda tutub Tkk
monastrna toplayaraq diri-diri yandrmlar. Gnc qzlarn dlrini ksib olmazn zabyla ldrmlr. Beikd yaral
krpnin azna anasnn ermnilr trfindn ksilmi dn txamlar. eyx bdlqaffar fndinin bann drisini
soymaa balamlar v zavall eyx buna dzmyrk keinmidir. Ermni quldurlar Dikili-Ta deyiln yerd yz yaxn
uan v qadnn ban ksmilr (Malevil J). rzurum, Qars, Van, Bitlis, Mu, Siva, Ankara regionlarn mzarstanlarnda
on minlrl hid mslman uyumaqdadr...
Qddarlqda ad xarm Andronik v Zavriyevin 1918-ci il fevraln 10-da rzurumda tkil etdiklri qrnlar br
tarixind silinmz qanl lk kimi qalacaqdr. hrin hr trfin splnmi quldur dstlri qoca v cavana, qadna v
uaqlara frq qoymadan rast gldiklri mslmanlar yol kmk bhansi il Qars qapsnn nn gtirmi, orada hamsn
soyub-talam v vvlcdn qazb hazrladqlar xndklr doldurmular. Qarnizondak ermni sgrlrinin hams evlri
qart etmy, adamlar ldrmy, qadn v qzlarn lyaqtin toxunmaa balamlar. Bu vhiliklr 14 gn davam etmidir.
Trk ordusu hri ial quldur dstlrindn azad ednd klrd 2.127 kii csdini dfn etmli olmudur.
Tkc Qars qaps qarsnda 250 csd taplmd. Csdlr zrindki balta, sng, mrmi yaralar, oyulmu gzlr, ksilmi
zalar hidlrin ignclrl ldrldklrindn xbr verirdi. rzurumda 8.000-dn ox gnahsz insan-qoca, qadn, uaq,
kii qanna qltan edilmidi.
General Odinlidzenin dediyin gr, rzincanda Tamamil mdafisiz olan skkiz yzdn artq trk qtl
yetirilmidir. Byk uxurlar qazlm v biar trklri bu uxurlarn yanna qovaraq heyvan kimi boazlam v uxurlara
doldurmular. Hr qrupu bir ermni sayrm: Yetmi oldu? On nfr d ks deyinc daha on nfr ksilrk uxurlara
doldurmular. Ermnilr sksn nfr biarni bir ev doldurub qapdan xararkn bir-bir balarn paralayrlarm.
Ermnilr ermni mslsini bu yolla hll etmy balamdlar. Bir trfd haray-hir qoparr, muxtariyyat,
azadlq dey dnya ictimaiyytinin fikrini tamamil bambaqa mcraya ynltmk istyir, digr trfdn d etnik tmizlm,
qddar soyqrm tdbirlri hyata keirirdilr. 1918-ci il sentyabrn 25-d Azrbaycan qzeti bu mkrli siyast barsind z
oxucusuna deyirdi:
Trkiynin Avropa mharibsind itirak il danaqlar z arzularnn hyata keirilmsi imkann grrdlr. Ancaq
Byk Ermnistann yaradlmas etnik tmiz razi yaradlmasn tlb edirdi. Bellikl, nc Qars vilaytind, sonra is rus
qounlarnn Kiik Asiya razilrinin irisin yeridilmsi il Trkiy razisind mslman halisinin ardcl qrnna
balayr... Ruslar getdilr, ancaq ingilislr yaxndadrlar. Ermni hrbi hisslri cbhy getmk vzin rvan quberniyasnn

67

trkibind qalrlar v top ati il yzlrl mslman kndlrini dadrlar, hm d zorla tmizlnmi raziy ermni qaqnlar
yerldirirlr. Byk Srmli qzas mslman halisindn tmizlnir. Naxvan hri dadlr. Bak hrind mslman
halisinin z dhtlri... 6.000-dn ox mslman uaq v qadn ldrlr, btv mhlllr atl mhv edilir. amax
qzasna cza ekspedisiyas gndrilir. amax v onlarla knd at v qlnca verilir, hali is qtl edilir...V bununla eyni
vaxtda danaqsakanlar dnyann hr trfin ermnilrin mslmanlar trfindn qrlmas bard teleqram gndrirlr.
1917-ci ild ba vern fevral v oktyabr evrililri cbhd vziyytin dyimsin sbb oldu. Dekabr aynda
Brest-Litovsk mqavilsi imzaland. Rus qounlar ial etdiklri Osmanl torpaqlarndan geri kilmli oldu. Qafqaz
cbhsinin rus qounlar il birlikd ermni silahl drujinalar da Trkiy torpaqlarndan uzaqlamaa mhkum idi. Htta bu
drujinalarn txris olunmas haqqnda srncam da verilmidi. Bel bir raitd tknmk bilmyn itahla zbt etdiklri
torpaqlardan xmaa mcbur olan knll silahl ermnilr yol boyu mslman halisini qtl-qart mruz qoymaa
baladlar. Qars vilaytind 82, rvan quberniyasnda 211 mslman kndini dadb yandrdlar. halinin bir xeyli qismi
qtl yetirildi, qalanlar lm-ignc thlksindn xilas olmaq n doma ata-baba ocan trk etmli oldu.
Qars trk etmkd olan yunanlar bu msibti mstsna dqiqlikl qlm almlar: Trk ordusu qarsndan geri
kiln silahl ermni qaqnlar trafdak mslman kndlrini yer zndn silrk hreyi at v qlncdan keirir, tsvvr
glmz bir dht v flakt trdirdilr. Qalib ermni ordusu hrbi qnimtlri, yni sng ucuna taxlm sdmr
uaqlarla kediklri yollarn trafna lpaq soyundurulmu mslman qadnlarn dzrdlr. Bu chnnm zabndan aln
itirmi qadn v uaqlarn rkparalayan iniltilrini, qocalarn midsiz nallrini dinlmk n adamn qlbi da olmaldr.

OSMANLI HKUMTNN MDAF TDBRLR

THCR QANUNU
Uzun illrdir ki, ermni ideoloqlar dnyan inandrmaq istyirlr ki, 1915-ci ild Osmanl razisind zavall ermni
xalqna qar dvlt sviyysind qrn trdilmidir. SSR dalana qdr bu tbliat bilavasit Trkiy Respublikasna qar
ynlmidi.
slind soyqrmna mruz qalan kimlr olmudur? Birinci Dnya mharibsi rfsind hr kild aydn idi ki,
mharib balanaca tqdird ermnilr Osmanl dvltini mdafi etmycklr. nki ar Rusiyas mharibnin
nticsindan asl olmayaraq Osmanl razisind ermni muxtar dvltinin yaradlmasna sz vermi v bununla ermnilri
Trkiyy qar mhariby clb ed bilmidi. I Dnya mharibsi rfsind II Nikolayn Qafqaza glii v ermnilri ittifaqa
armas mslni daha da qtildirdi. ar Tiflisdki nitqini bu cmllrl bitirmidi: Qoy ermni xalq Rusiyann kmyi
il Osmanl razisind z mstqil dvltini qura bilsin. Bellikl, II Nikolayn bu qrzli v thriki x ermnilrin Rusiya
trfindn Trkiyy qar mharibd itirakn tmin etdi.
Rus ordusunun rqi Anadoluya daxil olmas ermnilrin yerli trklr qar qtl-qart kemsin rait yaratd. Rus
ordusunun trkibind xidmt edn ermni sgrlri yerli ermnilrl birlrk he bir gnah olmayan on minlrl dinc halini
qtl yetirir v onlar z yurdlarndan didrgin salrdlar. Ermnilrin yerli haliy divan tutmas Osmanl dvltini myyn
mdafi tdbirlri grmy mcbur etdi. Bel ki, 1915-ci il mayn ortalarnda dy meydan olan Van, Bitlis v rzurumdan
ermni halisi uzaqladrld.
Yeri glmikn, ermnilrin rqi Anadolu torpaqlarndan k etdirilmsi mslsi ayr-ayr zamanlarda v el
indinin znd d bir-birin ks olan mddalarla izah edilir. Bel ki, ermni syanlarnn Thcir qanunundan irli gldiyini
sylyirlr. Ancaq tarix sbut edir ki, ermni syanlar dnya mharibsindn daha qabaq Qrb dvltlrinin, balcas is
Rusiyann dstyi il baladqlar syanlarn davam idi. Bu mnasibtl ermni mlliflrindn Vahan Boryan qeyd edirdi:
Danaq komitsi Rusiyann imperialist mllrin xidmt n v onunla ittifaqa girrk trk milltini mhv etmk n
ortaya xmdr.
Mhur ermni yazs Leo Tiflisd 1915-ci ild nr olunmu Ermni mslsi sndlri adl srind ermnilrin
trklr qar vurumalarndan bhs edrk aq yazrd ki, ermni syanlar Thcir dn xeyli vvl balamdr. Muda v
Ovada 7 min ermni silahlandrlmd. Bir oxlar trk ordusundan z silahlar il qamdlar. Rus ordusu yaxnladqca Mu
blgsind sfrbr edilmi ermni gnclri syan bayran qaldrmaa hazr idilr.
Bellikl, Dnya mharibsinin ilk aylarnda, Thcir dn 7 ay qabaq rqi Anadolunun ermnilr yaayan btn
razilrind syanlar balamd. Htta Qeysriyyd, Amasiyada Yozqatda, zmitd, Bursada, paytaxt stanbulda v baqa
yerlrd ermnilr dinc haliy hcum edib ldrrdlr. Fdakarlq kimi qlm verdiklri satqnlqlarn ermnilrin zlri
v mtbuatlar da etiraf edirdilr. Msln, ruslarn Osmanl dvltin mharib etmsindn drhal sonra Danaq partiyasnn
orqan olan Horizon qzeti bel bir mlumat yaymdr: Ermnilr Trkiyni paralamaq istyn dvltlrin yannda drhal
yer almlar, btn gclrini trddt etmdn Rusiyann mrin vermilr. Ayrca knll alaylar da tkil etmilr. Buna
gr d ruslar srhddi kerkn Osmanl ordular hmin iki od arasna alnmaldr. Osmanl ordularnn irlilmsi halnda is
ermni sgrlri silahlar il birlikd dstlr tkil edib ruslarla birlmlidirlr. (Leo, hmin topluda, sh 207).
Antantann tbliat man v ermni milltilri is sbut etmk istyirdilr ki, I Dnya mharibsi illrind Osmanl
razisind guya bir milyondan artq ermni ldrlmd. Bunun n fakt kimi mhariby qdr burada 2,5 milyon ermni
yaad gstrilirdi. Halbuki Osmanl dvltinin rsmi mlumatna gr, mhariby qdr bu razid 1,3 milyon ermni
yaayrd. Mharib zaman yarm milyon ermni Trkiydn Qafqaza v baqa yerlr kd. Ehtimal etmk olar ki, lnlrin
say 300 min nfr olmudu. Tbii ki, buraya aclqdan, soyuqdan lnlr v itkin dnlr d daxil idi. Tayms qzeti yazrd:
Bu bir danlmaz hqiqtdir ki, mharib illrind iki milyon trkn hyatna son qoyulmudu.
Osmanl razisind mslman halisin qar ilk soyqrm 1915-ci il martn 14-d Van hrind trdildi. ki gn
rzind hrin mslman halisi qlncdan keirildi, onlara olmazn zablar verildi. Rus ordusunun himaysi altnda Ermni

68

Van dvlti yaradld. Van soyqrmndan sonra ermni v rus ordusunun birlmlrinin Bitlis vilaytin hcumlar balad.
Mosula qdr byk bir razi ermni danaq qvvlrinin ial altna dd.
1915-ci il iyulun ortalarndan etibarn ermnilrin bu razilrd trtdiklri cinaytlrin say-hesab yox idi. Bundan
sonra Osmanl ordusunun ks-hcumu nticsind geri kiln rus ermni ordusu il birlikd ermni halisi d bu razilri trk
etmy balad. 200.000 ermni halisi rus ordusunun mayiti il Cnubu Qafqaz istiqamtin z tutdu.
Hm obyektivlik baxmndan, hm d sndlrin ksriyyti qeyri-mslman mlliflrin mxsus olduuna gr
AB konqresi kitabxanasna dair Bristolun sndlrind qeyd olunur: dqiq statistik mnblrdn biz mlumdur ki, 19121922-ci illr rzind 600 min yaxn ermni hlak olmudur. 1,5-2 milyon ermninin olm il bal fikirlr frziyydn baqa
bir ey deyildi. Mharib gedn razid insanlarn lm v itkin dmsi adi bir haldr. Bu sndlrd hminin gstrilir ki,
o dvrd 2,5 milyon trkn hyatna son qoyulmudu. Trklrin lm v ldrlmsi ermnilrin lmndn daha facili
olmudu.
Yuxarda sadalanan faktlardan bel nticy glmk olar ki, I Dnya mharibsi illrind Osmanl razisind
ermnilr yox, yerli trk halisi soyqrma mruz qalmdr.51
Xarici dvltlrin dstyi il ermni syanlar Anadolu daxilind trk ordusunun mharib vziyytind olmasndan
istifad edrk trk qtliamlar trtmkd davam etmilr. Bu syan srasnda ba vermi qtliamlardan biri il bal fransz
Rafael de Nqalisi xatirlrind bel deyir: Van valisi Gvdt by Vandan ayrldqdan sonra ermnilrin oraya hakim
olduqlarn v btn mslmanlar - qoca, qadn v uaqlar qlncdan keirdiklrini yrndik. Halbuki he bir yerd bu
drcd alaq hrktlr grnmmidir. Bu durum mn Vandak bel bir olay xatrlatd. Bir gn, tabeliyimd olan bir ne
zabitl top atlrini gzlyrkn yandak evin damnda yal bir mslman qadn paltar asrd. Ermnilr onu grr-grmz
stn at yadrdlar v bu ixtiyar qadnn vcudunu deik-deik edrk ldrdlr.
Bundan sonra da biz at adlar. Ermnilr zavall bir qadn ldrmkdn zvq duymudular.
1915-ci ilin bahar aylarnda Osmanl dvlti btn cbhlrd mharib edirdi. rb yarmadasnda, raqda, randa,
Qaliyada v anaqqalada qanl arpmalar gedirdi. Dmn dvltlrinin stanbula girmk n yenilmz donanmalarla
dnizdn gstrdiklri keid tbbslrinin 18 mart byk dniz qlbsi il qars alnmdr. Bundan sonra dmn 25
apreld Glibolu yarmadasna sgr xararaq, boaz mdafisini qurudan yarmaa alrd, mmlkt yaamaq v ya mhv
olmaq urunda vuruurdu.
Ermni partiya, komit v cmiyytlri vahid fsad mrkzlri halnda, ermni syanlarna qiyamlar, txribatlar v
axnamalar trtmkd istiqamt vermkl btn yurdda, xsusil rqi Anadoluda mharib cbhsini v arxa cbhni ar
vziyyt salmaqla mlubiyyt rait yaratmaq istyirdilr.
Hkumtin bu hrktlrin qarsn almaq tdbirlri bir ntic vermirdi. Bu durumda Daxili lr Nazirliyi ermni
partiya, komit v cmiyytlrinin balanmas, mlaklarnn msadir olunmas, balarnn nzartd saxlanlmas, daha
fallarnn hrbi mhkmy clb edilmsi v gnahkarlarn czalandrlmas haqqnda bir qrar verdi.
Ermnilr n n 24 apreli ermni soyqrm gn adlandrrlar? Faktlar v sndlr gstrir ki, ermni k
haqqnda qrar 1915-ci ilin maynda verilmidir. K is tdricn 2 il (1915-1916-c illr) rzind olmudur. slind is
ermnilr 24 apreli bayram gn kimi qeyd etmli idilr. Bel ki, hmin gn ermnilr dvlt evrilii hyata keirmli v 24
apreli Anadoluda ermni dvltinin yaranmas gn kimi qeyd etmli idilr.
Lakin ermnilrin bir sayl dmni hesab ediln trklr v onlarn sahib olduu Osmanl hkumti mharibnin
lm-dirim gnlrind yatmrdlar. Osmanl dvltinin evik v aq gzlynn nticsi olaraq ermnilrin mkrli mqsd v
planlar akar edildi, onlar nzart altna alndlar. El ermnilrin gzldiklri gn -24 aprel 1915-ci ild ermni komitlrinin
v terror balarnn sas idarilri olan 2345 nfr hbs edildi. Ermnilrin Ermni dvlti gn Vay gnlrin evrildi.
Buras da maraqldr ki, hbs hyata keiriln gn Emidzin katolikosu AB prezidentin teleqram gndrmidir.
Teleqramn mzmunu bel olmudur:
Hrmtli prezident. Trkiy Ermnistanndan gln son mlumata gr, orada ermnilrin qrn
balamdr v tkil olunmu tqiblr ermni xalqnn mvcudluunu thlkd qoymudur. Ali hzrtlri, bu ar
anda sizin ncib hisslriniz mnim v ermni xalqnn ehtiyac vardr. Xahi edirm ki, insanlq v xristian mrhmti
namin tcili olaraq Sizin byk respublikann diplomatik kmyi il i qarasnz v mnim xalqm Trkiyd trk
fanatizminin trtdiyi zbanalqlardan mdafi edsiniz.
Gevork, btn ermnilrin arxipastoru v katolikosu. 52
Teleqram nvanna 24 apreld atmdr. Bu sbut edir ki, o vvlcdn hazrlanmdr. ondadr ki, Amerika sfiri
stanbuldak hbs haqqnda teleqram aprelin 27-d vermidir, ancaq katolikos, grnr ki, hazrlanm cza tdbirlrini
bilirmi v o teleqramn qabaqcadan gndrmidir. Bunu hbs edilmilrin gnahlar tsdiq edir.
Yeri glmikn, krlm tdbiri ermnilrin dadc faliyytlrini Trkiyd dayandra bilmdi. Ona gr qbul
edilmi qrar lknin digr vilaytlrind d ttbiq olunmal oldu. Baqa x yolu yox idi, hr yan syan alovlar brmd.
23 iyul 1915-ci ild-Boazlyanda, 1 avqustda-Fndqcqda (Mara), 9 avqustda-Hrmd (Urfa), 14 sentyabrda-Musa Dada
(Antalya), 29 sentyabrda-Urfann znd, 7 fevral 1916-c ild-slahid, 4 aprel 1916-c ild-Akdaqmadeniyada, 9 aprel 1916c ild - Tosed syanlar fryad edirdi, kndlr, hrlr yandrlr, dadlr v halisi ldrlrd.
nvr paa 2 may 1915-ci ild Daxili lr Nazirliyin gndrdiyi mktubda yazrd: Van gl trafndak ermnilr
syanlar davam etdirmk n hr an toplu v hazr bir vziytddirlr. Toplu halnda olan ermnilrin bu yerlrdn
xarlaraq, syan yuvasnn dadlmasn dnrm. Ruslar 20 aprel 1915-ci ild z srhdlri daxilind olan mslmanlar
51

Azrtac. Ermnistann xsusi xidmt idarlri Azrbaycanl girovlar terrorulua svq etmy chd gstrmilr. - Respublika,
29.11.2001, N2 272 (13091).
52
Kamuran Grn. Ermni dosyesi (rusca), B., 1993. s. 260.

69

sfil bir halda srhdlrimizdn iri keirmilr. Hm buna qar olaraq v hm d yuxarda gstrdiyim sbbi qabaqlamaq
n, ya bu ermnilri aillri il birlikd rus srhdlri daxilin gndrmk, yaxud ermnilri v aillrini Anadolu iind
mxtlif yerlr datmaq grkdir.53
Buna gr cbhlrd mharibnin etibarl kild davam etdiril bilmsi v btn blgd asayiin saxlanmas n
ermni araqardranlarnn hmin blglrdn xarlmas gndm glir. Mclis ttild olduu n hkumt 27 may 1915-ci
ild krlm haqqnda qanun qvvsind bir qrar xarr. Bu qrar 1915-ci il 15 sentyabrda parlament trfindn tsdiq
edilir. Bu qanunun lazmnca v daltli kild yerin yetirilmsi n tcili iki qtnam xarlmdr. Bunlardan biri
insanlara, digri danmaz mlaka aid msllrl laqdar idi.
K qanununa gr burada yaayan hali lknin mharib iind olmayan digr bir razisin krlmli idi. Bu
slind yer dyidirm hrkti idi, zlynd mharib gedn dvltlrd bel tcrb mvcud olmudur, bir sra lklr bel
qanunlarla hrkt etmidir. Buna misal olaraq, ermni Thcirin bnzyn 1941-ci ilin 7 dekabr Pearl Harboura
gstrmk olar. Hmin gn Yaponiya Pearl Harboura qfltn hcum edrk Amerikan donanmasn mhv etmidi. Bu
hadis sadc Yaponiya - AB mharibsinin bir olay idi.
Amerika Birlmi tatlar qorxurdu ki, lksinin yapon silli vtndala Yaponiyaya kmk ed bilr. AB
prezidenti Franklin Ruzvelt 19 fevral 1942-ci il tarixli 9066 sayl bir qrarla yapon silli amerikallarn AB-n qrb
blgsindn rq blgsin 2 gn krd. Kmk istmynlri zorla krd. lknin sahildn uzaq yerlrind bu
kknlr n hbsxanaya bnzr bir drg qurdu. Bu baxmdan AB Qrb dvltlri v digr dvltlr Osmanl dvltinin
Thcir hrktini baa dmlidirlr. Yen hmin mharibnin balancnda SSR-nin hr yerindn sovet almanlarnn
Sibir uzaq arxaya srgn edilmsi.
Ermni k humanist qanunlar sasnda yerin yetirilmidir. Ermnilrin yollarda mal - mlk, hyat qorunmu son
mntqy - Suriya torpaqlarna atdrlmdr.
Thcir qanunun humanistliyini oxuculara atdrmaq mqsd uyundur.
27 may 1915-ci il tarixli Thcir (K) qanunu il nzrd tutulmudur:
1. Krlmsi lazm bilinnlr gedcklri yerlr qdr thlksiz kild aparlacaqdrlar;
2. Yollarda onlarn rahatlqlar, can v mal thlksizliklri tmin olunacaqdr;
3. Getdiklri yerlrd tam yerldirilmlrin qdr zlrin kkn dniindn, gzranlarn v yeyibimklrini tmin etmk n hr cr yardm edilckdir;
4. Maddi vziyytlrin uyun olaraq onlar mal v razi il tmin olunacaqlar;
5. Hkumt trfindn ev tikilckdir;
6. kinilr toxumluq, sntkar olanlara z sntlri il bal altlr verilckdir;
7. zlri il apara bilmdiklri mallarn vzi malla dnckdir. V bu olmad tqdird onlara hmin
mallarn qarl olaraq pul dnckdir;
8. Boaldlan hr v qsblrd bulunan ermnilr aid danmaz mallarn siyahs tutulacaq, onlarn
qiymtlri v miqdar myyn edilrk kknlr verilckdir;
9. Kknlrin istifadsind olan zeytunluq, tutluq, meyv balar, portaal baalar, dkanlar, fabrikalar,
anbar v digr glir gtirck danmaz mallar satlacaq v ya kiray verilck. Ondan gln glir hmin kknlr,
mal sahiblrin verilckdir.
Qbul olunan Thcir qanunun shri gn yni 28 may 1915-ci ild krlnlrin rahatlqlar, yedirilibiirilmlri il bal lav tdbirlr d nzrd tutulurdu. Onlar da bel sralamaq mmkndr:
- Krlmsi lazm olan xalqn gndrilm ii yerli idar mmurlarnn ixtiyarna verilir;
- Krlnlr btn heyvan v dana bilck mallarn zlri il apara bilrlr;
- K srasnda kknlrin can, mal thlksizliklrin, yedirilm v istirahtlrinin tkil edilmsin kediklri
yollarda alan mmurlar cavabdehdir;
-K
sonunda
kknlr
lverili
hr
v
knd
yerlrind
yerldirilmlidir;
- Yeni yerlm blgsind kknlr verilck razi yoxdursa onlar dvlt mallarndan v kinlrindn
faydalanacaqlar;
- Mvqqti yerlm blgsin yerlincy qdr mhtac olanlara uyun miqdarda hkmt yardm edilck;
- kinilik ilri il mul olanlara v sntkarlara uyun miqdarda texnika verilck v srmay ayrlacaqdr.
Ermnilr Osmanl dvltinin verdiyi qanun v qrarlar hmi saxtaladrmaa almlar v halinin bu kild
razi dyidirilmsini soyqrm adlandraraq byk bir millt trk milltin bhtan atmlar.
Qeyd etmk lazmdr ki, hm dvlt, hm d ictimai qzetlrd K qanununun maddlri rh edilmidir. O
cmldn ermni qzetlri d buna geni yer vermidilr. Hayrenik qzeti hmin maddlri rhi il birlikd drc etmidir.
Birinci madddn gorndy kimi burada nzrd tutulurdu ki, k dvrnd ordu v digr hrbi birliklrin rhbrlri
kknlri getdiklri yerlr thlksiz atdrmaldrlar. Bel d olmudur. Thcir (K) qanunun bir xsusiyyti d
ondan ibart olmudur ki, burada ermni klimsi ilnmmidir. Qanunda gstrildiyi kimi imperatorluq hdudlar irisind
hkumt icraatna qar xan, mrlr itat etmyn, silahl mqavimt edn, dmn csusluq edn hr kim varsa, ona qar
grlm tdbir idi. Birinci Dnya mharibsind bu ilri grn kimlr idi. Birinci nvbd ermnilr frstdn istifad edib
Ermnistan dvlti qurmaq namin z dvltin asi xmlar. Vtni qoruyan trk ordusunu arxadan vurmular. Trk
hkumti bu sbbdn d mcburiyyt zndn lazm olan tdbirlri grm, Thcir qanununu tdbiq etmidir.

53

Ermni genosidinin mnbyi -Trk dnyas tarix drgisi, 1987, 2.

70

Trk Qurtulu Savann davam etdiyi illrd ermnilr 27 may 1915-ci il tarixli Thcir qanununun baiskar hesab
etdiklri Osmanl dvlt adamlarna sui-qsd edirdilr. 15 mart 1921-ci ild kemi Daxili lr Naziri Tlt Paa Berlind
Soomon Teyleryan adl bir terrorist trfindn ldrlmdr. Hmin ilin 5 dekabrnda Xarici lr Naziri Syid Halim Paa
Romada Aravir irak trfindn ldrlmdr. 17 aprel 1922-ci ild ttihad v Trqqi partiyasnn fallarndan olan
Bahddin akir v Camal zmi Bylr Berlind Aram Yergenyan trfindn qtl edilmidir. 21 iyul 1922-ci ild 4-c ordu
komutan Camal Paa v onun yavrlri Nsrt v Sryya Tiflisd iki ermni terrorusu trfindn ldrlmdr.
Yeri glmikn, Camal Paa o zaman olu Behct Camal by mktubunda yazmdr: Mnim ermnilr n qdr
yax davrandm hamdan ox bugnk ermni patriki Zaven fndi bilir. 1915-ci ild dekabr aynda stanbula gldiyim
zaman onun z Pera Palas otelind mni ziyart etdi. Btn ermnilrin mn tkkrn atdrd. Bu stirlri yazan
xs ermnilr trfindn qddarcasna ldrld.
Qanun ar raitd olsa da, insanlqla v msuliyytl yerin yetirildi. Ancaq btn lkni bryn srt q v
mharib ucbatndan, yol v dama vasitlrinin azl, qida v drman atmazl nticsind Daxili lr Nazirliyinin Ba
Nazirliy verdiyi 7 dekabr 1916-c il raportuna gr, cmi 703.000 nfrin krldy, bunlardan 300.000 nfrin yollarda v
yeni yaay msknlrind ldy bildirilirdi.
ndi aradrlmdr ki, bu teleqramlar saxtadr. Bunu ermnilr tkil etmilr. Grndy kimi, soyqrm olduu iddia
ediln hadis slind ermnilrin mharib zonalarnda z balarnn hrktlri ucbatndan ucdantutma qrlmaqdan
qorunmas n krlmsindn baqa bir ey deyildir. Btn tarixi hqiqtlr gz nnd olduu halda, bzi fanatik
ermnilr v onlar dstklynlr hl d bu sassz iddialarla fryad qoparmaqdadrlar.
Yalan uyduran ermnilr zlri d yax bilirlr ki, onlar tabeliyind olduqlar dvlt qar xyant etdilr, mharib
aparan trk dvltinin leyhin syanlar trtdilr, gnahsz insanlar qrdlar. Ancaq bunun vzind trklr daim onlara qar
ltfkarlq, xo niyytlilik gstrdi. Btn hallar xarici dvltlr d yax mlumdur. tn dvrd elm adamlarnn dvlt
arxivlrindki bu mxfi sndlrl tan olmas nticsind hqiqtlr bir daha akarland. Osmanl daxilindki ermni halisi,
mharib zaman ermnilrin davranlar, xyant yol vermlri, arxada qarqlq yaratdqlar n krldklri v he bir
soyqrm fakt olmad tsdiq edilmidir.
Guya ikayt mvzusu sayla bilck hadislrin ermnilr v onlar thrik v tviq edn xarici qvvlr trfindn
uydurulduu z xmdr. Btn bunlara baxmayaraq, hqiqtlr gizldilrk yalan iddialar stnd israr olunursa, bu
yanllq iind olan xst ruhlularn v alszlarn z problemi saylmaldr .54
ngilis yazs Dikson-Conson qeyd edir: Aydndr ki, Trkiy hkumti z rabit yollarnn thlksizliyindn
narahat idi. Onun qarsnda syan tbqlrini mliyyat zonasndan uzaa krmk v orada arxada saxlamaqdan baqa
x yolu yox idi. Labd olan bu ehtiyat tdbiri ermnilr trfindn qaldrlan oxlu itialara sbb oldu. Yerlrd qalan
mslmanlar mdafi olunmaqda aciz idilr. nki nizami hisslr, polisin v cavanlarn oxu cbhd idilr. Qiyamlarn
Vanda trtdiklri vhiliklrdn xbr tutan halini qzb brd v onlar z hyatlar v aillrinin hyat n
qorxurdular.
Yaz gstrir ki, trk z problemlrindn danma mnliyin sdrmr. Ancaq ermni trfdarlar
ldrlnlrin sayn iirtmk v dflrl tkrar etmk yolu il ictimaiyyti qorxuya sala bildilr.
bhsiz ki, Trkiy hkumtinin tdbirlr grmsi vacib idi. Bu mqsdl thcir yerdyidirm tdbiri seildi.
Tssf ki, bu sz bzilri trfindn ermnilr qar qrn hadissi kimi qlm verilmidir.
Yuxarda qsaca qeyd edildiyi kimi, silahl ermni tcavzlrini qabaqlamaq hriyyt v istiqlalnn keiyini
mhkmltmk n Osmanl dvlti tdbir hyata keirmli oldu. 1915-ci il mayn 27-d Krtm v yerldirm
haqqnda qanun verdi. Bu qanuna gr hkumt v asayiin tmin edilmsin qar silahl tcavz olarsa, n iddtli kild
cavab vermli, orduya qar txribata v csuslua gr o rayonun halisi qruplarla v ya ktlvi kild baqa rayonlara
krlb yerldirilmli idi.
Aynca tlimatda danmas mmkn olan mallarn krlnlrin zlriyl gtrlmsin icaz verildiyi gstrilir.
Trk hkumti krtm qrarn alarkn syana qoulmayan, asayii pozmayan haliy qar yerlrd he bir tdbir
lzum grmmidi.
Thcir hadislrinin sl cavabdehlri, bhsiz Rusiya, ngiltr v Fransa olmudur. Xsusil Rusiyann Osmanl
dvltindn alnan yerlrd suveren ermni dvlti yaratmaq vdi ermni tkilatlarn bu msly daha da hvslndirmidi.
Ancaq Rusiyann sl mqsdi ermnilrdn istifad edrk zlri n cnub dnizlrin yol amaq idi. Bunu rus ar z
byanatnda aq qeyd etmidi. Ermni tkilatlar bu hqiqti anlamadan Rusiyann vdlrin kor-koran inanmdlar.
Ermnilrin mharib zaman xyantin baxmayaraq, Osmanl hkumti thcir olunan ermnilrin yerldirilmsi, htta
salamlqlar il laqdar tdbirlrin hyata keirilmsin dair xsusi tlimat vermidi.
Ermnilrin thciri btn dnya dvltlrin genosid kimi gstrilmsi inandrc olmadna baxmayaraq, onlar yen
d thcir mslsini ortaya atmaqla myyn eylr ld etmy alrlar.55 Vziyytdn x yolu tapan Osmanl dvlti iki
tdbir hyata keirdi: cbh xtlrind ermnilr trkisilah edilib evlrin buraxld; cbh xtlrind yerln ermni halisi
imperiyann digr vilaytlrin - Cnubu Anadoluya, Suriyaya, Livan, Flstin v sair yerlr krld. Ermnilr krkn
btn ya, mal-qaralarn zlri il aparb daha lverili torpaqlarda yerldilr.
Yeri glmikn, bir epizodu qeyd etmk lazm glir: 1946-c ild Suriyadan Sovet Ermnistanna kn bir ermni
Quqark rayonunun Arut kndind ustalq edirdi. O, alayaraq deyirdi: Sovet tbliatna aldandq, yalnz onu demk
kifaytdir ki, Suriyada 12 hektar bam var idi.
54
55

Elnur Paa - fsanlr syknn ideologiya.-Yeni Azrbaycan, 08.10.2002, 190 (1418).

Ermni genosidinin mnbyi.- Trk dnyas tarix dergisi, stanbul, 1987, 2.

71

Birinci Dnya mharibsi dvrnd Osmanl imperiyas daxilind ermnilrin krlmsi mharibnin qanunlar
zndn irli glmidi. Bu k he d tkc ermni satqnl ucbatndan olmamdr. kinci Dnya mharibsind Sovetlr
hkumti d znn alman halisini razisinin Qrbindn rqin krmdr.
Ermnilrin krlmsi haqqnda Osmanl dvltinin 14 may 1915-ci il tarixli qanunu bir qdr gec d olsa, hr
halda yerind verilmidi ki, milyonlarla trkn hyatnn xilas edilmsin, dvltin is thlksizliyinin mhkmlndirilmsin
kmk etmidi. Trk ordusu bu krmdn sonra cinahlardan v arxadan tam arxayn olaraq dy bilmidir. Trk millti
ancaq bu krm saysind mhv olmaqdan xilas edilmidir.
Bu baxmdan Mustafa Kamal Atatrk Amerika jurnalisti Klarensann ermnilr bardki sorusunda verdiyi
cavab bir daha ermnilrin satqnln sbut edir. Msahib 24 fevral 1921-ci ild Strit qzetind drc edilmidir.
Ermnilrin krlmsi qrzkarlar (Qrb dvltlri nzrd tutulur - red.) trfindn yaradlm nhng yipertrofiyaya
nmun olmaq kimi dyrlndiril bilr.
ar ordusunun byk hcumunun balancnda danaq ermni komitsi bizim ordunun arxasnda ermni halisi
irisind qiyam qaldrd. Say v silahl qvvlr chtdn stn olan dmn qarsndan geri kilmli olduq, biz hmi iki
at arasnda qaldq. Bizim araba karvanlarmz v yaral dstlrimizi amanszcasna mhv etdilr, arxada olan krplr v
yollar dadlrd, trk kndlrind is terror hkm srrd.
Bu cinaytlrin gnahkarlar, bandalar v imkanl ermnilrdn formalam dstlr silah gzdirirdilr. Onlar ermni
kndlri trfindn silah, sursat v rzaqla tmin edilirdi. Bu tminat hl dinc dvrd byk dvltlr trfindn ermnilr
verilmi gzt v imtiyazlardan istifad edilrk hyata keirilmidir.
Uzaq rlandiyada aparlan slh rtlrind ngiltrnin faliyytini sakitlikl seyr edn dnya ictimaiyyti ermnilrin
krlmsi bard mcburn qbul edilmi qrarla laqdar bizdn narazlq etmk hququna malik ola bilmz.
Bu son mlahiz aadak o dvrn mtbuat v canl ahidlri trfindn z tsdiqini tapr:
1. Doye Alqemayre Zayrunq (Deutsch Allgemeine Zeitung) qzetinin 1921-ci il tarixli 291-ci saynda bu bard
bel yazlmd: Ermnilrdn ox danlr, lakin ldrln oxsayl trklrdn he danlmr. Ermnilrin trklr etdiklri
zlmlrdn d, qrnlardan da ox az danlr. Msln, dflrl kndin btn trk sakinlrinin gzlri ermnilr trfindn
xarlmd. 1915-ci ilin aprelind (yada saln, bu tarix ermnilrin soyqrm il nec d eyni vaxta dr.-.M.K.M) trk
sirlrinin danmas n istifad olunan vaqonlar stansiyalarda gnlrl unudulurdu(!). Bir mddt sonra vaqonlarn
qaplar aldqda, trk sirlrinin csdlri il dolu olduu akarlanrd. Bel dmnlr qar trklrin mzlum bir quzu kimi
olmalar mmkn deyildi...
2. Rus ordusunun rzurum v Dvboynu istehkam mvqeyi komandiri olmu podpolkovnik Tvyordoxlebov sonralar
gstrmidi ki, rus zabitlri mdaxil etmsydilr, trk ordusu rzurumu geri ald zaman hrd bir nfr bel trk
tapmayacaqd. Ermni liderlri bu vhiliklrindn iftixarla danrdlar. AB-da dorc olunan Hnak qzetinin 24 may 1915ci il tarixli saynda cbh blglrindn alnan ermni mlumatlarnda deyilirdi: Van ld etdik, qalan aldq. Vanda 1.500-
qdr qadn v uaqdan baqa trk qalmayb. Bununla ermnilr Van hrinin trk halisini qrdqlarn etiraf edirdilr .
3.18 may 1915-ci ild Van alndqdan sonra rus ar Bayazet cbhsinin komandanna teleqram gondrrk demidir:
Van halisin fdakarlqlarna gr mnim tkkrm atdr.
Yeri glmikn, zn humanist kimi v pravoslav triqtin himaydarlq edn ar II Nikolay n n ermnilrin
Vanda 30 min gnahsz dinc halinin-mslmann ktlvi qtl yetirilmsi bard tssf hiss keirmdi.
Ax, btn xristian triqtlri v ncil gnahl, gnahsz insanlarn qtl yetirmsin icaz vermir. Atalar burada
deyib: Glm qrq qasa. Bir gn glr bana. Hmin arn z d ailsi il birlikd (7 nfr) gnahsz qtlin qurban oldu.
Rus arnn yuxardak teleqramna Paris qzeti Tempo 13 avqust 1915-ci ild ss verrk yazmdr: Mharibnin
ilk annda Aram rahatln v iini buraxaraq silaha sarld v Vanda syana rhbrlik etdi. ndi vilayti tutmu Rusiya
mharibd zlrin parlaqlq qazanm ermnilr tkkr lamti olaraq Aram qubernator tyin etdi. Sole de Midi
qzeti 9 fevral 1916-c ild yazrd: Biz gln mlumata gr Sazonov Dumada byan edib ki, 10.000- qdr ermni bada
Aram Manukyan olmaqla Vanda trk ordusuna qar bir ay mqavimt gstrib, rus ordusunun gliin qdr onu geri
oturdub.
30.000 ermni inqilablar Sasun dalarnda rus ordu hisslrinin v ermni knlllrinin glmsini gzlyrk 9
aydr midsiz mbariz aparr. Min ermni, Kilikiyada ingilis-fransz kmyini gzlyir. Hminin Sazonov demidir:
Ermnilr bu mharibd ruslarla birlikd Osmanl imperiyas il vuruurlar.
Bir szl, bh yoxdur ki, Trkiy ermnilri trk dvltin qar dmn mvqeyind dayanmlar. Onlar zlri
bunu sonradan Sevr danqlarnda boyunlarna almlar.
4. Yuxarda qeyd ediln nqteyi-nzrdn o dvrd rrk ba qrargahnn risi general Bronsartn xatirlrindn
Doye Alqemayre aytunq qzeti (4 iyul 1921-ci il) yazmdr: Ermnilrin yaadqlar rayonlar tutularkn akar oldu ki,
orada klli miqdarda vrqlr, fitnkar kitabalar, dy sursat, partlayc maddlr v s. sbut edirdi ki, syanlarn
hazrlanmas v maliyyldirilmsi qabaqcadan ruslar trfindn olmudur. ld mlumat vardr ki, stanbulda trk dvltinin
yksk rtbli mmur v hrbilrin sui-qsd hazrlanmdr.
Mslmanlarn silah yox idi; ordusu is cbhlrd vuruurdu ona gr ermnilrin lin mdafisiz mslmanlar
dhtcsin qrmaq frsti dmdr. Ermnilr ruslarla qar dayanm rq ordusunun cinahlarndan v arxadan
hcumlarna hdd qoymurdular, onlar blgnin dinc mslmanlarn mhv edirdilr. Mn trklrin adna yazlm olan
qddarlqlardan ermnilrin bir ox stn vhiliklri mlumdur.
5. Trk qar ciddi xof mnasibtd olan Xasse Arfa yazr: 1914-c il-d Sarqamda trklrin mlubiyytindn
v ruslar trfindn trk torpaqlarnn ialndan sonra trkibi Qafqaz v Trkiy ermnilrindn ibart oxlu knll alaylar
gldi. Bunlardan (alaylardan-red.) birinin komandiri, vzi olmayan qanin Andronik idi... Bu ermnilr krdlr trfindn

72

ldrlm hmyerlilrinin intiqamn almaq mqsdil grnmmi vhiliklr trtdilr. 1915 v 1918-ci illr arasnda onlar
trfindn Trkiynin rq vilaytlrind 600.000 krd ldrlmdr.
Bir szl, ermnilrin krlmsin sbb, onlarn dmn dyirmanna su tkmlri olmudur. Yollarda onlarn
zab-ziyytlr dar olmas tbiidir. Qeyd etmk yerin dr ki, 1988-1990-c illrd azrbaycanllar deportasiya edilrkn
onlar ermnilr yollarda gll-baran etdilr, gtrdklri mlaklar, yanlarn da olan pul v qzl yalar msadir etdilr,
Sovet ordusunun zirehli man il mayit edilmsin baxmayaraq, onlar-azrbaycanllar (250 min) 500 itki Azrbaycan
torpaqlarna atdlar. Hmin vaxt n mharib vard, n d syan, Sovet hkumti is dnyaya qap amdr. Ancaq
mharibnin qanunlar vardr: qars qarya vuruan trf bir-birini mhv etmk n hr vasitdn istifad edir. Bel bir
mqamda gnahsz qurbanlar olur. Msln, Xirosima v Naqasaki hrlrinin halisinin atom bombas patlay nticsind
hlak olmas v ya alman tyyarlri trfindn bombalanan Londonun dinc halisinin hlak olmas mharib vaxt ba vern
v sair hadislrd hlak olan insanlar mharib qurbanlarnn lamtidir Sadalanan hadislrin qurbanlar sgr deyil, sivil
hali idilr.
Trkiy is z daxili dmnini ldrmk istmmi, onlarn yerini dyidirmidir. Dvrn rait v imkanlar
yrnilrs, yollarda hlak olanlar soyqrm adlandrmaq hqiqtdn uzaq v daltsizlikdir. Bel olduu tqdird trklr v
azrbaycanllar da ermnilr trfindn soyqrma uradlmasn byan etmlidirlr.
1915-1917-ci illrl cbh xttlrindn km ermnilr z havadarlar trfindn dstklnrk zlrini soyqrma
mruz qalm kimi qlm verirlr. Bu yalan mifin mqsdi Trkiydn torpaq v tzminat almaq, Byk Ermnistan adl
tcavzkar xritni praktik olaraq gerkldirmkdir. Bu baxmdan hmi rq dmn ksiln Qrb dvltlri yuxarda
deyiln mqsdlr atmaq n yalan mifdn ermni soyqrm mifindn istifad etmk tbbsnd bulunurlar.
Yeri glmikn, tarixn ermnilr he vaxt yaadqlar razilrd mstqil dvlt qura bilmmilr, tabe olduqlar
dvlt is asi xdqlarndan srgnlr mruz qalmlar. Bu mlahiz aadak tarixi faktlarla sbut edil bilr.
Deportasiya ermnilrin alnlarna yazlm tbii xstliklrdn biridir ki, bu xstliy onlar almlar v zamanzaman bunsuz yaaya bilmirlr. Ns kmy adt edn insan kimi ermnilr d deportasiyaya adt etmilr. Bu adti is
tkrar dadmaq n yegan bir yol tapmlar ki, bu da ermni mkri, ermni satqnldr. Bzi insan v xalqlara mxsus olan
bu iki nsr ermni xalqnda daha qabarq kild bruz verir.
Ermnilrin hans yuvann quu olduunu yaadqlar dvltlrd onlara mnasibtdn d sylmk olar. Bel ki,
yaadqlar razilrd mvcud olan dvltin trkibind sikirlr v sonra ona asi xrlar. Hmin dvlt mcbur olur ki, cza
ttbiq etsin. Czann is asan v myyn qdr humanist formas deportasiyadr.
Qeyd etmk lazmdr ki, hmi dindn (xristian dinindn) istifad edn ermnilr dinini qbul etdiklri Bizans
imperatorluu dvrnd daha ar yaay trzi keirmilr. Onlarn xyantlrin gor tez-tez yerlrini dyimilr.
Bizans imperatoru II Yustinian ermnilri mxtlif razilr krmd. Sasani hkmdar II apur (VI sr) 700
ermnini rann razisin, Bizans imperatoru Mavriki (582-602-ci illr) 570-591-ci illr arasnda ranla gedn mharibd
rana gldi v srhd Ermnistann Zanq v Qarni aylarndan myyn edildi. Mavriki tutduu razilrdn ermnilri tcili
olaraq tmizldi, onlar Frakiyaya v digr blglr srgn etdi.
VIII yzillikd V Konstantin ermnilrin ktlvi krlmsini tkil etmidir.
VII srd rblr 642-ci ild Dvini tutdular, 12 min ermni ldrdlr v 35 min ermnini sir gtrdlr, digr ox
sayl ermnilri sonrak illrd rb lklrin krmlr.
X srd imperator II Vasili ermnilri Makedoniyaya, Fessaliyaya, Bolqarstana krmdr.
Kilikiyaya slib yrlri zaman oxsayl ermnilri Kipr, Krit, taliyaya, monqollarn istilas dvrnd is Kazana
v Htrxana krlmlr.
I ah Abbas imperiyann ucqarlarndan ermnilri rann mrkzi blglrin krmdr. randa yaayan ermnilr
Trkmnay mqavilsindn sonra klli miqdarda Rusiya imperiyas trkibin daxil olan rvan, Qaraba, Gnc xanlqlar
razilrin v Grcstann Azrbaycanllar yaayan razilrin krlmdr.
Yeri glmikn, mhacir ermnilr n Rusiya rvanda, Naxvanda, Qarabada 200 min desyatin n yararl torpaq
sahsi ayrd. Onlardan 20 il vergi alnmayacan vd etmilr.
Bununla yana, Rusiya 1788-ci ild Krmdak btn ermni aillrini Rusiyann mxtlif razilrin krb, onlarn
yerin ruslar yerldirdi.
Ayr-ayr dvlt v dvlt xadimlrinin ermnilr mnasibtlrindn d aydn olur ki, ermni harada olursa-olsun,
imkan dn kimi ermnilik-satqnlq xisltini bruz verir. Bu, Osmanl imperatorluunda daha qabarq v daha dhtli
olmudur.
Hamya mlumdur ki, ermni terror ordusu dnyann ksr dvltlrind formalar v istdiklri dvltlrin
razilrind terror aktlar hyata keirir. Bu hmin yaadqlar dvlt asi xmaq deyildirmi?

OSMANLI DVLTNN BLDRLMS

PLANLARI
Birinci Dnya mharibsindn qabaq Osmanl imperiyasnn zrind lrin (Rusiya, Fransa v ngiltr) nfuz
dairsi v ermnilr muxtariyyat verilmsi siyasti prdsi arxasnda birbaa onun torpaqlarnn bldrlmsi danqlar
gedirdi. Bu danqlar mxfi surtd Antantann aralarnda v tk-tk z daxillrind gedirdi.
El ki, Trkiy ermnilrin krlmsin qrar verdi, Rusiya Kilikiya da daxil olmaqla ermnilrin Osmanl
imperiyasnda yaayan btn razilr sahib olmaq iddiasn qaldrd. Rus ar demidir: Mn onlara (ermnilr) yenidn

73

trk sarti geydir bilmrm. Ermnistann mnim lkm birldirilmsin gldikd? Bu yalnz ermnilrin zlrinin
arzularnn aq v aydn ifad edilmsind ola bilr ks tqdird mn onlarn muxtariyyat idariliyini tmin ed bilrm.
Ancaq ar 15 mart 1915-ci ild Kilikiyann Fransaya verilmsin d raz oldu.
FAKT: rzurum rus ordusu trfindn ial olunduqdan sonra komendantln ermnilrin rzurumda
yaamaq hququnu rdd edn mri verilmidir. Hminin II Nikolay Tiflisd 1914-c ild ermnilr mstqillik
verilmsi vdinin ksin olaraq 1915-ci ilin axrnda demidir: Rusiyada Yakut mslsi olmad kimi, ermni
mslsi d yoxdur. Buradan Rusiyann sl niyytlrini tsvvr etmk mmkndr.
Osmanl imperiyasnn boldrlmsi ingilis-rus (1915), ingilis-fransz (3 yanvar 1916), fransz-rus (26 aprel 1916)
v ingilis-rus (may 1916) danqlarnda mzakir edilmi v qrara alnmdr.
Maraqldr ki, bu grlrd ermnilr v Ermnistan haqqnda he bir danq getmmidir. Ermnistan kimi nzrd
tutulan razinin Fransa v Rusiya arasnda bldrlmsi planladrlmdr. Bu onu gstrir ki, bu dvltlrin ermnilrin
krlmsi bard Trkiynin qrarna he d mnfi mnasibt bslmmilr. Bu ermni kart zrind mnft gdmk
mqsdi il Trkiyy qar hrbi faliyytin aparlmas idi.
Trkiynin bldrlmsi danqlarnda Fransa trfdn Beyrutda Fransann ba konsulu ilmi Jorj Piko, ngiltr
trfdn-rq zr ixtisas Mark Sayks, Rusiyann Xarici lr Naziri Sazonov itirak etmidir. ld olunmu razlama
Sayks-Piko mqavilsi adland.
Rusiya v ngiltr nmayndlri arasnda ilk gr 12 mart 1915-ci ild oldu. Danqlar stanbulun v Boazlarn
(Bosfor-700 m, Dardanel-1300 m) Rusiyaya verilmsin aid idi. ngiltr o rtl razlamdr ki, ticart gmilrinin manesiz
olaraq Boazlardan kemlri v randa bitrf adlanan rayonun ngiltrnin nfuz dairsin verilmsi nzrd tutulmudur.
3 yanvar 1916-c ild franszlar v ingilislr razla gldilr ki, ngiltr raqn cnub blgsini, Badad v Bsr
daxil olmaqla almal, Beyrut v Suriyan Fransa gtrmli, orada ba mir Mkki Hseyn olmaqla hr iki dvltin
protektorat yaradlmal idi. Flstin beynlmillldirilir v o bucaq klind Suriyadan uzanaraq Kilikiya v Sivaa qdr
razilr Fransaya aid edilirdi.
26 aprel 1916-c ild Fransa v Rusiya razladlar ki, Rusiya ingilis-fransz danqlarn tanyr, z is rzurum,
Trabzon, Van, Bitlis v Bitlisdn Qara dniz sahillrin qdr myyn razilri gtrr. Bundan baqa, Rusiyaya Mu, Siirt,
Dcl ay vadisi verilirdi. Bunun mqabilind Alada v Qeysriyy, Yldzda v Zara, Etin v Harput arasndak razilr
Fransaya aid edilirdi.
Nhayt, rus-fransz svdlmsin oxar 16 sentyabr 1916-c ild rus-ingilis svdlmsi baland.
lr ittifaqna qoulmu taliyaya is Osmanl miras (Qrbi Anadolu- red) deyiln razidn pay olaraq Antalya
verilmli idi. Bundan baqa, taliya lav blg-Aydn (zmir daxil olmaqla) vilaytini tlb edirdi. Rusiya is buna etiraz
edirdi ki, bel olduqda Trkiy mhv edilir. Sencanmur danqlarna gr (19-21 aprel 1917-ci il) zmir taliyaya verilirdi,
ancaq Rusiya buna raz qalmad v msl aq qald. Sonradan is Aydn vilaytinin Yunanstana hdiyy edilmsi imkan
yarand. Trkiynin ialndan sonra bu vziyyt taliya v onun mttfiqlri arasnda narazlqlar yaratd.
Qeyd ediln mqavillrin danqlarnda he bir lk ermnilri yada salmad. Rusiyada inqilab (25 oktyabr 1917-ci
il) ba verdikdn sonra, o, mharibdn xd v Trkiynin Rusiyaya verilmsi nzrd tutulan razilrind Ermnistan
dzltmk ideyas meydana xd.
Maraqldr ki, txminn 2 noyabr 1917-ci ild d ingilis hkumti trfindn Flstin razisind yhudi milli razisi
ad altnda Balfur deklarasiyas irli srld. ngilislrin bu addm 1918-ci ilin yanvarnda mir Hseynl razladrlmdr.
Ondan tminat alnmdr ki, rblr yhudilr hrmtl yanaacaqlar.
Mlumdur ki, Yhudi dvlti yalnz kinci Dnya mharibsindn sonra yarana bildi. gr Balfurun plan o zaman
ba tutsa idi, Flstin torpanda bu qdr nahaq qanlar v dhtli mnaqilr olmazd.
Mudros mqavilsin gr, trk ordusu trksilah edilmli v tslim olmal idi. Mqavilnin rtlri 30 oktyabr 1918ci ildn 15 may 1919-cu ildk yerin yetirilmli idi. Bu mddt rzind Fransa Adanan ial etdi, ngiltr - Urfan, Mara
v Antepi, sonradan bunlar Fransaya verildi. taliya sgrlri Antalya v Konyada, igilislr-Merzifonda, Samsunda, Mosulda
v Soryada aalq edirdilr.
Mqavil z faliyytini 15 may 1919-cu ild dayandrd. Hmin vaxt yunan ordusu zmir hcum etmidi.
Mustafa Kamal paa 19 mayda Samsuna gldi. Hmin gn milli-azadlq gn kimi qeyd edilir.
Milli hrkatn mqsdi 11 sentyabr 1919-cu ild Sivas konqresind elan edildi. Konqresin qrar bel idi:
1. 30 oktyabr 1918-ci ild Osmanl dvlti il Antanta arasnda balanm srhdlr mqavilsi yerin yetiril
bilmz, qeyd ediln srhd v torpaqlarda mslmanlar oxluq tkil edir, Osmanl lksi vahid v tamdr, o paralana
bilmz;
2. Osmanl dvltinin btvlynn v xalqn mstqilliyinin cavabdehi kimi xilaft v sultanlq gcl milli
ordunun yaranmasn lazm bilir v xalqn iradsi il rhbrlik etmlidir;
3. Rhbrlik hr hans tcavz v vtnin hr hans bir hisssin hcumu, hminin yunanlarn v
ermnilrin vtnimizin srhdlrind, Aydn, Manisin, Balksir cbhsind mstqil qurumlarn yaranmasna
istiqamtlnn chdlri df etmkl qarlayr;
4. Brabr hquq rivsind kemi vaxtlardan bri birlikd (mslmanlara-Y.Q.) yaam qeyri
mslmanlara v digr hr hans icmaya he bir siyasi imtiyaz verilmir v bu bizim cmiyytd qbul edilmzdir.
Konqresin 20 yanvar 1920-ci il qrar stanbulda axrnc Osmanl mclisind tsdiq olundu.
ngilislr 16 mart 1920-ci ild stanbulu tutduqdan sonra parlament buraxld, hbs edilmi deputatlar Maltaya srgn
edildilr. Byk Millt Mclisi 23 apreld Ankarada topland. O ilk iclasn keirib Mustafa Kamal paan sdr sedi v milli
mbariz mrkzi Ankarada yerldi.

74

Mudros mqavilsin gr, srhd boyu trk ordusunun sgr heytini v dy sursatn, lknin mumi vziyytini
Mustafa Kamal paa sciyylndirdi.
Anadoluda iki hrbi inspeksiya tkil edilmidir. Mqavil qvvy minrkn hrbi hisslr trkisilah edilmi v
qeyri dy vziyytin salnmdr. kinci inspeksiya dvrnd Konya vilaytinin mrkzind yerln hrbi birlmlr bel
vziyytddir:
12-ci ordu Konyadak tab il Afon Karahisarda bir diviziyaya (23-c) malikdir. Dnizlid yerln 17-ci ordunun
zmird sir alnm 57-ci diviziyas da 12-ci orduya verilmidir.
2-ci ordunun Ankarada diviziyas (24-c) vardr, digri (11-ci) Niqddir, zmird olan 1-ci diviziya tab il birlikd
Ankaradak 25-ci orduya verilib. stanbulda is 10-cu Qafqaz diviziyas yerlir.
Balksirdki 61-ci ordu v 56-c diviziya stanbulda yerln 14-c orduya tabe edilmidir. Onun tab Bandrmada
yerlir.
3-c inspeksiyann inspektoru mn idim. tabla birlikd Samsunda yerlirdik. Mnim srncamma iki ordu
verilmidir. Onlardan biri (3-c ordu) Sivada yerlir. Ordunun tab, 5-ci Qafqaz diviziyasnda yerln Amasiyadr, 15-ci
diviziyann tab Samsundadr, digr 15-ci ordu rzuruma hrkt edir... Onun 9-cu diviziyasnn komandanl rzurumdadr,
3-c diviziya Trabzondadr. Digr 2 diviziya-12-ci v 11-ci Hsnqala v Bayazit srhdlrinddir.
Diyarbkird yerln 14-c ordu 2 diviziya il srbst olaraq bilavasit stanbula tabedir. Bu diviziyalarn biri (2-ci)
Siirtd, digri (5-ci) Mardind yerlirdi.
Ordu komandiri Kazm Qarabkir paa xatirlrind yazr ki, rq cbhsini qoruyan 15-ci ordunun sgr heyti
17.860 nfr atrd.
Milli Azadlq mharibsi bu qvvlrl balamdr. vvlc rq cbhsi tkil olundu, sonra Qrb cbhsi tkil
olundu. O, 11 oktyabr 1922-ci ild Mudan mqavilsi il qurtard.
Bellikl, 19 may v 11 sentyabr 1919-cu ild z mqsdini byan edn Milli Azadlq mharibsi 3 il 4 ay 22 gn
davam etdi.
rq cbhsinin komandan (1914-1918-ci illr v 1919-1922-ci illr) Kazm Qarabkir paa Bizim azadlq
mharibmiz kitabnda (memuarnda) ermni terroruna dair yazr:
30 iyun 1919-cu ild Bayazit cbhsinin komandanndan mlumat gldi ki, ermnilr Naxvan tutublar v yerli
halini qrrlar. hali kmk istyir. Mn Roulinsona (rqi Anadoluda ngiltrnin rezidenti-red.) etirazm bildirdim. O dedi
ki, Qafqazda ingilis hisslri qalmayb, he bir ey ed bilmrm. Mn Bayazitd v Vanda yerln 11-ci diviziyann
komandanlna teleqram gndrdim.
Qarabkir paann yazsnda oxunur: Bu gn (3 iyulda) stanbul mtbuatnda aydn olur ki, Qafqazdan 12 nfrdn
ibart amerikal komissiya vziyyti yrnmk n bizim hr gldi. O mruznin xlassind yazlmdr:
1) Ermnistanda ermnilrin olmad halda burada ermni hkumti yaratmaq mqsduyun deyildir.
2) Ermnistann maliyy vziyyti aydndr. Maliyy dstyi olmadan hkumt yaaya bilmz.
Qeyd ediln vziyytd olan Ermnistandan mlumat glmidir: 5 v 6 iyulda ermnilr rvann yaxnlnda byk
trk kndi Byk Vli kndin hcuma baladlar, ancaq mlubiyyt urayaraq 800 lm v 1.200 yaral itkisi vermkl geri
kilmyi lazm biliblr. Trklr (azrbaycanllar) 6 pulemyot, oxsayl gll l keiriblr. Trklrin lin mliyyat rhbri
generaln gizli mri d dmdr. Orada btn mslmanlarn ldrlmsi v onlarn csdlrinin Araza atlmas mri
verilmidir. mrin imzas-general-mayor elkovnikov olmudur.
rvandan hadis yerin 2 ingilis zabiti glmidir, onlar ermni v mslmanlar arasnda slh yaratmaq istmilr v
qeyd etmilr: mslmanlarn ermnilrdn qart etdiklri silah ingilislr mxsusdur. Trklrdn silahlar alnm v itmidir.
Mslmanlar aydnladrdlar ki, bu zabitlr ingilis paltar geymi ermnilr olmudur. Ermnilr hazrlaaraq yenidn hcuma
kemilr. He bir silaha, he bir vasity malik olmayan ermnilr ingilislrin dstyin arxalanaraq qarlarna aq-aydn
midsiz vziflr qoyurdular. Onlar Amerikann, ngiltrnin v Fransann kmyi il Siva almaq xlyas yaradrlar.
Ermnilr zmiri alm yunanlara mracit edirlr ki, Qzlirmaqda qarlasnlar, onlarn llrini sxsnlar, rmak trk qan il
qrmz bzsinlr. Ermnilr v yunanlar kilslr toplarlar v and iirlr ki, trklrin nfsini kscklr. Grnr ki, btn
sivil dnyas bu qrmz gn gzlyirlr. (Yaz 8 iyul 1919-cu il aiddir, qeyd ediln kitabda, sh.71). Baqa bir
mlumatda deyilir:
8 iyulda ermnilr haqqnda bir ox mlumatlar daxil oldu. Onlar mslman kndlrini yandrmaa balayblar v
srhd qdr btn razilrd btn halinin ban ksmilr. Bu gec Roulinson Hsnqalada oldu. Daxil olan mlumatlar
gstrir ki, ermnilrin hrkat ingilislrin tbbs nticsind olmudur. Mn Roulinsona zng etdim v tlb etdim ki,
Sarqama getsin v informasiyann hqiqiliyini z gzlri il yqin etsin, ancaq bununla kifaytlnmyib yazdm:
a) Qazmandan v dairdn olan qaqnlar ermnilrin hmin yerd mslmanlar qrmaqlar haqqnda
mlumat verir.
b) 4 iyulda (1919 - red.) onlar Qars v Oltu arasnda yerln Acaqalann 4 kndin hcum etmilr, kndin
birinin halisinin ban ksmkl tam mhv ediblr, qalan 3 knddn is 60 nfrin ban ksmilr. Hcum ednlrin
srncamnda be top, yeddi pulemyot olmudur. Onlara komandanlq edn Arak adl xs olmudur.
c) Ermnilr trfindn mslman kndi Yzqudan olan bac v qarda, bacnn qz sir gtrlmdr.
) Ermnilr Qarayurt rayonunda mslmanlar ldrrlr. Xahi edirm ba vermi hadisy tcili olaraq
l gtrlsn v gnahkar xslri msuliyyt clb edilsin. Hrmtl, Kazm Qarabkir.
stanbulun ial rklnmi ermnilrd fallq yaratd. al vaxt ingilislr btn dnyaya ss salrdlar ki, guya hr
yerd ermnilri qrrlar. Ss-ky altnda real olaraq mslmanlar mhv edilirdilr. Kazm Qarabkir paa 1920-ci ilin
fevralnda yazrd: Bizim ordunun, halinin gz qarsnda bir ox mslman kndlri ermni top v pulemyotlarn ati

75

altnda olurdu. Mlumdur ki, 28 mslman kndi qeyd ediln razid darmadan edilmidir, 200 nfr ldrlmdr,
mlaklar talan edilmidir, mal-qara aparlmdr, Gmrdn gnc insanlar Qarsa qovulmudur, yzlrl qaqn qadn v
uaqlar dalara kilmilr, mslmanlarn hyatna, mlakna, rfin v lyaqtin ynlmi bu sui-qsd davam edir.
28 mart l920-ci ild Qarabkir paa Mustafa Kamal paaya aadak mzmunda teleqram gndrmidir: Agentur
mlumat alnmdr: ...19 martdan balayaraq Ordubadn, Naxvann v Vedibasarn mslmanlarnn zrin qfltn ktlvi
hcum etmilr. Bu rayonun mslmanlar z hquq v rflrini qorumaa qalxmlar, dmn qhrmanlqla
mqavimt gstrmilr v ona sarsdc zrb vurmular. Vedibasarn mslmanlar gzlnilmz trzd oxsayl dmni
darmadan etmilr, 4 pulemyot v digr trofeyalar l keirmilr. Onlar tla irisind qaan ermnilri paytaxtlar
rvann 7-8 km msafsind yerln balara qdr qovmular v ermnilr trfindn mdafi mqsdil dzldiln
manelr atmlar, orada geclyrk xncr v baqla teleqraflar doramlar. Mslman dstlri z lklrin
qaytmlar. Kazm Qarabkir.
Ermnilrin Qrbi Azrbaycanda v rqi Anadoluda apardqlar terrorlarn qarsn almaq n Kazm Qarabkir
paa hcum plan hazrlad. Plan 26 aprel 1920-ci ild hazr oldu. Lakin myyn siyasi v ordu quruculuu sahsindki
atmazlq ucbatndan Trkiy Byk Millt Mclisinin sdri Mustafa Kamal paa hcuma icaz vermirdi.
Aadak teleqramn mzmunundan bunu aydn hiss etmk olur. Ankara. 10.5.1336 (10.5.1920 - red.). Ordu
komandan Kazm Qarabkir paaya 56 v 67 ifroqrama cavab.
1. Milli Mclisin diqqti ona ynlmidir ki, boleviklrl tmasda olmaqla laqdar olaraq, onlarla siyasi v maddi
laqlrin yaranmas imkan vermir ki, srhdd hrbi faliyyt keirilsin. Hcum fikir ayrl yarada bilr.
2. Cnab Bkir am v Yusif Kamal sabah Ankaradan rzuruma gedck. Onlarn tabeliyin mvafiq sgri hissnin
verilmsi xahi olunur. Byk Millt Mclisinin sdri Mustafa Kamal.
Mayn 26-da hrbi birlmlr yeni mlumatlar almlar. Onlarn sasnda Kazm Qarabkir paann aadak yazs
trtib olunmudur:
1) Potiy grc ordusu toplanr. Boleviklrin faliyyti Poti, Suxumi v Samcird fvqlad fallarlar. Yunanlar
kiik gmilrl qarlar.
2) Qarsn imalnda axmaq kndind ermni birlmlri yerlir; trkibi piyadalardan, topu hisslrindn v 200
svaridn ibartdir. Ermnilr yerli halini talayrlar v evlri yandrrlar.
3) Ermnilr Yuxar Kotanl, Aa Kotanl, Oluqlu, Kmrli, Tuzulca, Vucuqlu, Subxanazad, Qars traf halidn:
qdr, avlaka, Pasl, Qaracar v digrlrindn-cmi 27 mslman kndlrinin halisindn adambana 97 manat tzminat tlb
edirlr, yanayrlar ki, rdd edrsinizs, axmaqn taleyi tkrar olunar.
4) Ermni zlmnn altnda olan mslmanlar, hm d qonu malakan kndlri bizim srhdd olan hrbi hisslr
mracit edirlr ki, onlar ermni qddarlndan v vhiliklrindn hyatlarn v rflrini qorusunlar. Myyn edilmidir
ki, bizim hdudlardan knarda olan mslmanlar fiziki mhv edirlr, onlarn mlakn talayrlar. Kazm Qarabkir.
Sonra Kazm Qarabkir paa Ankaraya ifrli mktub verir ki, hcumu 16 iyun 1920-ci ild balasnlar.
22 iyun 1920-ci ild Ankaradan hcumun txir salnmas bard direktiv glir. Lakin iyunun 27-d ermnilr Oltu
rayonundan Tuzla istiqamtin hcuma kedilr. Lakin geri oturuldular. 30 iyunda ermnilr Oltan top atin tutdular, 1
iyulda ermnilr Bardza rayonunu at tutdular, 8 trk ld. 8 iyulda Dygn yukskliyin iki df hml etdilr. Ermnilr
Naxvana hcumu genilndirdilr. 22 v 28 iyulda Qazman at tutdular, 9 sentyabrda ermnilr neytral razini tutdular.

YALANI ERMN SOYQIRIMI V TARX

HQQTLR
Tarixilr masir terrorizm mslsin mnasibtd faliyytlrind adtn bir soyuqluq hiss olunur. Orta rq
tarixilri ermni terrorizmi mslsin rh vermkdn boyun qarsa da, ermni zorakln rh edrkn tarixdn yan
kemk olmur
Ermni terrorularnn mqsdi, hr halda, onlar bel dnrlr, kemid ba vern daltsizliy gr qisas
almaqdr... Ermni terroruna kmk ednlr msln, Sovet ttifaq (C.Makkartinin bu sri 1984-c ild Ankarada
ingiliscdn trcm edilib apdan xmdr-red.) Trkiy v NATO-nu datmaq istyir. Onlar ermni zoraklndan
qazanrlar, ermnilrin z is bundan udmur v udmayacaqlar. Vaxtil Sovet ttifaq hdudularndan knarda 3 milyondan az
ermni yaayr. Yeni yaranm Ermnistana onlarn n vaxtsa ox czi hisssi kr. Bu gn hmin razid 11 milyondan artq
mslman-trk yaayr. Anadoluda ermni dvlti yaratmaq n bu 11 milyon mslman qrlmaldrm? Mmkn deyil!
Ermni terrorular hminin dey bilmzlr ki, onlar z xalqnn rifah, azadl, yaxud da soydalarnn siyasi
zlmdn qurtulmas urunda mbariz aparrlar. He kim iddia ed bilmz ki, bu gn Trkiyd yaayan ermnilr siyasi
chtdn tqib olunurlar. Hr haida, terrorular Trkiyd yaayan ermnilr haqqnda dnnd onlar sl ermni
saymrlar, nki burada knll yaayrlar. gr ermni terrorular z qardalarn siyasi sartdn qurtarmaq istyirlrs,
hrktlrini Trkiyy yox, Rusiyaya qar ynltmlidirlr.
Bellikl, aydn grnr ki, ermni terrorizminin real siyasi mqsdi yoxdur. Abstrakt siyasi iddia-rzuruma v ya
Xarputa qaytmaq iddias il is dnn ermni terrorizmi yalnz qisas arzusunun mhsuludur.
Ermnilr trklri oxsayl cinaytlrd gnahlandrrlar. Onlardan ikisi balca hmiyyt ksb edir: Trkiynin rqi
Anadoluda ermni dvltini v Birinci Dnya mharibsi zaman v ondan sonra 1,5 milyon (v ya artq) ermninin gman
ediln genosidini tanmamas.

76

Bu, tarixi iddialardr. Onu tkc ermnilr yox, Qrbi Avropa v Amerikann bir ox vtndalar etiraf ediblr. Bu
iddialar gnahsz trk diplomatlarnn ldrlmsin bel sbb olub, nki ermni terrorizmi bu qtllri cinayt yox,
bratverici qisas hesab edir.
Terrorular tutmaq yolu il ermni terrorizmini zrrsizldirmk zruridir, amma bu, yalnz xstliyin simptomlarn
malic etmkdir. Xstliyin z qalr. N qdr ki, uaqlara onlarn cdadalarnn dmnlrin nifrt etmyi yrdcklr,
terrorizm toxumlar yaayacaq. Ermni terrorizminin sas pis tarixdir. Son nhaytd yalnz yax tarix bu xstliyi saaldar...
Ermnilrin tarixind qaranlq shiflr oxdur. z d mn qarma birbaa ermni tarixini yrnmyi mqsd
qoymamam. Osmanl imperiyasnn tarixinin 300 il rzind yazlmas v imperiyada mhz kimlrin yaamas bard bir
klm sz almamas fakt bir demokrat kimi mni heyran etdi. Kitabda Anadolunun hali trkibini yrnmy baladm v
dqiqldirdim ki, burada ermnidn ox mslman hlak olub. Buna is genosid kimi baxmaq olmaz.
C.Makkartinin aradrmalar, trklr v ermnilr bard adi mbahislri yalana xaran xeyli fakt akar etdi. Bu
faktlar ermni halisi bard statistik rqmlrindn gtrlb. Hmin rqmlr he bir siyasi v tbliati nifrt niyyti
gdmdn dqiq mlumat ld etmk n hkumt trfindn toplanb. z d mharib balanandan qabaq ylb v
Osmanl hkumti he tsvvr gtirmzdi ki, bir vaxt bu rqmlr ermni problemi il bal mbahislrd lazm olacaq.
Statistika adi idir v bu il dnyann btn dvltlri mul olur. 70 il rzind bu rqmlr he kim lazm olmayb.
Siyastilr, terrorular v ermni alimlri z uydurmalarn bu dqiq rqmlrdn stn tutublar. Onlar tkid edirlr ki,
milyonlarla ermni qtl yetirilib v ya qovulub. Real statistika baqa sz deyir. Birincisi, XIX sr xritlrind Ermnistan
yazlmasna v hqiqti bilmk imkanndan mhrum Avropa siyastilrinin tsdiq etmsin baxmayaraq, Osmanl
imperiyasnda Ermnistan adl dvlt olmayb.
Xyali Trkiy Ermnistan adlandrlan razi alt vilayt-Van, Bitlis, Elaziq, Diyarbkir, Siva, rzurum kimi
mlum idi. 1912-ci ild bu alt vilaytd cmi 870 min ermni yaayrd. Ermnilr hmin vilaytlrin halisinin bed birini
tkil edirdilr. Bir ox yaltlrd mslmanlar sayca ermnilrdn alt df ox idilr. Bundan lav, ermnilr tkc rqd
yaamr, btn Osmanl imperiyas razisin splnmidilr. gr btn imperiya razisindki ermnilri bu alt vilayt
toplasaydn, yen d rqi Anadoluda mslmanlar onlardan iki df ox olard. Bu nisbtl dvlt yaratman
mmknszly gz qabandadr.
kincisi, ermnilrin yalan genosidi haqqnda: Tlt paann bu yaxnlarda taplm xsi gndliyi d sbut edir ki,
he kim Osmanl ermnilri bard n is dnmrm.
1915-ci ilin aprelind uzun srn Rus-Trk mhariblrinin son mrhlsi baland. Mhariby mnasibtd
Osmanl imperiyasnda yaayan ermnilrin liderlri ikili taktika yrtmy baladlar: biznesmenlr, ruhanilr v mllimlr
byan etdilr ki, bitrf qalrlar. Ermni inqilab qruplamalar antiosmanl faliyytlrini gclndirdilr. Digr trfdn,
Rusiya imperiyasnda yaayan ermnilr Osmanl Ermnistann tutmaq v z qardalar il birlmk n rus qvvlrin
qouldular.
Hm osmanllar, hm d ruslar mhariby hazrlaaraq srhdboyu razilri halidn tmizlmy baladlar.
Osmanl hkumti vvlki mhariblrd ermnilrin Rusiyan mdafi etdiyini unutmad n onlar hrbi mliyyatlar
aparlaca gman olunan yerlrdn krd. Bu gn xlaq nqteyi-nzrindn bu addm shv sayanlar taplsa da, hr halda,
he kim inkar etmz ki, Osmanl hkumti Anadolu ermnilrinin ksriyytin etibar etmmkd haql idi. Ermnilr
xaincsin hrkt etmi; 1828, 1854, 1877-ci illrd raziy soxulmu rus qounlarna kmk etmidilr.
Ermnilrin krlmsi baland. Onlar Osmanl dvltinin zif olduu yerlrd v hrbi mliyyat zonalarnda daha
ox ziyyt kirdilr. nki krd qoluzorlularnn v ya mmurlarnn zoraklna mruz qaldlar. Maraql burasdr ki,
sonuncular mslman idi, vaxtil Rusiya imperiyasndan xarlmdlar torpaqlar is Qafqazda ermnilr trfindn
tutulmudu. Osmanl hakimiyytinin gcl olduu cnub rayonlarnda is bel hadislr az olurdu v qaqnlar sa-salamat
Suriyaya atdrlrd.
Krlm balanmazdan vvl Osmanl qvvlrinin ilk hcumu iflasa urad v ruslar geni ks-hcuma kedilr.
Bundan istifad edn ermni qiyamlar Osmanl ordusunun arxasnda Van hrini hcum edib minlrl mslman oradan
qovdular. Tezlikl rus ordusunun ial etdiyi razilrdn daha 800 mirt mslman qaqn onlara qouldu. Mharibnin
qurtarmasna yaxn Qafqazdan srgn edilmi 400 min trk bu qaqnlarn taleyin rik xr.
Mhariblrdn sonra rqi Anadoludan v Qafqazdan qovulmu 1,2 mln. mslman vard. rqi Anadolunun
milyondan artq mslman halisi d 130 min qafqazl qaqn mslman kimi tlf oldu.
Vaxtil alt vilaytd yaayan 870 min ermni tezlikl qaqna evrildi v ya dnyasn dyidi. mumiyytl,
Anadoluda 600 min ermni, 2,5 mln. mslman hlak olub. Mharib zonasndan knarda yerln v rus ordusu olmayan
yerd Siva vilaytind is ermnilr 180 min nfr mslman son nfrindk qtl yetirmilr. gr bu genosid idis, ox
qrib genosiddir: Qurbandan daha ox qatil olub... mperiyann paytaxt stanbulda ermnilrin bandan bir tk bel skik
olmad. Bu gn d stanbulda hmin ermnilrin trmlri yaayr. Vaxtil Trk-mslman hri rvanda indi bir nfr d
trk yaamrsa, niy burada soyqrmdan danlmasn.
Qeyd edk ki, Rusiyann siyastinin iki aspekti vard: mslmanlarn srgn edilmsi onlarn yerind v xristianlarn
mskunladrlmas. 1828-ci ill 1920-ci il arasnda 2 milyondan artq mslman zorla z torpaqlarndan qovulub,
ldrlnlrin say myyn olunmayb. razsi istila olunan bu xalqlar Osmanl imperiyasna k edib yerlmilr. Bu
prosesin gediind btv xalqlar - Krm tatarlar, abxazlar, rkzlr z cdadlarnn topaqlarnda yaamaqdan mhrum
oldular.
Rusiya mstmlk siyastinin baqa bir daya Krmn, tarixi Qpaq lnn v Qafqazn xristianlarla
mskunladrlmas idi. Slavyan xristianlar Krm v imali Qafqazda mskunladlar. Ermnilr Cnubu Qafqaza dvt
olundular.

77

1820-29-cu illr mharibsi balananda ruslar ermnilr trklrl mharibd kmyin vzin onlara muxtariyyat
vd etmidilr. Ruslar 1828 v 1854-c illrd iki df rqi Anadolu razisin soxulublar. Geri kilrkn is Qafqaza 100
min ermni aparm, yaxud hlak olmu trklrin yerin yerldirmilr (rvan yaltind, hazrda Ermnistan Sovet
Respublikasnda 1828-ci il qdr yerli halinin 80 faizi mslman idi).
1977-78-ci illr mharibsind Rusiya Qars-rdhan razisini tutub mslmanlar qovdu v buraya 70 min ermni
yerldirdi. Onlarn oxu Anadoludan glmidi. 1895-96-c illr hadislri zaman Rusiya Qafqazna txminn 60 min ermni
krld. Nhayt, Birinci Dnya mharibsi dvrnn miqrasiyasnda brabr mbadil-rqi Anadoludan 400 min ermni,
Qafqazdan 400 min mslman.
lbtt, rqmlri thqiqat nticsind dqiqldirmy ehtiyac var. Ancaq biz bilirik ki, 1820-ci ildn 1920-ci il
qdr olan dvrd Rusiyaya 600 min ermni, Rusiyadan Trkiyy is iki milyon mslman kmdr. Yen d zabkelik
birtrfli deyil.
Tarixi hqiqt ondan ibartdir ki, Rusiya imperiyasnn genilndirilmsi Qafqaz v rqi Anadolu xalqlarnn
nnvi balansn pozub. Rqmlrin dili il dansaq, Krm v Qafqaz mslmanlar daha ox zillt kib. gr hanssa xalq
soyqrma mruz qalbsa, bu-Krm tatarlardr. Onlarn z torpaqlarnda mhvi byk Yekaterina il balayb, osif Stalinl
qurtarb. Hr halda, qribdir, kimlr ki, mslmanlar soyqrmnda gnahlandrr, mslmanlar ktlvi qrn qurban,
soyqrm kimi qbul etmirlr.
Problemin hlli ox mrkkbdir, hqiqti qorxmadan sslndirmk lazmdr. Ona gr qorxmadan deyirm ki,
amerikal professor Stenford ou v ailsi ermnilrin taleyi bard frqli inamna gr fiziki zorakla mruz qalmdr.
Adamlarn qorxulu trk bard mif gcl inamn nzr alsaq, tin ki, hqiqt qbul olunsun. Ancaq n olur-olsun hqiqt
deyilmlidir. Xsusil Avropa v Amerika alimlri tarixi obyektiv yrnmy armaldrlar. Bu zaman trklr btn
arxivlri aaraq tlb etmlidirlr ki, ruslar v ermnilr d mvafiq addm atsnlar. Problemin hlli tez baa glmyck,
bhannin daltsizliyini gnc ermnilr drk edn qdr ox vaxt keck...
Mn vvld dedim ki, Ermni terrorizmin qar n yax silah tarixin yrnilmidir. Daha dorusu, hqiqt n
yax silahdr.
Zaqafqaziya lklrinin n byk v n ox halisi olan, hm d n rngarngi Azrbaycan idi; ermnilr bu
qonunun torpaqlarn daha ox qsb etmidir.
1919-cu ild avropallar v ermnilr Azrbaycan haqqnda ox az bilirdilr v bzi qzet hesabatlarnda onlardan
bhs edilrkn leyhin danlr, onlar ya tartar, ya da tatar adlandrr, Azrbaycanllar geri qalm mslman fanatiklr
olduqlar v trk plan sasnda ermnilri qrb atdqlar haqqnda fikir yaradrdlar. Demy ehtiyac yoxdur ki, muzdlu
ermni agentlri bu dedi-qodunu btn xristian dnyasna yaymdlar. Shifalt izahlarda Hovanissyan iki ermni
qonusunun birlikd nec gelib xristian mvqeyini qorumaa chd gstrmsi haqqnda mlumat verir.
1919-cu ilin oktyabrnda Grcstan v Azrbaycan nmaynd heytlri onlarn mslsind Amerikann mvqeyini
ifad edn kemi Nyu-York konqresmeni Volter M.endlerin faliyytini mdafi edirdilr. Onlar ermni tbliat
nticsind yaranm pis tsiri aradan qaldrmaa alrdlar. endler tklif etdi ki, mmkn olan hr ey edilmlidir ki,
ermnilrin dmncsin apard faliyytlri neytralladrlsn v iflic olsun v Ermnistann mstqilliyi n onun btn
srhdlri boyu Amerika nzartinin hyata keirilmsind onla fikirlri st-st dsn.
ox gman ki, br tarixind el bir lk olmamdr ki, Ermnistan kimi yalnz danmaqla bu qdr xarici yardm
ala bilsin. Grsn xristian milltlrinin ictimai fikrin nfuz edrk he nyin hesabna ns almaq n ermni liderlri n
qdr pul xrclmidir.
Digr trfdn, Hind ordusundak oxlu Britaniya zabiti mslmanlarla yaxn tmasa girmi, grc v ermnilr
kimi Asiya xristianlarnn myyn rbtini qazanm, ruslara is bel balamamd.
Bel zabitlrdn biri polkovnik-leytenant Klaud B. Stouks idi. Hovanissyan yazr ki, Tehranda kemi hrbi attae v
Asiyada bir il xidmt etmi zabit olan Stouks 1919-cu ilin payz trxisindn sonra Bakda qalm v noyabrda Uodrop
missiyasna clb edilndk qeyri-rsmi siyasi mahidi kimi faliyyt gstrmidir. Onun xsind Azrbaycan hkumti
sadiq mttfiq tapmdr. O, inanrd ki, azrbaycanllar anadanglm anti-bolevikdirlr v thlkli pantrk, panislam
ideologiyadan uzaqladrla bilrlr. O vaxt Byk Britaniya trfindn mdafi ediln sabit milli lklr yaradla bilrdi.
Htta bel bir msl hqiqt evrilsydi bel, ermni liderlri ona mhl qoymayacaqd. Ermnilr byan etmidi ki,
yalnz trklri v azrbaycanllar bir-birindn ayr salmaqla ermni dirlii tminat ala bilr.
I Dnya mharibsi rzind, 1918-ci ild Ermnistandak txminn 350.000 mslman ac-yalavac qaqna evrildi,
onlarn d biri Osmanl srhdlri boyu evsiz-eiksiz, dilni kknd yaayrd.
Ermni hakimiyyti altnda olan trk halisin qar dzlmz mnasibt arabir Azrbaycan Xarici lr Nazirliyi v
mtbuat etiraz bildirirdi. Bapozuqlarn trtdiyi vhiliklrin qarsn almaq n Ermnistann hakim qvvlrinin he n
etmmsi bir yana qalsn, rvan hkumti drin ehtiyac irisind olan mslmanlara mhl qoymur, onlara ev, tibbi diqqt v
i vermkdn imtina edirdi. Paytaxtn irisind v trafnda olan txminn 15.000 qayya mhtac adamn txminn 2.500
nfrindn azna gn rzind bir qab orba verilirdi. stlik, ermni xeyriyy agentliklri yax bilirdi ki, xstliyin yxd
Trkiy ermnilri rvann mslman mhlllrindki baraklara dolumudur v onlar yoluxaraq yerli sakinlri mhv
edckdir.
Avqustun 1-d Azrbaycann rvandak nmayndsi Xan Tekinski 1918-c ilin vvlindn bri 300 mslman
kndinin dadlmas haqqnda byanat verdi. Orada gstrilirdi ki, ermnilrin yegan siyasti kiilri, qadnlar v uaqlar
ktlvi surtd qrmaqdan ibart idi v mslmanlarn kdiklri zablar el dhtli idi ki, minlrl adam Azrbaycana
qamaa chd gstrirdi. llrin silah alb ermni quldurlarna qar mbariz aparanlar is sadc z hyatlarn, malmlklrini qorumaa alrdlar.

78

Ermnilrin guya qurbanlar vermi kmksiz xalq olmas haqqnda yaratdqlar yalan pua xarmaq n v hmin
razidki xalqlar ermni nzartind olacaqlar tqdird nlr gzlnildiyi haqqnda Parisd azrbaycanllar da tbliat
kompaniyas aparrdlar. Avqustun 20-d Topubaov slh konfransna xbrdarlq etdi ki, Qafqazdak etnik v razi xarakterli
msllr terror v qorxu siyasti altnda radikalcasna dyiikliy urayr. rvan v Qars yaltlrind ermni tcavz...
mslman halisinin mhvi v zntyin prinsipini hyata keirmk mqsdi dayr. Msln, yenic akara xmdr ki,
alt kndin kiilri ldrlm, onlarn qadnlar is ermni dylrin hdiyy edilmidir. Azrbaycan z torpaqlarnn
bir hisssinin v adamlarnn itkisi hesabna baa gln bel vhiliklr daha dz bilmz.
Semyuel Vimsin qeyd edir: bir fikir verin, ermni alimi z lksinin mslmanlarn leyhin z hrktlrini
vhilik adlandrr. Ermnilr 1918 v 1919-cu illrd mslmanlarn bana adqlar dhtli ilr gr zr istmlidirlr.
Onlar grk 1992-ci ild evlrindn v tsrrfatlarndan zoraklqla qovulmu 1 milyondan artq mslmann torpaqlarn geri
qaytarsnlar.
Ermni xristianlarnn mslmanlara qar genosid trtmsi haqqnda sbutlar oxdur. Oktyabrda mlumatlar
verilmidi ki, Qars razisind ksri qadn v uaqlar olan 25.000 mslman qaqnn vziyyti dhtli haldadr. Ermnistann
paytaxtnda daha 13.000 nfr, paytaxt trafndak kndlrd is 50.000 mslman qaqn ermni xristianlarnn nzarti
altnda idi. Ermni xristianlarnn paytaxtn Cnubundak razid he bir yaay vasitsi olmayan 70.000-dn 80.000
nfrdk mslman qaqn var idi v ermni rhbrliyi onlara hr hans bir yardm gstrmkdn imtina edirdi.(AB tarixisi
Semyuel Vimsinin Ermnistan: Byk yalan xiristian-terrorist dvltinin tapmacas kitabndan, XI fsil).
Ermnilrin qatilliyindn bhs edn ermni mlliflri d var. z ermni mttfiqlri il eyni trfd vurumu
ruslarn dediklrini d saf-rk edin. Ruslarn ordu zabitlri ermnilrin nlr etdiyinin ahidi olmudur v Moskvadak rus
arxivlri hmin ahidlrin mlumatlar il doludur. Burada yzlrl ermni genosid kampaniyasnn yalnz biri haqqnda
danlr. Bir anla Ermnistan parlamenti spikerinin byanatn ks trfdn saf-rk edin:
1. Tarixin bel bir dvr olmudur ki, qoca dnyann n qdim xalqlarndan olan ermnilr Qrb mdniyytini
znginldirmidir. Qrb lklri daim ermni drdin hssaslq gstrib. Ermnilr d onlarn inc damarn tutaraq
hmi onlardan bhrlnib. Bunun qdim tarix n dxli var? (z d bu adamlar he nyin mqabilind get-ged daha ox
pul qoparmaq istyirlr).
2. Mttfiqlr n Ermnistann tk olmadn v onun dmnlrinin czasz qalmayacan nmayi etdirmyin
mqam yetimidi. Osmanl mperiyas, Grcstan v ya Azrbaycanla he vaxt mharib aparmam Birlmi tatlar n
n Ermnistandan tr bu xalqlar czalandrmal idi? (Ermnistan diktatorlarn Amerikadan z gcn nmayi etdirmsi
tlbinin he bir mnas yoxdur).
Asan qlbdn v azsayl olsa da, mttfiq qounlarn Ermnistana girmsindn vcd gln qara qvvlr gnc
respublikan yxmaq n chdlr gstrirdi. Hr eydn vvl, ermnilrin hqiqtn respublikas var idi. Onlarda tamamil
Sovet ttifaqna bnzyn diktator hkumti mvcud idi. kincisi, qalib mttfiqlr hr hans diktatorlarn istyin gr deyil,
zlrinin dzgn bildiyi saslarda qrarlar xarrdlar. ncs, mharib baa atandan sonra z qoularn geri qaytarmaq
qrar mttfiq xalqlarn qrar idi.
Daha ox torpaq qamarlamaq mqsdil ermni liderlrinin z qonularna (xristian v ya mslman olmasndan asl
olmayaraq) hcum mliyyatlar keirmsi n mttfiqlr z hrbi qvvlrini geri qaytarmaa borclu deyildi. Drdncs,
Osmanllarla mnasibtin n yaxsn qurmaq tamamil mttfiqlrin hququ idi. Beincisi, qara qvvlr gnc
respublikan yxmaa chdlr gstrirdi.
Qara qvvlr - Ermnistan z qonusu Grcstana qfildn, sassz v xaincsin hcum etdi.
Qara qvvlr - Ermni liderlri z xalqnn be yz ildn artq dinc v minamanlq raitind yaad Osmanl
imperiyasnda qiyamlar tkil etdilr.
Qara qvvlr - Osmanl imperiyasn hrbi zoraklqla yxmaq chdind ermni liderlri Rusiya qvvlri il
birldilr.
Qara qvvlr - Ermni Kilssi syana, vhiliy, terrorizm v baqa xalqlarn torpaqlarn tutmaa xeyir-dua
verir.
Ermni liderlri is haray-hir salr ki, qara qvvlr Ermnistan yxmaa alr. Qara qvvlr el ermnilrin
z idi!
Kimins eytan mllri il mul olmas v z gnah dolu mllrini baqasnn boynuna qoymas haqqnda klassik
nmundir! Tarixin ahidliyin saslanan hqiqt is budur ki, xristian Grcstanna, mslman Osmanlsna v ya mslman
Azrbaycanna hcum etmyin slind ermni quldur yna n frqi olmamdr.
Bunlar baqasna mxsus olan torpaqlar qamarlamaq istyn terrorular idi v onlar istyirdi ki, n qdr ki,
ermnilr z qonularnn torpaqlarn ourlayr, talan edir v qamarlayr Amerika v mttfiqlr onlar mdafi etsinlr.
Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizini tutmaq v bir milyondan artq mslman ev-eiyindn qovmaq n Amerika
Birlmi tatlar Ermnistana 1.4 milyard dollardan artq pul vermidir. Eyni zamanda Azrbaycan z torpaqlarn v
halisinin ev-eiyini qorumaa chd gstrdiyin gr Amerika onlara versi xarici yardm ksmidir. Bu, ermni
quldurlarnn trfini saxlamaqdan savay bir ey deyildir.
Dnya mharibsindn qabaq Zngzur halisinin txminn yars mslman, yars xristian idi. Baxn grn bu
razilri mslmanlardan tmizlmk n ermnilr hans istklrdn xmdr; Mslman heyvandarlarnn yaz v yay
k zaman onlarn leyhin olan ermni quldurlar dflrl z xarakterlrini gstrdilr. Hkri vadisind kiik atl
qruplarla birln trkmlri azrbaycanl v trk zabitlri mayit edirdi. Bu dstlr oxsayl da crlarna sxdrlr v
dn-dn ermni dalarnn hcumuna mruz qalrd.

79

AB tarixisinin ermni saxtakarlna v vhtlrini ifa edn bu sri bir daha ermni lyaqtsizliyinin
rfsizliyinin paxrn ar. Mllif ermnilr trfindn Azrbaycan torpaqlarnn tarixi irsinin dalmas v
mnimsnilmsini faktlarla sbut edir.
Min illr rzind mslman heyvandarlar hr yaz v yayda z srlrini dalara qaldrrdlar. ndi ermni professoru
onlar kri adlandrr v ermni quldurlar onlarn varlna son qoymaq istyirdi. Mgr bu z qonunu zn kimi sev
xristian hrktin bnzyirdimi. Azrbaycan alaylar Zngzur srhdin yanda Bakdak qzetlr o razidn olan
mslman qaqnlar xlmaz vziyyti haqqnda alard. Onlar hadislri thlil edrk yazrdlar ki, Andronik Paa v
digr ermnilrin vhiliklri balanandan bri yz yaay mntqsindn oxu dadlm v n az 40.000 adam evsizeiksiz qalmdr. Heyvandarlar thlk altnda qald v hm trkmlrin, hm d heyvan srlrinin brkdn boulan
dznliklrd xstlikdn tlf olmas haqda xbrdarlq edn Xosrov by Sultanov yaylaqdak otlaqlara qalxan yollar ksmi
ermni quldurlarna drs vermk n z hkumtin yalvarrd...
Azrbaycanllar xristian ermnilrin terroru mllri haqqnda danmaa baladlar. Onlar danmaya bilmzdilr.
Bak qzetlri ermni qddarl haqqnda haray kn balqlar altnda yazlar vermkl qara camaat mharib hvalna
hazrlayr v konfliktin hlli n komissiya yaratmaq haqqnda rvann arnn qarsn almaq mqsdi dayrd.
Bu, sl ermni sulu idi - ordunun gc il aldnn, ial etdiyi Azrbaycan torpann v mhv etdiyi adamlarn
mqabilind danqlar masas istmk! Azrbaycann cavab birbaa v srrast oldu: Ermnistan Respublikasnn Xarici lr
Nazirliyin mlumat veririk ki, Zngzur qzasnn z Azrbaycan Respublikas razisinin bir hisssidir v ona gr d
Ermnistan hkumtinin qeyd olunan notasnda qaldrlan msl Azrbaycan Respublikasnn daxili ilrin mdaxil kimi
qbuledilmzdir. Azrbaycan hkumti hans vacib cavab tdbirlrini grcyi haqqnda Ermnistana cavab vermyi zn
borc bilmir.
Ermnilrin bel dhtli hrktlri haqqnda mlumat vern Azrbaycan qzetlrini hans tarixi alim alard
sz il tsvir edr, hans tarixi alim bel vhi ermni tcavz haqqnda xbrlr vern Azrbaycan qzetlrini ermni
qddarl haqqnda haray salan balqlar altnda yazlar vermkl qara camaat mharib hvalna hazrlayrd... tsvirini
verrdi. Azrbaycann hrbi naziri Xosrov by Sultanov Zngzur sakinlrin nvanlanm rus, trk v ermni dillrind drc
etdirdiyi vrqd oxsayl kndlri xarabazara evirrk minlrl gnahsz adam yer-yurdundan didrgin salan qara
qvvlri ittiham edir v Zngzur ermnilrini zlrini vtnprvr adlandran, slind is raziy dant v zab gtirn
ellrindn (ermnilrdn - Y.Q.) yaxa qurtarmaa sslyirdi. Azrbaycan idariliyinin razid qrnlar v quldarlq
qaydalar ttbiq edecyi haqqnda yaylan aiylrin sassz olduu Qarabada sbuta yetirilmidir; indi orada insanlar
istdiklri kimi min-amanlqda yaayrlar. Qaraba kimi Zngzur qzas da rzaq v tchizat sardan Yevlax yolundan
asldr v tcrid olunmu kild zn saxlamaa qadir deyil.
Sultanov provakasiya yolundan uzaqlamaq haqqnda ermnilr xbrdarlq edir, ks tqdird onlara kmk
etmycyini v son nticd hamnn rvana qaacan sylyirdi. Zngzur camaat, fhllr v kndlilr, mn siz z
tuturam... nmayi etdirin ki, sizin anarxist v avantrist elementlrl he bir laqniz yoxdur. El olarsa, mn siz xsiyyt
v mlak toxunulmazl tminat verirm v mn hmi szmn sahibi olmuam. Lakin gr siz qanundan knar
elementlrl laqy inad gstrcksinizs, sizi Azrbaycan Respublikasnn qanunlarna zorla tabe etdirmk n mnim
kifayt qdr imkanlarm vardr. Bel olarsa, tklck qan n msuliyyt sizin zrinizd qalacaqdr.
Ermnilr sadc olaraq gec baa drlr. Onlar be yz ildn artq mddtd Osmanllarla slh raitind
yaayandan sonra da eyni hrkti etmidilr.
Onlar srlr rzind slh raitind yaadqlar grclrl d eyni hrkti etmidilr.
ndi is onlar eyni shvi tkrar edir, baqa birisinin-bu df Azrbaycann torpan tutmaq itahlarn dmk n
insanlarn qann tkmkdn kinmirdilr.
V mharib baland: ermni qounlar hcuma ken kimi Ttan keidini aaraq Nejdenin bal altnda
Zngzuru iki hissy ayran Brgad-Gehvadzor vadilri boyunca olan kndlrdki mslman partizanlarn v kndlilrini
qrb-atmaa baladlar.
Xristian ermnilri adlandrlan adamlar 1915-ci ild guya mslmanlarn onlar qrmas haqqnda dediklrini slind
zlri hyata keirdilr. 1915-ci il yalan hay-ky haqqnda is stndn qrx il kendn sonra onlar genosid dey
barmaa baladlar. Bir baxn, xristian ermnilri mslman azrbaycanllar mharib zonasndan qovurdular. Sonra is,
zn xristian adlandran bu adamlar azrbaycanllar yalnz ona gr qovurdular ki, onlar sadc mslman idilr v
ermnilr mslmanlarn bana adqlar terror hadislrinin hesabn aparmrdlar. Sad bir sual soruulmaldr: Ermnilrin
etdiklrini isus Xrist d edrdimi? (lbtt ki, yox!)
Noyabrn 16-da Oliver Uordrop Britaniya rsmilrin xbr verdi ki, ermnilr gman ki, erkn qlby arxayn
olaraq bara meyllnmk istmdilr v indi hadislr onlarn leyhin ynlmidir. Tatarlar dhtli terrora dar edn v
Azrbaycann ictimai fikrini minlrl mslmanm qaqna evrilmsin ynltmk n tbliat aparan ermnilr d gnahsz
deyillr.
Admiral Bristol stanbulda Haskel ikaytlnirdi ki, amerikanlar faktlarla tbliat arasnda frq qoya bilmirlr, bel
ki, onlar Trkiy v Azrbaycann Qaraba-Zngzur-Naxvan birldirn torpaq krps haqqnda sas plan il bal
olaraq ermni xttini qbul etmilr.
rur-Naxvan mslmanlarnn ar vziyyti onlarn liderlri arasnda fikir ayrlna sbb oldu. razid
yarmmuxtariyyat tkil etmk n gndriln azrbaycanl zabit Smd by Camalinski ikaytlnirdi ki, fars agentlri
minlrl mslman qaqn Araz ayn kemy tviq edir, vzind is onlara sakitlik, kmk v torpaq vdi verirlr. O,
Usubbyovun kabinetin mracit edrk razini mdafi etmk v haliy yardm gstrmk n canl qvv v pul
gndrmyi tlb edirdi; ks tqdird, gr oxlu sayda adamlar rana kesydi, ermnilr Araz vadisini yenidn ial edr,

80

Zngzura aan keidi tutmaa nail olar v bellikl btn Azrbaycan thlk altna alardlar. Camalinski Azrbaycan
rsmilrinin leyhin gedn v diktatora evrilmk istyn kapitan Xlil byi gnahlandrrd.
Ermnilr is bir qara qpik d dmdn z hanssa qonusunun torpan qamarlayandan sonra torpa llrind
saxlamaq n slh danqlarna getmk istyirdilr. Diktator ermnilr trfindn sylnmi bu saxta nala nzr saln:
Tarix boyu siyasi v corafi amillr Ermnistan zablara dar etmidir, lakin 1917-ci ildki Byk Rus nqilab xalqlara
mdni birliklr kimi z srvtlrin sahib xmaq imkan bx etdi. ndi z azadln v mstqilliyini tlb edn ermnilr
baa ddlr ki, bu mqsd aparan yol z qonular il harmonik mnasibtlrdn keir. Zaqafqaziyada btn milltlrin
azadl olmadan bir respublikann azadl mmkn deyildir.

1905-1907-C LLRD AZRBAYCAN TRKLRNN

SOYQIRIMI
Rus-yapon mharibsind mlub olmu Rusiya imperiyasnda xalq xlar v o cmldn milli azadlq hrkatlar
ba verdi. Bu iki amilin qarsn almaq n ar Rusiyas rus ovinizmi dirlii v xalqlar bir-birin qrdrmaq siyast; hyata
keirmy balad. Bu siyasti birinci nvbd Qafqazda hyata keirmk labd sayld. Bel bir vziyytdn ermnilr istifad
etmy vaxt v rait tapdlar. ar Rusiyas ermnilri gizli surtd silahlandrd v tarixd bel adlanan ermni-mslman
davas tkil etdi. Azrbaycanllarla ermnilr arasnda ilk toqquma Bak hrindn balayaraq uaya, Zngzura, rvan,
Tiflis, Naxvan, Ordubad Emidzin, Cavanir, Qazax qzalarna yayld.
XX srin vvlindn bri, "ermni mslsi" Cnubu Qafqazda partlamaa hazr olan bir bart llyin dnmd.
vvla qeyd edk ki, 1905-ci ild Qafqazda trklr yaayan kndlrin say 5.910 idi. rvan quberniyasnda 860, Yelizavetpol
quberniyasnda 1.173, Bak quberniyasnda 1.111 mslman-trk kndinin olmas ermni ovinistlrini brk narahat
etmkdydi. mumiyytl, XX srin vvllrind Cnubu Qafqazda 54 qza vard. Bunlardan cmi beind ermnilr stnlk
tkil edirdilr. Buna gr d, ermni silahl dstlri azrbaycanllar yaayan kndlr hcum edir, halini qrr, qovur v
bellikl say stnlyn nail olmaa alrdlar ki, glckd muxtariyyat, mstqil ermni dvlti yaratmaq imkan ld ed
bilsinlr. Bu kndlrin, bu torpaqlarn ermnilr qalmasnn yegan yolunu danaqlar silahl toqqumada grrdlr. Mhz bu
mqsdl d onlar imali v Cnubi Azrbaycann mxtlif blglrind yerli dvlt v ermni tkilatlar ermnilri
silahlandrr v azrbaycanllara qar savaa thrik edirdilr.
Hrtrfli hazrlq grdkdn sonra ermnilr 1905-ci il fevraln ilk gnlrindn Bakda qrn trtdilr; ox
kemdn rvanda itialar ktlvi xarakter ald. Naxvan, Zngzur ermni silahl dstlrinin hcumlarna mruz
qaldlar. Kndlri dadr, yandrr, gnahsz insanlar qlncdan keirirdilr. Yerli hali ata-baba yurdunu trk etmy,
qaqnlq yolunu tutmaa baladlar. rvandan gndriln bir xbrd deyilirdi: Hr trfdn qbiristanla cnazlr
gtirilir. oxu mslmandr. lnlr v yaralananlarn say artmaqdadr. Btun gn at sslri eidilmkddir. Bir tatarn
evin bomba atblar, 24 nfr lb v yaralanb. Tpba mhllsind tatarlarn evlrini bombalayblar, oxlu adam tlf
olub. Zngi drsind ldrlnlr oxdur. Azrbaycanllar ky xmaqdan qorxurlar. oxlar hri trk edib.
Mqsd d el hri trk etdirmk idi. Ermni mslsi XX srin vvlind adtn bu yolla hll edilirdi. Tkc
rvan hrind deyil, quberniyann azrbaycanllar yaayan btn hrlrind vziyyt bel idi. Emidzin qza risinin
verdiyi bir xbrd deyilirdi: 800 Toroslu ermni mslman kndin hcum edib. Kndi darmadan ediblr. 53 nfri
ldrb v yandrblar. 27 nfr yaralanb. 255 kndin btn ot tayalar, taxl zmilri yandrlb. Hmin xbrd deyilirdi:
Danaqstyun partiyas zd barq n hr iki xalqa mracit ets d, altdan-stdn terroruluq mllrini hyata
keirmkddir.
mumiyytl, 1905-1906-c illrdki ermni-mslman davasnda rvan v Yelizavetpol quberniyalarnda 200-dn
artq kndi ermnilr yerl yeksan etmi v halisini soyqrma mruz qoymular. Danaqstyun partiyasnn liderlri
ermni mslsi ni hll etmk, Byk Ermnistan xlyasn realladrmaq n btn yerli tkilatlara gstri gndrrk
tlb etmidi ki, rvan, Gnc v Qaraba mahallarnda olan btn trk kndlrini viran qoysunlar, bu kndlri yerli halidn,
yni azrbaycanllardan birdflik tmizlsinlr.
1905-1906-c illrin ermni-mslman qrnlarna hsr olunmu Qanl snlr srind grkmli yaz
M.S.Ordubadi yazrd: 1905-ci il iyun aynn 9-da ermnilr azrbaycanllar yaayan Tkiy kndin hcum etmilr.
Mslmanlar tamamil silahsz, ermnilr is mkmml silahl olmular. Ona gr d kndin sakinlri kndi boaldb, arvaduaqlarn gtrb dalara xmlar. Axund Mhmmd li Mirz bdlhseyn Qazzadnin byk imartin od vurulmu,
iki yz cild Quran v mqdds kitablar da yandrlmd. Emidzind 9 mhur azrbaycanl kndi dadlsa da hkumt he
bir tdbir grmmidi.
Azrbaycanl kndlrinin dadlmas eyni zamanda ar hkumtinin istyi idi. ar mmurlar da milli davti
qzdrmaqla bir trfdn canlanmaqda olan azadlq hrkatnn boulmasna, digr trfdn d boaldlm mslman
kndlrind xristianlarn mskunlamasna imkan yaradrdlar. El hmin gn ermnilr Xlc, Salda, ncvar, Da nov
kndlrini dadb viran qoymu, haliy divan tutmular. Qab xilas olanlar Qatar kndin pnah gtirmilr. Lakin 1906-c il
avqust aynn 1-d ermnilr hr trfdn Qatar kndini mhasiry alb at tutmular.
Ermni ovinistlri 750 evdn, 3.500 nfrdn ibart Qatar kndini datdqdan sonra, Oxu ay sahillrind yerln
trk kndlrini viran edib, Zngzur qzasnn aar olan Oxu, abadin, Aralq, Pirdavdan v Atqz kndlrini qart etmilr.
Byk dib avqustun 13-d ermnilrin trtdiyi vhilik haqqnda yazr: Alama ssi dalarn tpsindn ermnilrin
sngrlrindk ks-sda verirdi. Saqqarsuda snm camaatm ba stndn sbh a bir dst ya li, ya li
fryadlaryla onlara sar gldiyindn avam v am camaat mslmanlar bu gln qoun islam qounudur deyrk gman
edib alaya-alaya onlarn qarsna xrlar. Gln dst is ermnilr imi, mslmanlar qrmaa balayrlar. Bu vaxtdan

81

drd islam kylrind d qrn ba verdiyindn Saqqarsuyun bana qdr fryad, nal sdalarnn msibtli kild ks
etdiyini qab Ordubada glmi knd hli olduu kimi nql edirdi. Saqqarsuyun trafnda bir qan glmsi grndyndn o
trf gedirlr... Qann z buz balasa da, dan bir trfindn damc-damc szrd. Bu hal grdkd camaat dht brd.
Dan arasnda 62 nfr qadn v uaq cnazsi bir-birinin st qalaq-qalaq tklmd...Az sonra qadn csdlrinin arasndan
bir szlt eidildi... ki qlarndan yaralanb bihu dm bir qadnn hyat v lm arasnda ar halndan ah-zarn vcudu
meydana xd.
Meydana xan hm d Byk Ermnistan xlyasn gerkldirmk yolunda Danaqstyun v Hnak
partiyasnn yeritdiklri amansz siyastin mahiyyti idi. Trksz Ermnistana nail olmaq n n qat milltilikdn, n
qddar vhilikdn istifad etmk bu partiyalarn mbariz ar olmudu. Bu vhiliklri M.S.Ordubadi bel qlm almdr:
Hsn fndinin qtl yerindn bir az imala doru bir palaz paras grnd. Bu camaatn hamsn alatd. Zira palaz knara
kn kimi 15 nfr zrind ik, yni abid lamti snmmi krp cocuqlarn ksilmi balar v bir para bir-birin
qarm bdnlri grnd Cnub smtd hddn artq arvad-uaq bdnlri tklmd, klyin iddtindn yksk
tplrdn qarlar cnazlrin st ylmd. Amma yen bdnlrind son nfsi olan qtl olmu mzlum baclarn qtrlnn
qanlarndan qarlar uzaqdan bahar lallri kimi qzarrd...
dib bu vhiliklrin sbbini d ermnilrin avtonomiya-idar muxtariyyat hvsind olmaqlarnda grr. Ermni
mslsinin can da mhz el dnizdn-dniz ermni dvlti yaratmaq hvsidir. XX srin vvlind bu hvs
nticsind trdiln iki qrnda tqribi hesablamalara gr ldrln, yaralanan, ata-baba torpaqlarndan didrgin dn,
digr tzyiq v mhrumiyytlr, amansz vhiliklr mruz qalan azrbaycanllarn say iki milyona yaxndr. Danaqlarn bu
siyasti Birinci Dnya mharibsi rfsind daha geni miqyas ald.56
Mslman qrnnn dhti btn Qafqaz, ran v rqi Anadolunu brmd. Bu mnasibtl Gnc qubernatoru
1907-ci il avqustun 9-da Peterburqa mlumat verirdi ki, zavall mslman kndlilrinin zrin tqribn yzminlik ordu
gndrmi, Trkiydn olan qaqnlar v ancaq insan ldrmy adt etmi yerli baksnlrin demk olar, hams bu orduya
qoulmudur.
M.S.Ordubadinin Qanl snlr sri 1905-1907-ci illrd bu dhtli hadislrin bzilrin aydnlq gtirir: 1906-c
ild Qafan rayonunun Mdnbazarn dadb Karxana kndin hcuma kedilr, kndin halisini qrdlar. Bundan
kifaytlnmyn ermnilr qab pnhan bir yerd snacaq tapm, oruza qdr qadn vhicsin qtl yetirmilr. Dht
burasndadr ki, qadnlarn taplb ldrlmsin sbb Pakiz adl qadnn Firuz adl msum krpsi olmudur. Uaq
alayarkn ermnilr hcuma kemilr v hmin 30 qadn qanna qltan etmilr.
mumiyytl, Qrbi Azrbaycanda olan 18 mahalda el bir knd, el bir mntq yox idi ki, ermni tcavzn
mruz qalmasn. Drlyz mahalnn XIX srin axrlarndan etibarn 154 kndi vard ki, bunlardan 45 knd 1905-1907-c
illrd yerl-yeksan edilmidir. Digr kndlrin halisi is rana, Azrbaycana v Naxvana qamlar. Yollarda ermni gllboranndan 200 nfr qtl yetirilmidir (Bu mlumatlar arxiv sndlrind vardr).57

I DNYA MHARBSNN GEDND TRK-MSLMAN HALY QARI

SOYQIRIMLARI
ERMN GENOSD MFNN YARANMASI
Son iki srd Qafqazda azrbaycanllara qar mqsdynl kild hyata keirilmi etnik tmizlm v
soyqrm siyasti nticsind xalqmz ar mhrumiyytlr, milli faci v mqqtlr mruz qalmdr. Mrhlmrhl gerkldiriln bel qeyri-insani siyast nticsind azrbaycanllar indi Ermnistan adlandrlan razidn,
min illr boyu yaadqlar z doma tarixi-etnik torpaqlarndan didrgin salnaraq ktlvi qtl v qrnlara mruz
qalm, xalqmza mxsus minlrl tarixi-mdni abid v yaay evlri viran edilmidir (Azrbaycan Respublikasnn
Prezidenti Heydr liyev 18 dekabr 1997-ci ild imzalad 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR
razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan deportasiyas haqqnda frmanndan).
1914-c ild (1 avqust) blnm dnyan yenidn bldrmk urunda nhng dvltlr savaa baladlar. Sava 4
ildn d ox davam etdi. 33 dvlt dnya halisinin 75 faizi bu savaa clb olunmudtr. Trflrd itirak edn hr bir dvltin
bir-birin ziddiyytli maraqlar vardr. Antantann maranda ermni mslsi d mvcud idi. Bu baxmdan Rusiyann
mara hm ermnilr n, hm d Rusiya n daha nmli idi. ar II Nikolay ermni katolikosu Gevorka demidir:
Ermnilrin sdaqtin inanram, ermni xalqn xo glck gzlyir.
arn bu szlrindn ruhlanan Rusiya ermnilri rus ordusuna 250 min sgr verdilr. Fransa, ngiltr v AB
ordularnda 50 mindn ox ermni sgri vardr. Ermni ordusunun sas faliyyti soyqrm idi. Antanta cbhsind olan
ermni dylri Trkiydki ermnilr mracit edir, onlar da silahl dstlr dzltmy v mttfiqlrin ordularna
kmk etmy, Trkiyni trksz qoymaa arrdlar. Antanta dvltlrinin Osmanl imperiyasndan ial etdiklri
torpaqlarda ermnilrin li il 3 milyondan ox (1,5 milyon trk, 600 min krd, 1 milyon azri trk - 0,5 milyon
Zaqafqaziyada, 0,5 milyon is Anadoluda) halini soyqrm etdirmilr. Ermnilrin apardqlar soyqrm ox dhtli
olmudur. Bu dhtlri rus, fransz, ingilis v s. ial ordularnn generallar v zabitlri z xatir v memuarlarnda
dflrl sslmilr.
Yeri glmikn Bakdak yhudi icmasnn bas Gennadinin aradrmalarnda gstrilir ki, 1918-1920-ci illr
arzind ermnilr Zaqafqaziyada 871 min gnahsz insan-qoca, uaq, qadn qtl yetirmilr. O cmldn:
56
57

Xocal soyqrm ermni terrorizminin kulminasiya nqtsidir.-Xalq qzeti, 24.01.2002, 19 (29984)

Soyqrm - Respublika, 29. 03.2001

82

Azrbaycanllar - 470 min

Ruslar -120 min
Grclr - 110 min
Yhudilr, yunanlar, lzgilr, krdlr v digr etniklr - 171 min (Azrbaycan ictimai TV-nin 2006-c ilin 20 sentiyabr
xbrlr verliindn.)
Qeyd etmk yerin dr: Ermni-trk mnasibtlrin obyektiv yanaan AB professoru Castin Makkarti Genosid
olmudurmu? kitabnda ar Rusiyasnn mstmlk siyastini xarakteriz edrk yazr ki, 1828 v 1854-c illrd ruslar iki
df rqi Anadoluya hcum etmi v hr iki df yerli ermnilr onlarn trfini saxlamdlar. Hr iki halda ruslar xb
getmli olanda zlri il 100 min ermni trfdarn Qafqaza gtirmi, onlar qovulmu mslmanlarn evlrind
yerldirmilr. Professor szn davam edrk yazr: ...biz dqiq bilirik ki, 1820-ci ildn 1920-ci ildk txminn 600 min
ermni rus imperiyasnn razisin krlmdr. 2 milyon mslman is Rusiyadan getmidir.
Mayevski z hkumtin tqdim etdiyi rsmi raportda Ermnilr trfindn Trkiyd hyata keiriln facinin
msuliyyti, vvla, ermni komitlri il mtrk hrkt ednlrin, saniyn, onlar bu i tviqat edn cnabi dvltlrin
zrin dr - deyirdi.
1919-cu ild AB prezidenti Vilsonun xsi tapr il ermni soyqrmn tdqiq edn general Harvard is z
lksinin senatna bu mzmunda snd tqdim etmidir: Ermnilrin iddia etdiklri soyqrmndan kiik iz bel yoxdur.
Bunun ksin olaraq ermnilr rvan v Qars blglrind, Gney Anadoluda trklr qar soyqrm v krm siyastini
hyata keirmilr. Qara dnizdn rana qdr uzanan trk srhdlrini gzdik, fqt, ermni raportlarn tsdiqlyck he bir
ey bulmadq.
V..Lenin danaq hkumtinin byk dvltilik iddiasndan bhs edrk yazrd: Trkiyni Sovet Rusiyasna qar
qaldrmaa, dostluq mnasibtlri yaratmaq haqqnda danqlar pozmaa alan Antanta rhbrlri fitnkarlqla danaq
Ermnistannn Trkiyy hcumunu tkil etmidilr. Danaqlar Trkiyy qar tcavzkar mvqe tutaraq, Kiik Asiyann
tqribn yars daxil olmaqla, Byk Ermnistan yaratmaa can atrdlar. 1920-ci il sentyabrn 24-d danaq hkumti
Trkiyy qar hrbi mliyyata balad.
Lakin V..Lenin burasn da qeyd etmir ki, crtdan bir dvltin yeni yaranm Trkiy Respublikasna hcumu
hmin Leninin qyyumluunun nticsi idi. Danaq ordusunun hcumu mvffqiyyt qazana bilmdi, nki artq Rusiya ordu
gndrmk iqtidarnda deyildi. Vziyytdn x n danaqlar Trkiy hkmtindn mharibnin mvqqti
dayandrlmasn xahi etdi. Trkiy ordusunun komandan Kazm Qarabkir paa dy mliyyatlarnn dekabrn 5-dk
dayandrlmasna razlq verdi. Trk komandan dy mliyyatlarn o rtl dayandrrd ki, ermni danaq hkumti mlum
Sevr mqavilsinin rtlrindn imtina etsinlr. Danaq hkumti bu tklifi qbul etmy mcbur oldu. Bu razlq ld
edildikdn sonra 1920-ci il noyabrn 26-da mvafiq byanat qbul olundu. Dekabrn 2-d is danaq hkumti 18 madddn
ibart Aleksandropol mqavilsini imzalad. Trkiy yollardan rsum vermdn istifad etmk hququna malik oldu. Ntic
etibaril Ermnistan danaq hkumti Trkiy Respublikasnn vassalna evrildi. Mqavilnin 4-c maddsind deyilirdi:
Drd mperialist dvltlrinin thrik v tzyiqi nticsind intizam v thlksizliyi pozan hrktlr bundan sonra imkan
vermmk kimi xeyirxahlq mqsdil Yerevan (Ermnistan) hkumti daxili thlksizliyini qorumaq n lazmi
sviyyd yngl silahl jandarma qvvsi v lkni qorumaa ayrlan 8 da v ya shra topu il 20 pulemyota malik muzdla
tutulan 1.500 sgrdn ibart bir birlikdn artq hrbi qvvy malik olmayacan hdsin gtrr. rvanda mcburi hrbi
xidmt olmayacaqdr. Ermnistan Respublikas lksini xarici dmnlrdn qorumaq n mdafini mhkmltmk v
burada istdiyi miqdarda ar top yerldirmkd srbstdir. Bu toplar arasnda hrkt edn orduda istifad olunan 15
santimetr qsa llli ar top il 15 santimetrlik uzun toplar v daha kiik ll hr hans bir ar atli silahlar
ildilmyckdir (Trkiy-Ermnistan slh mqavilsi -Azrbaycan, 7 fevral, 1991-ci il).
Hminin Ermnistan hkumti htta lk daxilind qayda-qanunu brpa etmk mqsdil Trkiydn hrbi kmk
istmli idi.
Lakin ermnilrin byk ustalqla axtarb tapdqlar etibarl qyyum-Rusiya hkumti Aleksandropol mqavillrini
tanmaq istmdi. Hm d noyabrn 29-da rvanda Sovet hkumti elan edildi. Buna gr d danaq hkumti danqlar
davam etdirmk hququnu itirdi.
Trk xalqlarnn (trk v azrbaycanllarn) soyqrmn planl surtd yerin yetirn ermnilr yuxarda deyiln kimi
Antanta ordusu il xaric kmk qrarna glmilr. nki onlar trklrl bir yerd yaamaq umuru, yni z tutalca
qoymamlar. Qaanlarn masir trmlri hay-haray salrlar ki, vaxtil trklr onlar qrmlar. gr onlar soyqrma
uradlmsa, bs hazrda 7 milyon ermni (1 milyon AB-da, 400 min Fransada, 2 milyon Rusiyada,Trkiyd mslman
ermnilrdn baqa 400 min yaxn xristian ermni, 3,5 milyon hazrk Ermnistanda v s.) haradan glmidir.
Lakin ermnilr tbli edirlr ki, Trkiynin 6 vilaytind (sancanda) o zaman ermni halisi 80 % olmudur. Bu
yalan rqmlr vasitsi il dnyan inandrmaa alan ermnilr yazya alrlar ki, 1915-1917-ci illrd 1,5 milyon soyqrm
edilmidir. Bu rqm mxtlif dvrlrd mxtlif miqdarda gstrilir: ken srin 40-c illrind 300 min, 50-ci illrind 600
min, 60-c illrin vvlind 800 min, 60-c illrin ortalarnda 1 milyon, sonralarda is 1,5 milyon olduu bildirilir.58
Ermni ovinistlrindn olan C.Kirokosyan XIX srin sonlarnda v I dnya mharibsi dvrnd ermni milli
azadlq hrkat kitabnda ermnilrin Trkiynin 6 vilaytind 1.439.000 olduunu v onlarn hamsnn mhv edildiyini
deyir. Halbuki, C. Makkartinin tdqiqatnda hmin 6 vilaytd 870 min ermni olmudur ki, bu da btn halinin bed biri
idi. Daha dorusu, bizim tdqiqatlarda (bax: cdvl) ermnilr hmin 6 vilaytd olan halinin 20%-ni tkil etmilr.
58

Kaputikyan. Oerklr (EMEA-nn iclasnda x), rvan, 1988, sh. 46-48.

83

Bu mnasibtl Camal paa yazrd: Tutaq ki, trk hkumti rqi Anadoludan bir milyon yarm ermnini srgn
etdi v onlarn alt yz mini yolda qlncdan keirildi, aclqdan v xstlikdn hlak oldular. Bs niy maraqlanan yoxdur ki,
ruslar Trabzon, Van v Bitlis vilaytlrin hcum ednd 2 milyon yarmdan ov krd v trk ermnilr trfindn vhicsin
ldrld.
gr trklr ermnilri ldrmkd gnahlandrlrsa, bs onda bu qdr krd v trk ldrn ermnilr niy
msuliyyt damr? Yoxsa krdlr v trklr insan saylmrlar?
1918-ci ilin martnda Drlyz mahalnn Gl kndindn Qlncl tayfasndan 150 nfr adam mscid yaraq od
vurub yandrmlar, Drlyzin Terp kndinda bir gecd 60 nfr qtl yetirmilr. Hmin Terp kndindn 98 yal Rstm
kii deyirdi ki, bacm kryim atb qaanda gll uaa dydi, lm ua yolun knarna qoyub qadm. Ermnilr knddn
kildikdn sonra qaytdm ki, lm uaa 60-a qdr sng vurmular.
1918-ci ilin yaynda tayqulaq Andronikin quldur dstlri qfil Zngzura hcuma kedilr. Azrbaycanllar yaayan
115 knd darmadan edildi, 11 min yaxn azrbaycanl ldrld.
1918-ci il aprelin 29-da Gmrdn Axlkly pnah gtirn 3 nfr azrbaycanln ermnilr qtl yetirdilr. Hmin
ild Mehrinin 23, Gorusun 10, Qafann 11 kndi tam yandrlmdr.
1918-1920-ci illrd ermnilr tkc Sisyan rayonunda 10.068 azrbaycanl qrblar. Onlardan 2.267-si krp uaq
olublar.
1988-ci il noyabr aynda zlzldn bir ne hft qabaq 70 azrbaycanl ua boruya doldurulub azn da
qaynaqlayblar, 25 ua is avtobusda namlum yer aparblar. Hmin rfd (27.XI - 30.XI.1988) 350 nfr ldrlb.
Lakin bunlar Dnya bilmir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin tkil etdiyi Fvqlad komissiyas myyn etmidir ki, 1918-ci ild Zngzurda
114, Qarabada 117 knd dadlb, 13.356 nfr ldrlb, 304 nfr diri-diri yandrlb.59
Zaqafqaziya Seyminin komissiyas myyn etmidir ki, rvan quberniyasnda 211 kndin azrbaycanl halisi
tamamil qtl yetirilib.
Arxiv sndlrindn mlum olur ki, 1,5 milyondan ox Azrbaycanl Qrbi Azrbaycanda qrlm, krlmdr.
Ermniprst Qarbaov idariliyinin sni surtd ortaya atd qondarma Qaraba problemi il 1988-1989-cu illrd
250 min azrbaycanln etnik torpaqlarndan, dd-baba ocaqlarndan deportasiya etdi v s.
1915-ci ild cbhdn 300 min ermni arxa cbhy-thlksiz yer xarlmasna soyqrm deyilir v bu 1,5-2
milyona qdr iirdilib ermni soyqrm ad verirlrs hqiqtn 2 milyon yalnz azri trknn ermnilr trfindn
soyqrm v deportasiya edilmsini dnya ictimaiyyti niy qulaq ardna vurur?
Ermnilrin hr cr iddialarnn haqsz olmasn ermnilrin zlri tsdiq edirlr. Msln: 1914-c ild Qahird ap
olunmu bir kitabda Ruben adl ermni yazr ki, ermnilrin n byk bdbxtliyi ondadr ki, azrbaycanllarla qonu olub.
Ermnilrin dbiyyatnda, tarixind hmi vurulanb ki, imkan daxilind indiki Ermnistan trksz qoymaq
lazmdr. Trksz Ermnistan ar, bir d dnizdn-dniz Ermnistan ar onlarn balca mqsdlridir. Onlarn ali
mqsdlri budur ki, Aralq dnizindn Qara dnizdk, Qara dnizdn d Xzr kimi olan razini alsnlar, Byk
Ermnistan yaratsnlar. Halbuki Byk Ermnistan adnda he bir dvlt olmayb v onu brpa etmkdn danmaq da
xlyadr.60
Btn bu qrnlar Rusiyann thriki il trdildi. Ruslar Osmanl imperiyasnn srvtlrini l keirmk v minillik
tarix malik qdrtli bir xalqn haqqn tapdamaq istyirdilr. Yalnz onlar iki xalq bir-birin dmn edib qan dnizind
bodular: trklr deyirdilr ki, znz xilas etmk n ermnilrin axrna xn. z nvbsind ermnilri d
qzrdrdlar ki, trklri ldrsniz sayca oxluq qazanarsnz. 600.000 ermni v 1.500.000 krd v trk bu alsz siyastin
qurban oldu.
C.Kirokosyann rqmlrini qbul edk ki, 1915-ci ild Osmanl imperiyasnda yaayan 1,5 milyon ermni gn
rzind (23, 24, 25 aprel) soyqrmna mruz qalmdr. Bs, onda nec oldu ki, klli miqdarda ermni terrorular tkil
olunub 1916-c ilin sentyabrnda Urfada, binqarahasarda, Silifkid, Fndcqda v sair yerlrd syan qaldrdlar, orada
insafszcasna vhilikl trklri, htta rhmsizcsin qadn v uaqlar qtl yetirdilr.61
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Osmanl ordusunun trkibi I Dnya mharibsi dvrnd 2.850.000 olmudur
ki, 300 mini Qafqaz cbhsind dyrd. Trk ordusundan 501.091 adam lm, 891.304 adam is yaralanmdr. Oxucular
gtr-qoy etsinlr; kim soyqrma mruz qalmdr? 62
Faktlar ermni mlliflrinin zlri d boyunlarna alrlar. A.Lalayan Danaqstun v 1914-1918-ci illrin
imperialist mharibsi srind knlllr hrkatnn yekununu xarakteriz edrk yazmdr:
... Knlllr hrkat onunla sciyylidir ki, qanin xmbabetlr (Komandanlar - red.) bada olmaqla danaq
dstlri trk qadnlarnn v uaqlarnn, qocalarnn v xstlrin qrlmasnda maksimum csartlilik gstrmilr. Danaq
dstlrinin tutduqlar trk kndlri canl insanlardan tmizlnib eybcr hala salnm qurbanlar il birlikd xarabala
evrilmidir. Yeni Bayazitdn olan danaq qhrmanlarndan biri Valram 1920-ci ild z qoaqln bel tsvir etmidir.
Mn Basarkerd he nyi nzr almadan, trk halisini qrdm-dey danaq baksni lovalanrd, lakin bzn
glly hayfm glirdi. Bu itlr qar n yax sul odur ki, dydn sonra salamat qalanlarn hamsn su quyusuna doldurub

59

Azrbaycan tarixi. Sndlr v nrlr zr. B., 1990, s. 190.

Soyqrm-Respublika, 29.03.2001.
61
sgr liyev. Ermnilr muamlarmz da z adlarna xblar.-Azrbaycan Respublikasnn mdniyyt v siyasti bard milli
mruznin tqdimat - Xalq qzeti, 13.11.2002, N2237 (24201).
62
Kaaznuni O.V. Danakstun bole nieqo delat. Tiflis 1927, s. 33.
60

84

stnd ar dalar tksn ki, onlardan sr lamt qalmasn. Bandit szn davam edrk deyir: mn el d etdim: btn
kiilri, qadnlar v uaqlar ldrb doldurdum quyuya v stn d dala doldurdum...63
Bellikl, danaq knlllr hrkatnn nticlrindn biri on minlrl trk zhmtkeinin qrlmasdr.64
Ermni soyqrm rqmlrinin oxsayl mxtlifliyindn bel xr ki, ermnilrin llri d dou qabiliyytin
malikdir. Onlarn doumu 50 il rzind (1915-1965-ci illr) 300 mindn 1,5 milyona atmdr. Buradan bel qnat glmk
olar ki, ermni llrinin domas dnyann 8-ci mczsidir.
Bs genosid olmudurmu???
General Harbordun mlumat:
Osmanl dvltinin Birinci Dnya mharibsind mlubiyyti, Mudrosda (1918) mqavil imzalanmas vnticd
Anadolunun Antanta dvltlri trfindn ial edilmsi, ermnilrd yenidn mstqil bir dvlt qurmaq arzusu oyatd.
Qalib lklrin Trk ordusunun buraxlmas v trksilah edilmsi tlblri onlarn bu midini daha da artrmd.
rqi Anadoluda trklrin pis vziyyt d bilcyini ox yax drk edn Kazm Qarabkir Paa komandan olduu 15-ci
ordu korpusunu buraxmaq v trksilah etmk mrini yerin yetirmdi. Bellikl, trklr n myyn bir mdafi imkan
yarand. Lakin ermnilrl mharib labd idi.
Qrb dvltlri ermnilrin qrna uramas faktn thqiq etmk n Trkiyy bir heyt gndrmyi qrara
almdlar. Heyt 1919-cu il sentyabrn 25-d general Harbordun rhbrliyi altnda rzuruma glmi v tdqiqatlara
balamd. Gez kndind Kazm Qarabkir Paa trfindn qarlanan heyt ermnilrin yox, trklrin qrna dar olmas
gstrilmidi. Uzun illr ermni tbliatnn tsiril onlarn xeyrin qrar vermk arzusu il glmi general Harbord, Kazm
Qarabkir Paann btn hadislri olduu kimi gstrib aydnladrmas nticsind hqiqti z gzlril grb dzgn ntic
xarmaa mcbur olmudu.
General Harbord sonralar verdiyi mlumatda trklrin ermnilr qar he bir genosid akt aparmadqlarn v
ermnilrin Anadolunun he bir yerind oxluq tkil etmdiyini bildirdi (III, 6.).

KTLV QIRINLAR (1914-1920-C LLR)

Tiflisd
grc
meneviklrinin
tsirin,
Bakda
boleviklrin hegemonluu altna dsk d, biz hr iki halda milli
maraqlarmz, milli strategiyamz nzr alb getmidik. Bunun
nticsi idi ki, msavatlara ldrc zrblr vura bildik.
Hovanes Kaaznuni
XX srin vvllrindn balayaraq Azrbaycann tarixi torpaqlarnda ermni ovinizmi planl, dnlm kild
soyqrm hyata keirmy balad. Glm ermni tendensiyas XX srin vvllrindn etibarn mhz ar Rusiyas v
bolevik ideologiyasnn ortaya atd milltlraras mnaqi zminind yarana bilck problemlrl istyin nail oldu.
srin ilk illrind Azrbaycanda qanl qrnlar, terrorlar hyata keirn ermni ovinistlri Byk Ermnistan v
Dnizdn dniz dvlt prinsiplrini realladrmaq n ilk df 1905-1907-c illrd yerli azrbaycanllara qar soyqrm
v deportasiya siyastini hyata keirdilr. Hmin illrd Qrbi Azrbaycann rvan, Gy, Zngzur mahallarnda hminin
Gnc, Qaraba v baqa blglrd kkl tmizlm siyastinin aparlmas ermni milltilri v ar Rusiyasnn sas
mqsdlrindn biri idi. Tssfl bildiririk ki, ermnilrin milltimiz qar trtdiyi bu ktlvi soyqrm v deportasiya
siyasti birinci olsa da sonuncu olmad.
Qrbi Azrbaycanda (indiki Ermnistanda) v Naxvanda yaayan azrbaycanllarn qtli n ermnilr yenidn 3
diviziya yaratdlar.
Rusiyada Burjua Fevral (1917) inqilabndan sonra Rusiyann cbhlrd vziyyti arlad. Rusiya Ordusu trkibind
vuruan korpusdan ibart 250 min ermni knlllri trk ordusunun rus ordusuna qar ks hmllri nticsind prnprn db, quldur dstlrin evrilrk rus hrbi birlmlrin splndilr v bunun nticsind trk-mslman soyqrm
ii zifldi. nki vahid komandanlq hm rus ordusunun srncamnda idi, hm d ermni qvvlri paralanmdr.
Lakin Byk Ermnistan xlyasn hyata keirmk n ermnilr yeni planlar hazrladlar. Bu plana sasn ilk
nvbd trksz lk yaratmaq lazm idi. Bu mqsdl ermnilr azrbaycanllar mhv etmk n praknd quldur dstlri
il kifaytlnmyib, yenidn nizami ordu yaratma qrara aldlar. Bunun n 1917-ci ilin may aynda o zamank Rusiya
mvqqti hkumt bas Kerenskinin yanna nmaynd gndrib, ondan xahi etdilr ki, icaz verilsin rus ordusunda olan
ermni knlllrindn yeni ordu tkil edib trklr qar vuruma gclndirsinlr.
Ermnilr hm d mvqqti hkumtdn silah da tlb etdilr. Kerenski ermnilrin xahiini yerin yetirib,
tlblrini d tmin etdi. Bundan sonra ermnilr 1917-ci ilin maynda 35 min nfrlik qoun korpusu yaratdlar. General
T.Nazaryan korpus komandiri, Dro Qanyan korpus komandirinin mavini tyin edildi. Korpus 3 diviziyaya blnd.
Diviziyalar arasnda sah blgs aparld. Hans diviziya, hans blglrdki azrbaycanllar qrb, yandrb mhv etmlidis,
onlar myynldirildi:
1. General Andronik Naxvan, Sisyan, Zngzur v Qaraban dalq hisslrind;
2. General Arisyan v Dro Qanyan rvan, rvantraf, Zngibasar, Emidzin Qurudzl v Vedibasar rayonunun
63
64

Azrbaycan tarixi. Sndlr v nrlr zr. B., 1990, s. 192-194.

Revolionn Vostok, 1936, 2, 3.

85

hisssind, Qmrli v Drlyz zonalarnda;

3. Polkovnik Silikov-Silikyan Gy gl traf rayonlarnda azrbaycanllar mhv etmli idi. Bu alaqlar el bu plan
sasnda da i baladlar.
I Dnya mharibsindn sonra ermnilrin Cnubu Qafqazda mkrli planlarn hyata keirmk n lverili rait
yarand. Trkiy razisind ermni hrbi dstlri il birlikd rvan quberniyasna, Qarabaa v Zngzura boyk miqdarda
ermni kb glmidi. lbtt ki, Azrbaycann Qrb razilrind mskunlaan bu ermnilr hl XVIII-XIX srlrd olduu
kimi, bu dvrd d yerli azrbaycanllar mxtlif vasitlrl sxdrdlar. Tsadfi deyildi ki, 1918-ci ilin mart ayna qdr
rvan quberniyasnda 199 azrbaycanl kndi dadld. Mhz bu prossesdn sonra rvan quberinyas razisind ermni
dvltinin yaradlmas, sonra da Azrbaycann digr razilrin qar torpaq iddias mrhlsi balad. Rus arizminin
ucqarlarda yeritdiyi mstmlk siyasti ermnilrin, xsusil d, onlarn terroru tkilat olan Danaqstnun faliyytini
bir qdr ynglldirmy alsa da, ermni ovinistlri Avropa lklrind ermni mslsinin siyasi alm daxil
olmasn tmin ed bilmidi. Htta bunlar azm kimi, Bakya ylm ermni danaqlar Byk Ermnistan yaradlmas
n yeni taktika hazrladlar.
lbtt bu prosseslr ardcl v dnlm kild hyata keirilirdi. Odur ki, Rusiyada ba vermi fevral burjua
inqilabndan sonra Bakda boleviklr v danaqlar birg hrkt etmy baladlar. Bu yaxnlq hr eydn vvl Msavat
partiyasnn hakimiyyt glmsinin qarsn almaq v azrbaycanllara qar nvbti soyqrmn hyata keirmk mqsdi
dayrd.
Hl ermnilr 1917-ci il mumqafqaz sviyysind keirdiklri bir ox toplantlarda grclr v azrbaycanllara
qar razi iddialarn aq-akar sslndirmy baladlar. Hmin ild ermni milltilri Tiflisd keiriln kndli deputatlarn
qurultaynda krilr (elatlar) haqqnda mslni qaldraraq Cnubu Qafqazn, inzibati chtdn yenidn bldrlmsi
tklifi il x etdilr v Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn iki inzibati vahid ayrlmas iddeyasn ortaya atdlar. Bu
tkliflrd ermnilr ilk olaraq Yelizavetpol qzasnn dalq hisssinin v Qaraba, o cmldn, Zngzurun da daxil edildiyi
Qanri quberniyasnn yaradlmasn tklif etdilr. Bellikl, ermni danaqlar Cnubu Qafqafqazn, ilk nvbd Gnc
quberniyasnn yeni inzibati blgs bard ss-ky salmaqla slind, Byk Ermnistan nn xritsinin konturlarn kmi
oldular.
1917-ci ilin oktyabrnda Tiflisd keiriln mummilli ermni konfransndak hval-ruhiyy v sslnn fikirlr d
ox tezlikl ermni-grc v ermni-azrbayanl mnasibtlrini xeyli grginldirdi. Ermni tarixilrindn O. Minasyan v
baqalar bunun sbblrini grc mtbuatnn, llxsus da, trklr v azrbayanllarn stn atsalar da, Cnubu Qafqazdak
siyasi-hrbi qardurmann sas baiskarlarnn ermni danaqlar olmalar el hmin dvrd faktlar v sndlrl sbut
edilmidir. Lakin boleviklrin milltlrin huquq brabrliyin dair aldadc siyasti, 1917-ci ilin dekabrnda Lenin ermnilrin
planlarnn reallamasna rait yaradan tdbirlri (S. aumyann Qafqazn Fvqlad Komissar tyin olunmas v onlar daha
da falladrd.
Bu dvrd Cnubu Qafqazdak daxili v xarici siyast, o cmldn, srhdlr mslsi 1917-ci ilin sonu 1918-ci ilin
vvllrind keiriln bir sra danq v mqavillr d (rzincan, Trabzon, Brest-Litovsk, Batum) mhm yerlrdn birini
tuturdu. Lakin ermnilr ld ediln sazilr mhl qoymayaraq xeyli silahl qvv il Azrbaycan torpaqlarnda, xsusil d
rvan, Zngzur v Naxvan blglrind terror v zorakla baladlar. 1917-ci ilin dekabrndan balayaraq, ermni silahl
dstlri Umudlu, Qaralar, Srxavnd, Buruc, raql v s. kndlr hcumlar edrk halini danaqlara tabe olmaa mcbur
edirdilr. Azrbaycanllardan mxtlif vergilrin toplanmas, halinin mal-qarasnn ourlanmas bu vaxtdan sonra mntzm
hal alr. 1917-ci ilin dekabrnda ermni silahl quldur dstlri rvan, Zngzur, Naxvan v Qaraban bir sra kndlrin
soxularaq sakinlrin evlrind keikilr qoymaqla yana, onlardan tabe olma tlb edirdilr.

MART 1918. BAKI QIRINI

1917-ci ilin dekabrn 16-da RSFSR Xalq Komissarlar Soveti trfindn S.aumyann Qafqaz ilri zr fvqlad
komissar tyin edilmsinin az tsiri olmad. Onun bu id n yaxn silahdalar sa eser S. Saakyan, danaqlardan Miricanyan,
Arakelyan v baqalar idi. Bu zaman aumyana v digr boleviklr Qafqazda sovetldirm siyastini hyata keirmk v
hminin d Trkiyd rus ordusunun igal altnda olan yerlrd drnaqaras Ermnistan yaratmaq tapr verilmidi. Bu
mqsdl aumyan 1918-ci il yanvarn 22-d Tiflis gldi. Qafqaz, habel Zaqafqaziyan milli demokratik hrkat
bryrd. Bu trfdn d Zaqafqaziya Seymi arlmd. Seym 1918-ci il fevraln 10-da topland. Onun trkibi
Zaqafqaziyada Mssislr Mclisin seilmi Msavat, ttihat, eser-menevik v danaq deputatlarndan ibart idi.
Hadislrin bu cr cryan etmsin qar xaraq Tiflisd mitinqlr keirmy alan S. aumyan Zaqafqaziya Komissarl
trfindn hbs olunacan grrk tezlikl Bakya qaytd v o, Bak Sovetinin tkili il mul oldu.
Tarixi faktlar gstrir ki, Bak Kommunas he bir milli kklri olmayan, yerli halidn, mslman ktlsindn tcrid
olunmu Qrmz Rusiyann, Ermni milltilrinin mnafeyin xidmt edn anti-demokratik, anti-Azrbaycan siyasti
yeridn, xsusn Bakn Sovet Rusiyasnn hakimiyytiliyin tabe etdirmy alan v Azrbaycann istiqlalna qar inadla
mbariz aparan Qondarma hkumt idi.
Xalq Komissarlar Sovetind sas hlledici rhbr mvqelr ermnilrin lind cmlmidi. S. aumyan Xalq
Komissarlar Sovetinin sdri v Xarici lr komissar, Q.Korqanov Hrbi-Dniz lri komissar, A. Karinyan (Qabrielyan)
dliyy komissar kimi aparc vziflri tutmudular. Bak kommunasnn rhbr eelonun Avetisyan, Kostandyan, Osipyan,
miryan, Ter-Saakyan, Nuricanyan, Mikoyan v digr danaqprst ermnilr d daxil idilr.
Bak komendatlnn hrbi birlmlrinin banda da sasn ermni bolevik v danaq partiyalarnn zvlri
dayanrd. ctimai ry yaradan vasitlrin, qzetlrin aparc ilri ermnilr idi. Sovet Rusiyas il btn laqlr v danqlar

86

ermnilr etibar edilmidi. Azrbaycann ictimai-siyasi vziyyti, Bakya hrbi-hisslrin, silahn v dy sursatnn
gndrilmsi, Bak neftinin Sovet Rusiyasna danmas bard Leninl xsi danqlar da sasn ermnilr vasitsil aparld.
Bak XKS-nin trkibind Bak, Cavad, Lnkran, Quba, Drbnd qza komissarlqlar istisna olmaqla, cmi 3 azrbaycanl
vard. (Nrimanan Nrimanov -hr tsrrfat komissar, M.zizbyov-quberniya komissar v M.Vzirov - torpaq
komissar). Bu da hmin hkumtin yerli haliy, lky n qdr uzaq olduunu gstrirdi.
Bada aumyan olmaqla silahl danaq tkilatndan istifad edrk konkret raitd Msavat siyasi mbarizdn
kindirmk n tdbirlr plan hazrlad. Bu planlardan biri hrdki ermnilri silahlandrmaq, azrbaycanllar trkisilah
etmk idi.
1918-ci ilin vvllrind Bakda yaradlm Sovet hrbi hisslri il yana xeyli silahl ermni sgrlri d
toplanmd. aumyann ixtiyarnda znn dediyi kimi 10.000- qdr (6.000 Sovet, 4.000 danaq) silahl qvv var idi.
Qrn rfsind ermni silahl qvvlrinin say btvlkd 20.000 nfri kemidi. Bundan baqa rus ordusu inqilab zaman
Qafqazdan kilrkn onun btn silah v thcizat ermni danaqlarnn lin kemidir. Demk olar bu qdr qvvnin
qarsnda azrbaycanllar silahsz qalmd.
1918-ci ilin martn 3-d boleviklrin Almaniya il imzaladqlar Brest-Litovski slhndn sonra Qars, rdhan v
Batumun Trkiyy qaytarlmas nticsind burada yerln rus ordusu v onun trkibindki ermni dstlri ad kiln
razilri trk etmli oldular. Hmin hisslr Bak dmiryolu il hrkt edrkn mkir, Gnc v digr razilrd 200-dn ox
knd v yaay mntqsini qart edrk Bakya gtirdilr. Byk Ermnistan yaratmaq n Trksz Ermnistan
tezisini hyata keirmyi planladran aumyan v onun havadarlar is bu ans ldn vermmyi qrara aldlar.
aumyan ermni sgrlrinin Bakda saxlanmasna nail oldu. Bakda toplaan byk sayda ermni-danaq
silahllarnn qarsnda duran sas mane is azrbaycanllarn Lnkranda knlllrdn ibart yaratdqlar milli hrbi
blklr idi. Mhz bolevik v ermnilr d ilk zrbni bu nizamsz orduya vurdular. Buna bhan is Lnkranda xidmt edn
Hac Zeynalabdin Tayevin olu Mhmmdin cnazsini gtirn yoldalar v onlara balq edn Talinskinin Bakda
grnmsi oldu. aumyann gstrii il Bak Sovetinin qrmz qvardiyas matroslar Evelina gmisindki mslman sgr
v zabitlri hbs etdilr. Mslman sgrlrinin hbsi n onlarn Bakdak rus halisin qar hcuma kecyi bard aiy
ermnilrin lind olan Bak Soveti trfindn asanlqla hyata keirildi. Bu hadis Azrbaycann digr blglrind d
narazlqla qarland. Lakin sgrlrin bir qrupu dfnd itirak etdilr v geriy dnmk n Bak Soveti onlara 24 saat vaxt
verdi. Bu ultimatium Baknn mslman halisini brk trptdi. hali ermnilrin d trkisilah olunmasn tlb edirdi. Btn
bu hadislr martn 17- qdrki dvrd ba vers d, hrdki ermnilr artq iki gn vvlc silahlandrlmdlar. El hmin
gn ermnilr nvbti hiyl iltdilr. Martn 17-d (khn still) Azrbaycan Milli urasnn smailiyy binasnda keiriln
iclasnda ermni milli urasnn zvlri-Ter-Mikoelyan, Taqianisov v baqalar ba vern hadislri boleviklrin adna
yazaraq onlara qar mbariz aparmaq tklifi il x etdilr. Aydn msldir ki, bu niyytin arxasnda ermnilrin
mslmanlar boleviklr qar qaldrb, sonradan vtnda mharibsi ad il boleviklrl birlmk v dinc halini
qrmaq plan durmudu. Bellikl, martn 18-d ermnilrin fitvas il Msavat v ermni milli uras boleviklr qar
birg mbariz aparmaq bard razla gldilr. Hmin gn Bak Sovetinin azrbaycanl sgrlrinin trkisilah edilmsi n
24 saatlq ultimatumun vaxt bitirdi. Mslman nmayndlri qanl toqqumalara yol verilmmsi n icraiyy komitsinin
tlbini qbul etdiklrini bildirdiklri rfd hrin amaxinka deyiln razisind artq ermni silahllar azrbaycanllar
qrmaa balamd. Danaq-bolevik dstlri birlrk martn 21-dk azrbaycanllara qar soyqrm hyata keirdilr.
Martn 20-d danaq miryan Tatevosun bal il smailiyy binas yandrld. Bu ii A. Mikoyann balq etdiyi
Qrmz Qvardiya dstlri, nqilabi ks inqilabdan mdafi ad il x edib, yerin yetirirdilr. Mslman Xeyriyy
Cmiyyti, Xalq evi, Kaspi, Aq sz qzetlrinin redaksiyalarna basqn edildi.
Martn 19-da is azrbaycanl nmayndlr Bak Sovetin, xsn aumyana mracit edrk mhafizsiz
mslmanlara qar qrna son qoyma xahi etdilr.
Lakin bildirdiyimiz kimi, azrbaycanllarn qtl yetirilmsi martn 21-dk davam etdi. Ktlvi terrorun
dayandrlmas is Trkstan polkunun v rusiyal dnizilrin Bak Sovetinin tabeiliyindn xaca il bal xbrdarlqdan
sonra aparidzenin i qarmasndan sonra ba verdi. Lakin danaqlar sngimk bilmirdilr. Odur ki, martn 30-dan
balayaraq ermnilr nvbti qrnlara baladlar. Yen d sas hdf Msavat, Azrbaycan Milli uras v bunlara
gvnn azrbaycanllar, btvlkd mslman halisi idi.
Martn 30-da shr tezdn ermni-bolevik birlmlri hri gmilrdn yaylm atin tutdular. Bunun ardnca
silahl danaqlar azrbaycanllarn evlrin soxularaq amansz qtllrin, vhiliklrin sas sbbkarlarna v icralarna
evrildilr. Bu hcumda yen d bhan azrbaycanl sgrlr oldu. Bel ki, hmin gn bolevik v danaqlarn planna uyun
olaraq Bakdak azrbaycan sgrlr at ald. Mslman sgrlri mqavimt gstrslr d, he bir ey nail ola
bilmdilr. Bundan sonra aprelin 1-dk ermnilrin lin ken btn azrbaycanllar ktlvi kild qtl yetirildilr. Martn
31-d aumyann rhbrlik etdiyi Bak Soveti Azrbaycan Milli urasna ultimatum gndrrk sovetlrin hakimiyytini
tanma v ona tabe olma, Bak razisindn vhi diviziyann xarlmasn, Bak-Tiflis v Bak-Port-Petrovsk dmiryolu
xtinin sovetlrin nzartin kemsini byan etdi.65
Bellikl, 1918-ci il martn 30-da ilk at Bak soyqrmnn balanc oldu Azrbaycan ziyallar bu facinin
qarsn almaq n yen llrindn glni edirdilr. Msln, N.Nrimanov aprel aynn 1-d aumyana mracitl bel
demidi: Yolda, siz d, mn d mslmanlarn haln bilirik. Hrgah bir itia balanarsa ayaq altnda qalan fqir-fqra
olacaqdr. Hmin fqir-fqra ki, siz d v mn d onun yolunda ilyirik. Ona binan sizdn tvqq edirm, siz yalvarram,
65

Abid Tahirli. Mhacirlr mart qrn haqqnda..., -Xalq qzeti, 28.03.2002, 069(24033). krm Zeynalov. 1918-ci ilin Mart qrn Respublika 69 (1405) 28.03.2002.

87

bu ii slh il qurtarnz. aumyan guya Nrimanovun fikrin rik xdn, qrn yatrmaq n var qvvsini bildirs d,
bu riyakarlqdan baqa bir ey deyildi. Bellikl, Bakda gec-gndz davam edn bu gn rzind 17.000-dn artq azri
trk vhicsin qtl yetirildi. aumyan hmkar Azrbaycanl boleviklrini eitmyrk qrn ktlvi kild
Azrbaycann digr rayonlarnda da davam etdirdi. Bu qrnlar 1918-ci il 15 sentyabra qdr, slam ordusu Bakya daxil olana
qdr davam etdi.66

MART QIRINI HAQQINDA AHD FADLR

Mart qrnlarnn ahidi olan Mir Cfr Pivri yazrd: Mn 1918-ci ilin mart aynda danaqlarn
vhiliklrini, gnahsz adamlarn, xsusn bitrf iranllarn ldrlb, karvansaralarda meyidlrin yandrlmasn z
gzml grmm. Bu ox facili v nifrtlayiq bir hrkat idi.
O dvrd Bakda olmu baqa bir xarici syyah is qeyd edirdi ki, ancaq azrbaycanllar yaayan mhlllr
hcum edn ermnilr adamlar ldrr, qlncla paralayr, snglrl dlik-deik edir, evlri yandrr, usaqlar
yanan evlr atr, diri-diri yandrrlar. -drd gnlk sdmr uaqlar sngy taxrdlar. Onlarda, bir szl, n
uaa, n qocaya, n d qadna rhm etmk yox idi. Nrimanov hmin gnlri bel tsvir edir: Mslman htta bolevik
olsayd, ona aman vermirdilr. Danaqlar deyirdilr: Biz he bir bolevik tanmrq, tkc el mslman olmas kifaytdir.67
stiqlal qzetinin 1993-c il aprel aynn 1-dki saynda V.Nuholu imzas il tqdim ediln 31 Mart adl
mqal br tarixind grnmyn ermni vhiliyini tsvvr etmk n dyrli mnbdir. Mllif hmin gnlrin ahidi
mart gnlrini fotolarla tsbit etmi bir ox iranl, polyak, grc v s. cnbilri tanyr v yazdqlarndan da daha ox onlara
istinad edir.
Yaz is bel balayr: 1918-ci il 22 martda Baknn smailiyy binasnn mhtm salonunu milli musiqi, rqs,
qhqh, sevinc v gl ssi titrdirdi... Millt Novruz bayramn qarlamaqda idi.
Bir hft sonra, 31 martda is, o tarixi bina, Azrbaycann btn siyasi, elmi, dbi, bdii, iqtisadi v ictimai cmiyyt
v tkilatlarnn, kitabxana, qiratxana, yetimlr evinin yerlmi olduu bu qoca saray quru bir vcud halnda matm
iindydi. Yandrlmd. Yandrlan bir tk smailiyy deyildi: trklr mxsus btn mtblr, mtbuat idarlri, milli
teatr binalar, mktblr, xstxanalar, mscidlr, milli-mdni mssislr yerl yeksan edilmidi.
Mllif bir hft irisind Baknn simasn tannmaz drcd dyidiyini, 15 min gnahsz trkn qan axdldn
kdrl qeyd edir, qzbl yazr: Gnn qhrmanlar aumyan, Avakyan, Arakelyan, Ter-Mikoelyan, Saakyan, Lalayan,
Amazasp, miryan v s. idi.
Yuxarda ad kiln mqald V.Nuholu yazrd: Bak facisini gzlri il gorm M.Kulka adl cnbinin
dediklrini qlm alram: Ermni sgrlri mslman mhlllrin girib halini ldrr, qlncla paralayr, snglrl
dlik-deik edir, uaqlar odun irisin ataraq diri-diri yandrr, -drd gnlk sdmr krplri is snglrin taxrdlar.
Ermni vhiliyini gzlri il grn ahid nql edir ki, ldrmdiklri qadnlarn salarn bir-birin
balayaraq lpaq bir kild klr sryr, bdnlrin tfngin qunda il zrb endirirdilr. He kim rhm
etmirdilr, uaqlar kimi ixtiyarlara da aman yox idi.
Mqal mllifi fotolarda ksini tapm dhtli mnzrlri is bel tsvir edir: Mlk qdr sevimli bir
azrbaycanl krp Baknn bir divarna mxlanmdr. Mx krpnin dz ryinin iistndn vurulmudur; bir yn
qzl. olanl uaq llri, zrind qocaman oban kpklri, onlardan biri msum bir krpni gmirir..., lpaq bir
qadn l vziyytd yer srilmi, bu l vcudun qurumu dlrini bir yavru mmkddir.
Mllif btn bunlardan sonra yazr ki, mn minlrl qz v qadnlarn sir gotrldyn, Rekord teatrnn o gn
mhri andran mnzrlrini v s. qeyd etmirm. nki 31 mart xatrlamaq v canldandrmaq n bunlar da kifaytdir...
Azrbaycan Kltr Drnyinin 1952-ci ild Ankarada nr etdiyi Azrbaycan jurnal 31 Mart facisin dflrl
toxunmu, bu tarixi cinaytin sl mahiyytini ab gstrmi, boleviklrin fitvas il ermnilrin trtdiyi vhiliklri
lntlmilr.
Bu mnada M.B.Mmmdzadnin jurnaln 1958-ci il 2-3-c saynda drc olunmu Qafqaz mmlktlri istiqlal
elann 40-c ildnm mnasibti il adl iri tdqiqat sri xsusi hmiyyt ksb edir. Mllif Rusiyada 1917-ci il fevral
inqilabndan sonra Qafqazdak vziyyt, Mvqqti Qafqaz Hkumti, Cnubu Qafqaz Seymi, Qafqaz istiqlalnn elan
edilmsi v s. haqqnda dolun tarixi faktlara, etibarl mnblr saslanaraq, sanball elmi sr qlm almdr. srin bir
hisssi Qanl bir qtliamdan sonra Bakda qurulan Sovet hkumti adlanr.
M.B.Mmmdzad yazr ki, azrbaycanllar arlq dvrnd sgri mkllfiyytdn azad olunduqlar n onlarn
silahl qvvlri yox idi. Bu vziyytdn boleviklr v ermnilr istifad edrk dinc haliy qar misli grnmmi vhilik
trtdilr.
Mqald deyilir: Silahl tlr silah v rzaq axtarmaq bhansil ev-ev dolaaraq kiilri ldrr, qz-glinlri sir
gtrr, hamil qadnlarn qarnn snglyir, mscidlri, mktblri, mtblri, kitabxanalar, xstxanalar, teatrlar v tarixi
binalar, evlri yandrrlar. Hadisd sinif mcadilsi v yaxud proletariat inqilab ad verilck he bir nqt yoxdur. Mcadil
milli idi.
M.B.Mmmdzad yazr ki, 30 v 31 mart, 1 apreld gn gec srn soyqrmda sinif, zmr, partiya, siyasi
qid, ya v cins frqi gzlmdn yalnz trklr hdf alnmd.

66
67

Vaqif miraslanov. Tarixi yaddan brpas-Respublika, 15.03.2002

ikar Qasmov. Azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas.-Respublika,26.03.2002, 67(1403)

88

Btn bunlar haqqnda xarici konsullar trfindn tsbit edilmi fotolar, raportlar, xatir v digr materiallar vaxtil
toplanm v qismn d nr edilmidir.
M.B.Mmmdzad gstrir ki, on minlrl trkn hadti il nticlnn qtliam, txribat v talandan sonra 25
apreld tkil olunan 11 nfrlik Bak Soveti hkumtind 5 ermni, 3 rus, 1 grc v yalnz birisi bolevik olmaq zr 2 nfr
azrbaycanl vard.
Mllif daha sonra hadislri tarixi mnblr vasitsil izlyir v yuxarda ad kiln hissnin sonunda yazr:
Qafqaz Konfederasiyasnn dalmasndan sonra azrbaycanllar 4 iyun 1918-ci il tarixd Trkiy il bir sazi imzalanm v
bu mqavilnin 4-c maddsin uyun aldqlar sgri yardm saysind Gnc qaplarna qdr irlilyn dmni geriy
pskrtm v apreldn 15 sentyabra qdr davam edn qanl sava zfrl nticlndirmy mvffq olmular.
Azrbaycanllarn bu zfri btn Qafqaz sovet vhtin mruz qalmaqdan qurtarmd.
He bhsiz, mllif burada sovet vhti ifadsini azrbaycanllarn bir millt kimi mhv edilmsi anlamnda
tqdim etmidir. Dorudan da, ermni quldurlarnn Bakdan balanan qtliam bir ne istiqamtd - amax, Gyay, Salyan,
Krdmir, Quba, Dvi v baqa blglrd amanszcasna davam etdirilir v dinc halinin qanna susam ermni silahllar
istiqlal hri Gncy smt gtrrdlr. Digr trfdn Zngzuru ial edib Qarabaa hcuma balayan vhiliyi tsvir
glmz Andronikin d hdfi ulu Gnc idi. Tarixin bu amansz snandan azrbaycanllar qarda trk sgrinin sngs
xilas etdi. Azrbaycan jurnal sonralar da 31 Mart facisin aid maraql materiallar drc etmidir. Slcuq Alknn
Azrbaycan tarixind 15 sentyabr 1918-ci il adl mqalsi (Azrbaycan jurnal, 311-ci nmr, sentyabr-oktyabr 1966-c il)
trk sgrlrinin yardm il Baknn azad olunmasna hsr edilmidi. Mllif vvlc hmin dvr Qafqazda, o cmldn
Azrbaycanda ictimai-siyasi, tarixi mnzrni iqlandrr, daha sonra anl trk sgrlrinin catindn, Baknn azad
olunmasndan trafl bhs edir.
Slcuq Alkn yazr ki, 1918-ci ild ermnilr bir ne il vvl, xsusil 1905-1907-ci illrd hyata keirdiklri
qtliam tkrar etmilr. Mllif mnblr istinad edrk bildirir ki, ermni tlri ad kiln illrd 50 min trk qtl
etmilr.

AZRBAYCANIN BLGLRND QTLAMLAR

Xarici lr naziri M.Hacnskinin Azrbaycan hkumtin 15 iyul 1918-ci il tarixli mruzsindn:
- Drd aydr ki, Azrbaycann mxtlif razilri bolevik ad altnda ermni bandalar trfindn talan edilir, dinc
mslman halinin hyat grnmmi vhiliklr mruz qalr. Avropann ictimai fikri is hmin bandalarn tkilatlarnn
yaydqlar yanl mlumatlar saysind tamamil shv mvqey ynldilir. Xsusi thqiqat komissiyas yaradlmas vacibdir.
Hmin komissiya aadak vziflri yerin yetirmlidir.
- Btn zoraklq hallarnn dqiq qeydiyyat;
- Hmin zoraklqlarn ba verm raiti;
- Gnahkarlarn v dymi ziyann hcminin myynldirilmsi. Komissiya fvqlad xarakter damaldr v onun
ii Avropa dillrind (rus, fransz, alman v lbtt ki, trk dillrind) yaymlanmaldr.
Tan ssenaridir. Ermnilr qrn trdirlr. Ancaq el tbliat aparrlar ki, dnya ictimaiyyti onu tqsirli bilmir,
ksin, mzlum, yazq zabke xalq kimi tanyr. Txminn 200 illik bir tarix malik faliyyt proqramdr v hmin proqram
bu gn d ilyir.
Xarici ilr nazirinin mruzsind xahi edilirdi ki, hmin komissiya tcili tkil edilmlidir. nki isti izlrl ox ey
aydnladrmaq, istintaq aparmaq, fotokill kmk, digr inkaredilmz sbutlar tapmaq mmkndr. Vaxt ts, bu
imkandan xa bilr. Cavab tez verildi. F.Xoyski 31 avqust 1918-ci il tarixd Fvqlad Thqiqat Komissiyas yaradlmas
bard srncam imzalad. Hmin komissiya qsa vaxtda ox i grd. Bir ne aydan sonra ilkin ntic hazr idi.68
1918-ci ilin mart-aprel-may aylarnda ktlvi qrnlar trdilib. Danaqlar alasmaz vhiliklr edib, htta qeyritrk etnoslara da divan tutublar. Blk d Hamazasp kimi vhi bir insan hl dnyaya glmyib. O, 200-dk adam libal
relslrin zrin dzrk stndn qatar keirib. Krp uaqlar aaclardan asdrb 40 nfrin ban ksdirib. Ermni danaq
birlmlri Qubada 30 min nfr qdr dinc sakini qrm, yzlrl kndi talan etmilr. Tssf ki, burada da lnlrin say
7-8 min nfr gstrilir.
Tkc bir yerd qula, burnu v digr orqanlar ksilmi 57 qadnn meyidi taplmd. yal ua doram, 25
yal glini diri-diri divara mxlamlar. Bu vhiliklri Korqanovla birlikd Hamazaspn, Avetisyann, Lalayevin, Petrovun
quldur dstlri trtmilr.
Ermni danaq hrbi dstlrinin trtdiklri milli qrn uzun bir dvr rzind Sovet hakimiyytinin
mhkmlndirilmsi urunda mbariz v ksinqilab zrind byk qlb kimi qlm verilmidir.69
Quba qzasna daxil olan Dvi, Siyzn, Xamaz v Qubada yzlrl knd talan olunduqdan sonra yandrlm yerl
yeksan edilmidir. Qzada 13 min krp, qoca, cavan qz-glin xsusi qddarlqla qtl yetirilmidir. Qanin ermnilrdn
ibart olan quldur dstsi Qudyalayn sol sahilind mskn salm dinc da yhudilrin d divan tutmular. Bu fakt
aradran Qubadak Qrmz Qsb sakini, Qubadan Milli Mclis deputat seilmi Yevda Abramov bildirir ki, Azrbaycan
razisind 3.000 nfrdn dn ox da yhudisini qanin ermnilr qtl yetirilmidir. Bunlardan 87 nfri Qrmz Qsb
sakinidir. oxlu adam mrlk ikst olmudur. Melrd gizlnnlrin is oxu hlak olmulur.
1918-ci il aprel aynn 21-d is Cavad qzasnn Salyan hrind Sovet hakimiyyti elan olundu.

68
69

Abid Tahirli. Mhacirlr mart qrn haqqnda..., - Xalq qzeti, 28.03.2002, 069 (24033).
Arena -15-22 mart 2001; Alban ibadtgahlar Naxvanda nec ermnildirilmidir.Respublika, 14.04.2002. 84(1420).

89

Mdi zizbyovun rhbrliyi il Bakdan Salyana 240 nfrlik hrbi dst, az sonra, aprelin 23-d is bura
Korqanovun gstrii il Lnkrandan 200 nfr dy v bir hrb gmisi olmaqla baqa bir heyt gndrildi. Belc Rid
Axundovun tkilatl il Salyanda Qzl Qvardiya yaradld.
Tarixi mnblr bu xbri d olduu kimi qoruyub saxlamdr ki, 1918-ci il 12 maynda Cavad qzasnn Xll
kndind Bak Fhl, Qzl sgr v matros deputatlar Soveti craiyy Komitsinin komissar Rid Cabbarovun sdrliyi il
kndli deputatlarn qurultay keirilmidi. R. Cabbarovun sdrlik etdiyi hmin qurultaya Ncfqulu Aayevl Ali liyev
katib seilmidilr. zvestiya Bakinskoqo Soveta qzetinin 13 iyun 1918-ci il tarixli saynda bu bard trafl mlumat
vardr. Qzet, eyni zamanda, Rid Cabbarovun qurultaydak xn da drc etmidi. Cabbarov: Boleviklr o adamdrlar ki,
hqiqti tlb edirlr. Onlar tlb edirlr ki, mhariblr olmasn, silahlar mhv edilsin, qan tkmk olmasn - deyirdi.
O zalm, qanin mlklrin, o dbsiz v balacaboy proletar imperatorunun istdiyi bu idi; silahlar mhv edilsin,
qan tkmk olmasn, hqiqt olsun. Lakin yaznn bu yerindc hl ox Ermni-rus hrbi birlmlri bura 2.000 nfrlik
sgri qvv, 12 pulemyot, 6 top, 2 hrbi v 1 nqliyyat gmisi il yeridilmidi.
Hl stlik yerli yad v bdmzhb hali arasnda lav sfrbrlik hyata keirilmi, bu hesaba da sgri qvvnin
say 6.000 nfr atdrlmd.
Ordunun trkibi 200 nfr glm rusdan, 300 nfr iranldan (tarixi mnblrd onlar iranl, xalqn yaddanda
ahsevnlr, trk mnblrind is cmlr olaraq bildirilir), 1.500 nfr ermnidn, qalan 4.000 nfr is yerli ruslardan
(ruslar, sasn malokanlardr-XIX srin sonu, XX srin vvllrind Neftalada ar ordusunun byk bir korpusu
yerldirilmidi) v yerli hmmtilrdn ibart tkil olunmudu.
Xzr dnizindn Kr ay vasitsi il Azrbaycann irilrin doru irlilmkl danaq-boleviklr strateji
mnafelrdn x edirdilr. Bir trfdn Yevlax krpsnn mhv edilmsi, bununla da Gnc il Baknn arasndak
laqlrin qrlmas, Qafqaz slam Ordusu hisslrinin z aralarndak rabitnin itmsi, digr trfdn is Muann bol taxl
ehtiyatna yiylnmkl danaq-bolevik qvardiyasn rkl tmin etmk, Bak komissarlar Sovetinin-aumyann, qeyd
etdiyimiz kimi, hrbi-strateji mqsdi bu idi.
lk dylr Salyan trafnda - Qaradalda ba vermidi. Qaradal Xzrdn Krboyu Salyana qdr sonuncu
mntqdir. Bunu hesaba alsaq, onda facinin miqyas, trdilmi genosidin hat dairsi bizi xeyli sarsdacaqdr. Kr ayna
daxil plan ermni hrbi birlmlri Bank - Seyidlr - Uzunbabal - Tatarmhl -Xll - Abasall - Qaral Qzvinli Qarabucaq - Surra - rbbbirxanl - Cngn - Qaraqalya qdr hrkt etmidilr. Silahl ermninin silahsz azrbaycanl il
tkbtk qald razilrin adlar bunlardr.
1918-ci ild Qaraqalda ermni zlm nticsind sa li bilyindn ksilmi Sryya Abbasova bu gnlrcn
yaad. Sryya anann syldiyi vaqelr qorxulu bir nal kimi indiycn xatirlri diksindirmkd, yaddaa
sarmamaqdadr:
Yay vaxt idi. Knd ky dd ki, durmayn qan, ermnilr glir. Ailm yanmda deyildi. Qaynm Aakii
knddn alt qadn v iki ua gtrb payi-piyada Babaznni dana trf apard. Aakiinin d yolda-on iki ilin glini
nbaranlq hamil idi. Babaznninin kyind yb snacaq tapdq. Bir d grd ki, bir nfr atl be-alt nfr piyada il
glir. Silahl idilr. Qabaqdak kndin adam idi. Ermnilr bldilik edirdi, imansz. Xlas, atar-atmaz Aakiini
gllldilr. Aakii yxlanda glin srn-srn rin trf getdi. Ban qucaqlayb oxayanda gavur glini d qanna qltan
eldi. On iki ilin nbar hamilsi rinin qanna bldi. Camaatn arasndak o iki tifil qucama qaanda mni d vurdular.
iynimdn, bilyimdn v dizimdn yaraladlar. Yerd qalan on skkiz nfri d qtl yetirdilr, ermnilr. gn, gec
meyidlrin arasnda qaldm. Orucluq ay idi Sonra trklr glib meyidlri yanda Sryya xanm salamat tapmdlar.
Sryya Abbasova onu da deyirdi ki, ermnilrdn biri burda qalmd. Krn qranda qayalqlarn arasnda gizlnirdi. Kr
suya gedn glinlrdn biri hmin ermninin ban oraqla ksmidi.
Bir ay sonra kndd taun xstliyi yaylbm. Byk tlfatla nticlnn xstliyin niansidir ki, Misali
qbiristanlnda o ilin lnlri ev-ev, ailb-ail dfn olunublar. Sonralar, 1948-ci ild Bakdan Sryyan dandrmaa
adamlar glirmi, arvaddan shbtlrini dinlyib, nyi is qeyd edrmilr v axrda da: ermnilr deyildi sizi qranlar,
danaqlar idi - deyib gedrmilr.
Aq Qhrmann da, Sryya Abbasovann da mdhi v qan boyal xatirlri tarixin gzlri nndn kilmyck.
Qaraqaldan bir az bri trf - rb Bbirxanl kndind 1918-ci ilin iyulunda ermnilr kndin camaatn tik-tik
doramdlar. ld lnlrin qbirlri el bu adla da yaddalara kb qalb. Bu da tarixin kitab ndr. 70
Babaznni da il z-z dayanb Sryya Abbasovann o qorxulu naln xatrladqca glin nnlrimiz snacaq
olmu bu tbii mbd salavat gndrdim. Khn tarix kitablarnda bu da Qafqazn n nl ziyartgahlarndan biri kimi yad
olunur. Babaznni, Babiznn, Qadnlar qaps. 1918-ci ild olduu kimi, ismtin, qzln, bakirliyin snd MID
QAPISI!
1918-ci ilin 27-28 iyununda is Surra il Qarabucaq arasnda ox iddtli dylr ba vermidi. Qeyri-brabr
qvvlrin tmsil olunduu hmin bu dyd trk-azrbaycan hrbi birlmsi geri kilmy mcbur olmudu. Hm d ki,
bu dvd ermnilri Kr ayndan hrbi gmilr mayit edirdi.
Surra-Qarabucaq mlubiyytindn sonra Qafqaz slam Ordusundan bura lav qvvlr clb edildi: bir piyada
bly, bir pulemyot taqm v bir da topu.
Qaraqalda mvqe tutan trk blmsinin trkibi 40 sgrdn, 2 Maksim pulemyotundan v 2 topdan ibart idi.

70

Aqin Mmmdov. Dnmk mqam...,-Elm, 5.04.2002, 9-10 (610-611).

90

Trk topular ermnilr mxsus olan bir gmini Qaraqalda Krn dnrli bir yerind mhv etmidilr. Mn khn
qaraqallarn bldiliyi il hmin raziy dn-dn tamaa etmim. Buradak dyirman yerinin yaxnlnda z
madln, zmt v yalln bu gncn qoruyub saxlam qos-qoca, Dd Qorqud grkmli bir pald aac da var.
Sksn alt il vvl ba vernlri z gzlri il grm bu pald tarixin tbii tarixi sndlri bu bard iki versiyann
mmknlyn ortaya xarmaqdadr:
- Trk ordusunun Qaraqaldak 40 nfrlik blmsin trk zabiti Ramazan by, Bankd dyn dsty is kemi
ar ordusunun zabiti mayor Nazim Ramazanovun eyni istiqamtd dyn dstlr komandirlik etmlri xalq arasnda izztli
bir Ramazan paann meydana glmsin sbb olmudur. O da var ki, Bank dylrinin nticlri bard 5-ci Qafqaz
Firq komandanlna gndrilmi raportu o zaman Ramazan by imzalamd.
Hr halda Ramazan paa o illrin klassik bir komandan obraz v ar gnlrin yaddalara hmilik misafir olmu
tapnaql xsiyytidir.
Bankdki sava iki istiqamtdn balanmd. Biz hmin yeri dqiqliyi il myynldir bildik. Trklrin bir
dstsi indi hrbi hissnin yerldiyi razidn, digr qismi is bu gncn faydasn el-obadan sirgmyn Pirverdi
kanalnn trafndan hcum mliyyatna balam v hlledici dyd Ankarada nr olunan Birinci dnya hrbind trk
hrbi Kafkaz cbhsi 3-c ordu hrkat kitabnda qeyd olunduu kimi 600 ermni dysn mhv etmidi.
Torpan barna v xalqn yaddana amilin gm xncri kimi saplanm hmin sonuncu dyd ba vernlr
unudulmazdr: ermnilr yerd qalan silahlar trkn lin kemsin dey, bdnlrin saryr v silahla qarq Kr
tklrdlr. Yaral ermni lm rfsind stndki pullar crr, tik-tik edir ki, trk sonradan bu pullardan istifad ed
bilmsin.
Avqustun vvlind Bankni trk edn trklr burada silahl bir blyn saxlanlmasn mqsd mvafiq bilmidilr.
Trk-Azrbaycan hrbi birlmlri bu son dydn 11 nfr itki il v zfrl xd. hidlrin, Rd by
demikn, mtavaz v hzin mzar burda-Seyidlr qbiristanndadr.
Rd by xatirlrinin bu yerind Ramazan byin bu son dy bard 5-ci Qafqaz Firqsi komandanlna yazd
sndi tqdim edir. Ramazan by yazrd: Qovulan dmndn 4 makinal tfng, 63 piyada tfngi, 100 sandq piyada v top
mrmisi, 7 kiik vapur, bir miqdar benzin, duzlu balq v s. ya iqtinam edilmi, biri ermni v digri cmi olmaq zr ruz
bir kii sir edilmidir. Mfrzdn ikisi milis (Azrbaycanl knll) olmaq zr 11 hid, 1 zabitl 13 mchur olmudur. Bu
hrkat v mharibd 28-ci taborun 3-c blk komandiri, birinci mlazim Besri v 26-c taborun 1-ci blk komandan vkili
Hmdi fndilr ibrazi-fdakari eyldiklrindn tltiflri istnilmidir.
Bu bizim tariximizdir. Unutduumuz tarixin n frhli anlar bu sad cmllrin arxasnda mid i kimi yanr v
nur sar. 11 trk hidinin, 14 yaral trk sgrinin qan il suvarlm bir torpan vladlaryq. O zaman tltif olunublar,
yoxsa ki, yox, bilmirm, he olmasa bundan sonra biz o gecikmi tltiflri sahiblrinin mqdds ruhlarna mant edk.
Yen d Rd byin xatirlrindki snd qaydaq. Ramazan by Bank dylrind radt gstrmi 28-ci
taborun 1-ci blk komandan vkili Hmdi fndinin tltif olunmasn istyirdi.
Mehman Sleymanl yazr: yulun 26-da cnub qrupu il Kr ay boyunda yerln hmd Hmdi byin dstsi
arasnda rabit laqsi yaradld. Ordu komandanlnn qrarna gr Cnub qrupu il irlildikc hmd Hmdi byin dstsi
d Hacqabul-Bak dmir yoluna trf irlilmkd idi. Bolevik-danak qvvlri hmd Hmdi by dstsinin onlar n
yarada bilcyi thlkn baa ddklri n iyulun 26-da he bir dysz Hacqabulu trk etmk mcburiyytind qaldlar.
nki hmd Hmdi byin dstsinin bolevik-danak qvvlrinin arxasna kediklri halda, onlar mhasiry d
bilrdilr.
Hacqabulun itirilmsi bolevik-danaq qvvlri n nvbti strateji mntqlrdn birinin itirilmsi demk idi v
bununla bal Bakdan ald teleqram V.Lenin iyulun 29-da Moskvada mumittifaq craiyy Komitsinin, Moskva sovetinin,
Moskvann fabrik-zavod komitlrinin v Hmkarlar ttifaqnn birg iclasnda drin bir tssfl oxumudu. Lenin
gndrilmi hmin teleqramda bildirilirdi ki hrbi v dniz komissar Korqanovun mri il iyulun 26-da bolevik dstsi
Hacqabuldan lt doru geri kilmidir. Kr ay istiqamtindn oxsayl qvvlrin irlildiyi xbri alnmdr.
Mn Mehman Sleymanlnn xatrlatd hmd Hmdi byin zrind dayanmaq istrdim. ox inandrcdr ki, o,
Ramazan byin tltifini istdiyi Hmdi fndinin zdr. V mhz onun hyata keirdiyi mliyyat Moskvada Lenini
sarstmd.
Ramazan by 11 hiddn bhs edir. Bizd uzun illr bu bard mxtlif saylar bildirmidir: drd hid, yeddi hid
v s...
Amma 1918-ci ild Bank qsbsi yaxnlndak 1-ci Mayak kndind balq vtgsind fhl ilyn Usub
Mmmdovun xatir ssi yazlm lenti bir daha dinlmli oluram. Rhmtlik Usub kii el Ramazan byin dediklrini deyir:
trklr on bir hid verdilr.
Demli bel. Neftala dynd 11 trk sgri hid olmudur. Batb-getmi mzarlarda is 10 nfrin uyuduu
ksizdir. nki Ramazan byin 5-ci Qafqaz Firqsi komandanlna verdiyi raportdan da grndy kimi hmin 11 nfrdn
ikisi azrbaycanl knlllr idi v fqan Hziyevin dediyin gr, o iki nfrdn birini 1918-ci ild 18 ya olan hidi burda
deyil, aparb z doma kndlrind-uxarlda dfn ediblrmi.
Trklrdn iki nfri qarda idilr. Bunu da fqan kii syldi. Qardalardan biri azna dyn gll yarasndan
keindi - dey fqan kii lav etdi. Shbtlrini videolentlr aldm btn khn neftalallar, xsusil rhmtlik Hidayt
Sadqov ermni-mslman davasnda yer salnm hrbi tyyarni d xatrlayrd.
5-ci Qafqaz Firqsi rkani-hrb risi Rd by d xatirlrind Cavad qzasnn kndlrini bombardman edn iki
dmn tyyarsindn bhs edir.

91

Eyni zamanda o da mlumdur ki, 1918-ci il dylri zaman buralarda kfiyyat bir alman tyyarsi hbs
olunmudu.
hid rrk sgrlrinin dfnind itirak edn rhmtlik Mseyb Rzayev shbt edirdi ki, danaq-boleviklrin gldiyi
Demosfen gmisin Bankd bir hrbi tyyar d enmidi.
Tarix zngindir v olduqca qaradinmzdir.
Tarixi dandrmaq zordur. V zor olduu qdr d zruridir, qalmazdr.
Yen d Banky - 1918-ci il qaydram.
Batrlm gmilrin hesabna trklr Krn mnsbini ermnilrin zn baladlar. Yevlax krps burda xilas
edildi. Gnc il Baknn laqsi burda qorundu. Aclq kn Azrbaycan halisinin v dyn ordunun rkl tchizatna
burda tminat verildi...
Yadda khnlmynlr trk sgrinin oxuduu marlar, mahnlar hl d xatrlayr.
Trkk lrz namusumuzla,
ntiqam doludur sinmiz.
Aarq rq elin nammzla,
Boyayr hr yeri qanmz.
Yaa, sn yaa, nvr Paa!
Mhv olsun dmnin,
Cmlsi badan-baa.
Ey gl gln edn Srvi rvan nvr by!
Burda lnlr, burda qalanlar
Bizim babamz, bizim babamz.
oxdur bel artq tbrrk, tutiyaya evrilmi mahnlar, marlar, trklr v ruha dirilik gtirn, ehya vern
tranlr. Btn bunlar mn yz yal fqan kii oxuyurdu. z d sgran bir trzd oxuyurdu. El bil ki, 1918-ci il idi.
Tatarmhl civarndan trk sgrlrinin ssi glirdi: Trkz lrz namusumuzla.
1918-ci ild ermni gllsi il sa lini bilyindn itirmi fqan kii onu da dedi ki, qardam Aslan ermnimslman davasnda-ua qalasnda hid olmudur.
Mn cmhuriyyt dvr Azrbaycan sgrinin, ua qalasnda hid olmu yurddalarnn v o cmldn Aslan
Hziyevin ruhuna fatihlr sylyrk fqan kiidn ayrldm.
Cmhuriyyt sgri!
Ruhu rpdn v yalnz nisgilli xatirlr douran bu kvrk nvan lncydk rfl dayan yurddamz
Mseyib Rzayev d o illri tfrratna qdr xatrlayrd. Mseyib kii Ramazan paan grmd. Demosfen gmisinin
rngincn he n Mseyib Rzayevin yaddandan silinmmidi. Demosfen qrmz idi, dey onu qrmz gmi
adlandrrdlar-deyirdi, rhmtlik.
hid trk sgrlrinin dfnind itirak edn bu qoca, hmin mzarlarn yerini nian vern sonuncu tarix yadigar idi.
Mseyib Rzayev Cmhuriyyt sgri olmudu. Gncd xidmt etmidir; nc alayn nc blynd I
taqmn sgri olmuam- deyirdi. Blk komandirlrini d xatrlayrd: Ziyadxan Naxvanski.
Mseyib kii deyirdi ki, bir df Gncd Nsib by Yusifbylini v liaa xlinskini bir dst adamla bizim
yanmza glrkn grmdm. Mn Mehman Sleymanlnn Azrbaycan ordusu-1918-1920-ci illr kitabn mtali
edrkn bir daha inandm ki, dz deyirmi, yadda txminind yanlmrm Mseyib Mhmmd olu. Olub bel bir hadis.
1918-ci ilin oktyabrnda Nsib by Yusifbyli, liaa xlinski il birg Gncd olublar. Mseyib kiinin kimliklrini
unutduu o bir dst adamn irisind raftli Nuru Paann atas Hac hmd Paa, Qafqaz slam Ordusunun qrargah risi
Nazim by d var imi.
Trklrin bu yurda glii il bal digr bir tarix vsilsini d xatrlatmaa ehtiyac vardr.
Qafqaz slam Ordusunu, el-oba tbirinc, trklri bura kim dvt etmidir?
Uzun illrdir bu xsusda iki nfrin: qrini-ictihad Mir Bar aa il Mir rf aann adlar ehtiramla yad olunur.
Sz yox ki, indi bunu ham bilir, trk ordusu Azrbaycana 1918-ci ilin iyun aynn 4-d Osmanl hkumtinin dliyy
Naziri Xlil Mente, 3-c ordunun komandiri Vhib paa il Mhmmd min Rsulzad v Cmhuriyytin Xarici lr
Naziri Mhmmd Hsn Hacnski trfindn Batumda imzalanm Osmanl imperatorluu hkumti il Azrbaycan
Respublikas arasnda dostluq mqavilsin sasn dvt olumudu. Lakin bir ne ay vvl, 1918-ci ilin martnda stiqlal
Komitsinin zv Na eyxzamanl il mr Faiq Nemanzad mhz bu bard tcili danqlar aparmaq n Trkiyy
gndrilmidi.
Hrgah, Aa Mir Bar Aazadnin btn mslman rqin yaylm nfuzu insanlarda bel bir ksiz inam
dourmudu ki, trklri bura Mir Bar Aa dvt etmidir.
Htta bu bard konkret v aydn mlahizlr d yox deyildir:
- Mir Bar aa salyanl qou Ridi trklrin ardyca gndrdi ki, Rid Kr sahili kndlrind ba vern msibtlr
bard onlar agah elsin.
Adamlarmz bunu da inanaraq sylyiblr ki, ermnilr Salyan ona gr top atin tutdular ki, salyanllar Aan
onlara thvil versinlr.

92

Kim idi Mir Bar aa?

Aazad Mir Bar aa Mdind qrini-ictihad titulu qazanm byk bir ruhani, dvrnn grkmli din xadimi idi
v Ncfl-rf alimlrindn idi. Salyanda yaayrd v tbiidir ki, gvnilir bir nfuza sahib idi.
Hriyyt dvr kimi yadda qalan zamanlarda 5 pristavlqdan ibart olan Cavadda qza risi Mhmmd by
Sleymanbyov qzan Salyan (hr pristav Hacyev, kmki Xlil Mmmdov), Xll-Boylu Promisel kndi (pristov
Haqverdiyev, kmki Hsnov) Cavad, Muan v Belsuvar sah pristavlqlarnn vasitsi il idar edirdi. Baxmayaraq ki,
tarixi hqiqt beldir, hr halda Mir Bar aa il btn el-oba hesablard v tbii: Trklri Aa Mir Bar aa ardinanc da xalqn qlbin fnadan dolmamd. Aa ara bilrdi v Aan eidrdilr. Aa xalq gavura qar sfrbr ed
bilrdi v tbii ki, bel d olmudu.
(Bunu da unutmayaq ki, ermnilr birinci df buralara glnd Qaraqalya qdr zoraklqlar trdrk getmidilr
v Qaraqal-Salyan istiqamtind, mhz Aann nfuzunun brqrar olduu blgd qaaq Usubun dstsi onlar geri
oturtmaa mvffq olmudu. Trklrin ardnca xsi gmisini srdrn d salyanl sahibkar mamverdi olmudu).
Salyanda Trklr kmk edn v ad Azrbaycan hrb tarixin daxil olmu Sultan Hseynzad, knlllrin trk
ordusuna clb olunmasnda byk fdakarlqlar gstrmi Srxan irvanl da var idi. Btn bunlar z yerind. Hr halda 1937ci ild repressiya olunmu kramtlr sahibi Aa Mir Bar aa o illrd Salyanda idi v Qafqaz slam Ordusunun hm d
islami maraqlar zrind hrkt edn bir ordu olmas, trk sgrlrinin is sadc mhariby deyil, mqdds mhariby,
cihada qatlmas onlarn Aa Mir Bar aa il irtibatda olmasna ox-ox inam yaradr.
mumiyytl, Azrbaycann 1918-ci ild sava meydanna evrilmi btn blglrind bu kimi xalq eliliyin rast
glinir.
Cavad qzasnn Qaraqal-Bank istiqamtlrind gedn dylrd trk zabitlrin bldilik etmi Aapaa adl bir
yurddamzn da ehtiramla anlmaq haqq var.
1998-ci ild respublikann rsmi dvlt qzetlrindn birind hmin gnlrd li Bayramovun ermnilr yardm
gstrmsindn bhs olunurdu.
Dorudur, li Bayramov o vaxt Demosfen gmisinin komandiri idi. V tarix d ahiddir ki, Demosfen bura
danaq-bolevik ordusunun nqliyyat vasitsi olaraq glmidi. (Demosfen li Bayramovdan sonra da bu istiqamtlrd ox
zmd. Htta, N.Nrimanov da 1922-ci ild Bank v Xllya hmin gmi vasitsi il glmidi). Amma mn hmshbtim
olmu btn adamlara li Bayramovu xatrlatdm v he birindn d li Bayramov bard birc klm d olsun yadda
yarpa qopara bilmdim. Tkc fqan kii shbtaras qeyd eldi ki, ermnilr yayda Demosfen gmisi il glmidilr.
Gminin irisind bir nfr var idi - Bakdan, Mdi Cavadn qona idi, brahim Xlil adnda. Gmidn gizlic silah tkld
qraa. Biz kmk n. Gminin fhlsi brahim Xlil idi. Sonralar Mdi Cavadgil tez-tez glib gedrdi. fqan kii
shbtinin bu yerin atanda mn incik bir sevinc hissi d keirdim. Hr halda li Bayramov bizi topa tutdu klmsinin
vzin li Bayramovun gmisindki fhl brahim Xlil kmk n biz gizlinc silah verirdi - dey eitmk daha drdsiz
bir ovqat yaradr.
mumiyytl, hmin hadislr zaman trklr kmk n yerli halidn d sgrlr ylmd. Yerli gnclrin
sfrbr olunmasnda o dvrd Xllda siyasi faliyyt gstrn msavatlarn da mstsna xidmtlri olmudur.
Aakii Nayev kimi trklr qoulub gednlr v bir daha geriy qaytmayanlar da var idi.
Bir az vvl qeyd etdiyim kimi, iyulun sonlarnda Bankni trk edn trklr burada silahl bir blyn saxlanlmasn
tmin etmidilr. Hmin blyn sgrlrindn biri avu Hsn is sonralar Neftalada qalb, geriy qaytmayb, evlnib ail
qurub, vlad-uaq sahibi olub. Mzar Qazaxdrsi kndinddir. Bstboy va srt adam olan Hsn avu sovet quruluunu
sona qdr qbul ed bilmdi.
V nhayt, gl-gln ed srvi-rvan nvr by!
Yazmn bu yerind mn onun mqdds ruhuna irkab atanlara, paann mnvi varlna qar ttbiq edilmi siyasi
terrora, dbsiz, daltsiz v binsib davranlara mnasibt bildirmkdn zm gcl saxlasam da hr halda Yakov liovun
Trkiy karvan kitabndak rfsiz v riyakar mvqeyini lntlmk istyirm liov yazrd: nvr paann qounlar
rzurumu, Sarqam, rdhan, Qars Batumu zbt etdi. Onlar payzda Bakya soxuldular, hri talan etdilr, camaata divan
tutdular-35 min adam qrdlar. rq cbhsin komandanlq edn bir sultan paasnn buyruu il qoun hisslrin keib
getdiyi btn kndlr xarabazarla evrilmidi.
Bu nadrst v yalan kitabn mhz, Azrbaycan trkcsind nr olunduuna gr, zmz Drgahi-hqq tutub
nvr paann v hmn o rq cbhsi komandan Mrsl paann ruhu namin balanmamz dilmk gec d olsa haqqaniyyt bir tvb olard. Paalarn ncib ruhunun haqqdr bu.
Neftaladak Qoltuq kndi Xzr dnizinin yaxasndadr. V nvr paa Trkstana son cihada gmi vasitsi il
burdan keib-getmidir. nvr paan Qoltuq kndind atamn misi, Sovet dnminin ilk illrind-1920-27-ci illrd Cavad
qzasnn Fvqlad Komissar, sonralar is randa diplomatik vziflrd alm Orucli bilov grmd.
nvr paann ruhu Xzrin bu sahillrind yaayr. V zaman durduqca, irqimiz v imanmza sevgilr davam
etdikc bu mbark ruh biziml birg olacaqdr.
Allah Sn qni-qni rhmt elsin, paam!
M..Rsulzad Azrbaycan Cmhuriyyti kitabnda el bil ki, haqdan demidi: vt Azrbaycann hr chtind
airin tsvir etdiyi sarmaql bir mzar bulursunuz ki... bu mzar, qarda imdadna qoan TRK mzardr.
Amma illr kes d Neftaladak Seyidlr qbirstanlnda uyuyan hid trk sgrlrinin mzar hl d mtvaze
v hzindir, ba dalarsz, sarmaqlarsz v iklrsizdir.

93

Hzin mzarlarda yatan mbark insanlarn ruhu ad olsun. Tanr Trk Qorusun. Amin! 71(IV, 7).

CNUB AZRBAYCANDA QIRINLAR

Faktlar sasnda sbut edilir ki, Cnubi Azrbaycanda trdilmi ermni-aysor vhiliklri xristian dvltlrinin
mslmanlara qar yeritdiklri soyqrm siyastinin trkib hisssi idi.
Birinci Dnya mharibsi lkdki ziddiyytlri daha da kskinldirmidi. Antanta itifaqna daxil olan ngiltr il
Rusiyann, Almaniya il Trkiynin ran barsind planlar mvcud idi. AB da z nvbsind randa nfuzunu artrmaa
alr v bu mqsdl rana gndrdiyi amerikan missionerlri faliyytindn geni istifad edirdi.
Mharib rfsind gstriln dvltlrin hr biri z xeyrin Cnubi Azrbaycann qrb blglrind krdlr,
aysorlar v ermnilr arasnda milli zmind toqquma v qrnlar trdirdilr.
Birinci Dnya mharibsinin vvlind ran zn bitrf elan etmsin baxmayaraq onun razisi, xsusn Cnubi
Azrbaycan hrbi mliyyatlar meydanna evrilmidi. 1914-c ilin axrnda hm rus, hm d trk qounlar Cnubi
Azrbaycann ox hisssini tutmular. Trkiy hrbi hisslri il Cnubi Azrbaycan razisind olan rus qoun dstlri
arasnda toqquma ba verirdi. stnly l alan trk ordusu dekabrn 25-d Tbriz daxil oldu. Bunula da rann imal-qrb
blglri Birinci Dnya mharibsinin Qafqaz cbhsin daxil edilmi oldu. Trk qounlarnn 1915-ci ilin yanvarnda
Sarqam altnda rus ordusu trfindn mlub edilmsi alman-trk blokunun bu plann pozdu. Rus qounlar trk hrbi
hisslrini Cnubi Azrbaycandan xarmaq n hcuma kedilr. Yanvarn 15-d trk qounlar Cnubi Azrbaycan trk
etmy mcbur oldu. Yanvarn 17-20-d rus qounlar Tbrizi tutduqdan sonra btn Cnubi Azrbaycan ial etdilr.
Ermni quldurlarnn azrbaycanllara qar vhiliklri.
I Dnya mharibsinin Cnubi Azrbaycanda yaratd mrkkb raitdn v qarqlqdan istifad edn ermni
silahl dstlri aysorlarla birlikd Xoy, Salmas, Soyuqbulaq v bu hrlrin traf kndlrin hcum edrk bazar v evlri
apb-talamaa, gnahsz v silahsz azrbaycan trklrini bykdn-kiiy grnmyn vhilikl qrmaa baladlar. Bel
qrnlar Urmiyada xsusi qddarlqla hyata keirilirdi. Yalnz trk ordu hisslrinin hmin blgy daxil olmas buradak
kndlrin, Urmiya v b. hrlrin halisinin ktlvi kild qtl yetirmsinin qarsn ald. Lakin trk qounlar bu yerlrdn
getdikdn sonra Cnubi Azrbaycann Trkiy v raqda hmsrhd blglrind ermnilr, aysorlar v krdlr
azrbaycanllar yenidn qrmaa baladlar. Bu qrnlar bolevik hkumti trfindn rus hrbi hisslrinin ox praknd
kild 1918-ci ilin vvlind randan xarld vaxt ox dramatik v facili kil almd.
Aydndr ki, Birinci Dnya mharibsinin itiraks olan byk dvltlr rq lklrini yenidn nfuz dairlrin
blmk mslsind vhi ermni quldurlarn, hminin aysorlar v krdlri z llrind alt evirmidilr v onlardan
istdiklri kimi istifad edirdilr.
Rus hrbi hisslri Cnubi Azrbaycan trk etdikdn sonra ingilislr bu yerlr z xsusi hrbi dstlrini
gndrdilr. 1918-ci ilin baharnadk onlar Zncan, Miyan, Xoy v Urmiyan l keirdilr. Eyni zamanda Cnubi
Azrbaycann imal-qrbind bu dvltlrin thrikil aysorlar, krdlr v ermnilr azrbaycanllara qar sl mnada
soyqrm hyata keirirdilr. Yalnz Urmiya blgsind ermnilr 150 min qocalar, qadnlar v uaqlar, Xoy blgsind is
50 min Azrbaycan halisini qtl yetirmilr. Trkiy razisinin rqi Anadolu blgsind is 200 min azri trkn qtl
yetirmilr. Bellikl Rusiya razisin daxil olmayan Yaxn rq blgsind 400 min azri trk ermnilr trfindn
vhicsin qtl yetirilmidir.
Azrbaycan Demokratik Partiyas eyx Mhmmd Xiyabaninin bal il silahl dstlr hmin qrnlarn
qarsnn alnmas n flakt yerlrin-rfxan Salman, Urmiya v b. blglr gndrildi. Bu qvvlr qrnn qarsnn
alnmasnda mhm uurlar qazandlar.
1918-ci ild mzffr trk qounlarnn yenidn Cnubi Azrbaycana daxil olmas nvbti df soyqrmn qarsn
ald.
Birinci Dnya mharibsi bir ox lklr kimi rana, Cnubi Azrbaycana da byk dantlar, qrnlar, bahalq,
qtlq, aclq, mxtlif xstliklr v s. bdbxtliklr gtirdi. Mharib Cnubi Azrbaycann tsrrfat hyatn tnzzl
gtirib xartd.
O facili gnlrin canl ahidlrindn olan li Dehqaninin farsca yazd Zrdt Peymbrin yurdu Urmiya sri
azrbaycanllara qar ermnilrin trtdiklri soyqrmn ac nticlrindn bhs edir.
Hminin Mhmmd Tmddunin fars dilind yazd Urmiya tarixi srind d bu faci bard geni yer verilir.
Daha bir qarlql mnb - Kaviyanpurun Urmiya tarixi bu qanl hadislri baqa ynd diqqt atdrr. Fars
ovinizminin dahi tbliats kimi tannan Seyid hmd Ksrvi On skkiz illik Azrbaycan tarixi srind Azrbaycan
xalqna qar aparlm bu qrn siyastindn yan t bilmmidir.
.Ksrvinin kitabnda qeyd edilir ki, Van gl trafnda asurlar Trkiy krdlrin mlub olub Cnubi Azrbaycan
razisin snrdlar. Yerli camaatn cilo adlandrd 25 min assuriyal ruslarn xristian tssbkeliyi il Azrbaycan
razisind yerldirilir. Onlar bir ox hallarda yerli halinin mal-mlkn zorla lindn alr, mqavimt gstrnlri is qtl
yetirirlr. Bu id ermnilr daha fal mvqe tuturlar, kmksiz v silahsz mlki hali - azrbaycanllar qtl yetirirlr..Ksrvi yazr: 12 min silo (assuriyal) ailsi balar Marimonla (cilolarn patriarx -.red.) Osmanl razilrindn gldilr. 20
min ermni v assur ailsi is Urmi, Salmas, Sulduz trafndan onlara qouldu. stlik, 5-6 min ermni rvan, Van v
Naxvandan glib bunlarla birldilr. Bunlarn 20 mini yax dyn dy idi. 800 rus sgri is Rusiyaya getmyib

71

Bax: Azr Turan. Yeni Azrbaycan, 29.03.2002

94

qald. 72 fransz srkrdsi il xristianlara yol gstrirdilr. Ermni v assurlardan tkil olunmu xristian qoununun 25 dd
topu da var idi.
.Ksrvi Urmiya qrnn tsvir edir: Mharib shr tezdn balad. Ermnilr Dial v Chud dalarndan hri
top atin tutdular. hali xristianlarn da topunun olduunu grb qorxuya dd. Hr trfdn hr yr etdilr.
sgrxan, Mehdlqdr, Yurdda v Seyid Hseyn ba ksi yr mruz qald. Evlr talanb yandrld. Hmin gn axam
Qaradal silahllar he bir i grmdn Urmiya, Salmas yolu il qadlar.
Azrbaycanllarn soyqrmn gzlri il grm Motemed-lvzra z qeydlrind bel mlumat verir: Shr kimi
atma ksilmdi. Shr hkumt mrkzin gldim. Raportlardan mlum oldu ki, gec dhtli facilr ba verib. ilolar
ermnilr hcum edib txminn 500 evi odlayblar, azrbaycanl halini qtl yetiriblr. Qrn shri gn d davam etdi.
Hmin gn qrnda 10 min yaxn gnahsz Azrbaycanl qadn v uaq qtl yetirildi. Shr tezdn baland qtl-qart,
nahardan sonra Mister edin dayanmaq mrin mhl qoymadan davam etdirildi. Xristianlar istdiklri azrbaycanllar
ldrrdlr.
Hmin gnlrin qanl xronikasn ks etdirn salnam kimi li Dehqaninin Zrdt yurdu Urmiya srind axr
rnb gn azrbaycanllarn bana gtirln msibtlr haqqnda yazlardan:
Amerikann Urmiyadak konsulu Mister edin hiylsi il trkisilah olunmu azrbaycanllarla mzakirdn sonra
urmiyallar aldandqlarn baa ddlr.
li Dehqani daha sonra yazr: Bu gn Gn ili 12 26-c il, sfnd aynn 26-s - axr rnb (17 mart, 1918)
Urmiya hrind ermni danaqlar v ilolarn 10 min nfr yaxn azrbaycanl qrnnn ahidiym.
Azrbaycanllara qar soyqrm tkil edn ermnilr tkc assurlardan deyil, yerli krdlrin hrbi gcndn d
istifad etmk mqsdil gizli danqlar aparrdlar. Bu id hiyl ildib assur bas Marimonu irli vern ermnilr onun
krd lideri Simetko il grn tkil edirlr. Gr zaman szlri p gldiyindn Simetko Marsimonu vurub ldrr v
ermnilrin bu mkrli tklifin qar xr. Marimonun lmndn sonra hrbi hakimiyyt ermni Aa Petros balq edir.
.Ksrvi yazr ki, Aa Petrosun bal il keiriln bu qanl ixtialar zaman Salmasda birc abad knd bel qalmad.
arsiz qalan xalq ldrlr, imkan olan qab gedirdi. O gn olmurdu ki, Urmiyada adam qtl yetirilmsin.
.Ksrvi yazr: Urmi, Salmas, Xoy hrlri v bu hrlr arasnda olan kndlrd Azrbaycan trklrinin
soyqrm v talanlarnn davam etdiyi bir vaxt Osmanl Ordusu onlarn yardmna glir v azrbaycanllarn blk d yox
olmaq thlksindn qurtarr. Osmanl ordusu 1918-ci ilin iyun aynda Xoy hrin atr. Ordu oradan Salmasa doru hrkt
edib ermni-assur birlmlrin hml edir. Petros bu dy Urmiyadan topxana da gtirmidi. Bir ne gnlk mharibdn
sonra ermni ordusu dadld, onlar aillrini, mal-qaralarn gtrb qamaa baladlar.
Hmin il Byk Ermnistan yaratmaq fikrind olan danaq partiyasnn bas Andronik Xoy hrini l keirmk
v ermni-assur qounlarna birlmk n 8-000 nfrlik hrbi qvv (onlarn 10.000 nfrlik ailsi il) Culfa yolundan Xoy
hrin trf hrkt etdi. Ermnilr bel qrara glmidilr ki, Xoy hrini tutub, onun halisini qrandan sonra on min
ermni ailsini burada mskunladrmaqla Azrbaycann bu hisssini Ermnistana birldirsinlr...
Osmanl Ordusu zn Salmas trfdn Xoya atdrd. Bunu eidn Xoy halisi sevinrk mqavimti gclndirdi.
Nhayt, Osmanl qounu yetirk toplar da banda qurdu, ermni ordusunu at tutdu. Ermnilr qalib olmaq midlrini
itirib gldiklri yolla geri dnb qadlar.
Lakin bu molubiyytd azrbaycanllarn soyqrmna son qoymad. Ermni yeni planlar czr, mdafi hlqsi zif
olan hrlr lokal hcumlar edib, yeni facilr trdirlr. Dmnlr z mkrli planlarnda ruslarn Urmiya glndki hrbi
gmisindn istifadni d nzrd tuturdular. O gmi 180 nfrlik ermni-assur hrbiisinin lind idi. Mqsd bu gmid toplar
yerldirilib rfxana limanna xmaq, limandak gmilri l keirib yeni hrbi mliyyata balamaq idi. Bu niyyt
qovumaq n onlar hr cr cinayt l atr, dinc halini, din xadimlrini bel qtl yetirirdilr. Ermni-assurlarn gizli
niyytlrini fa edn Aa Mirmhmmd Pinamaz Xalxalnn qtli d ermni vhiliyinin bariz nmunsi idi.
hmd Ksrvi qeyd edir ki, ermnilr Urmiyadan qaarkn yollarda, kndlrd olmazn vhiliklr trdirdilr. O
yazr: ... Onlar Osmanl ordusunun yaxnladn grb hri trk etdilr. Bu dhtli hadislrd ermnilr v assurlar 10
min nfrdn ox Azrbaycanln ldrdlr. arsiz xalq alt ay zlm v ignclrdn sonra ermni v assurlarn qadn
grb sevindi.
Azrbaycanllar facinin ar nticlrini sonra grb drk etdilr. Qsa bir mddtd Cnubi Azrbaycanda qtl
yetirilnlrin say o qdr byk idi ki, onun nec acnacaql olduunu qlm almaq mmkn deyil. Qrb blgsinin hr v
kndlri yandrlb viran edilmi, 150 min azri trk qtl yetirilmidir
Bu da tarixd a lkdir ki, zn Birinci Dnya mharibsind bitrf elan etmi ran dvltinin suveren hquqlar
v razi btvlyn tcavz edilmidir. Bunu mharibdn yaranm vziyyt kimi qbul etsk, bs onda rann razisind
zabke ermni hrbi birlmlrinin azarbaycanllar qrb-atdqlarna nec don geydirmk olar. Bu zabke xalq ran
razisind etnik tmizlm aparmaqla, Byk Ermnistan yaratmaq istmidir. N n tarixin bu a lksi ermni
soyqrm nalna rvac vern bzi Qrb dvltlri v hminin rann z tarixilri trfindn iqlandrlmasn?! Yerli trk
xalqn ktlvi qrb-atdnn unutdurulmasnn mnas ndir?

95

FVQLAD THQQAT KOMSSYASININ SDR

LKBR BY XASMMMDOVUN
DLYY NAZRN MRUZS. 22 NOYABR 1918-C L
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn apard istintaq aadaklar myyn etmidir: amaxda mslmanlar
ermnilr v malokanlarla kemi zamanlardan slh raitind yaam, onlara he bir ziyan vurmam, onlar incitmmi v
qonuluq laqlrini saxlamaa almlar.
Fevral evriliindn sonra is ermnilr yerli sgr v fhl deputatlar soveti ila laqy girmilr. Ermnilr sovet
nmayndlrinin mslmanlara qar ncu xslr vasitsil qaldrdqlar hr cr fitnkar xlar mdafi etmilr. Yerli
komanda oradan getdikd onlar gizli olaraq silah anbarlarn l keirrk ermni v malokanlardan ibart qarnizon tkil
etmilr, z kndlrin mxtlif yollarla silah gtirib gcl surtd silahlanmdrlar. Silah cbhdn qaydan sgrlr
gtirmilr. Btn bunlar mslmanlar brk hycanlandrmdr. Onlar aydn grrdlr ki, ermnilr hcuma hazrlarlar.
amax hrindn alt verst araldak Mdrs kndin Zaqafqaziyann digr qzalarndan ermni sgrlri yrd. Martn
birinci yarsnda mlumat alnd ki, Bakdan amaxya byk miqdarda hrbi sursatla, top v pulemyotlarla silahlanm 2
mindn ox ermni qoun dstsi glir. amaxdan dstnin qabana mslman v ermni ictimai xadimlrindn ibart
nmaynd heyti gndrilir. Nmaynd heytinin dst il gr malakan kndi Qozluayda (Hmili) olmudur. Dst
silah amax qarnizonuna vermkdn imtina etmi v bildirmidir ki, onlarn mqsdi amax qzasn quldur dstlrindn
tmizlmk, qzada anarxiyaya son qoyub normal hyat brpa etmkdir. Dst amaxnn yanndan keib Mdrs kndin
gedcyin sz vermidir.
El hmin gn ermni yepiskopunun tbbs il amaxnn btn xalqlarnn v ruhanilrin nmayndlri
yaraq and iirlr ki, slh raitind yaayb qayda-qanunu pozmayacaqlar. amaxda olan kndli mslman knlllr
evlrin dalmlar. Martn 18-d sbh a amax tarfndan top atlri eidilmy balayr. Aydn olur ki, gec ikn
hr cnubdan ermnilr, imal-rqdn is malokanlar trfindn mhasiry alnmdr, indi hrin mslman hisssini
bombalayrlar. Mslmanlar vvlc mdafi olunmaq istyirlr, lakin toplarn qarsnda dayana bilck vziyytd
olmadqlarndan geri kilirlr. Ermnilr hr ati davam etdirir v hcum edirlr. Axama yaxn onlar n varl hisssi
Piran irvana daxil olurlar. Evlr yandrlr, yanan evlrdn qaan kiilr, qadnlar, uaqlar v mumiyytl klrd
grnnlrin hams glllnir.
Klrd dlri ksilmi v qarnlar doranm qadnlarn meyidlri atlb qalmd. Talan edilmi mlak araba v
furqonlarla ermni v malokan kndlrin gndrilirdi. Bu vhiliklr Gnc mslman qounlar gln qdr davam
etmidir. Ermnilr malokan kndi Qozluaya kilirlr. Mslman qounlar onlar tqib edir. Aydn olur ki, ermnilr v
malokanlar sayca onlardan qat-qat stndr v onlar geri kilib amaxdan xb getmli olurlar. Bu qounlarla birlikd
amaxnn demk olar ki, btn halisi gedir, ancaq n kasb camaat-xstlr, qocalar, qadnlar v uaqlar qalr.
Mslman qounlar gedndn bir ne gn sonra ermnilr amaxn 2-ci df zbt edirlr. Myyn edilmidir ki,
mslman qounlar il getmyib hrd qalan btn kiilr, qadnlar v uaqlar mhv edilmidir. Ham trfindn hrmt
ediln Axund Cfrqulu da vhicsin qtl edilmidir. Ermni quldurlar onun saqqaln yolmu, dilrini sndrm, gzlrini
xarm, qulaqlarn v burnunu ksmilr. Ermnilr habel onun evind v hytind sxnacaq tapm oxlu qadn v
uaqlar da ldrmlr. Onun tamamil yandrlm evinin hytind oxlu xrda insan smklri d akar edilmidir.
Meyidlrin qalm iri smklrini is ermnilri trklr amaxdan qovandan sonra toplayb basdrmdlar. Hytd indi d
rm meyidlrin boucu iyi qalmdr. Bundan baqa, yandrlm evlrin v mscidlrin hytlrind meyidlrin yanm
smklri toplanb.
Mscidlrin hytlrind hrin hr yerind ylm smklrin torpaa basdrld tz qbirlr vardr. hrin
btn hisssi yandrlmdr: yann hr ey mhv etmidir. Mslman hisssind bir dn d olsun ev qalmamdr. hrin
btn mslman hisssi indi xarabal, byk klly xatrladr.
Mscidlr v mqdds yerlr d aman verilmmidir: 13 mhll mscidi v byk Cm mscidi yandrlmdr.
Bu mslmanlar n tkc ibadt yeri kimi deyil, hm d 800 il bundan vvl tikilmi qdim memarlq abidsi kimi qiyrntli
idi. amax qzasnn 72 mslman kndinin d taleyi bel olmudur.
Hmin dhtli gnlr onilliklr arxasnda qalb. Onilliklr bu gn-sabah bir sr olacaq. Ancaq indinin znd
Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn mlumatlarn ahid dindirilmlrini oxuyanda damarda qan donur.
Azrbaycan hkumti yannda Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn dindirilm protokollarndan birind deyilir:
- Adm Siracddin, familiyam fndiyevdir. amax hrinin sakiniym. 48 yam var. 20 ildir ki, Bak hrind
ticartl mulam. Hr iki qrn vaxt amaxda olmuam. Mlumdur ki, ermnilrl mslmanlar arasnda ziddiyt oxdan
mvcuddur. Xsusil ermnilrin mkrli niyyti 1905-1906-c illrd btn kskinliyi il akar olundu v o vaxtdan onlar yeni
hmllr n mqam gzlyirdilr. Rusiyadak dvlt evrilii, bolevik hrakat, yaranm anarxiya raiti onlara bu imkan
verdi. Onlar yaranm raitdn istifad etdilr. Danaqlar Bak boleviklrini inandrdlar ki, mslmanlar khn rejimin
trfdardrlar. Onlar ninki Zaqafqaziyada bolevik ideyalarnn, mumiyytl inqilabn dmnidirlr. Onlar istdiklrin nail
oldular.
Ermnilrin elc d onlarn sas nmayndsi olan aumyann mqsdi mumiyytl, Zaqafqaziyann mslman
halisini soyqrma mruz qoymaq idi. Onlar bu arzularna nail ola bilmdilr. Bu mkrli niyytlrini trklr gln qdr Bak
quberniyasnda hyata keir bildilr.
aumyann cinaytkar faliyytind kmkilri, trfdar ox idi. Onlarn n fallar Atarbyov, Lalayev, amax
Pot-teleqraf kontorunun risi Glbndov v brbr Ovanes idi. Hans vasitlrls Bak hrind crakom sdri olmu
Atarbyov aumyann sas kmkisi idi. Atarbyovun da z nvbsind amaxda z kmkilri ox idi. Onlar qsa

96

mddtd amaxnn btn ermni kndlrini silahlandrmdlar. Gn olmurdu ki, ermni kndlri Bakdan bir ne furqon
silan almasnlar. Txminn fevraln vvllrind Mdrs kndind oxsayl ermni hrbi hisslrinin yerldirildiyi xbrini
eidib, bir ne hmyerliml amaxya gldik... hr sbhdn top atin tutuldu. Axamst artq ermnilr hrd idilr.
Qrn, talan smayl xan Ziyadxanovun dstsi amaxn azad edndk davam etdi. smayl xan geri kilrkn halini
xbrdar etdi ki, ermnilr yenidn qaydacaqlar, hri trk etsinlr. Ancaq Gyaydan glmi axund camaat sakitldirdi ki,
ermnilrl mnasibt yaradacaq. 6 gn sonra is amax hqiqtn ermni vhiliyinin v qddarlnn qurban oldu. Hmin
vhiliklrin tsviri tindir. Ermnilr sanki insan vhi heyvandan frqlndirn btn keyfiyytlri itirmi idilr. Klrd
mslman kiilrin, qadnlarn, uaqlarn eybcr hala salnm meyidlri qalaqlanmd. Bu dhtli mnzrni is he vaxt
unuda bilmycym. Klrdn birind iki yer blnm 3-4 yal uan csdi yan-yana uzadlm kii v qadn
meyidlrinin sinlri stn qoyulmudu... Mvsm by Sadqbyov, amax sakini:
Klrd srdln qadn v uaq meyidlrini z gzlriml grmm. Ermnilrin vhiliklrinin sbutu
tamam dadlm amax hri v qddarlqla qtl yetirilmi minlrl qadn, uaq v qoca meyidlri idi.
brahimxlil Tapdq olu, amax qzasnn mslman Mrzsi kndinin starinas:
- Kndimiz malakan Mrzsinin bir verstliyind yerlir. amaxdak birinci qrnda Gnc mslmanlar geri
kildikdn sonra mahid etdik ki, malakan kndin yad adamlarn xsusil d byk adamlarn axn var. Bakya getmi
malakanlar geriy hanssa xslrl qaytdlar. Onlar bizim kndin asaqqallarn artdraraq knd camaatnda olan silahlarn
bolevik hkumtin thvil verilmsini tlb etdilr. Hminin bildirdilr ki, Bakdan byk rislr glck. ki gnlk mhlt
alaraq vziyyti mzakir etdik. Bzilrimiz bu qnat gldik ki, bhli adamlara aldanmayaq v qrndan qurtulmaq n
Qbiristan adl qlaa gedk. Camaatn ksriyyti kndd qalaraq hadislrin sonrak gediatn gzlmyi stn tutdu. ki
gndn sonra kndin asaqqallar yenidn arldlar v az kemi ermnilr knd hcum etdilr. Knd talan edildi, 300
nfr qtl yetirildi. Camaatn qalan Trklr gln qdr Qn-bulaq qlanda gizlndilr.
Xsusil mhm ilr zr mhkm mstntiqi Komarovskinin Bak hrindki mttfiq ordunun komandanna
nvanlanm mlumatndan:
-amax qrnn trdnlrin banda duran Stepan Lalayev xsusi qddarl il frqlnirdi. O, amax hrind
mslman qadnlarn, uaqlarn, qocalarn qab gizlndiklri mscidlrin hamsnn mhasiry alnb yandrlmasn, bayra
qaanlarn glllnmsini mr etmidi. Bellikl, mscidlr snanlarn hams yandrld, dhtl qtl yetirildi.
Lalayevin mri il ermni sgrlri gnc mslman qzlarn tutub onun amax hrindki xsi evin aparr, onlar
soyundurub zorla iirdrk rqs etmy mcbur edir, thqirlr mruz qoyduqdan sonra bzilrini yerindc glllyir,
bzilrini is evin hndr balkonundan ky ataraq ldrrdlr. Hmin tcavz mruz qalm qzlardan yalnz 7 nfri
trk qounlar amaxya daxil olduu n xilas ola bilmidilr.
Arxiv sndlri hams qan qoxuludur.
Sa qalm amax sakinlrinin dediklri alasmaz dht idi. Btn bu dhtlr ahid ifadlrindn grndy
kimi, sln amaxl olan Stepan Lalayevin mri v itirak il hyata keirilirdi:
- Ermni sgrlri 8-10 nfr mslman bir-birin spiralvari balayr, sonra tfnglrinin sngs il bir zrby
ne adam ldrmk yar keirirdilr.
ldrln insanlarn kll qapaqlar xarlr, llri, qollar, qulaq-burunlar ksilir, meyidlr thqir edilirdi.
-Bak hrind yaayan amaxllardan Hac Zamanov, Hac Mir smayl, Mir Himov v Mdi bdl Hseyn
Nadirov ttifaq qounlarnn Bak komandan Tomsona mracitl bildirirdilr ki, S. Lalayev z bandas il amaxya glrkn
yol boyu btn knd v qsblri yerl-yeksan etmidir. Onlar datdqlar kndlrd btn kiilri mhv edir, qadnlara v
uaqlara olmazn zablarn verirdilr. Qadnlar v uaqlar rlrinin, atalarnn gzlri qarsnda tik-tik dorayrdlar.
Yaay mntqlri starinalarn, asaqqallarn itirak il trtib etdiklri aktlarda gstriln rqmlr ermnilrin
amaxda sl soyqrm mliyyat keirdiklrinin sbut edir.
- 217 evlik Qubal kndind 250 kii, 150 qadn, 135 uaq qtl yetirilib. Hmin rqmlr baqa aktlarda mvafiq
olaraq beldir:
- 66 evlik Qaravlli kndi: 40 kii, 50 qadn, 30 uaq.
- 159 evlik Qonaqknd: 25 kii, 5 qadn, 4 uaq.
- 600 evlik Quu kndi: 192 kii, 115 qadn, 25 uaq.
- 358 evlik rb-Qdim kndi: 200 kii, 100 qadn, 78 uaq.
- 165 evlik Cyirli kndi: 40 kii, 20 qadn, 15 uaq.
Sndi kndind 250 nfr, Mslman Mrzsind 300 nfr, Dilmanda 585 nfr, Kalvada 500 nfr, Tircanda 360
nfr, Mcd 230 nfr amanszlqla qtl yetirilmidir. mumiyytl is Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn arxiv
sndlrind amax qzasnn 58 kndinin yerl-yeksan edildiyi, 7 min yaxn mslman halinin ldrldy gstrilir.
ldrlnlrin 1.653 nfri qadn, 965 nfri uaqdr.72
Bu rqmlr quyularda snacaq tapm insanlarn hlak olmas daxil deyildir. amax sakini (Xutorda yaam)
mrhum zizaann mlumatnda deyilirdi ki, amax halisinin myyn hisssi ermni hcumu vaxt taxl quyularnda
snacaq tapmlar. Bunlarn yerini sir dm udin, malokan v ermni silli adamlar xbr vermilr. Lalayann dstlri
quyular uuraraq rtmlr v insanlar hlak olmular. Hlak olanlarn qohumlar sonralardan bzi quyulardan meyidlri
xarb dfn etmilr.

72

Dnyaya Pncr, 10, (71), 12-19.07, 2001.

97

TRK SOYQIRIMLARININ BZ MQAMLARINA DAR FAKTLAR V AHD

FADLR
...ermnilrin vhiliyinin hddi-hdudu yoxdur. Onlarn yannda orta srin kdrli dhtlri ox solun grnr.
Adam inana bilmir ki, XX srd btn Avropada z mdniyytindn dm vuran bir xalq kmksiz dinc haliy qar
vhiliklrin btn sullarn ttbiq etmi olsun. Hr gn quberniyann hr yerindn alnan raportlarn, mlumatlarn yaratd
dhtlrl bu stirlri yazmaq tindir: qadnlar zorlanr, uaqlar odda yandrlr, dillr, qulaqlar ksilir, ignclr,
thqirlr (Gnc qubernatorunun mruzsindn).73
Mn Basarkerd he nyi nzr almadan, trk halisini qrdm, lakin bzn glly hayfm glirdi. Bu kpklr
qar n dzgn vasit odur ki, dydn onra btn sa qalanlar toplayb su quyularna doldurub stndn ar dalar
tksn ki, onlardan sr-lamt qalmasn. Mn el d etdim: btn kiilri, qadnlar v uaqlar bir yer topladm, vvlc
hamsn quyuya atdm, sonra is quyunu aznadk dala doldurub ilrini bitirdim. Bu stirlri Yuxar Bayaziddn olan
danaq qhrmanlarndan biri Valram 1920-ci ild z qoaqln yuxardak kimi tsvir etmidir (A.Lalayan,
Danaqstyun v 1914-1918-ci illrin imperialist rnharibsi srindn).
Ermni tacirlrinin puluna hvs gstrn rus mmurlar 1828-ci ild Pmbk blgsinin Qarakils (Vanadzor) v
Hamaml (Spitak) rayonlarnda 51 knddn 48-nin halisinin krlmsin nail olmular. 1988-ci ild bu blgd 9 knd
qalmdr ki, onlar da 27 noyabr 1988-ci ild Quqark soyqrmna mruz qoyub tam deportasiya etdilr.
1801-ci ildn 1828-ci illr arasnda Lori-Pmbk mahalnda 100-dn ox kndin halisinin taleyi hl d myyn
edilmmidir. Bu bard ziz lkbrovun yazlarnda bzi mqamlara rast glmk olur. Onun aradrmalarnda gstrilir ki,
Vedibasar mahalna 1801-1828-ci illr arasnda ermni-rus tcavz ucbatndan Pmbk mahalndan 5.000 nfr qaqn
dmdr.74
Pmbkd kndlr hcum etmkdn ehtiyatlanan ermnilr yolda-izd, ld, yaylaqlarda rast gln gnahsz
adamlar qtl yetirmilr. Bu minvalla Saral kndindn 5, Arut kndindn 6, Gzldr kndindn 7, Hallavardan 12,
Pmbkdn 16 nfr sr v obanlar ermnilr trfindn qtl yetirilib, mal-qara v qoyunlarn talamlar.
Pmbk mahalnda 1918-ci ild dhtli trk soyqrmnn ard-aras ksilmirdi. Qafqaz cbhsind rus ordusunun
silahna sahib olan v toplarla hcuma ken ermnilrin lindn knd sakinlri dalara, qayalqlara qamaqla canlarn xilas
etmy almlar. Htta blkdki uaqlarn bel qoyub qaanlar olmudu. Arut knd sakinlrinin mlumatna gr
ermnilr Arqln kkliyind tullanm 30 blk uan sng il qtl yetirmilr.
Soyqrmnn n dhtlisini ermnilr Pmbk (indiki aumyan) kndind hyata keirmilr. 1918-ci ilin Novruz
bayram gn gzlnilmdn ermni hrbi hisslri kndi qfltn mhasiry alaraq, iclas ad il 13 yandan yuxar 411
kiini qoyun yatana toplamlar. Ermnilr bel bir hiyl iltmilr: Biz qonuyuq. Siz qar he bir dmnilik
mnasibtimiz yoxdur. Ancaq gzlniln thlkdn sizi xilas etmk istyirik. Bel ki, Sasundan (Trkiy) ermni ordusu
glib Qarakilsy atmdr. Sizin hyatnz thlkddir. Ona gr btn kiilr silahlar il birlikd (13 yadan yuxar) kndin
ucqarndak komaya (tvl) toplansnlar. Silahnz v znz mdafi edk. Sasun qounlar Dilicana getdikdn sonra
eviniz qaydarsnz. mkansz qalm camaat qonularna inanmlar. Ermnilr onlarn silahn siyah zr thvil almlar,
zlrini komaya doldurub mhafiz etmilr. Sonra onlar qap-bacan ksmi, vvlc gllbaran etmi, sonra is bacalardan
ot v neft tkb od vurmular. 411 nfr kiidn yalnz meyidlrin altnda qalm v ardnca kom tvlsinin buxarsndan bir
nfr qab cann qurtarmdr (ndi hmin xsin Molla smayln vladlar Bak hrind yaayr). Kndin digr sakinlri qadnlar v uaqlar hadisdn xbr tutduqdan sonra kndi trk edib melr, dalara qamlar, kiik yal uaqlar melrd
soyuqdan hlak olmular. Danaq hkumti is hadisdn bixbr olduunu bildirmidir.
1918-ci il Pmbk soyqrm haqqnda Ardc kndindn Balaxanm nn (rini v yegan olunu ermnilr qtl
yetirmilr) deyirdi: Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra biz dost olan bir ermni evimiz glmidi. Mn bu bard sz
aanda o dedi ki, o iin tkili sizin Bakda komissarlara balq edn aumyann tapr il olmudur. Bu hadis btn trk
kndlrind olmal idi. Ancaq onu eyni vaxtda hyata keir bilmdilr. mumiyytl, Pmbk mahalnda 9 azarbaycanl
kndind hmin vaxtda 1.000 nfrdn ox azrbaycanl qtl yetirilmidir. 1918-1920-ci illr mddtind Arut kndindn 60
nfr hlak olmudur. Onlardan sir dm 12 nfri boazlanmlar. O zaman knd 60 aildn ibart olmudur.(Mllifin
aradrmalarndan, ahid ifadlrin sasn).
Hminin 1918-ci il Novruz bayram gnnd trk yaxnlndak Gzldr (Tlkgzldr) kndin ermnilr
basqn etmilr. Kndin 600 nfrdn ox sakinini qtl yetirib kndin btn tikililrini tam yandrmlar ki, evlrd v
quyularda gizlnnlr olar. Bu faci Xatn v Xocal facilrini gerid qoyur. Hazrda kndin xarabal mvcuddur. Hmin
knddn nfr gnc qaa bilmidir ki, bu gn onlarn Grcstann Marneuli rayonunun Datp kndind nsli-vladlar
yaayr.
Birinci Dnya mharibsi dvrnd (1914-1918) indiki Ermnistan razisind el Azrbaycanl ailsi yoxdur ki,
ermni tcavzn mruz qalmam olsun.
ksr aillr is tamamil mhv edilmidir. Msln, Pmbk blgsinin Arut (Ardc) kndind bir ailnin itkisini
demk yerin dr: sgndr olu Qaznn 1918-ci ild 13 nfr ailsi olmudur ki, bir olu (sgndr) 2 nfr ua il, bir
qz (Glmbr) 2 nfr ua il qaarkn yolda ermnilr trfindn facili surtd qtl yetirilmidir.
Qrbi Azrbaycanda (Ermnistanda) trk (azrbaycan) soyqrm ermni mlliflrinin sr v tssratlarnda da
sbut edilir. Bolevik A.Lalayan yazr: Ermnilr trfindn azrbaycanllarn qrlmas oxdan balanm, dvlt siyasti
73
74

arlz Eliot. Trkiyo Avropada, 1900, s.21.

ziz lkbrli. Qdim trk-ouz yurdu Ermnistan B.,1994.

98

sviyysin qaldrlm v Azrbaycann hdudlarndan knara xmdr. Onda tccblnmy dyrmi ki, ancaq
Ermnistanda danaq hkumti znn 30 aylq hakimiyyti dvrnd (may 1918-noyabr 1920) azrbaycanl halisinin 60%ni qrmdr (storieskie zapiski).
1918-1920-ci illrd Ermnistan (Qrbi Azrbaycan) azrbaycanllarnn bana gtiriln msibtlr, gnahsz
adamlarn, qadnlar v uaqlarn alasmaz ignclrl qtl yetirilmsi haqqnda ahidlik vern arxiv sndlri d az
deyildir: Sisyan mahalnn 1-ci polis sahsinin mslman kndlri, 2-ci sahnin kndlrinin byk ksriyyti, 3-c, 4-c, 5ci sahlrinin kndlrinin xeyli hisssi tamamil mhv edilmidir. Bir ox knd ermnilr trfindn tamamil yerl-yeksan
edilmi v 50.000 mslman qaqn Cbrayl qzasnda snacaq tapmdr.
ahidlrin ifadsin v rsmi sndlr sasn Zngzur qzasnda 115 mslman kndi dadlmdr. Gstriln
kndlrd 3.257 kii, 2.276 qadn, 2.196 uaq ldrlm, 1.060 kii, 794 qadn, 425 uaq yaralanmdr. Btn qza zr
10.068 nfr mslman halisi ldrlm v ikst edilmidir. Lakin ermni vhiliyinin dhtli martiroloqu tin ki,
hqiqt uyun olmu v bu rqm xeyli artrlmaldr. Bel ki, qzada ba vern bu qarma-qarqlqda, mslmanlarn tlala
qamas qurbanlarn oxunu hesablamaa imkan vermirdi.75
ahidlrin ifadlrin gr, ermnilrin qzada trtdiklri aadak amansz vhiliklr myyn edilir:
1) Vaudi kndind dstnin ermni soldatlarna paylanm 15 gzl qz thqir edilmkl ldrlmdr;
2) Hmin knd dadlarkn snacaq axtaran 400 nfr mslman mscid doldurulmu, vvlc pncrdn
ldqayrma bomba atlm, sonra is mscid od vurulub btn adamlar yandrlmdr;
3) Hmin kndd Qdim Tahir qz xncrl doranm, dlrini ksib el onun z doma krpsinin azna
vermilr;
4) Hmin kndd Yolu ahhseyn olunun tnssl zvn ksrk onu z azna qoymular;
5) Hmin kndd cavan qzlar Nis Aman qz, cb Nuhbala qz, Sona Cfr qz v ahpri Calal qz zorlanmaqla
ldrlmlr;
6) Hmin kndin yannda Glbsti Qasm qz ldrlm, dlri ksilmi fqr smynn arasna mxlanmdr;
7) Nvdi kndind ermnilr yoran-dkd xst yatan sdby Mlik Abbasovun sinsin sng sancmlar;
8) Hmin kndd ermnilr knddn qamaq istyn qadn v uaqlarn ban qlncla v xncrl ksmilr;
9) ki kndinin ksind dlri ksilmi qadn meyidlri v iki yer blnm krp uaq meyidlri vardr;
10) rmili kndini dadarkn ermnilr sdmr uaqlar sngy taxm, meyidlrini tik-tik doramlar;
11) Audi kndind ermnilr mslmanlardan xristianl qbul etmyi tlb etmi, qadnlarn dn ksrk
krplrin azna soxmular;
12) Audi kndind ermnilr Qulamli kr olunun ayan topuqdan ksmi, sonra sngu il dlik-dlik edrk
canl ikn lncy qdr yerimy mcbur etmilr;
13) Hmin kndd btn gzl qzlar zorlanm v ldrlmlr;
14) ullu kndind ermnilr yoran-dkd xst yatan 9 nfri qlncdan keirmilr;
15) Barbyli kndind ermnilr 7 nfr kii v qadn bir ev dolduraraq vurub yandrmlar;
16) Mslman kndind meyidlr o qdr eybcr hala salnmdr ki, basz, qolsuz, ayaqsz meyidlrin kim
mxsus olduunu tanmaq olmurdu;
17) Qatar kndind adl-sanl qoca Mdi Qlndr Mdi Qulu olu ldrlm, neft tklm v yandrlmdr;
18) Hmin kndd ermnilr Krblayi Allahverdi Hseyn olunun l-qolunu balayb ban ksmilr;
19) Vartanidzor kndind daha ox qadn v ua qlncdan keirmilr;
20) Rhman-fndi kndind (rvan quberniyas, Yeni Bayazid qzas) qoca kii brahim Hac Hseyn olunun sa
gzn xarm, meyidini yandrmlar.
Zngzur qzasnn yzdn artq kndinin dadlmas, yz minlrl mal-qara ourlanmas, balarn, tarlalarn mhv
edilmsi mslman qzasnn iqtisadi vziyytini dilni vziyytin salm, 50.000-dn ox qaqn Azrbaycann kndlrin
pnah gtirmilr. Sad hesablamalara gr qzann Azrbaycanllarna 1 milyard manat zrr vurulmudur.76
Zngzurda ba vern hadislr haqqnda hr cr yalan mlumatlar tkzib etmk n Azrbaycan Demokratik
Cmhuriyyti hkumti aadak mlumat vermyi vacib bilmidir.
Tqribn bir il yaxn Zngzur qzas sahsind yerli bolevik hval-ruhiyyli ermnilrdn ibart mxtlif silahl
bandit dstlri faliyyt gstrmidir. Bu bandit dstlri halini qorxudaraq v Azrbaycan hkumtini tanmayaraq
mslman kndlrini datm, z doma yurdlarn trk etmy mcbur olan v qonu qzalarda snacaq axtaran dinc halini
qart etmilr. 60.000 nfrdn artq mslman qaqnlar, yersiz-yurdsuz acln v soyuun btn snaqlarn grmlr.77
Skotland-Liddel Ermni-tatar sazii. Qarabaa slh glir mqalsind gstrir ki, mn yanvarda uada olanda bir
ingilis zabitin dedim ki, hazrlaram Zngzur okruquna gedim v orada qaqn mslmanlarn vziyytini z gzml grb
min olum. Onlarn say 40.000 nfrdn ox idi, hams ermnilrdn zrr knlrdi.78
rvan quberniyasnda 1918-ci ilin mart aynadk dadlm v trk edilmi mslman kndlrinin siyahsnda
quberniyada 15.155 tsrrfat tmsil edn 199 knd (100.626 nfr) gstrilmidir. Bu rqmlr Kavkazskiy kalendardan
(1908-ci il) gtrlmdr. 1908-1918-ci il qdr hali artm da hesablanaraq dadlm kndlrin halisi 135.000 nfr
tkil etmidir.79
75

Azrbaycan tarixi. Sndlr v nrlr zr. B., 1990, s. 220

Fond 970, siyah s.10, i 161, verq (V) 1-9.
77
Fond 897,S l. 112. V. 19.
78
Fond 894, S.10, il, 103, V.10-19.
79
Azrbaycan tarixi. Sndlr v nrlr zr. B., 1990, s. 220.
76

99

1919-cu ilin son iki aynda rvan quberniyasnn Emidzin v Srmli qzalarnda 96 knd, rvan qzasnn is
btn kndlri mhv edilmidir.80
Ermnilr dinc Sovetlr dvrnd d dinc durmadlar;
1948-ci ild Ermnistan SSR-dn azrbaycan trklrinin ktlvi krlmsin balanld. Sovet hkumtinin trksz
Ermnistan planna rvac vermy baladlar. 10 mart 1948-ci il Azrbaycanllar Ermnistan SSR-dn Kr-Araz ovalna
krlsn qrar il hyata keirilirdi. Nticd 150.000 Azrbaycanl Ermnistan SSR-dn Mil-Muan dzlrin v
Ceyranl krld. Onlarn 50.000- yaxn-30 %-i iqlim raitin dzmyib qrld. Yalnz 50.000-i Stalinin lmndn
sonra viran edilmi yurd-yuvalarna qaytdlar.
Grndy kimi, azrbaycanllarn ktlvi mhvi dvlt sviyysind vvlcdn dnlm, planl surtd tkil
edilmidir. Buna gr d hmin cinaytlr v onlar trdnlr haqqnda tdqiqatlar aparlmal, cinaytkarlar v sbbkarlar
akar edilmli, Azrbaycanl soyqrm hquqi qiymtini almaldr.
Pmbkd (Quqark) nvbti qrn 1988-ci ilin noyabrn 27-30-u arasnda oldu. Burada da qeyd ediln 9 kndd 35
nfr qtl yetirilmidir. aumyan (Vartan-li) kndind 14 nfri milis sah risinin rhbrliyi altnda z hytlrindki bar
aacna saryb, bdnin benzin tkb diri-diri yandrdlar. Bunlarn irisind Byk Vtn mharibsindn ordenlrl
qaytm, bir qol v bir ayan itirmi Qrib kii d var idi.
Hminin 1988-ci ilin 30 noyabrnda yola dn avtobus kolonnasnn glllnmsi nticsind 14 nfr hlak oldu.
Htta Saral knd sakini Msim kiinin z il brabr, ail zvlrinin 3 nfri hlak oldu. Lori-Pmbk blgsind 64 nfr
azrbaycanl hlak olmudur (rayonlar zr: Allahverdi - 4, Clalolu (Stepanovan) - 7, Hamaml (Spitak)-15, Borana
(Noyemberyan)-3, cevan-6, Kalinino-8, Quqark-20. Qarakils (Kirovakan)-l). 179 kndin var-dvltlri talan edildi.
mumiyytl: 500 nfr itkin il 230.000 azri trk v 20.000 mslman krd BTR-lrd emodan k il deportasiya
edildi. Yeri glmikn, Ermnistan qaqnlarndan Qaraba dylrind is 2.500 nfr hlak olan v itkin dnlr oldu ki,
bu da respublikamz zr hlak olanlarn 12,5 faizini tkil edir.
Bellikl, 1988-1989-cu illr rzind Qrbi Azrbaycanda (Ermnistan) 250.000 hali xarld. Onlarn 40.000-i
SSR-nin mxtlif respublikalarna, 190.000-i is Azrbaycana pnah gtirdi ki, bu da o zaman Azrbaycan halisinin 2,5
faizini tkil edirdi. Mslman krdlri is 20.000 idi.
Son Pmbk soyqrmnn digr dhtli hadislrindn biri d Leninakann (Gmrnn) uaq evind 1-14 ya
arasnda olan 70 azrbaycanl uan ac taleyi oldu. Uaqlar Qazaxa gtirilrkn Spitakda onlarn bir hisssi diri-diri byk
enksikli borulara doldurub azn qaynaqlamdlar. Digr bir hisssini (25 nfr) is namlum istiqamtd aparmlar. 7
dekabr 1988-ci il zlzlsind Fransadan glmi xilasedici komanda itin izi il borunun qaynan adlar, dhti gzlri il
grdkdn sonra, he bir klm demdn, komanda geri, Paris udu. Quqark soyqrmnda digr dhtli hadis 12 dekabr
1988-ci ild Bakdan kmk mqsdil gln tyyarnin Stenger raketi il vurulmas oldu. 77 azrbaycanl zabit hlak oldu.
Bir nfr tsadfn sa qalmdr. O ikst olsada bu qddarln yegan ahididir. Vaxtil ermni terrorular Sovet hrbi
hisssindn 4 dd Stiger raketi qart etmidilr. kinci raket ASALA Trkiy hdudlarndan Leninakana uan Yuqoslaviya
tyyarsini Trkiy tyyarsi hesab edib ona tuladlar ki, 7 nfr xilasedici komanda hlak oldu.
Ntic olaraq demk olar ki, Qrbi Azrbaycandan (Ermnistandan) XIX srin 20-ci illrindn XX srin 1989-cu
ilindk Trkiyy, rana, rqi Azrbaycana Grcstana, imali Qafqaza, Orta Asiyaya, ran tbsi, Trk tbsi ad
altnda xalq dmni, bhli nsr damas il srgn ediln, 1948-1953 v 1988-1989- cu illrd z vtnlrindn
didrgin salnan azrbaycanllarn say 2 milyon nfrdn ox olmudur. Bundan lav, 1905-1907-ci v 1918-1920-ci illrd
olan qanl vurumalarda yarm milyon azrbaycanl Ermnistan razisind qtl yetirilib.
Bellikl Qrbi Azrbaycanda (Ermnistanda) sovet hakimiyyti qurulanadk orada yaayan azrbaycanllarn
taleyin nsib olan da tarixn tkrar olunan eyni cr imperiya siyastinin - bir zaman ar Rusiyasnn, bir zaman ngiltrnin,
Fransann thriki il alovlanan milli davtin ac nticlri idi. srin yalnz birinci rbnd trdilmi iki qrnda tqribi
hesablamalara gr ldrln, didrgin dn v digr zrr kn azrbaycanllarn say iki milyona yaxndr. Lakin iyirminci
ilin noyabrndan sonra danaq hakimiyytinin devrilmsi xbrini eidn Ermnistan azrbaycanllan tdricn z ata-baba
yurdlarna qaytmaa, kemi davti unudaraq, ermnilrl qonuluq etmy baladlar. 1920-ci ild btn Ermnistanda cmi
10.000 azrbaycanl qald halda 1922-ci ild qaqnlarn qaytmas hesabna onlarn say 71.167 nfr, 1931-ci ild 105.898
nfr olmudur.81 XIX srin sonunda rvan quberniyas Qafqazda yaayan Azrbaycanllarn say baxmndan Bak v
Yelizavetpol (Gnc) quberniyalarndan sonra nc yeri tutmudur. Rus imperiyasnda birinci df keiriln halinin
siyahya alnmasna gr 1897-ci ild burada (Ermnistanda) 313.178 azrbaycanl yaamdr.82
Bizim axtarlarmzdan mlum oldu ki, indiki Ermnistan xritsi zr azrbaycanl v ermni halisinin say
myyn dvrlrd txmini aadak sayda olmudur:

80

Fond 894, S.10, i 20, V.47-48.

Ermni tarixi, Erevan, 1971, s.965.
82
Ermni Sovet Ensiklopediyas (ermnic), 1-12-ci cildlr, rvan. 1974-1984, c.3, s.385, 386, 571.
81

100

Cdvl 1.
llr

Btn hali (nfr)

1831-ci il
1913-ci il
1931-ci il
1941-ci il
1948-ci il
1969-ci il
1989-ci il
1990-ci il

160.000
700.000
800.000
1.000.000
1.500.000
2.492.000
3.426.000
3.426.000

Azrbaycanllar (nfr)

Ermnilr (nfr)

128.000
400.000
100.000
200.000
200.000
160.000
230.000
0

32.000
300.000
700.000
800.000
1.300.000
2.332.000
3.196.000
3.426.000

Qeyd: Ermni halisinin trkibind 3 faiz etniklr-krdlr, aysorilr v ruslar vardr.

Cdvl 2.
Yaay yerlri

Mslmanlar

Ermnilr

Cmi hali

Yerlilr

randan
krlnlr

Trkiydn
krlnlr

rvan hri

7.331

2.369

1.715

48

11.463

Qrxbulaq

383

1.396

1.043

231

3.053

Zngibasar

5.418

603

2.360

8.376

Gmibasar

4.176

145

5.359

9.680

Vedibasar

3.449

15

1.069

4.533

rur

6.510

1.757

8.267

Srmli

4.832

5.892

Drknd

3.267

Saatl

1.004

Taln

420

416

Srdarabad

1.837

3.214

Seyidli v Axsaxl

1.754

28

Gmrbasar

2.592

5.290

2.897

1.116

10.955

58

2.018

6.857

8.933

3.535

3.268

8.650

8557

14.254

21.639

115.155

Abaran

1.459

1.342

13.525
3.272
1.004

Drik

1.300

552

Gy (bir hisssi)

5.607

90

CM

49.876

20.073

356

1.144

1.980

21

5.428
1.782

23.568

Krln ermnilrin cmi: 45.207

101

TRK SOYQIRIMLARININ MNFUR TKLATILARI V CRAILARI

CLLAD ANDRONK (OZANYAN),
DANAK AUMYAN
Onun ad XX srin vvllrind, 1918-1920-ci illrdki qrnlarla bir kilir. Sadc Andronik ad z insanda xof
v aqnlq duyqusu oyadr v drhal: o insa idimi? sual il onun trtdiyi vhiliklr nnd bugn bel heyrt iind
qalrsan Andronik z dstsi il ilk v dhtli zrbni Qars v Gmr hrin v btn ryel mahalna endirdikdn sonra
rvan, Gy, Zngzur, Naxvan, Qaraba v sair blglrd bir-birinin ardnca qanl qrnlar trtmidir. Bu dhtlrdn
bir sr yaxn vaxt kes d onlarn ac v qorxunc tssratlar nsildn-nsil kerk mnfur bir kabus kimi hafizlrd
yaamaqdadr. Son drc qddar, xain xisltli ermni general Andronik Ozanyann z xarici havadarlarnn himaysin
arxalanaraq oxsayl silahl quldur dstlri il Qrbi Azrbaycana hcumu v trtdiyi cinaytlr d bunu yani sbut edir.
Azrbaycann qdim tarixi torpanda ermnilrin trtdiklri alasmaz vhiliklr dvr mtbuatda, arxiv
sndlrind z ksini tapmdr.
Hrgah XVIII srin vvllrind Byk Ermnistan plannn trtibats v rus imperatoru I Pyotra tqdim edni
srail Oryan olubsa, XX srin vvllrind imperator II Nikolay Romanovun iradsi il onun bayraqdar Andronik Ozanyan
idi. Andronik Torosovi Ozanyan 1865-ci ild fevraln 25-d Trkiynin Qarahisar hrinin yaxnlnda, apin kndind
sntkar ailsind anadan olub. Grnr, sasl thsil ala bilmmidir. Gnclikdn srsri hyat keirmidir. Avropa
dvltlrinin v xsusn Qara dniz boazlar il bilavasit maraql olan rus arlnn mdaxilsi il yaranan bandaya daxil
olan gnclrdn biri d Andronik Ozanyan idi.
1876-1878 il mharibsind ar hkumti ermnilr vd edir ki, Qrbi Ermnistan Trkiydn qoparb rqi
Ermnistanla birldirib Byk Ermnistan yaradacaq.
Daxili bandada l ken syanlardan Andronikin qula ksilib buraxlr (1895). ldn qurtaran Andronik
Rusiyada snacaq tapb bir mddt (1895-1897) Sevastopolda ilyib, sonra Zaqafqaziyaya (Tiflis) keir.
36 yal Andronik ar agenti kimi bir dst banditl 1901-ci ild yenidn rqi Trkiyy qaydb 1904-c ild silahl
quldur dstsind Sasun syannda itirak edir.
Trkiyd artq dayana bilmyn Andronik (syanlar izlndiyi n) Bolqarstana qab, Trkiyy qar 19121913-c illr Balkan mharibsind itirak edir. Bu vaxt Birinci Dnya mharibsi balanr v Andronik Tiflisd rus
qrargahna glrk Trkiyy qar vuruacan bildirir.
1918-ci ild yyel - Qars mahalnn Vartanl kndind 5 aylq krpni qapnn bir diryin, o biri diryin is
anan niz il taxaraq qanlar il divara ryi mlik quzu v tolu ti istyn trklr buyursunlar yazmdlar (O
zamank Gmr hr sakini, bu yaxnlarda (2004-c il) rhmt getmi Nnxanm nnnin rk ars il
dediklrindn).
Xoy hri 300 nfrlik trk qarnizonu trfindn mdafi olunurdu. Qvvlrin qeyri-brabrliyindn qarnizon
hrin mdafisindn l kib Trkiy razisin kilir. Bu vaxt general-leytenant Nzrbyov Qars hrini v vilaytini trk
etmy mcbur olur. Bel bir xlmaz raitd general Andronik 1918-ci ilin iyun aynn axrlarnda Xoy hrini trk edir v
15.000 nfrlik dst il Culfaya glib Naxvan razisin basqn edir.
1918-ci il iyulun vvllrind aumyann tbrik teleqramn alan Andronik Arazn sol sahilind Yay kndin
quldurcasna basqn edir, halini qlncdan keirir.
ndi Yay kndind 1.000-dn ox insan qbri var. Bu qbirstanlq Andronikin etdiyi qtllrin qbristanl adlanr.
Andronik rast gldiyi boyk mqavimt baxmayaraq hmin quldur yrnd 30-dan ox kndin halisini qrm v kndlri
d yandrmd.
Andronikin quldur dstsi nnb, Aza, Yayc, amaldn, brqunus, rzin, embasar kndlrind yerldirilir.
Azrbaycanllar drbdr salnr, kndlr yandrlb viran qoyulur. Bu vaxt Tivili qaaq Sleyman 25 nfrlik dst dzldrk
danaq hisslrin hmllr edib at, silah v s. hrbi lvazimatlar l keirir. Bir szl, Sleymann dstsi arxadan dmndanaq qoununa byk tlfat verir v dalara kilirdilr.
yul aynn ortalarnda Andronik Nehrm kndin basqn edrkn hali Hac Mehdi v Kalba Muxtarn bal il
qanl dy girir. Hac Mehdi Barov (sntc nccar) dyn mnvi rhbri, Krbalayi Muxtar is komandan olur (1930cu ild qolomaq kimi srgn olunub, srgnd vfat edib). traf kndlr - rzin, Camaldn, Krna, Bnniyar v baqalar
dy girir, qaaq Sleymann dstsi is orada Andronikin qoununa hmllr edirdi.
sas doy mamzad trfd ba verir. Andronik chd edirdi ki, Nehrm kndinin knarndan keib Tzkndd
toplaan 300 nfrlik danaq silahl dstsi il birlsin. Lakin yerli hali imkan vermirdi. Dyn cngavrlrindn
Heydrqulu Hsnli shbtind xatrlayrd:
...Yax silahlanm dstlrimiz var idi. Mdafi komandan Krblay Muxtar lind mauzer, khr atn belind
mhlllri gzir, halini dy qaldrr, at nqtlrin patron, rk, su atdrrd.
Mrhum Qasm Tayev, Na Qhrmanov, Hseyn liyev v b. shbtlrind deyirdilr ki, gn gec-gndz
kndd pulemyot gllsi, top mrmisi ya kimi tklrd. Andronikin qrargah embasar kndind yerlirdi. Knd
gln yollar tutulmudu. Biz uaqlar qorxmadan dylr patron, rk, su dayrq. 4 topdan istifad edilirdi, topu yox
idi.
Nehrm knd halisinin mdafi iradsini qra bilmyn general Andronik dydn l kib Naxvan hrin
hrkt edir; hrin keid yollarn, hrin yuxar hisssind kazarmalar v Kngrli, rur trfdn gln osse yolunu
tutur. Quldur general z is qrargah il Naxvan hrin manesiz daxil olur.

102

Andronik kazarmalarda qrar tutandan sonra bir ne gn gzlyir, gman edir ki, hrin balar llrind a
bayraq, duz-rkl tslim aktn imzalamaa glck, hrin aarn ona vercklr. General mid etdiyi kimi olmadndan
14 iyul 1918-ci il tarixd bel bir mr verir:
1. Bu gndn z dstml Mrkzi Rusiya Respublikasnn tabeliyin v srncamna keirm;
2. Brest-Litovsk slh mqavilsin sasn Naxvan qzas Rusiya Respublikasnn trkib hisssi saylr;
3. Qzada hrbi vziyyt elan olunur;
4. Qzann btn halisi trksilah edilsin;
5. Kims respublika hkumtini tanmazsa, onun dmni saylb Rusiyann satqn hesab edilrk ciddi
czalandrlacaqdr.
Vziyytdn xbrdar olan bolevik donu geymi danaq aumyan Bakdan Andronik bel bir teleqram gndrir:
Xalq qhrman Andronik: Sizin teleqramnz aldm, btn mtni Moskvaya, Mrkzi hkumt atdrdm, z trfimdn
sizin xsinizd hqiqi xalq qhrmann tbrik edirm. Sizin bayranz altnda dyn qhrman doylr salam yetirin.
Bak proletariat Amazaspn komandas altnda Rusiya hkumtinin kmyi il Krdmir v Asu istiqamtind Trk by
dstlrin qar qhrmancasna mharib aparr. ad olardm ki, siz zruri kmklik gstrydim. laq saxlamaq n
mmkns yollar arayn! Qafqaz fvqlad komissar... aumyan..83
Tarixd lnt v nifrtl damalanan Andronikin trk hrbi ekspedisiyas trfindn izlndiyindn Kalbal Xan
(mhur srkrd Cmid Naxvanskinin byk qarda) haliy gstri verir ki, grksiz v khn silahlar ylb
Andronikin qrargahna, kazarmalarna gndrilsin. Hr ehtimala qar dy hazr olmal! Dy mnim iarml
balayacaq.
Bel ki, gn glib atr. Andronikin qrargah baa dr ki, Naxvan hr halisi quldur dstsin tslim
olmayacaq, silah yer qoymayacaqdr. Andronik iyul aynn 18-d gec yars hr basqn-hcum mri verir, dy
Cdrl ba trfd balayr. Hrbi mliyyat sahsi rur osse yolundan Naxvan aynn sa trfini-indiki Sovetabad
kndini hat edirdi.
Hrbi mdafi mliyyatna Tiflis Yunker mktbini qurtaran Kalbal Xan Cfrqulu xan olu Naxvanski
komandanlq edirdi. Dyn son sralarnda cbbxana fhllri Salman, olanlar liqoun olu Hsn, Hambal Hseynin
olanlar, demk olar ki, btn hali ayaa qalxr. Hac Cabbar cbhy dy sursat gndrir (sonralar boleviklr trfindn
glllnmidir).
Hrbi komandan Kalbal xan dy balarda aparrd, balar bir mdafi xtti-sngr saylrd. Dyn ikinci gn
Kalbal xan ayandan yaralanb, dydn xarlr.
Dylrin nc gn, saat 14 radlrind Duzda tplrindn kazarmalara iki topdan at alr. Mrminin
ikincisi qrargahn yaxnlnda dnd Andronik demidi ki, bu trk mrmisidir. mr verir ki, mharib dayandrlsn.
Kazarmalar yandrlb trk edilsin.
Dorudan da, Androniki izlyn trk hrbi ekspedisiyas Xoy-Maku yolu il glib rblr-ahtaxt razisindn Araz
ayn keib Duzda tplrindn kazarmalar at tutmular.
Dvrnn yal adam Qafar Zamanov (sonra Bakda tqadd yaam) danaq qounlarnn gzlnilmdn Naxvan
hrini trk edib Sirab-Qahab dalarna kilmsi v trklrin glmsini toy-bayram kimi tsvir edir. Xatrlayr ki, uaqlar,
qadnlar, llrind su, yemk-imkl byk izdihamla qan qardalarn qarlamaa axrd. O, qeyd edirdi ki, trk silahnn
ssini eidn danaq qounu el srtl dalara kildi ki, guya bel quldur dst he Naxvan hrin basqn etmyib,
viranlik trtmyibdir.
Andronikin quldur dstsi danaqlarn aalq etdiklri Sisyan mahalna kilmk n Ordubad rayonunun da
kndlrin - Tivi, Bist, Paraqa, Nsirabad kndlrin toplar, Qapq keidindn amaa tlsirlr.
Tivi kndind qrar tutan Andronik qaaq Sleyman il hesablab ondan intiqam almal idi. Bu bard Bist
kndindn olan dmiryolu, 1907-ci ildn Hmmt tkilatnn zv, Naxvan Mrkzi craiyy Komitsinin sabiq sdri
(1929-1933) Lenin ordenli Mmmd mi mqalnin mlliflrin verdiyi xatirsind yazmdr:
Andronik z quldur dstsi il Tivi kndin glnd biz dada gizlnmidik. rbqunuslu danaq Hayrikin qaaq
Sleymanla dostluunu bilrk, onun vasitsi il qonaqlq tkil edib, onu da qonaq dvt edir. Qaaq Sleyman Hayrikin
hiylsini anlamayaraq sadlvcsin z 25 nfrlik dstsi il qonaqlqda itirak edir. Andronik z canilrin gz vurur, bir
anda qaaqlarn qollar balanb ip dzlr. Generaln iarsil qaaqlarn boynunu vurub drnin dibin drladr.
Mmmd mi deyirdi ki, onlarn meyitlrini biz Andronik kndi trk edndn sonra z gzlrimizl grdk.
Bu qanl shnni Tivi knd sakini bi kii d shbt (1944-d) edirdi. Qanl hadis nsildn-nsl keib, daim
xatrlanr. Andronik Naxvan vilaytinin kndlrini talayb mal-qarasn aparm, odlayb viran etmi, halisini drbdr
etmidir. ld olunan arxiv sndlrindn grnr ki, Naxvan rayonunda 11, Ordubadda 9, Culfa rayonunda 3, bellikl 30
knd viran edilmi, var-yoxu aparlmdr.
rur mslman camaat adndan gndriln mracitd deyilirdi: Qmrli, Sdrk, Dmirilr v digr kndlrin
halisini qlncdan keirmi silahl ermni dstlri bizlr trf z tutublar. rur qadnlar v uaqlar ev-eiklrini trk
edrk qamaqla canlarn qurtarrlar. Araz aynn sahillrind yaayan milyonlarla halinin xilas namin byk dvltlr,
ilk nvbd ngiltr v Amerikaya, Bakya v Tiflis mracit edin. Qoy onlar ermnilrin vhiliyin son qoysunlar v bizi
onlarn lindn mmkn qdr tez xilas etsinlr (Azrbaycan qzeti, yanvar 1919-cu il).

83

Jan-Pyer Alem. Mn n bilirm? Ermnistan kolleksiyas. RF, Paris, 1983, s.9.

103

Ermni tarixisi C. Kirakosyan, Andronikin Naxvandak viranliklrini inkar edrk yazmdr: Andronikin bir
ne kndlrd olmas (Ordubad ylis yolunda, Yay, Dyln, Quluby, Diz) Trk emissarlarnn o yerlrdki faliyyti v
onun Naxvann Sovet Rusiyasna tabeiliyi mrin tabe olmamas v silah verilmmsi fakt il laqdar idi.
Sirab drsind snacaq tapan 2.000 hali son nfrin kimi at tuturdu. ndi d o sahd traktor ildikc yerdn
insan smy xr. Hl d Androniki ad lntl yad edilir.
1918-ci ilin sentyabrnda artq Andronik Sisyanda btn mslman kndlrini datm, 50 min adam doma ocan
trk etmli olmudur. Canbuh v Xana drlrinin qnrind olan Qaraqlaq kndinin yzlrl sakini qlncdan keirilmidir.
Vaudi kndind mscid snm 400 knd sakinini od vurub yandrblar Audi kndind xristianl qbul etmkdn imtina
edn kiilrin hams vhicsin dylm, qadnlarn dlri ksilmidir. Barbyli kndind yeddi kii v qadn bir damn
iind diri-diri yandrlm, meyidlri eybcr hala salnmdr.
Hmin gnlrd Qafan rayonunun Oxu knd halisinin bana gtiriln facilr bard Gnc qubernatoruna 11
dekabr 1918-ci il tarixd 300 sayl teleqramla xbr verilmidir.
Teleqramda deyilirdi: Zngzur qzas risinin mlumatna gr dekabrn 19-da Andronikin dstsi yerli ermnilrl
birlikd G drsind mslmanlar qrrlar. Cbrayl-Zngzur zonas qza risi Namazliyevin teleqramnda is gstrilirdi
ki, ingilis-fransz nmaynd heyti gedndn sonra dekabrn 10-da ermnilr mslman kndi olan Sabadin v bir ne
baqa kndlr hcum etdilr. Andronikin ktlvi qrnlar il bal daha bir canl fakt: Zngzur qza risinin 114 sayl
teleqramnda deyilir: Andronikin bal il 30 mslman kndinin halisi qrlb, yandrlb, kndlri dadlb, mlaklar
talan edilib, qab qurtara bilmynlr vhicsin ldrlmdr.
Zngzur qzasnn risi Aadadan 1919-cu ilin yanvar ayndak teleqramnda deyilir: Quuluq, cilli, fsnli
kndlri ermnilr trfindn yanvarn birinci gnlrindn dalb. hrcik, Acau mhasir edilndn sonra ermnilr
trfindn alnm Gzla, Mollal, Qobsud, Qarabalar, Baharl, G, Daba, Mahmudlu, Keybsin, Krt, Pyhan, Kir,
Aba kndlri ermnilr trfindn mhasiry alnmdr.84
Zngzur qza risi Gnc general-qubernatoruna 23 fevral 1919-cu il tarixli teleqramnda xbr verilirdi ki,
Andronik silahl dstsi il Hkriy hcum edib. Onun mqsdi Cbrayl v ua qzalarnn dalq yerlrini, Asuran v
Zngzuru, Xudafrin krpsn tutmaq idi (Bax: Azrb. SSR OMDA, F. 894, siyah.7, i-8, v.29,31,32).
Zngzur qzasnda Andronikin quldur dstlri 115 kndi talan etmi, datm v od vurub yandrmlar. Bu faci
zaman 3.257 kii, 2.276 qadn, 2.196 uaq ldrlm, 1.060 kii, 794 qadn, 485 uaq ikst olmu, yaxud yaralanmdrlar.
Btvlkd qzada 10.068 adam ldrlm v ikst olmudur. Andronik hcum etdiyi btn razilrdn azrbaycanllar
xarmaa, burada Trkiy dvltin qar qiyam etdiyin gr qaqn dn ermnilri yerldirmy alrd. Mhz bu
niyytl d z himaydarlarnn razl il Andronik Qaraba qzalarnda da ktlvi qrn keirmi, Azrbaycan kndlrin
datmdr.
Cavanir, ua, Cbrayl, Zngzur qzalarnda v Gnc quberniyasnda Andronikin zbanal, trtdiyi qtllr v
cinaytlr ingilis-fransz missiyasn myyn narahat etmirdi. Tkzib edilmz faktlar gstrir ki, Andronik qanl mllrind
onlara gvnmidir.
O, 1918-ci il noyabrn 22-d ingilis-fransz missiyasnn yerldiyi Gorusa glib burada Zaqafqaziyada Antanta
qounlarnn ba komandan, ingilis general Tomsonun srncamna sasn qubernatorluq yaradr. Hmin srncamda
Minknddn zaa Zabuxayadk, oradan Hkr-Araz aylar boyunca Bazaray istiqamtin doru rvan quberniyas,
oradan da Naxvan qzasnadk uzanan razi Andronikin qubernatorluuna hval edilirdi.
Bu hadis Andronikin daha da hyaszlamasna, l-qol amasna meydan ad. Azrbaycan kndlrin basqn edn,
dinc haliy vhicsin divan tutan Andronikin silahl quldur dstlrinin davam edn zoraklna, cinaytkar hrktlrin
ingilis-fransz missiyas qti tdbir grmdi, onlarn genimiqyasl dy mliyyatlarna etinaszlq gstrdi.
zeyir Hacbyov Azrbaycan qzetinin 15 dekabr 1918-ci il tarixli saynda Andronikin mslsi mqalsind
bapozuq generaln he bir sz, nsiht v xbrdarlqla, htta ingilis hrbi komandan, general-mayor Tomsonun thdidlrin
bel mhl qoymadan mslman kndlrini datmasn, halisinin ldrlmsini, zbanaln rh edir, onu quldur
adlandrr, yazr ki, bir quldurun yanna deleqat gndrmk, onu kaz vasitsil quldurluqdan mn qlmaq v ya hddini
bildirmk n teleqram vasitsil thdid etmk n hkumtimizin nin layiqdir, n ingilis komandasnn v bir d mhur
msldir ki, Quran oxumaqla donuz dandan xmaz, quldurlarn qabana lazm olan qdr gc gndrmk istr ki, dstsini
d, zn d dstgir edib mhkm qarsna gtirsin v szai czasna atmaq n thti-mhakimy verilsin. zeyir
Hacbyov Qarabada zlm sitm mruz qalan mslmanlar tezlikl xilas etmyi, vaqenin getdikc byyb ngl
olmana imkan vermmk n Andronikin hrktlrini nec olursa-olsun dayandrma tlb edir. Xalqn tkln
qanlardan zara glib slh istdiyi bir halda qan tkmyi rzalt adlandrr, hmvtnlrin z tutub deyir: zmz qorumal,
hququmuzu el mhkmlndirmliyik ki, Hr dli qudurmu soxulub bildiyini, istdiyini ed bilmsin.
Hmin gnlrd Zngzur qzasnn risi Bakya mlumat verirdi ki, Byk dvltlrin missiyasnn gz qarsnda
mslmanlarn vhicsin qrlmas czasz qalr.
1919-cu il yanvarn 6-da Zngzurdan Gnc general-qubernatoruna gndriln teleqramda deyilir: ngilis- Fransz
missiyasnn Gorusa glmsin baxmayaraq, ermnilr btn qza boyu hcuma kemilr. Onlar halini ldrr, var-yoxunu
lindn alr, kndlri viran edirlr.
Zngzur qzasnn idar risi Mahmudbyov is Gnc qubernatoruna 19l9-cu il 28 yanvar tarixli rsmi mlumatnda
hycanla bildirdi: Zngzur qzasnda i balayan kimi, bel bir mlumat aldm ki, Kirta, Kout, Qaraba, Baharl Ki,
Dabal kndlri, habel Kiik Drli vadisind yerln 5 polis mntqsi Andronikin bir ne yz silahl ermni quldur
84

krm Rhimli (Biye). Ermnilr gneyli mllifin tutarl cavab.- Respublika, 17.01.2002-Ns 13 (1349)

104

dstsi trfindn mhasiry alnb. Mn bu bard ua v Gorusda qrar tutan Britaniya missiyasna, habel Azrbaycan
Respublikasnn Parlamentin, daxili ilr nazirin tcili xbr verdilr (Azrbaycan Respublikas Dvlt Arxivi, f.894, 465,
vr.78-94).
Azrbaycan qzeti 17 may 1919-cu il tarixli nmrsind yazrd ki, ilin vvlindn Ararat Respublikasnn hrbi
hisslri Gy rayonunun, Yeni Bayazid qzasnn dinc mslman halisin qar hcuma kemidir. Mqsd Gy glnn
rq v imal hisslrini burada yaayan mslmanlardan tmizlmkdir.
Hazrda 60.000 halisi olan 22 knd dadlm, yandrlm, hali is qrlmdr. Gy mslmanlarn qrma
qarsna mqsd qoymu v bunu yerirt yetirn ermni qounlarnn atlri il bdbxt mslman halisi rhimsizcsin
mhv olur. Ermni hkumtinin... z tbliyind olan mslman vtndalarna qar bel vhiliklrini grdkd adam
dht glir. Ermni qounlar llrin dn mslmanlar he vchl buraxmr, alaglmz ignclrl onlara zlm edir...
Qadnlar, uaqlar, qocalar v gnclri ldrrlr, halinin mal, dvlti ac-gz ermni qounlar trfdn l keirilib, z
aralarnda bldrlr... Ermni quldur dstlri trfindn tqib olunanlar Gnc qzasnn qarl zirvlrind, drlrd
gizlnirlr, qarn altnda qalb mhv olurlar.
...Artq Gy rayonunda mslman qalmayb. Hazrda Yeni Bayazid qzasnda 84 mslman kndi dadlmdr,
onlardan 22 knd aprel aynn 13-20 tarixlrind dadlmdr. Daknd, Qoabulaq, Sar Yaqub, Ba orca, Aa orca,
Soangl-aal, Akils, Zod, Qulu Aal, Byk Qaraqoyunlu, Kiik Qaraqoyunlu, Zr-zbil, anhmdli, nkda, Qara
man, Ksmn, Ba Knd, Kiik Mzr, iqaya, Ba Hac, Qrib Qaya kndlrinin 15 mindn artq evi olan halisi btn
mal, dvlti bal-bana buraxb qamdr. Btn bu mal-dvlt hazrda ermnilr qalb: qart edilmi mlak bir ne
milyardlar dyrinddir.
Azrbaycan hkumtin Ordubad v Yeni Byazid qzalarndan gndriln saysz-hesabsz teleqram v mktublarda
bildirilirdi ki, Andronikin balq etdiyi hrbi hisslr kndlri talan edir, dinc halini ldrr, min bir vhilik trdirlr.
(Bax: Azrbaycan Respublikas Dvlt Arxivi, f.894, siyah 485, vr 120-134)
1918-ci il iyulda Zngzurun azrbaycanllar yaayan kndlrind llri qana batm Andronikin nvbti hdfi
Qaraba idi.
Nhayt, ox kemdn Andronik ua qzasna soxulmu v sgrana gedn yolu ksmidir. O, hmin qza
camaatnn bana minbir msibt gtirmidir. O vaxt Azrbaycann silahl qvvlri danak-bolevik qvvlrinin lind olan
Bak trafnda cmlmidi. Mhz bu sbbdn Qarabaa vvlc ermni-Azrbaycan nmaynd heyti gndrilmidi. Lakin
Andronik z mllrini davam etdirmkd idi. Sentyabrda Bakya kn hkumt drhal Andronik qar hrbi qvv
gndrilir. Ordumuz Androniki ua v Zngzurdan sxdrb xarr. Noyabrn ortalarnda (1918) Trkiy ordusu
Azrbaycan hdudlarn trk edndn sonra is Andronik artq noyabrn 23-d yenidn bu razid qddarlq gstrmy
balayr. Hmin vaxt kndlri dadb, yandrmaqla dinc haliy n qdr byk ziyan vurduu biz bllidir.
Hkumt buna etinasz qala bilmzdi. Vziyyt ADR-in (Azrbaycan Demokratik Respublikas) parlamentind
mzakir olundu, hkumt mmkn olan btn tdbirlri grd. Mzakirlrdn sonra Parlament Hkumtdn Qaraba
halisinin min-amanl n tcili siyasi v hrbi tdbirlr gorlmsini tlb edir. Lakin 25 minlik nizami ordusu srhd
boyunca splnmi hkumt ucqarlarnda qti tdbirlr gr bilmdi. Qaraba v Zngzurdan fryad dolu teleqram v
mktublarn ard-aras ksilmdi.
O, kndlri dadb-yandrrd. Camaat qorxu iind yer-yurdlarn trk edirdi. Yaamaq n he bir vsait yox idi.
Nmaynd heyti yen d Andronik mracit etdi. Tklif bel oldu ki, trflr z yerlrind qalsn, hcumlar dayandrsn v
silahlanmaya ara versinlr.
Andronikin ordusu quldur dstsindn savay baqa bir ey deyildi. Onun mqsdi aydn idi. O, Zngzur v ua
qzalarn Azrbaycandan ayrmaq v hmin qzalar Ermnistanla birldirmk mqsdi gdrd.
Danaq hkumti Andronikin quldur dstsinin beynlxalq rivy smayan qddarlqla dinc mslman halisin
qar cinaytkar hrktlrindn narahatlq keirrk taktiki gedi etmk, rsvaylqdan can qurtarmaq mqsdil
diplomatik nmayndlrinin dili il rsmn bildirmidi ki, general Andronik ermni qounlarnn siyahsndan xarlb, ona
gr d ermni hkumti Andronikin hrktlrin qtiyyn msuliyyt damr (Bax: Na put qzeti, 17 fevral 1919-cu
il).
Andronikin general Biexarovla sx laqsi d muzdlu ordu balarnn bir mnbdn sdq aldqlarn v idar
olunduqlarn sbut edir. Azrbaycan qzetinin 7 fevral 1919-cu il tarixli nmrsind Andronikin general Biexarova
teleqram drc olunmudur. Orada Andronik z hmkarnn ona gndrdiyi bir milyon manata gr yazr: ... Siz z drin v
smimi tkkrm bildirirm ki, Siz mnim dstmi v yazq qaqnlar unutmamsnz. Andronik ermni xisltin uyun
trzd mhtac v yazq ermni qaqnlarnn halna gz ya tks d Zngzurda btn mslman kndlrini talayr, varyoxdan xarrd.
Andronik qtllrdn v soyunuluqdan yaynan ermnilri d qddarcasna czalandrrd. Onlar dar aacndan asb
ldrtrrd.
Rus qounlar komandan, general ernozubov yazr ... Hiss Andronikin bal altnda 1915-ci il aprelin 15-28d Mixancn (Dilmann) mlum dylrind itirak etmi, bunun saysind d Qafqaz dmnin lindn qurtarmdr. Mn
Andronikin xsind hmi hm alovlu vtnprvri, hm Ermnistann azadl urunda vuruan dyn, hm d vtnini
drindn sevni grdm. (Bax: Ermni xalqnn tarixi, VI cild, sh. 549). Rus general ernozubov dinc mslmanlara divan
tutan z cza dstlri il kediyi yerlri xarabazara dndrn, qocalar, qadn v uaqlar rhm etmdn qtl yetirn bir
vtnprvr-dy adlandrmas onun znn rus ovinizmindn v mslmanlara qar dmn mnasibtindn irli
glmidir.

105

Hminin 1918-ci ilin dekabrnda Bakda ngilis iallarnn komandan general Tomson guya Azrbaycan
kndlrini danaq quldur dstlri trfindn dadlmaqdan qorumaq mqsdi il uaya v Gorusa bir ne ingilis zabiti
gndrmidir. slind is, ingilis zabitlri azrbaycanllara qar Androniki v onun quldur dstlrini mdafi edirdilr.
ngilislrin Andronikin trfini saxlamasnn sas mqsdi hl 1918-ci il dekabrn 11d mlum olmudu. Hmin
gn Azrbaycan kndlrindn olan znmdafi dstlri ingilis-fransz missiyasnn tlbi il z mvqelrini trk edib
kndlrin qaytmlar. Bundan istifad edn Andronik kndlr basqn etmi, cinsindn v yandan asl olmayaraq kndlrin
btn halisini vhicsin doratmdr. 12-dn ox knd yandrlm, sir gtrlmdr (Bakinski raboi, N 17, 14 may
1924-c il).
Azrbaycan kndlrinin dadlb viran qoyulmas 1918-ci il dekabr ay rzind v 1919-cu ilin vvllrind d davam
etdirilmidir. Eyni zamanda ingilis-fransz missiyas Azrbaycan kndlrinin mhafizsi n he bir tdbir grmmidir.
Czalandrlmayan Andronik is Azrbaycan kndlrini yandrr v halisini qlncdan keirirdi.
Bel bir raitd uada v Gorusda da ingilis misiyasnn mkdalar Andronik n Qafqaz kndindn uaya
qdr v ondan da o trf yolun almasna alrdlar ki, Andronik daha ox qart v qrnlar etsin.85
yulun 20-d S. aumyan Andronik cavab teleqramnda yazrd: Xalq rhbri Andronik! Sizin teleqram aldm.
Tam mtnini Moskvaya gndrdim. Sizin xsinizd hqiqi xalq qhrmann salamlayram (zvestiya 24 iyul 1918).
Lakin bel bir adam Q. V. ierin yalnz Antantann agenti kimi qiymtlndirir. Bu da ondan irli glirdi ki,
Andronik Zngzurda Sovet Ordusu (11-ci ordu) il vurumudu.
Andronik 11-ci Orduya mlub olub Gmr slh mqavilsin d zidd xr. O qarsnda mlub olduqlar v slh
baladqlar trklrl vuruman davam etdirmk istyir. Andronikin son taleyi d bel oldu ki, o danaq hkumtin
etinaszlq lamti olaraq qlncn Emidzin kilssin thvil verib xaric - vvlc Bolqarstana, sonra Fransaya, sonra is
AB-a qad. AB-n Kaliforniya tatnda ld (1927), orada Frezino hr qbristanlnda dfn edilir. Sonradan smklri
gtirilib Fransada 1928-ci ild Parisdki Perlaez qbristanlna krlmdr (1928). Qbir dann stn ermni xalqnn
qhrman sz hkk olundu. slind Andronik ermni xalqna da flakt gtirmi v baqa xalqlara, xsusn qonu xalqlara
nifaq v nifrt yaratmdr. O, Trk-mslman dinc halisini - liyaln qocalar, qadnlar, krp uaqlar dorad n xalq
qhrman adn almdr. lbtt, bir vaxt glck ki, briyyt bu qhrman lntlyib xalq dmni adn verckdir.
Yeri glmikn: Androniki dinc ermni halisi hmi qnayb, lnt edirdilr. nki Andronik mlki ermni
halisin d yeri glnd divan tutmudur. Kediyi knd v hrlrd ona istdiyi kimi xidmt etmyn-sgr, rzaq, paltar v
silah vermk istmyn halini qrm v mlaklarn talan etmidir. Bel kndlrdn biri d indiki Dilican hri olmudur.
1918-ci ilin maynda Voronsovkada (Kalinino) trk ordusunun qarsndan qaaraq Dilicandan kerkn Andronik onun
tlblrini yerin yetirmyn Dilicanllara divan tutmu, hrta hddi-bulua atmam ermni qzlarn kazarmaya toplayb
zorlamdlar.
Androniki qhrman kimi qlm vernlr ermni dvlt v hkumt rhbrlri, siyast v hrb adamlar olmudur.
Msln, 1966-c ilin yanvarnda Ermnistan SSR-i Nazirlr Soveti yannda Arxiv darsinin risi A.O.Azitunyan Andronik
haqqnda yeni bilgilr dzltmk n Sovet ttifaqnn donanma admiral .S.sakova mracit edir. O hmin ilin fevraln 22d cavab mktubunda yazr: Siz xatrlatmalyam ki, Andronik Torosovi Ozanyann anadan olmasnn 100 illiyi mnasibti
il mn yazmaa tbbs etdim, ancaq onun haqqnda tarixi oerkdn baqa bir ey yaza bilmzdim. Bunun n material
toplamaa baladm v xsusi olaraq bu mqsdl iki df maral .X.Baramyanla da grdm... Bax ona gr d sizin
gndrdiyiniz materiallar (oxunu ilk df grrm) - ola bilsin ki, glckd yen lazm olsun. Ancaq, xahi edirm yadda
saxlayn ki, xalqmzn iftixar olan bu olana qar mnim n qdr hrmtim olmasna baxmayaraq mndn oerkdn artq
bir ey gzlmk mmkn deyil. Bu missiyan tarixi-akademikl siz z zriniz gtrmlisiniz.86
Andronikin mlk trk halisi zrind hyata keirdiyi amansz qtllr bard Tiflis quberniyasnn Lori
rayonunun Cc kndinin sakini (1880-ci ild anadan olmu) irin olu Qara deyirdi: Biz Sfrli yolu il srn sasalamat gtirib knd xardq. Bu zaman eitdik ki, Andronik trk ordusundan bir qrup ermni quldur dstsi
dzldib. Trkiy torpandan qab, srhddi keib mslman kndlrinin halilrini qrr. Oul-ua ignc il
ldrr.
Trkiy Avropa lklri hrbi birlmlrin qar bir ne cbhd lm-dirim mbarizsi apard bir dvrd
lknin xyantkar ermni tblri cbh blglrind txribat edir, qiyam qaldrr, trk ordusunun mqavimtini zifltmy
alrdlar. 1915-ci ilin yanvarnda Sarqam mlubiyytindn sonra Trkiyd rus qounlar trkibind olan Qafqaz v
Trkiy ermnilrin knll dstlri mslman halisin qar xsusi amanszlqlar gstrirdi. Bu quldur dstlrindn birin
qana susam Andronik komandanlq etmidir. Onlar trk v krdlrl son drc amansz rftar etmi, var-yoxlarn talam,
onlar qddarcasna ldrmlr. Bu ermnilr krdlr trfindn ldrlm soydalarnn intiqamn almaq bhansi il
1915-1918-ci illr arasnda Trkiynin rq vilaytlrind 600.000-dn ox krd qtl yetirmilr.87
1917-ci ild Rusiya Ali Ba Komandanl trfindn Andronik Ozanyana general-mayor rtbsi verilir.
Trkiyy qar formalaan 4 ermni knll korpusundan birincisin Andronik komandir tyin edilir. Ermni
knlllri rus ordusu il rzurum, Sarqam, Qars, Van cbhlrind iyin-iyin vurudular. Bu zaman ar hkumti danaq
liderlrin Byk Ermnistan yaratma yenidn vd edir.
General Baratovun ordusunda Byk Ermnistan urunda can-bala vuruan ermnilr bundan sonra Trkiydn
qovuldular. Trk ordusunun arxadan ermnilr trfindn vurulduunu grn Sultan daxildki ermnilri arxaya-rb
85

Teymur hmdov. Ermni xyanti (Qrbi Azrbaycanda general Andronik Ozanyann qanl mllri)-Respublika 29.03.2002.; Vtn
Ssi qzeti 1990, s.4-8.; Ataxan Paayev. Andronik v onun faliyyti haqqnda rus zabitinin memuar -Respublika, 18.09.2001.
86
Ataxan Paayev. Andronik v onun faliyyti haqqnda rus zabitinin memuar -RespubIika, 18.09.2001.
87
Kamuran Grn, Ermni dosyesi, s.260.

106

lklrin krmyi qrara alr. Trklr Zngin, Molla Sleyman, Alingert kndlrind v Torpaqqala hrind ermni
knlllrin v Rus qounlarna ar zrb endirib geri qovurlar. 1920-ci ilin dekabrna kimi danaq ordusunda qulluq edn .
X. Baqramyan (maral) z xatirsind yazr:
rzurumun alnmas nticsind Andronik hisslrinin Mrkzi Zaqafqaziya cbhsindn qeyri-mtkkil geri
kilmsi mnim xatirlrimd silinmz qalb. rzurumun mlubiyytindn sonra Andronik pozulmu hiss il Xorasan
cbhsin kilir. Mqsd Salma cbhsind mttfiqlr il (ngiltr, Fransa) birlmk idi.
Baqramyan yazr: Bir ne saatdan sonra bizim divizyon Xorasana-general Andronikin qrargahna gldi. Kapitan
mirxanyan generaln yanna gedib, bizim gldiyimizi atdrd. General bizi grn kimi arpaydan dik qalxb diviziyann
glmsi bard mirxanyann raportunu qbul etdi... llrimizi sxb divizyonun vziyytini sorudu... General ox solun
idi... (. X. Baqramyan Mnim Xatirlrim, Yerevan, Aypetrat, 1971, sh. 57).
Andronik rzurum mlubiyytindn sonra Sarqam - Qars vilaytin hrkt edir. Lakin trklrin ciddi
mqavimtin rast glir. Bel ki, 1917-ci ilin fevralnda ar hakimiyyti yxldqdan sonra mharib dayanr. General
Baratovun ordusu rus-trk cbhsini trk edrk z mvqelrini trk hisslrin verir. Ermni knllri d mcbur olur ki,
mvqelrini trk etsinlr.
Andronikin Trkiyd rzurum qalasnn komendant olarkn oradak mlubiyyti il yana trtdiyi vhiliklr
haqqnda, 29 aprel 1918-ci ild sir dm ar ordusunun podpolkovniki Tverdoxlebov bel yazr: Onun r-bar
salmaqdan, hrb elmindn uzaq-uzaq gstrilr vermkdn baqa el bir istedad yox idi. Andronik btn gcn yalnz rus
zabitlrinin hyata keirdiklri hcum mliyyatlarndan istifad edrk rzurumda he bir gnah olmayan mlki haliy
qar divan tutmaa verirdi. rzurumda bizim arxamzca gln ermnilr, bu, qana susam azadlq urunda mbariz
qorxaqlar mdafisiz qocalar, qadnlar v uaqlar dorayrdlar.88
Andronik rzurumda komendantlq mddtind hrin, yaltin mlki halisini crbcr hiyllrl mhv etmidir.
Tverdoxlebov yazr: hrd syana qar ks tdbir ad altnda sakinlri hbs etmy balamdlar. Hbs edilnlrin hyat
n drcd thlksizdir v bu hbslri adamlarn rzincandak kimi (mtkkil surtd, qoyun kimi balarnn ksilmsin
ynltmyibmi? - dey polkovnik Morel verdiyim suala o, bel cavab verdi ki, gman ediln trk syannn hbs edilmi
balar etibarl mhafiz dstsi altnda sa-salamat uzaq arxa cbhy, Tiflis aparlacaq, bir hisssi is syana qar
mhkm tminat kimi, rzurumun znd girov tk saxlanacaq... Sonra ondan sorudum ki, milis ndn tr mslmanlar
toplayb harasa aparr? Cavab verdi ki, dmir yolunu tmizlmk n. Dedim ki, n n camaat indi, qaranlqda, gec vaxt
toplayr v ksr etibaril is yaramayan qocalar v ikstlri aparrlar? Cavab bel oldu ki, bu bard ona he n mlum
deyil, lakin yrnck ki, n msldir.
...rzurumu qoruduumuz zaman arxamzda ermnilr bu qanin v azadlq urunda qorxaq mbarizlr artq
kmksiz qocalar, qadn v uaqlar doram-doram edir v qti fikirlmirdilr ki, bununla onlar alaqcasna bizi aldadr v
ninki btn dnyada zlrini, hminin rus zabitlrinin d adn rsvay edirdilr. ...Rus zabitlri dyd hcum edn rqibin
qarsn alaraq z llril toplar mrmilrl doldurub dmn tuladqlar zaman ermni dylr onlarn arxasnda
silahsz adamlar uf demdn qlncdan keirir v aradan xrdlar.
...Csur ermni svarisi, demk olar, hamlqla gec, qaranlqda dy meydanndan qam v Qars osesin
xaraq canlarn qurtarmlar. Onlarn qama sn gcl yel, tufan kimi srtli idi. Htta tufan da, rzurumu ermnilrin
zlri kimi bel srtl ermnilrdn tmizly bilmzdi.89
rzurumdan sonra Andronik ikinci df Sarqam - Qars vurumalarnda ciddi mlubiyyt urayr. Rus qounlar
trfindn mdafi olunmayb mttfiqlr il birl bilmdiyindn Andronik cbhni trk edib Xoy hrin trf geri kildi.
ki hquq mktbi bitirmi aumyan, qeyri-rsmi mlumatlara gr, hmkar danaqlara tvsiyy edirmi ki, trk
soyqrmn mvffqiyytli v srtli hyata keirmk n mbarizni bolevizm Sovet hakimiyyti urunda arlar
altnda aparmaq, bu mbarizy digr trklr v Trkiyy qar olan xalq v partiyalar da clb etmk sas vzifdir. S.
aumyan hmin qeyd ediln mqsd nail olurdu. O, trk soyqrmn Sovet hakimiyytin qar onlarn asi xlar il
balayrd. Bu bard d Moskvaya Lenin yalan mlumatlar verirdi. Htta sovet n olduunu bilmyn Andronik Naxvanda
qrn salb burada sovet hakimiyyti qurma haqqnda Bakya, aumyana teleqram vurduqda o da onu alqlayb, bu bard
Lenin rsmi xbr atdrmd.
Halbuki, Naxvanda n Sovet Hakimiyyti qurulmudur, n d orada hali qalmdr, n d Andronik bolevikmarksist idi. Bel saxtakarlq v uydurmalar Byk Ermnistan namin qabaqcadan dnlm plan idi ki, aumyann
apard trk soyqrmna Sovet Rusiyas da qoulsun, ondan mnvi, fiziki, hrbi v maddi yardm alsn.
aumyan 1917-ci ilin dekabrnda Sovet Hkumtinin dekreti il Qafqaz lri zr Fvqlad komissar tyin edilmi,
1918-ci ilin aprelindn hm d Bak Xalq Komissarlar Sovetin rhbrlik edrk, millildirm tdbiri altnda neft
Baksnn trk znginlrinin mal-mlkn msadir edib mnimsmi, azrbaycanllar soyrmna mruz qoymudur.
1918-ci ild trk orusunun Bakya glmsil laqdar olaraq Orta Asiyaya, oradan da baqa lky qar. Onun lm
hllik mmmaldr, tam aradrlmayb. Deyilnlr gr Krasnovodskid (indi Trkmnba) ingilislr Bak komissarlarn
hbs edir, mlaklar is msadir edilir. Qeyri-rsmi mlumatlara gr S. aumyan ailsindn aralanr. Lakin bzi qvvlrin
v apardqlar qzln komyi il komissarlarn bir oxu Hindistana gedirlr. Onlarn 6 nfrini is (2 azrbaycanl, 2 yunan, 2
yhudi) S. aumyann tapr il onlardan aralayrlar. Qeyri-rsmi mlumatlara gr Aca-Qum lnd glllnn hmin 6
nfr olub.

88
89

Ataxan Paayev. Andronik v onun faliyyti haqqnda rus zabitinin memuar - Respublika 18.09.2001
Bunlar unutmayn.-Yeni Azrbaycan, 17.04.2002. 69 (1297).

107

Stepan Georgiyevi aumyan 1878-ci ild Tiflisd anadan olmu, orada realni mktbi bitirmidir. O mnc ran
ermnisidir. Ulu babas 1828-1830-cu illr krmlrind randan Lori-Pmbk mahalnn Calalolu kndin krlmdr.
Sonralardan S.aumyann atas Tiflis kmdr. Calalolu hri 1930-cu ild ad dyidirilmi, onun adna Stepanavan
qoyulmudur. Stepan aumyan 1901-ci ild RSDFP urasna qbul olunmu, 1902-ci ild is xaric mhacirt etmidir. Hmin
il d Berlin Universitetinin flsf fakltsind oxumudur. O, 1905-ci ild Rusiyaya qaytm, Zaqafqaziyada Byk
Ermnistan xlyas zr bolevik cildind ermni danaq tkilatlarnda almaa balamdr. 1916-c ild Rusiyaya
qaytmdr, 1917-ci ild bolevik cildi geymi danaqlar qiyabi olaraq onu Bak Fhl Deputatalar Sovetinin sdri semidir.
mumiyytl, komissarlarn mmmal lm v itgin dmsi .Stalinin d nzrin atmdr. Bu bard yuxarda
.Stalinin A.Mikoyanla shbti verilmidir.
Akademik Ziya Bnyadov demidir ki, 26 Bak komissarlar hqiqtini tapmam v siyasi qiymtini almam bir
naldr; bu nal 70 ildir ki, xalq fsansin evrilmidir. Ona gr 26-larn hqiqi zn amaq n uzun illr lazmdr. O da
bu rtl ki, xalqdan gizli saxlanan arxivlr almal v hr bir komissar haqqnda dzgn aray z xmaldr.
Hllik mlum faktlar sbut edir ki, aumyan danaq bas kimi Byk Ermnistan xlyasn gerkldirmk
mqsdi n btn Zaqafqaziyada v imali ran v rqi Anadoluda etnik tmizlm mliyyatna rhbrlik edirdi. O, htta
talanm, dadlm v halisi qrlm kndlr yeni qvvlr gndrrk, trk soyqrmnn tam hyata keirilmsin
alrd. Bu bard akademik Bnyadov qeyd edir.
aumyann Hindistanda yaamas bard Ermnistanda ken XX srin 70-ci illrind geni kild istr mxfi v
istrs d aq shbtlr gedirdi. Htta deyirdilr ki, XX srin 70-ci illrind S. aumyan turist kimi Bakda v Ermnistanda
olub, htta 26 komissarlar adna qoyulan abidlri d bynmyib.
Htta hmin illrd bel bir shbt d gedirdi ki, S.aumyan Hmdstanda evlnib, bir olu olub, onun ad Gevork
aumyan kimi gedirmi. Bu adl Dehlid Hindistan vtndann olmasn ermnilr tsdiq edirdilr. Bu stirlrin mllifi
rvanda siyasi seminarda (1980) olarkn bu bard ermnilr S. aumyan adna rvanda faliyyt gstrn Siyasi-Maarif
evinin mdiri Priumyana sual verdilr. O cavab verdi ki, mxtlif lklrd Stepan, Gevork, aum v s. adn dayan minlrl
ermnilr vardr. Bu, shbti gedn xsin mvcudluunu tsdiq ed bilmz.
Azrbaycan xalqn soyqrmna mruz qoyan S.aumyan v onun clladlar T.Amiryan, Q.Korqanov,
S.Lalayan v b. 70 il Azrbaycanda sevdirilmi, nin abidlr qoyulmu, k, knd, kolxoz, sovxoz v ox sayda
mdni-maarif ocaqlar onlarn adlar il adlandrlmdr. Bu baxmdan Sovet ttifaqnn dalmasn Azrbaycan
xalq alqlarla qarlamaldr ki, qanmza bais olan bu mkrli dmn btlrin scd etmkdn azad olundu.

AZRBAYCANDA SOVET HAKMYYTNN QURULMASI V ERMNLRN

FALLAMASI
1826-1828-ci illr Rusiya-ran mharibsi zaman rus ordusunun zbt etdivi rvan xanlnn yalnz bir hisssind
mvcud olan 737 yaay mntqsindn yalnz 38-d ermnilr yaam, 25 qarq knd, qalan is srf azrbaycanl trklr
mxsus knd olmudur. Mharibd 420 knd tamamil dadlm, halisi is rana kmy mcbur edilmi, 1828-ci ildk
rvan qzasnda trklr 285.000 hektar ermnilr is 7.548 hektar torpaq sahsin malik olmular. ndiki Ermnistan
razisind vvllr mvcud olan rvan quberniyasnn rvan, Emidzin, Yeni Bayazid, Aleksandropol qzalarnda, Gnc
quberniyasnn Zngzur v Qazax-Dilican qzalarnda, Tiflis quberniyasnn Lori-Pmbk (Boral mahal) qzasnda 2.310
yaaya mntqsinin 2.000-i Azrbaycanllara mnsub olmudur.90
1920-ci ildk rvan qzasnn 99.000 halisinin 62.600 (66 faiz) Azrbaycanl, 36.400 (34 faizi) ermni olmudur.
1918-1920-ci illrd azrbaycanllarn soyqrm dvrnd Ermnistan indiki razisind yaayan 575.000
azrbaycanlnn 565.000 qrlm v qovulmudur. Bu rqmi Z. Korkodyan znn Sovet Ermnistannn halisi 1831-1931
kitabnda (sh.l84) tsdiq edir. 1920-ci ild sovet hkumtin danaqlardan cmi 10.000 nfrdn bir qdr artq trk
(azrbaycanl) hali qalmdr. 1922-ci ild 60.000 qaqn qaytdqdan sonra azrbaycanllar burada 72.596 nfr tkil
etmidir.
Mllif Birinci Dnya mharibsi dvrnd Ermnistan halisinin thlilini verdikdn sonra danaq hkumti
siyastinin nticsini aadak qaydada vermidir:
A. Dnya mharibsinin nticlri.
Passiv;
1.1914-c ild 1.014.255.
2.1914-19-cu illrd tbii artm 74.155.
3. Trkiydn gln mhacirlr. 300.000
4. Qars v Srmlinin ermni v yezidi halisi 130.753.
Cmi: 1.419.163.
Aktiv;
1. 1919-cu ild hali 961.677.
2. 1919-cu ildk Ermnistanda qalan trklr 200.000.
3. Qars v Srmli halisindn 1919-cu ildk qalanlar 59.843.
Cmi: 1.221.520.
90

li Ncfzad. Vtn hsrti. B.1992

108

tki: 297.643.
B. Danaqlarn siyastinin nticlri;
l. hali 961.677.
2. Danaqlarn tmizlmk siyastinin nticsind 1919-cu ildk qovulmu trklr (azrbaycanllar) 200.000.
3.1920-ci ild qovulmu trklr 60.000.
Aktiv;
1.1922-ci ild hali 772.052.
2. vvlki itgi 297.643
Birlikd 787.501 (II, 22, b).
Azrbaycan Respublikasnn Ba Naziri Slh konfransnn sdrin yazd mktubda (16-19 avqust 1919-cu il)
Naxvan, rur-Drlyz, Srmli v rvan qzasnn etnik trkibi haqqnda bel bir cdvl var.(faizl)

Mslman-Azrbaycanllar
Ermnilr
Digr milltlr

Naxvan

rur-Drlyoz

62,5
36,7
0,8

72,3
27,4
0,4

Srmli rvan

65,0
30,4
1,6

60,2
37,4
2,4

Grndy kimi btn qzalarda trk soyqrmnn qzn anda da bel azrbaycanllar ksriyyt tkil etmidir.
Vedibasar v Millistanda halinin 90%-ni azrbaycanllar tkil etmidir.
1919-cu ild rvan quberniyas mslmanlarnn amerikallara mracitind deyilir ki, 88 knd dadlm, 1.920 ev
yandrlm, 13.1970 kii ldrlmdr.
qdr v Emidzin qzalarnda 60 knd v onlarn btn kiilri, Gy mahalnda 22 knd v 60.000 adam, Yeni
Byazidd 84 knd v 15.000 ev, rvan qzasnda btn kndlr, Emidzin v Srmli qzalarnda 96 knd v qsb,
Zngzur qzasnda 115 knd v 10.000- yaxn azrbaycanl, o cmldn 4.472 qadn v uaq mhv edilmidir.
1917-ci ilin dekabrndan 1918-ci ilin iyununadk danaq ordusu rvan quberniyasnda 200 azrbaycanl kndini qart
edib yandrmlar. Sa qalan hali dalara qarm v orada acmdan v soyuqdan tlf olmular. 100.000 nfrdk
Azrbaycanl Srmli, irvan, Emidzin, rur qzalarn trk etmli olmular.
1919-cu ild yayn axrnadk tkc Yeni Byazid, Emidzin v rvan qzalar zr var-yoxdan xm
azrbaycanllarn say 200.000 nfr atmd. 1917-ci ilin dekabrndan 1918-ci ilin avqustunadk Sisyan rayonunda 9 ay
mddtind dadlan 15 kndd 625 nfr ldrlm, 51.390.000 manat zrr vurulmudu (Zngzur qza risinin 20
oktyabr 1918-ci il 644 sayl raportundan - Qruziya qzeti, 9 noyabr 1918-ci il).
Birinci Dnya mharibsind tarixi mqamlardan. Antanta dvltlrinin qlbsindn, Rusiyada hakimiyyt
dyiikliyindn istifad edrk ermnilr Versal slh mqavilsinin qrar il, 0,5 milyon rus ordusunun silahn mnimsyib
bir ox trk razilrind (txminn 60 min kv.km.) Byk Ermnistan dvlti elan etdilr, Azrbaycanllarn v trklrin
soyrmna baladlar. Versal slh mqavilsin gr trk ordusu hmin torpaqlar trk etmidi.
Ermnilr ial etdiklri torpaqlarda ktlvi soyqrm hyata keirdilr. Demk olar ki, yar Rusiya imperiyasna, yar
is Osmanl imperiyasna aid olan bu 60 min kv.km. sahd bir trk qoymadlar.
Ermnilr soyqrmlarn, yunanlar yuxarda tsvir etdiyi kimi hyata keirdilr. Bu dvrd azri-trk soyqrmn
sovet mtbuat da etiraf edirdi. N. I. Buxarinin 1926-c ild trtib etdiyi Byk Sovet Ensiklopediyasnda yazlmdr:
1920-ci ild ingilislrdn silah alan ermni danaq hkumti rvan blgsind v Qarsda mslman halisini qtl yetirdi.
rur-Drlyz, Qaraqurt, Sarqam ellri yandrld v kl evrildi. Ermnilrin sas mqsdlri Naxvan v Qaraban
onlara verilmsi idi. (..Buxarin, Byk Sovet Ensiklopediyas, M.1926, cild 4, sh.438).
Lakin 1920-ci il iyunun 9-da Trkiy qounlar (Kazm Qarabkir Paann komandanl il) Naxvan yaxnlnda
ks hcuma kedi, sentyabrn 29-da Sarqam, sonra rdhan, oktyabrn 30-da Qars azad etdilr. Noyabrn 7-d
Aleksandropolu, noyabrn 12-d An stansiyasn tutdular v rvana hcum etdilr. Noyabrn 18-d danaq hkumti slh
istdi.
Mustafa Kamal hkumti dvrnd balanan Aleksandropol (Gmr) slh mqavilsin gr, 4 iyun 1918-ci
ild Batumda Zaqafqaziya Seymind qbul edilmi sazi gr Ermnistann razisi 9 min kv.km olmaqla Trkiynin vassal
kimi, mrkzi rvan hri olmaqla, ermni dvlti elan edildi. Nhayt ki, ermnilr Byk Ermnistan ideyasna qismn
nail oldular.
Gmr slh mqavilsin gr, azrbaycanllarn soyqrmna son qoyulmal, qaqnlar z ata-baba yurdlarna
qaytmal idi.
Rusiya imperiyasnn apard mharib raitind boleviklr zab kn xalqn hval-ruhiyysindn istifad edrk,
hakimiyyti zbt etdilr. Boleviklrin rhbri V..Lenin msl Rusiyada mzlum xalqlarn hquq byamnamsi!,
Slh! v Torpaq kndlilr! arlar altnda zlm kn xalq z trfin kdi.
11-ci rus ordusu ADR-i ial etdi. V..Lenin torpaq blgsn balad. Bu da bolevizmin aldadc bir siyasti idi.
Kimini aladrd, kimini is dstklyib z trfin kir v yeri glnd istifad edirdi. V..Leninin bu bdnam siyasti
nticsind Azrbaycan Ermnistana yenidn torpaq vermk mcburiyyti qarsnda qald. Gnc Quberniyasnn Zngzur v

109

Gy mahal, msddin v Dilican blglri, hminin Tiflis Quberniyasnn Boral qzasnn Lori-Pmbk torpaqlar
qarda xalqa ehtiram v kmk olamti olaraq, Ermnistan SSR-y verildi. Bu daltsizliy qar ss qaldran olmad.
ksin, Azrbaycann bu beynlmillilik tbbs Nriman Nrimanovun adna yazld.
Ancaq 11 -ci ordunun siyasi rhbrlri Kirov, Orcenikidze, Mikoyan v baqalarnn fitn-fsadlar v V.Leninin
gstrilri il Azrbaycan torpaqlarnn ermnilr verilmsi davam edirdi. Bellikl, Ermnistann razisi 9 min kv.km.-dn
29,8 kv.km- atdrld. Bu artm 16,6 min kv.km.-i Azrbaycann qrb blglrindn, 4,2 min kv.km.-i is Grcstann
Boral qzasdan Lori-Pmbk mahal verildi. Boralnn dalq razilrinin Ermnistana verilmsin Grcstan da reaksiya
vermdi. Bu yqin hmin torpaqlarda azrbaycanllarn yaamas il laqdar idi. Bundan baqa, ermnilrin 1921-ci ild
Dalq Qaraba Ermnstana birldirmk chdlri ba tutmadqda, ona muxtariyyat verilmsi mslsini qaldrdlar. Hmin
vaxt yksk vzify tyin edilmk ad il Moskvaya arlan N.Nrimanovun ciddi etirazna baxmayaraq, ermnilr 1923-c
ild Dalq Qarabaa muxtariyyat statusu verilmsin nail oldular.
Bununla yana, Azrbaycann digr razilrind yaayan ermnilr geni mdni muxtariyyat verildi. Azrbaycan
xalqnn vtnprvr olu Nriman Nrimanov Dalq Qarabada ermnilr mxtariyyat verilmsinin leyhin xsa da he
bir ntic ld olunmad. O qeyd edir ki, Dalq Qarabada ermnilr muxtariyyat verilmsi xalqlar dostluuna ziyandr v
regionda glckd Azrbaycan v ermni xalq arasnda qardurma labddr. N.Nrimanovun sz v tklifin Moskva
hmiyyt vermdi v xa qardalarnn arzularn yerin yetirdi. Moskvada sz kemyn N. Nrimanov qeyd edir ki,
Kremlin rhbrlri bizdn ox ermnilr, grclr-Orcenikidzey, Stalin, Myasnikyana v s. daha ox inanrlar.
Dahi vtnprvrin uzaqgrnliyi 70 ildn sonra z ksini tapd.
Danaq csuslar is guya 1915-ci ild ba vermi soyqrmnn gnahkarlarn axtardlar. Onlar Trkiynin v
Azrbaycan Demokratik Respublikasnn bir ox dvlt xadimlrini qtl yetirdilr.
1921-ci ild Almaniyann Sarlottenburq hrind Soqomon Teyleryan trfindn Tlt Paa, el hmin il Aravir
rikyan trfindn Romada Trkiynin kemi Ba Naziri Syid Hlim Paa, rikyan v Aram Yerkanyan trfindn
Bhaddin akir Paa, Camal Amin v Camal Paa qtl yetiriliblr. Tiflisd, Bakda, Gncd is ADR-nin liderlrini Nsib by Yusifbyli (1920-ci il aprelin 27-d gec qtl yetirildi), Ftli Xan Xoyski (sl ad Dmbli - 1920-ci il iyun aynn
19-da Tiflis hrind ermnilr trfindn arxadan vurulub qtl yetirilmidir), Hsn by Aayev (1920-ci il iyul aynn 19da qtl yetirildi) v sair liderlr bolevik tapr il ermni danaqlar trfindn qtl yetiriliblr.
1920-ci ild lya adl ermni mnli bir hrbiinin mril hrtli generallarmz liaa xlinski, Smd by
Mehmandarov, general-qubernator Nrimanbyov, brahim aa Yusubov, Hmid Qaytabasi, Hbib by Slimov, ahzad
Kazm Mirz Qacar, qarda Sdrddin Mirz v Sleyman by Slkeyevi gec ikn yk manna mindirilib qeyri-myyn
istiqamt aparlb. Tsadf nticsind edamdan xilas olmu liaa xlinski v Smd by Mehmandarovdan baqa hamsn
1920-ci il iyul aynn 16-da glllyiblr.91
Ermnilr bu terrora z bildiklri trzd haqq vermilr.
1937-ci ilin payznda Ermnistanda gclnn repressiyalar dalasnn fonunda Azrbaycanllar daha ar zrb
alm oldular. Xalq dmnlrini, trotskii-buxarini csuslar ifa etmk ad il A.Mikoyan, Y.M.Malenkov, N.Yejov v
L.Beriya Ermnistana glmilr. Mikoyann rejissorluu il keiriln tmizlnm prosesind Moskvaya bel mlumat
vermidilr ki, Ermnistann Araz v Yuxar Arpaay boylarnda yaayan azrbaycanllar guya ellikl Trkiyy km
fikrinddirlr. Ona gr d hmin ilin payznda Vedibasar, Zngibasar, Emidzin Noemberyan v Ababa rayonlarnn
Trkiy il hmsrhd olduundan burada yaayan azrbaycanllar ktlvi surtd repressiyaya mruz qaldlar. Minlrl ail
srgn edildi.
Yuxarda qeyd ediln vaxtda A.Mikoyan, Y.M.Malenkov, N.Yejov v L.Beriyann itirak il 11 min yaxn insann
hbs olunmas aktladrlmdr ki, onlarn 8 min yaxn azrbaycanl olmudur. O zamanlar azrbaycanllar Ermnistan SSRnin halisinin 10%-ni tkil edirdilr.
Ermnistanda 30-cu illrd 10 mindn artq azrbaycanl repressiyaya, srgn, hbs v glllnmy mruz
qalmdlar.
Bu hal Azrbaycan SSR-d daha dhtli olmudur. 1937-ci ild bu faci 20-ci illr facisin nisbtn bir az da
drinlib. Bel ki, briqada komandiri Cmid by Naxvanskini, general Qambay Vzirovu, komissar Cabir liyevi, Heydr
Vzirovu, polkovnik Seyfulla Mehdiyevi, Clil liyevi, Murtuz Talbzadni, mistan yyubovu v onlarca digr
srkrdlrimizi Avanesovlar qrdrmlar.92

KNC DNYA MHARBSNDN SONRA

AZRBAYCAN XALQININ ZLDY FACLR
1948-1953-c v 1988-1991-ci illr
II Dnya mharibsi dvrnd Mikoyan bada olmaqla ermni danaq liderlri Byk Ermnistan urunda ikibal
faliyyt gstrmilr. Bir trfdn onlar Hitlerin qlb alacana inanb, ona Zaqafqaziyada iki dvltin-ermni v grc
dvltlrinin qurulmasn tklif etmilr. Bununla onlar Azrbaycan torpaqlarn mnimsmk istyirdilr. Digr trfdn is
Qlb Sovet ttifaq trfd olarsa, Trkiynin Qars vilayti v ona yaxn razilrin Sovet Ermnistanna birldirilmsi
plann czrdlar. Hr iki halda azrbaycanllarn Zaqafqaziyadan Orta Asiyaya v Sibir deportasiyasna chdlr edilirdi.
91

R.Qaraxanl. a) lham liyevin siyasi fall Ermnistanda narahatlq dourub. Ermnistan xsusi xidmt orqanlar Azrbaycann dvlt
adamlarna qar sui-qsd plan hazrlayblar. -Yeni Azrbaycan, 29.11.2001, 227 (1206)
92

110

Sonrak plann ilk addm mttfiqlrin Tehran konfransnda (28.XI-01.XII.1943) zn bruz verdi. Ermnilr konfransda
xaricdki ermnilrin Sovet Ermnistanna krlmsi razlna nail oldular.
Mqsd Trkiydn torpaq qoparmaq v Ermnistandak azrbaycanllar xarici ermnilrin Sovet Ermnistanna
k il laqdar deportasiya etmk idi. Mqsdin birinciliyin nail olmaq n Sovet hkumtin ermnilr tsir gstrdilr.
Sovet hkumti Trkiy Respublikasna nota verib (1945) yuxarda ad qeyd ediln razini (26,4 kv.km.) v boazlara nzarti
tlb etdi. Az qala Sovet ttifaq v Trkiy arasnda mharib olsun v III Dnya mharibsi thlksi yaransn. Byk
thlkni grn Stalin tlbindn imtina etdi. Bellikl, ermnilrin bu mqsdi d pua xd. Trkiydn torpaq qoparmaq
mkl msly evrildikdn sonra ermnilr Sovet Azrbaycann zrin ddlr. 1945-ci ilin noyabrnda Ermnistan KP
MK katibi Q.Arutyunov .Stalin mktubunda Qaraban Ermnistan SSR-y verilmsini xahi etdi. Stalin hmin mktubu
K.M.Malenkovun stn, Malenkov is z nvbsind Azrbaycan rhbrliyin gndrdi. Mir Cfr Barov mktuba
cavabnda bildirdi ki, Azrbaycan hmin tklif etiraz etmir, bu rtl ki, Ermnistan SSR, Grcstan SSR v Dastan MSSRd sasn azrbaycanllar yaayan, Azrbaycanla hmsrhd olan v tarixn Azrbaycann ayrlmaz hisssi olmu razilr
(Zngzur, Gy, Boral, Drbnd v sair) d onun zn qaytarlsn. Bununla da emnilrin nvbti bu chdi d pua
endirildi.
Qaraban Ermnistan SSR- birldirilmsi chdi boa xdqdan sonra 1945-ci ilin noyabrnda Ermnistan
hkumtinin vsattini sas gtrrk SSR hkumti xaricd yaayan ermnilrin Sovet Ermnistanna krlmsi iinin
tkili haqqnda qrar verdi. lk tbliatn nticsind 130 min ermninin Ermnistana krlmsi myyn edildi. K
xarici ermni tkilatlar (Hnaq, Ramkavar partiyalar, mumermni Xeyriyy ttifaq) 1 milyon dollar pul xrcldilr.
lk axnda 90 mindn artq ermni (1946-c ild 50,9 min, 1947-ci ild 35,4 min) gldi. Sovet Ermnistannda hkumt onlarn
yerldirilmsini siyasi mqsd n gecikdirirdi. Onlar hftlrl dmiryol stansiyalarnda qalrdlar. Bhan edirdilr ki,
kknlri yerldirmk n rait yoxdur. Ermnistan hkumti x yolunu Azrbaycanllarn ktlvi krlmsind
tapdlar. Moskva is ermni avantrasna rvac verdi. Stalin SSR Nazirlr Soveti adndan 23 dekabr 1947-ci ild 4083 sayl
qrar qbul etdi: Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-nin Kr-Araz ovalna
krlmsi haqqnda. Azrbaycan SSR Nazirlr Soveti is 2 fevral 1948-ci ild krlm haqqnda mvafiq qrar qbul
etdi.
SSR Nazirlr Sovetinin yuxardak qrarna aydnlq gtirmk n 10 mart 1948-ci ild yenidn ikinci qrar verdi.
nki vvlki qrarda giri v izahat yox idi. Lakin hm SSR hkumtinin, hm d Azrbaycan hkumtinin qrarlar qeyri
obyektiv olaraq, real hqiqt v rait uyun glmirdi.
1947-ci il 23 dekabr tarixli qrarda gstrilirdi ki, 1948-1950-ci illrd knlllk prinsipi sasnda Ermnistan
SSR-d yaayan 100 min kolxozu v digr azrbaycanl hali Azrbaycan SSR-nin Kr-Araz ovalna krlsn.
Bellikl, Qrbi Azrbaycann azrbaycanl halisinin nvbti deportasiyas balad. Bu deportasiya son iki srd
Qrbi Azrbaycandan halinin soyqrm v deportasiyas zr VII (1828,1856,1878,1905-1907,1918-1920,1937-1938,19481953) idi. Bu soyqrm v deportasiya nticsind 150.000 azrbaycanl hali Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-nin KrAraz ovalna v tinlikl digr rayonlara splndi. Nticd 50.000 hali qrld. 50.000 hali is Stalin ldkdn sonra
dadlm doma yurdlarna qaydb, alaqlarda yaamaqla khn yurd-yuvalarn brpa etdilr. Bu hadis d soyqrmnn
nvbti bir mrhlsi idi.(Mllifin aradrmalarndan).
1948-1953-c illr zr knll krlm mrhl zr hyata keirilmli idi: I mrhl 1948-1950, II mrhl
1951-1952-ci illr, III mrhl 1953-c il. Birinci mrhlnin ilkin nticlri uursuzluqlara urad. Muana krln
halinin ksriyyti-xsusn qocalar v uaqlar ktlvi surtd hava v mit raitinin pis olmas ucbatndan mxtlif
yoluxucu xstliklr tutuldular v ktlvi lm hallar ba verdi. Bu hadisdn xbr tutan krlmmi hali xlmaz
vziyytd qaldlar. mkansz hali Azrbaycann dalq rayonlarna, xsusn Dalq Qarabaa kmk arzularn bildirdilrs,
buna nail ola bilmdilr.
Lakin ox tinlikl Pmbk mahalnn Barana (Noyemberyan) rayonunun bzi kndlri - Lmbli, Krpl v s.
Azrbaycan SSR-nin Qazax rayonunda mskunlamasna icaz aldlar. Bu xbri Pmbk mahalnn digr kndlri xo xbr
kimi qarladlar, onlar da vaxtndan vvl knll k qouldular. O cmldn bu stirlrin mllifinin ailsi.
Lakin halini Ceyran ld adrlarda v vaqonlarda yerldirdilr. Oraya gnd bir df manlarla su gtirirdilr.
Da-aac tkrdlr ki, znz ev tikin. Bir ox kknlr torpa qazb qoyun yata kimi evlr dzltdilrs, yaay mhiti
ox acnacaql idi. Tikinti material n tklm aaclar, taxtalar yandrrdlar. Hkumt qsbnin salnmas n aciz idi.
mkansz qalm hali Qazax v Boral kndlrin daldlar. Geri, z kndin qaydanlar da oldu. Lakin onlarn evlrini
dvlt inventarladrb xaricdn gln ermnilr verirdi. Htta bo evlr d sahibini buraxmrdlar. Noyemberyan rayonunun
Lmbli kndinin halisi Stalinin lmn qdr kndin traf razilrind gecqondular tikib orada yaadlar. Xruovdan
cavab mktubu gldikdn sonra Lmbli camaat bo olan evlrind yerl bildilr.
Boral kndlrin dalm azrbaycanllarn is taleyi he gtirmdi. Onlar 1951-ci ilin payznda vaqonlara
doldurub Qazaxstana srdlr.
Yeri glmikn bir hqiqti d qeyd etmk yerin dr. Krlm il laqdar olaraq Azrbaycan SSR-nin o
zamank rhbrlri (M.C.Barov, T.Quliyev, N.Heydrov) xlmaz vziyyt dmdlr. nki o dvrd Azrbaycan
xalqnn iqtisadi-mdni hyat sviyysi Zaqafqaziya respublikalar irisind qat-qat aa sviyyd idi. Az vaxt irisind
100.000 halini yerldirmk asan problem deyildir. Bu xalqlar atas Stalinin iradsi idi.
Bu mdda bir epizodla sbut edil bilr.
Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi Mir Cfr Barovun mhkmsi zaman o hmin prosesi bel rh etmidi ki,
1947-ci ilin sonunda .Stalinin kmkisi Poskrebev ona zng edib Stalinin onu ardn sylyir. O, Moskvaya gedir v
Stalinin qbul otanda H.Arutyunovla rastlar. Birlikd Stalinin kabinetin daxil olurlar. Stalin mqddimsiz - filansz deyir:

111

Barov, bilirsn ki, ermnilr xaricdn Ermnistana glirlr. Arutyunovun da torpa yoxdur. Sn z
azrbaycanllarn oradan gtr, onlar Muanda, Mild yerldirrsn.
M.C.Barov deyir ki, yolda Stalin, bu asan msl deyil. caz verin qaydm, Bakda yoldalarla da mslhtlim.
Mslni yoluna qoyma gtr-qoy edk.
Stalin onun bu cavabndan sbilir v deyir:
Deyildi, ml et! Qurtard!93
Xruovun da hakimiyytinin son illrind Byk Ermnistan ideyas Mikoyann tbbs il Sovet idar
aparatnn gndliyin qaldrld. Xruovun aqrar siyastindn - SSR-nin iqtisadi regionlara blnmsi siyastindn istifad
edn Mikoyan ona tklif etdi ki, Ermnistan SSR-d v Naxvan MSSR-d iqtisadiyyatnn lverili inkiaf n Naxvan
MSSR-nin Ermnistan SSR- birldirilmsi vacibdir. Xruov bu ii Azrbaycan ziyallarnn mzakirsin verdi. Nticd i
ba tutmad.
Bu illr Ermnistanda yaayan azrbaycanllara qar mnasibtd myyn sabitlik ba verdi. Bu dvrd
respublikann stalini rhbrlrin qar hyata keiriln kskin v daltli tdbirlr yerlrd msuliyyt hissini artrr, hr
hans bir ekstremist hrktin qars almrd.
Lakin ermnilrin mets yeerni adlandrdqlar 1915-ci il hadislrinin 50-ci ildnm yaxnladqca razi tlblri,
trklr qar gey mnasibtlr ba qaldrmaa balamd. Xsusil, Krmn Ukrayna SSR- verilmsindn sonra ekstremist
tlblr geni vst almd.
1962-1963-c illrd Ermnistan KP MK brosunda Azrbaycan v Trkiyy torpaq iddialar haqqnda Moskvaya
gndriln rizlrl laqdar msllr mzakir olunan zaman gizli shbtlrd bel bir fikir d sylnirdi ki, SSR Ali
Sovetin Ryast Heytinin sdri A..Mikoyan Dalq Qaraba Muxtar Vilayt Ermnistan SSR trkibin verilmsi mslsini
N.S.Xruov qarsnda qaldrm, Xruov is buna cavab olaraq demidir ki, kifayt qdr hrbi avtomanlar ayrb
ermnilrin bir gec rzind Dalq Qarabadan Ermnistana krlmsi bard taprq ver bilr. Tbiidir ki, bel kskin
reaksiya z tsirini gstrmidi.
Lakin 1964-c ild N.S.Xruovun hakimiyytdn knarladrlmas mvqqti sakitliyi pozdu. Ermnistanda mets
yeerni - byk qrn adlandrlan hadissinin 50-ci ildnmn qeyd etmy hazrlq ilri genilndi. Bu tdbiri
keirilmsind xarici lklrd faliyyt gstrn danaq partiyasnn v digr irtica-millti partiya v qruplarn mqsdi,
son qaysi Ermnistan SSR-in rhbrliyinin faliyyti il st-st dr, hr iki trfd aparlan tbliat ii bu mqsd
ynldilmidi. Bel ki, iddia edirdilr ki, qrn n Trkiy hkumti v xalq msuliyyt dayr, zli Ermnistan
torpaqlar yenidn birldirilmli Byk Ermnistan dvlti yaradlmaldr.
Grcstan SSR-in Boqdanovka rayonu, habel ona hmsrhd olan blglrin, Azrbaycan SSR Naxvan Muxtar
Respublikasnn v Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin razilrini, Trkiy Cmhuriyytinin byk bir hisssini - Qars,
rdhan, Trabzon, Qars, Bitlis, Van vilaytlrini Ermnistana birldirmk hm rsmi dairlrd, hm d ktl trfindn irli
srlr, qtnamlr, mracitlr qbul edilirdi.
Btn mk kollektivlrind, kolxoz v sovxozlarda, ali v orta mktblrd, htta ibtidai siniflrd bel tdbirlr,
mets yeerninin 50-ci ildnm ermni xalqnn yekdilliyi v birliyi namin yksk sviyyd keirmk ar sslnir,
trklr qar nifrt hissi tlqin edn kinofilmlr nmayi etdirilir, kitablar ap olunurdu. Ktlvi mtbuat orqanlar, radio v
televiziya vasitlri il ermni xalqnn mdrikliyi, qonu xalqlarn kri v glm olduqlar bard iri mqallr ap edilir,
verililr tkil olunurdu. Guya 1915-ci ild trdilmi vhiliklr, qadnlarn dnn ksilmsi, uaqlarn snglr taxlmas
bard gzlri il grdklri hadislr haqqnda, daha dorusu ermnilrin trklr tutduqlar vhiliklri trklrin adna
xb ahidlik edir, televiziya ekranlarndan ermni xalqn trklr qar mbarizy qalxmaa arrdlar.
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, artq 1965-ci ild gizli ermni terror Ordusu ASALA formalamdr.
Komandanl Mets Yeerninin 50 illiyinin v xalq qhrman Ozanyan Andronikin anadan olmasnn 100 illiyi
bayramn da eyni gn (24 aprel 1965-ci il) salaraq trk qrnlar salmaq plann czmdlar.
Plann proqram bel idi, 24 aprel gn silahl dstlr Ermnistandak azrbaycanl kndlrin hcum etsinlr, dinc
halini ktlvi surtd qrsnlar. Eyni vaxtda Trkiy srhdlrind pozuculuq edib, hcumlar etsinlr, qrnlar tkil etsinlr,
hmin vaxt radio v televiziya il btn dnyaya elan etsinlr ki, gizli silahlanm Azrbaycanllar ermni kndlrin hcum
etmilr, bunlara kmk mqsdil trk ordusu srhddi pozub sovet srhdilrin hcuma kemilr. Planda ASALA nzr
alrd ki, Sovet Ordusu mnaqiy qoulacaq, bu mqamdan istifad edib Trkiydn myyn torpaqlar. Qars, rdhan,
qdr v s. vilaytlri tutmaq mmkn olacaq.
NATO is mhariby qoulmaq vzin mnaqinin slh yolu il hll olunmasn irli srck. Nticd guya
ermnilr qdim torpaqlarn beynlxalq ictimaiyytin tkidi v tlbi il ld edcklr. ASALA li silah tutan hr bir
ermniy hdlik qoymudur ki, n az bir azri (trk) ldrsn.
Ermni danaqlarnn bu sirli planlar nec ald v qars alnd?
Qonu ermni kndlrindn azrbaycanllarla dost olan ermnilr azraycanl kndlrin glib grb halallardlar
ki, biz sizi qracaq, bizi is hkumt ldrck. Bu szlri qonu ermni kndi Hacqaradan (Lernapaddan) olan, uzun
mddt Quqark rayonunun Arcut (Ardc) kndind baytar hkim ilmi olak adl ermni alaya-alaya deyirdi ki, mni sizin
knd bldi tyin ediblr, mn qrnn tkil proqramn hyata keirmk n sas aparc xs kimi cavabdehlik
dayram. Ancaq mn glib sizinl grb, sonra intihar edcm. Bunu olanlarna da demim. Mn bu kndin ryini
ayaqlaya bilmrm.

93

Deportasiya, B.,1998, s.98.

112

Grcstandan v Azrbaycandan Moskvaya teleqramlar vurdular. Dvlt tdbir grd. Btn ermni v Azrbaycan
kndlrin milis v hrbi keikilr qoyuldu, orduya sayq olmaq tapr verildi. Ermnilr mcbur olub bu mnfur plandan
l kdilr. Lakin yuxarda deyiln kimi rvanda Lenin Meydannda mitinq keirdilr. Leninin heyklinin iyin v bana gl
vzi ncis qoydular. Hrbi hissdn dalmaq mri glnd, bada kei Vazgen olmaqla nmayiilr ayaqqablarn llrin
alb, Emidzin kilssin yr etdilr (30 km-dn artq yoldur), sonrak gnlr is xsusn, 1965-ci ilin 23-24-25-ci aprel
gnlrind keiriln tdbirlr kulminasiya nqtsin atmdr. rvan hrinin ermni halisi klr xm, genosid
qurbanlarnn xatirsin ucaldlm memorial tikinti yerin doru axrd. Ktlnin znd katolikosla birlikd respublikann
rhbrlri addmlayrdlar. Ktlnin ba zrind qara para il rtlm rmzi tabut v Byk Ermnistan, Qoparlm
razilr Ermnistana qaytarlmaldr!, ntiqam!, ntiqam! szlri yazlm arlar aparlrd.
Bu hadisdn sonra Ermnistan SSR-nin azrbaycanl halisi sxdrlmaa balanld, xsusn rvanda,
Leninakanda, Kirovakanda, Qafanda avtobuslarda, bazarlarda, ictimai yerlrd azrbaycanllar thqir olunur, dylrd.
Azrbaycanllar Moskvaya, xsusn Quqark rayonundan hm riz, teleqramlar vasitsi il, hm d nmaynd
gndrmilr. Azrbaycanllarn ikayti Sovet KP MK siyasi brosunun iclasnda mzakir olundu; Quqark rayonunda
beynlmill trbiynin vziyyti mvzusunda msly baxld v beynlmill trbiyni yaxladrmaq n tvsiylr
edildi. Respublika miqyasnda is he kim czalandrlmad. Yalnz Ermnistan KP Mrkzi Komitsinin birinci katibi Y. NZarobyan vzifdn azad edilrk, 1966-c il fevral ayndan SSR elektrotexnika snayesi nazirinin mavini vzifsin tyin
olundu. Lakin Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn mqqtli hyat olduu kimi qald.
Tssf ki, uzun illr ar Rusiyasnn v SSR-nin avantrist siyasti saysind ermnilrin Qrbi Azrbaycan
trklrin qar ttbiq etdiklri 9 deportasiya v soyqrm siyasti z siyasi qiymtini dnya miqyasnda tapmad.
Trkiydn v Azrbaycandan torpaq qoparmaq urundak arpmalarda mlub olan ermnilr mbariz taktikasn
dyidilr. Bu mbariz yolunun biri khn taktikalar olan terroruluq, digri is Byk Ermnistan urunda pul toplamaq
idi. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, danaq partiyas Yer krsind yegan bir partiyadr ki, z nizamnamsind terrorulua
yer verir. Bu terroruluqla myyn niyytlrin atrlar.
zabke ermni xalqnn nfin pul ylrd. an hm xarici ermni diasporu trfindn, hm d SSR-d yaayan
ermni halisi trfindn toplanrd. Hminin SSR-d pul mxtlif ictimai tkilatlar (tarixi abidlrin qorunmas, tbitin
qorunmas v s.) adndan da toplanrd. Byk Ermnistan adna pul vermyn ermnilri htta czalandrrdlar. Bunu
1988-ci il 28-29 fevralda Sumqayt hadissi, 1990-c ilin 13-17 yanvarnda Bak hadislri sbut ed bilr. Ermnilr
trfindn hazrlanan bu aksiyalarda ermnilr Byk Ermnistan fonduna pul vermyn ermnilri qtl yetirmilr, hm
d istintaqda myyn edilmidir ki, qeyd ediln aksiyalar ermnilr trfindn Moskvann razl il trdilmidir.
Toplanan pullar Emizdin kilssinin ad il xarici banklara daxil edilirdi. 1965-ci ild yalan ermni soyqrmnn
50 illiyini keirrkn onlar aq-ana byan edirdilr ki, Byk Ermnistan urunda 40 milyard AB dollar dyrind pul
toplamlar. Onlar deyirdilr ki, pul toplamaqda mqsd odur ki, Trkiydn v randan (Cnubi Azrbaycan nzrd
tutulurdu). torpaqlarn alacaqlar.
Hmin toplanm pulla danaqlar terroru ermni ordusu ASALA-n yaratdlar. ndi is xarici dvltlrin
parlamentlrind parlament deputatlarna pul xrclyib uydurma ermni soyqrm mifini tandrlar.
ASALA uzun mddt Sovet Ermnistannda gizli hazrlanrd. Onun gizli silahlandrlmas prosesi gedirdi. ASALA
xarici lklrd trk diplomatlarna qar terroruluq mliyyatlarna balad. Tkc 1973-1986-c illrd beynlxalq almd
trk diplomatlar v rsmilrin qar 215 terroru akt hyata keirn ermni terror tkilat ASALA 1988-ci ildn Dalq
Qarabada v Azrbaycann digr blglrind saysz miqdarda insan lmnd li vardr.
Sovet ttifaqnda ASALA-nn ilk faliyytlri Moskvada metronun partladlmas, Ermnistanda hrbi silah
anbarlarndan silahlarn ourlanmas, Sumqayt v Bakda ermni talanlar, zbkistanda SSR prokurorluunun msul iisi
Qdlyann rhbrliyi il Ahska trklrinin talan, Masis v Quqark soyqrmlar v sair faktlar qeyd etmk olar. ASALA aq
faliyyt znn trtdiyi Sumqayt (1988) hadissindn sonra balad, bhan d o oldu ki, Sovet dvlti kimi bir humanist
bir dvltin trkibind ermnilri mslmanlar-trklr qrrlar. Nticd ASALA Rusiyann kmyi il torpaqlarmzn 20
faizini ial etdi v Azrbaycan dvltinin boazna 1 milyon qaqn v kkn balad. Bu nailiyytd Rusiya dvlti
aparc rol oynamdr.
Rusiya dini v strateji zmind ermnilrin xilaskar kimi x edir, onlara iqtisadi, hrbi v mnvi yardm
gstrir. Rusiyann kmyi il ermnilr Azrbaycan torpaqlarn ial etdilr. Rusiya Ermnistan yeni torpaqlar tutmaa
hvslndirrk, onun razisini strateji bazasna evirdi v Qaraba dynn daha da mhkmlndirdi.

20 YANVAR FACS
Bu faci ermnilrin tkili v tbbs il Moskvann azrbaycanllara qar soyqrm idi. Respublikann paytaxt
Bak hrin hcum edn Sovet ordusunun trkibind kifayt qdr qabaqcadan hazrlq mqlri kemi ermnilr var idi. Bu
sovet sgri adn dayan ermnilr Rostov vilaytindn, Krasnodar v Stavropol lklrindn sfrbr edilmidir. Bu fakt
Sovet imperiyasnn Azrbaycan xalqna qar mkrini, paxrn akar etdi. Bel ki, oxmilltli olan dvltin balar
mnaqid olan xalqlar bir-birin qoymamal idi. Bellikl 1990-c ilin yanvar aynn 19-dan 20-n ken gec tarixd misli
grnmmi facinin nticsi bel oldu: 170 nfr ldrld, 400 nfrdn ox insan yaraland, 30 nfr itkin dd. lm
hallar sonrak vaxtlarda da davam etdi. (yirmi Yanvar kitabndan).
20 yanvara hazrlq 1988-ci ildn balanb. Aydnlar ki, bu bard M.Qarbaov Mdafi Naziri Dmitri Yazova
verdiyi xsusi gstri sasn: Armavird (Stavropolun qrb hisssind) Livan ermnilrindn tkil olunmu z a-Din elKassam terroru qrupun xristian qanadnn liderlrindn olan Yusef Motarrekin balq etdiyi 41 nfrlik heyt sovet hrbi

113

geyimi paylanrd. Bu dst Mdafi Nazirliyinin sndlrind Voennaya deleqati kodu il hallandrlrd. 1990-c ilin
yanvar aynn 14-d Armavirdki 016 nmrli hrbi hissdn, polkovnik Arkadi Fedoseyevin imzas il imali Qafqaz Hrbi
Dairsin gndriln mktubda is (2019.11. sayl banderol. imali Qafqaz Hrbi Dairsind D raspisani adl qovluq. sh.
147. Arxiv-1990-4) qeyd olunurdu ki, Hrbi nmayndlr mr tabedilr. He bir P yoxdur. Digr trfdn, hmin
rfd Taqanroqdan, Donetskdn, Krasnodardan, Razdandan, Moskva trafndan... Azrbaycan istiqamtin hrbi hisslr
yaraqlanrd.
SSR Mrkzi Komitsinin Ba Katibi M. S. Qarbaovun 1988-ci ilin mart aynn 19-da Thlksizlik urasnda irli
srdy tklif sasn, regionlarda, yni respublikalarda rus milltinin rf v lyaqtini qorumaq n Narodnaya volya
tkilatnn zklri yaradlmas qrarladrld. lbtt, burada shbt hrbi hisslrdn gedirdi. Nticd 1988-ci ilin iyul
aynn 24-d MN-i bu tkilatn zklrini hrbi hisslrdki faliyytlri n mr verir. Avqust aynn 13-d Thlksizlik
urasnda bu msly yenidn qaydlr.
Artq 1989-cu ilin dekabr aynn 24-n olan mlumata gor MN.BQ-in (Mdafiy Nazirliyi Ba Qrargah) 1990-c il
yanvarn 10-da Maral D. Yazova hazrlad hesabatdan xar. Bax: MN-arxiv-4, qovluq 26, sh.22), regionlarda rus
milltinin rf v lyaqtini qorumaq n yaradlan nizamlayc (sndlrd bel adlanr) Narodnaya volyann
zklrindn biri Htrxanda, Volodarski yaay razisind yaradld. 1985-ci ildn 1988-ci ildk MNDQ-d xidmt etmi
birinci drcli kapitan Lyudvik Fyodrovi Paxomov zyin rhbri tyin edildi. Kapitan L.F. Paxomova da Azrbaycan
istiqamtind nzrd tutulan dinc tlimd itirak edcyi bard xbrdarlq edildi. Mlumata gr, bu dstnin d
trkibind artq 70 nfr qeyd alnmd. Onlarn ksriyyti d 80-ci illrd Azrbaycanda hrbi xidmtd olmu v sonradan
trxis edilmi zabitlr idi. Voladarski razisind onlar n kiik bir tlim drgsi d tikilmidi. Onlar burada sasn
silahdan istifad qaydalarn yada salr, yeni silah v glllrl tan olurdular. Polkovnik Nikifirov is Narodnaya
volyalara psixoloji problemlri alayr, taktiki dy qaydalandan bhs edirdi. Bakda is hadislr mhvrindn xrd.
Nticd 1990-c ilin yanvar aynn 12-i saat 16:10 radlrind Bak mumqoun mktbinin zabitlri adndan
polkovnik D. Savelyev v siyasi bnin risi polkovnik O. Rusakov Moskvaya-Thlksizlik urasna (M. Qorbaova v
D.Yazoa) aadak mzmunda teleqram vururlar: ...Obstanovka v Baku kontroliruetsya larodnm Frontom Azerbaydjana.
Dlya razreeniye nakopivixso problem yeo ne olnostyu ispolzovan politieskie metod. M uveren, mojno ne dopustit v
Baku toroy Rumni....
Yanvar aynn 16-da is maral D. Yazov Azrbaycan rhbrliyin cavab teleqramnda yazrd: ...Xou zaverit to
deystvi armii napravlen na to, to b...razruit rqanizaionnye strukturu rvuxa k vlasti deateley Narodnoqo Fronta...
Hmin gn, yni 1990-c ilin yanvar aynn 19-dan 20-n ken gec Bakdan Moskvaya 357 zng olunmudu. Kimin
n dandn, kimin kim zng etmsini tam bilmsk d, bu bard d kifayt qdr material var...
Hmin an, yni yanvar aynn 19-u, saat 19.00-da is DQ kommunistlrin bas B.Gevorkov Bakdak mnzilindn
Moskva il danrd. Yannda da Azrbaycan dvlt Thlksizlik Komitsinin kfiyyat rhbrlrindn olan polkovnik
Aayan v polkovnik Septa.
Polkovnik Aayan 1993-c il sentyabr aynn 9-da Moskvada ermni diasporunun rhbrlri il grnd 1990-c
ilin yanvar gecsini xatrlayarkn qeyd edib: Biz hmin vaxt Gevorkovun Bakdak mnzilind idik. Onda o, telefonla rqi
lro il danrd...94
Azrbaycan xalqna qar trdiln bu soyqrmn sas mqsdlrindn biri Milli-Azadlq hrkatn qabaqlamaq idi.
Bel ki, kommunist rejimi artq zn doultmurdu, imperiyann dalmas thlksi yaranmd. Bu thlkni aradan
qaldrmaq n Sovet hkumti daxild myyn qayda-qanun yaratmaq, o cmldn xalqlar bir-birin qar qoymaq,
yaranm vziyytdn istifad edib xalqlarn milli qrurunu, milli azadlq ideyasn aradan qaldrmaq tbbsnd bulunurdu.
M.Qorbaov bu tbbs lverili vasit-akarlq, yenidn qurma v demokratiya il balad. Milli msld
o, daha irli gedib qeyd etdi ki, kemi sovet rhbrlri milli mslni dzgn hll etmmilr. Ancaq o, z konsepsiyasn
aq bildirmdi, praktiki olaraq siyasi oyunlar apard. Bu oyunlardan biri ttifaq daxilind torpaq blgsndn balad. O, gizli
surtd ermnilrl danqlar aparb, Dalq Qaraban Ermnistana verilmsin razlq verdi. Bu ii hyata keirmk mqsdi
il myyn ardcl planlarn hyata keirilmsi n Moskva myyn ilrin icrasna kedi. Bu ilrdn biri d H. liyevi
Moskva rhbrliyindn uzaqladrmaq idi.
H.liyev Moskva rhbrliyindn uzaqladrldqdan sonra ermnilr mxfi planlarn akar etdilr: Dalq Qaraban
Ermnistana birldirilmsini Moskvadan tlb etdilr. Moskva mxtlif siyasi oyunlarda ermnilr kmk etmk,
azrbaycanllar gnahlandrmaq siyasti apard.
Sumqaytda v Bakda ermni poqromu deyiln aksiyalar tkil etdilr. Moskvann v ermnilrin mqsdi
aadaklardan ibart idi: dnya ictimaiyytin atdrsnlar ki, mslmanlar ermnilri yola vermirlr; azrbaycanllar xristianmslman qardurmas yaradblar; ermnilr soyqrma mruz qalblar v s.
Azrbaycan xalq vziyytdn xmaq n milli azadlq arn irli srd. Moskva bundan narahat idi. Artq ciddi
bir tdbir hyata keirmk labddr. Bu tdbirlrdn biri d ssenari zr Bakda ermni poqromu tkil etmk oldu.
13 yanvar 1990-c ild Bakda keiriln ermni poqromunun tkilatlar Azrbaycann o zamank rhbrlrinin
itirak il E. Primakov v digr Moskvadan glmi emissarlar olmudurlar. Bu emissarlar hl yanvarn 5-dn Bakda idilr.
Bakya qoun yeridilmsi plan hazrland. nki respublikann o zamank rhbrlri Moskvaya mlumat vermidilr ki,
Azrbaycanda Sovet qruluu thlkddir. Mitinqlrin v yrlrin ard-aras ksilmirdi.
Facinin ertsi gn Moskvadak Azrbaycan nmayndliyin glmkl xalqa hmryliyini bildirn frdi pensiya
Heydr liyev Byanatnda bu suala cavab verdi: Bel qrar qbul edn Azrbaycan rhbrliyi, hamdan vvl is brk
94

Hazrda da Ermnistan terroruluu dvlt sviyysind aparlr. - Respublika, 29.11.2001, No 272 (1309).

114

ayaqda Azrbaycan qoyub qam Vzirov z xalq qarsnda msuliyyt damaldr. SSR Konstitusiyasnda yazlm hr
bir mttfiq respublikann suverenliyi toxunulmazdr prinsipini pozan lknin ali siyasi rhbrlrini gnahkar sayan Heydr
liyev bu szlrin gr, tzyiqlr mruz qald.
Faliyytinin sasn xalqa xidmtd grn bir siyasi xadim kimi o, hadislr siyasi qiymt verilmsi tlbinin
tbbskar oldu.
Onun qtiyytl dediyi tqsirkarlar hmin hadislr balanan dvrd Azrbaycanda faliyyt gstrn rhbrlik,
onlarn msuliyytsizliyi v xalqa can yandrmamasdr szlrind hqiqt vardr. Hl Naxvanda ilyrkn taleykl
msllrin hllind dzgn siyast yeridn dvlt bamz sonrak faliyytind haql olduunu bir daha sbut etdi.
Moskvadak havadarlarna yarnmaq istyn vzirovlar, mtllibovlar xalqn qzbindn qorxaraq lnlrin sayn
azaldr, qana-qan deyn adamlar aldadaraq sakitldirmy alrdlar. Ancaq gnahsz insanlarn nalsi zrind qurulan
hakimiyytin aqibti pu oldu.95
Dvltiliyimiz ediln qsdin 20 Yanvar facisinin sl mahiyyti mhz H.liyevin dzgn siyasti nicsind xalqa
atdrld.
H.liyev Qorbaovu Azrbaycan xalqnn qanna batm cinaytkar, bu cinaytin qarsn vaxtnda almayan
Vzirovu, E.Qafarovan, A.Mtllibovu V.Polyanikonu, M.Mmmdovu, V.Hseynovu ona dstk vern xain sayrd.
Tcrbli siyasti olan lk bamz hl o illrd 20 Yanvar hadissini nsan Hquqlar Byannamsinin pozulmas
kimi dyrlndirrk, bu qrn Azrbaycann suveren hquqlarna qsd hesab edrk ona siyasi qiymt verilmsini tlb
edirdi.
29 avqust 1991-ci il tarixli sessiyada H. liyevin xn yada salaq: ...Buna siyasi qiymt vermk lazmdr. Bs
Azrbaycan rhbrliyindn kimlr gnahkardrlar. Bli, bu xslr mlumdur. Vzirov, Qafarova, Mtllibov. Azrbaycan KP
MK-nn baqa bro zvlri... gr baqa qvvlr d gnahkardrsa-demokratik qvvlr, Xalq cbhsi-onlara da siyasi
qiymt vermk lazmdr. z xalqnn sdaqtli olunun barndan qopan bu szlr milyonlarn ryind alovlanan qzbin
aq ifadsi idi.
20 Yanvar facisinin tkilind bir oxlarnn mqsdlri vardr:
1. Sovet imperiyas mxtlif bhanlrl xalqlarn azadlq v mstqillik iradsini qrmaq, insanlar qul halnda
imperiyann qanunlarna tabe etdirmk. Hminin imperiya ordusunu v xsi heytin dy qabiliyytini tkmilldirmk.
2. Hakimiyytd olan imperiya nkrlrinin mqsdi is o idi ki, kifayt qdr insan qrn olsun. Xalq Cbhsinin
liderlri gnahlandrlsn. Hbslr balansn, xalqn vtnprvrlik v mstqillik hisslri ziflsin. Qarq (beynlmill)
aildn olan bu rhbrlr krslrini mhkmlndirsinlr. Htta Moskva ermniy torpaqlarmz n qdrini vers bel, onlar
sslrini xarmayacaqdlar. Onlar n Aberon yarmadas da kifayt edrdi. Tki vzifd olsunlar.
Xalq Cbhsinin v digr formalamada olan cmiyytlrin is mqsdi o idi ki, insan tlfat olsun. Sovet qruluunun
i z alsn. Respublika v ttifaq rhbrlri gnahlandrlsn.

YAXIN RQD N DHTL TERRORU DVLT

ERMNSTANDIR
Movses Xorenatsi Ermnistan tarixi (Yerevan, 1990, sh.85-89) kitabnda iddia edir ki, (ermni Allah) hmi trk
dnyasn blalardan xilas edib, tbii flaktlrdn qoruyub. Kri hyat srdklri n trklr Ararat dann tklrind
yaamaq hququ verib. Bununla bel o, ermnilr tvsiyy edir ki, ...hr bir trk doulduu gndn lm mhkum edin.
mkan vermyin onlar dirilsin. nki diriln trk bizim n fitnlr yaradb, facilr trdir...
Ermnistan MEA-nn akademiki Harri Sarkisyan is ermnilr xatrladr. ... Bilin v agah olun. Dnyaya gln har
bir ermni balas anlamaldr ki, onun dmni kimdir, dostu kim? Mn istmzdim ki, vladlarmz hr glnin zn qap
asnlar. Ermni balas beikd drk etmlidir ki, o, n n doulub, kimin n yaayacaq. Bunun n hr bir ermni anas
yenic doulan uann qulana Byk Tiqrann... v Mqdds Arann nsihtlrini oxumal, ona dua suyu iirmlidir...
(O.Adamyan: Moskva Vestnik drevnyaya istoriya, 1984-c il, sh. 46-51).
Yaz Silva Kapitukyan is mslni bir qdr konkretldirir. O yazr: ...Hayk bilmlidir ki, (Allah sevn
ermnilr) ailsind dnyaya gz aan ermni yaamaq n yox, nc ermni milltin kmk n doulub. Buna gr yeni
doulan ermni uann qulana brkdn, lap brkdn demk lazmdr: Eyy, Aram... snin dmnin trkdr... Allahdan
qabaq vtndi, Vtndn qabaq kilsdi. Kilsdn qabaq Byk Tiqrand. Byk Tiqrandan qabaq Byk Ermnistand...
Terror qanla, canla bslnn, vhtdn gc alan canavardr ki, onun sonu fryadla nticlnir. Tarixd ba vern
ktlvi klr v krmlr, arasksilmyn mhariblr nticsind dnyann 70-dn ox lklrind ermni koloniyalar
yaradlm, ermni yepiskopal kilssi (71 lkd ermni yepiskopluu, onlarla kilslri vardr), ermni icmalarnda yeni
mkan, srvt urunda mbarizy v milli ovinist intiqam (qisas arzusu) alayan geni ictimai-siyasi, qti ermni
milltiliyi, ermnizm konsepsiyasn formaladrmaqda, onu trdn ermni nsillrinin uruna, qanna daim yeritmk
sahsind sasl rol oynam v indi d daha kskin, mrtce xarakter alm, briyyt n byk thlk olan beynlxalq
terrorizmin-mkrli, maskalanm qolu-ermni terrorizmin himayilik edir.
Ermni terrorizmi ta qdimdn ermni etnosunun planetd yeni-yeni razilrd brqrarladrlmas,
mskunladrlmas n md vasitlrdn biri olmu, bu gn d beldir. Ermni terrorizmi v ermni ekspansionizmi vhdt
95

Ruqiy hmdova. Ermnilr ifa olunur Yeni Azrbaycan 13.04.2002

115

tkil edir. Ermni avantrizmi (tcavzlk, frldaqlq) v ermni ekstremizmi-ermnilrin siyastd ifrat tdbirlr
keirmk taktikasnn bir-birin bal iki qanaddr.
Htta dindarlq, mminlik chdi-ermnilrin guya ilahidn, Nuhdan ml gldiyini elan etmkl nticlnir.
Ermni danaqlar Azrbaycana qar yeritdiyi sassz torpaq iddialar il tariximizin shiflrind qanl, dhtli hadislrin
tmlini qoydular. Briyytin, dnya ictimaiyytinin qarlamad cinaytlri xsusi qddarlqla hyata keirmk istyn
ermni milltilri tarixin shiflrind qalaqlanm cinaytlrini rt-basdr etmk n mxtlif vasitlr l atdlar.
Beynlxalq alm zlrini yalandan yazq, zabke, mhrumiyytlr dar olmu xalq kimi gstrib grnmmi
facilr hyata keirrk ktlvi insan qrnlar tkil etdilr. Xarici havadarlarnn kmyindn istifad edrk
torpaqlarmzda qanl, ar cinaytlr trdn ermnilr zaman-zaman iddialarn uurla tmin etdilr. Azrbaycanllarn
tarixn mskunlad torpaqlar zbt edn ermnilr bu gn d Byk Ermnistan yaratmaq ideyasndan l kmir,
trtdiklri mllri rt-basdr etmk n mxtlif vasitlr l atr, qanl olaylarn briyytdn gizli qalmasna alrlar.
1988-ci ild yenidn torpaq siyastlrini hyata keirmk istyn ermnilr Ermnistanda yaayan azrbaycanllar yurdyuvasndan didrgin salaraq, mxtlif cinayt mllri trtdilr. Ermnistan torpaqlarnda etnik tmizlm mliyyat
aparan ermnilr Azrbaycann mnbit, brktli torpaqlarna qar iddia irli srdlr. Qaraba adlanan oyuna
Azrbaycann tarixi torpaqlar qatld. nsanlar yurd-yuva saldqlar dd-baba ocaqlarndan mrhl-mrhl qovuldular.
Torpaqlarmzda qanl facilr trdildi, Lan, ua, Klbcr, Zngilan v s. torpaqlarmz ial olundu. Bu msibtlrin
irisind Xocal facisi arl, dhti il seilrk o biri facilri gerid qoydu. Hmin facinin stndn 17 il kes d
mdhi gecnin dhtlrini yaayan sakinlr hl d o illri zabla xatrlayrlar.
Ermnistan hkumti dvlt sviyysind Byk Ermnistan xlyasna nail olmaq n terror mqsdini drd
istiqamtd ayr-ayrlqda hyata keirmy ald. Bu mliyyat 4-T adlanr: 1) Tantma (zn terroru kimi tantd); 2)
Tannma (yalan soyqrm dnyaya tantd); 3) Tzminat (Trkiydn tzminat tlbind oldu); 4) Torpaq (Trkiydn torpaq
istmk). ASALA tkilat mxtlif lklrd 42 trk diplomatnn hyatna son qoydu. Ancaq dnya buna gz yumdu.
Ermnistan is z nvbsind terrora yeni qanadlar taxd. Trkiyd 40 min yaxn gnahsz qanna qltan etmi PKK-nn v
onun lideri Abdulla Ocalann trfdar v onlarn cinaytlrinin icras, mdafiisi v hamisi kimi x etdi.
Ermni terrorizminin dvlt sviyysind hyata keirilmsi get-ged akarlanr. Mhur ermni terrorusu Monte
Melkonyan dnyann n amansz terrorusu kimi qara siyahlara ds d, Ermnistanda onu Artsax azadlq hrkatnn
qhrman kimi xatrlayrlar. 10 ildn ox nterpolun axtarnda olan M. Melkonyan 1993-c ild Dalq Qarabada
Azrbaycan ordusu il dylr zaman Adam yaxnlnda azri snayperi trfindn mhv edilmidir. Yerevanda basdrlma
mrasimind Demokratik Ermnistann btn rsmilri, o cmldn eks-prezident L.Ter-Petrosyan itirak edib. Mdafi
Nazirliyinin mxfi diversiya mrkzlrindn biri onun ad il baldr.
Monte Melkoyan baqa rsmi Yerevan Dalq Qarabada hlak olmu ASALA zv Parisdki Trkiy sfirliyinin l
keirilmsind itirak etmi Vazgen Sislyann dfnind itirak edib.
mumiyytl, ermni terrorularna rsmi Yerevann daimi qays olub. Hl prezidentliy namizd olan R.
Kryan mhur terroru, randan olan Qrant Markaryann azadla buraxlmasna gstri verib. Markaryan ran vtnda
ola-ola 1991-ci ild saxta sndlrl Ermnistana, oradan da Dalq Qarabaa glrk Melkonyan v Sislyanla birg hrbi
mliyyatlarda itirak edib. Kryann hl Xankndind olarkn onlar qhrman adlandrmas gstrir ki,
azrbaycanllara qar trdiln soyqrmda hazrda Ermnistann prezidenti olan xs (S.Sarkisyan) d itirak edib.
Hazrda briyytin mbariz apard sas problemlrdn biri kimi terrorizm thlksi hl d z qvvsind
qalmaqdadr. Terroru tkilatlara v terroruluu dstklyn bir ox qruplara qar mbariz mqsdil dnya lklrinin
yaratd antiterror koalisiyasnn btn tdbirlrin baxmayaraq cmiyyt hl d bu bladan yaxa qurtara bilmyib.
Terrorularn ideya v mqsdlrinin hazrda konkret ndn ibart olduu da mlum deyil. Mhz buna gr d, terrorizml
birdflik mbariz aparmaq mmkn deyil.
Mlumatlar VVashrrofle tkilatnn materiallarndan gtrlb.
Dnya hl d sentyabrn 11-d AB-da ba vermi terror aktlarnn dhtli nticlrindn ndilidir. Misli-brabri
olmayan miqyasda, alasmaz sulla hyata keirilmi cinayt btn briyyti ok vziyytin salmdr.
Hazrda daha ox mzakir-mbahis douran msllr AB-n grcyi cavab tdbirlri, bu tdbirlrin nticlri,
dnya birliyinin terrorizml mbariz istiqamtind glck sylri il baldr.
Amerika paytaxtndan veriln mlumatlara gr, rsmi Vainqton terror aktlarnn tkilatlarna v onlar
dstklyn lklr qar srt addmlar atma planladrr.
AB terrorulara snacaq vern lklrin siyahsna fqanstandan lav, Sudan, Ymn, Livan, Pakistan, raq kimi
lklri d daxil etmidir. Bu lklrd terrorularn hazrlq kediklri tlim mrkzlrin d zrb endirilcyi gzlnilir.
Digr trfdn, terroru dstklyn lklr qar hm d iqtisadi-siyasi xarakterli tdbirlrin grlmsi d gndlikddir.
Bununla bel, mahidilr terrorun nvannn dzgn myynldirilmsin bh il yanarlar. Msl
burasndadr ki, terror aktlar ba vern kimi Usma bin Ladenin, islam terrorularnn adlar hallandrlmaa balanld.
Dorudur, bir nmrli terroru bundan vvl trdilmi bir sra terror mliyyatlarnda gnahlandrlr v onun
czalandrlmas n kifayt qdr sas var. Eyni zamanda slama qar krtbii tbliat kampaniyas, islamn terrorizml
eynildirilmsi chdlri zn aq-akar bruz verir. Rsmi Vainqton islama v mslmanlara qar bu cr hrktlrdn
kinmy arsa da, tbliat man z iini grr.
Narahatlq douran baqa bir msl terror aktlarna cavab tdbirlrinin adekvatldr. Tbii ki, AB xsusi xidmt
orqanlarnn apard thqiqatn nticlri haqqnda hllik ictimaiyyt mfssl mlumat verilmir. Kifayt qdr dlil-sbut
olmadan bu v ya digr lky qar hrbi xarakterli tdbirlrin grlmsi glckd ciddi fsadlar trd bilr. Terrora terrorla
cavab verilmsi yax he n vd etmir; bu, yalnz Qrbl rq, imalla Cnub arasnda qardurman drinldir bilr.

116

N qdr tssflndirici olsa da, terrora mnasibtd ikili standartlar mvcuddur. Terrorun tzahr formalar
mxtlifdir. Bu mxtliflik terroru tkilatlarn, terroru dstklyn dvltlrin myynldirilmsind manevr imkanlar
yaradr.
tn illrin tcrbsi bel bir fakt tsdiq edir ki, he dem, terrorun, terrorunun yaxs-pisi varm. Qrbin v
imaln fikrinc, ermni terrorizmi mvcud deyil. Halbuki Qrbd ASALA, Hnak v digr ermni terror tkilatlarnn
zvlri tn srin 70-80-ci illrind 50-dn artq trk diplomatn qtl yetirmilr. N qdr tccbl olsa da, Avropa
dvltlri 40 mindn artq gnahsz trkn lmn bais olmu PKK lideri Abdulla calan kimi pekar qatilid insan
hquqlar prdsin brmk istyirlr.

ERMN TERROR TKLATI ASALAnn VHT

Bizim n torpan n demk olduunu anamzdan soru. Byk v mqdds anamz Ermnistann bir paras
olan Arsak urunda biz ASALAn yaratdq.
Bu szlr zyi 1967-ci ild Fransada qoyulmu ASALA ermni terror tkilatnn Qaraba Deklarasiyasndan
gtrlmdr. El bu szlr daim qana susayan ASALAnn n demk olduu bard ox eydn xbr verir. Hr yer
burnunu soxman, zinhara gtirmyin bic v hiylgr tkilat kimi ad xarm ASALA daim frst axtarmdadr. Hmi
ovunu gzlyndir, qana yeriklyndir. Ona gr d yrtcdr v caynaqlar hmi qan iinddir. ASALAnn oxsayl sayda
qabaqcadan dnlm planl qrarlar ktlvi qrnlara, strateji obyektlrin dadlmasna ayr-ayr adamlara, obyektler
qar qanl aktlarn icrasna v digr zoraklqlara rvac vermidir.
ASALA ilk nc Vtnprvr ermni cngavrlri adl 14 nfrlik qrup halnda olub. 1977-ci ild is Ermni
cngavrlri ad altnda znn qeyri-leqal yncan keirib. Maliyy durumu he vaxt pis olmayb. 1979-cu ildn is
ASALA kimi terror almin qdm qoyan bu qrupun ilk bitkin nizamnamsi yazlb. Bu rfsiz missiyan is vaxtil
Fransann hrbi ks kfiyyatnn informasiya v mlumatlar brosunda ilmi ermni mnli polkovnik Parre Cokomo
yerin yetirib. Byk v mqdds Ermnistan adlanan bu 56 shiflik nizamnam hm d ASALA n proqram
sndl d beynlxalq terrorizm vsiq alb, 1997-ci ildn Madridd, taliyada, Vainqtonda qeyri-leqal keiriln beynlxalq
terroru mrkzlrinin yncaqlarnn v digr tdbirlrin n fal itiraksna evrilib.
1991-ci ildn ASALAnn nizamnamsin Xankndinin Bolluca yaay mntqsind doulmu v Fransaya
mhacirt etmi Artyom lqbli universitet mllimi Sencaq Ter-Melixyantsn yazd yeddi shiflik Qaraba
Deklorasiyas da lav olunub. Danaqstyun radikal qanadnn n fal zv olan Artyom 1992-ci ildn Xankndinddir v
hyata keiriln ne-ne qanl aktlarn itiraksna evrilib.
randak ermni icmasyla da ASALAn sx tellr balayr. Bu rfsiz missiyan milliyytc fars olan Aa Bar
Nsrullahi yerin yetirir. Cnubi Azrbaycandak ermni icmasnn dini rhbri Nian Topuzyann yaxn dostu v mslhtisi
olan Aayi Bar dflrl Qarabada da olub. Beynlxalq terrorizmd izini qoymu ASALAlar stnd xa v qartal
cayna olan gm nianlar gzdirirlr. Azrbaycanla bal trdiln hr bir terror aktnda da ASALA izi grnr. Bu qanl
hadislrd ASALAnn Xankndind qrar tutmu v Yerevan thlksizlik xidmtind alm Syavu Baqdasaryann
rhbri olduu ahin Cayna radikal qanadnn ad daha ox hallanb. Bu dstd dilimiz v Vtnimizi mkmml
bilnlr, hazrda hm Qarabada, hm d Yerevanda yksk vziflrd alanlar, hrbi sirlrin bilicilri toplablar. ldn-il
faliyyt diaqnozu genilnn, daha ox qtllr, insan tlfatna sbb olan terror aktlarn hyata keirn ahin cayna
Suriyadan, Fransadan, Livandan, Amerikadan byk maddi v hrbi yardmlar alr. mumiyytl, ASALAda bir-birindn
frqli olaraq drd radikal qanad, drd qrup faliyyt gstrir. Tayva, Ana, Arsak n doulanlar v Martiros
igidlrind he kes tabe olmayan yksk hrbi tlimlr kemi v ermni kilslri trfindn verbovka olunmu
terrorular faliyyt gstrir, onlar yalnz ba qrargahdan alnan qrarlar icra edirlr.
Rsmi dvlt sndlrind ASALAnn ad n Ermnistanda, n d Qarabada hallanr. Zahirn bu i qapal v
mhdud prd arxasnda grlr. Terror artq Ermnistann, Arsak qhrmanlarnn dvlt siyastin evrilib. Tssf ki,
onun yuvasna, ba qrargahna evrilmi Yerevan indiydk beynlxalq terrorizmd ittiham olunmayb. Amma beynlxalq
alm bilmlidir ki, hesabna dnyann 27 lksindn humanitar kmklik sel kimi axan, ASALA n Arsak yardm
fondu Yerevann ictimai-tminat Dvlt Departamentind yerlir. El birc bu, bir ox sirlrdn xbr vermirmi? Bu,
Ermnistan dvltinin terroru dstklmsi demk deyilmi?!.
Qarabada mhkmlnn ASALA terroru tkilat xarici lklrdki ermni katolik kilssindn, Hquqlar
Assosasiyasndan, mumdnya Yevankelist urasndan, Ermni Missionerlr Birliyindn, Ermni Milli Komitsindn,
Ermni cmiyytindn maddi v fiziki yardmlar alr. Hminin onun Amerikada, taliyada, Fransada, Suriyada, Livanda,
sverd, Hollandiyada faliyyt gstrn bu tkilatlarn hr birinin dvlt v hkumt sviyysind nfuzlar var. Onlarn
nzrind ASALA Byk v mqdds Ermnistan urunda zlrini oda atan, mhv etmy hazr olan vtnprvrlrin
tkilatdr.
Qaraba byannamsi sasnda z ilrini quran ASALAnn vaxtil Rusiya Federasiyasnn hkumt
dairlrindn xeyir-dua alan Sadval lzgi separat tkilat il laqlri d diqqti clb edir.
Bu, biabrlq v Allahszlqdr ki, ASALA il i birliyi quranlar arasnda mslmanlar da var. Htta 2003-c ild
fevral aynn 23-d Sid Mhmmd Rvan eyx fzllddin qoulub Yerevana qaytd, oradan da Yerevan Beyrut reysil
Livana udu. Texnik Mhmmd Slim is hl d Qarabadadr. Alaca tapr gzlyir. Kils suyu il qsul edn bu
mslman qardamz grnr, harada, hans torpaqda olduunu, kimlrl rk ksdiyini hl bilmir, ya da drk etmirlr.
Amma nkr n frq etmz-ya dmn xidmt edib qulluq gstr, ya da dosta.

117

Ntic etibaril bel bir fikir yaranr: ermni olan yerd Byk Ermnistan ideyas da olmaldr. ndi o, Grcstann
avaxetiya blgsind d ilm atr.
Axalkalakn k v meydanlarnda, mnzil-istismar idarlrind Byk Ermnistan xritsi satlr. hrd artq
dain adl ASALAya xidmt edn bir dst d yaranb. (Dvltilik qzeti, N 09 (762), 29.06-05.07, 2003, s.).
Azrbaycan razisind (Dalq Qaraba, Bak, Sumqayt, Gnc, Naxvan) Artsaxn azadl urunda komit adl
txribat v terroru dst 1988-ci ildn faliyyt balad. Ona qdr bu dstnin zvlri xaricd, xsusn Fransa, Livan v
randa.., Amerikada xeyriyyi ilrl mul olurdu. 1982-ci ildn hmin lklrin qanunlar rivsind faliyyt gstrn
bu ermni tkilatnn ad bel idi: Artsax ermnilrinin xeyriyy fondu... 1985-ci il iyul aynn 22-dn etibarn bu tkilat
znn Leondak (Fransa) iqamtgahnda konfransn keirir v ASALA ermni terror tkilatna yardm orqan kimi
almaqla Artsaxn azadl urunda komit kimi formalar.
Bu zaman tkilatn qarsnda mhm vzif qoyulur:
a) Azarbaycan mxaliftind v KV-d zklrinin tkili.
b) Azrbaycanda ermni il qohumluu olan ictimai-siyasi xadimlrl laqlrin qurulmas v yaxud brpas.
c) rqi Avropada geni faliyyt gstrn Ermni azadlq hrkatnn Yuqoslaviya v Poladak qrargahlar il
laqlrin genilndirilmsi.
Artsaxn azadl urunda komit Dalq Qaraba silahla tmin edn tkilat olmal idi. slind 1989-1990-c
illrd bu missiyan yerin yetirmy balayan tkilat polkovnik Vazgen Baqramovi Sisliyann rhbrliyi il Yuqoslaviyadan
ilk silah sursat alr. Silahn Xankndin danma yolu is bel idi: Belqrad (Yuqoslaviya) - Tehran (ran) - Xankndi (Dalq
Qaraba). (ndi bu yol hm d narkobiznes yoludur). ASALA polkovniki 1998-ci il fevral aynn 4-d Livanda l-Qaida
nriyyatnda MDB lklrindki dostlarm... kitabnn 26-c shifsind yazr. ...Mn Bakda 1988-ci ild-dz on il qabaq
oldum. Htta Azrbaycan dilini gzl bildiyimdn, yerli adamlardan seilmirdim. 1990-c il fevral aynn 21-d mn mxalift
partiyalarndan birinin zv oldum... Mnim albomumda Bak mxaliftind dayanm liderlrl kdirdiyim fotokillr var.
Onlarn hamsn tanyram?)... Onlar torpaqdan ox, aildn ox, hakimiyyt urunda vurumaa hazr olan mntiqsiz v
aciz uaqlardr. Dalq Qarabaa glinc, o torpaq artq bizimdir.96
1990-c ilin yanvarnda sovet ordusunun Bakda trtdiyi qrna Qrb faktiki olaraq haqq qazandrd. Elc d
ermnilrin trtdiyi cinayt mllri -Dalq Qaraba smasnda mlki xslri dayan vertolyotlarn vurulmas, Xocal
hrinin yerl-yeksan edilmsi, Bak metrosunun partladlmas terror aktlar saylmr. Bu cinaytlrin tkilatlarnn v
icralarnn demk olar ki, hamsnn adlar mlumdur. Ermnistan xsusi xidmt orqanlar mkdalarnn Bak metrosunun
partladlmasnda li olduu istintaqla sbuta yetirilmidir, partlayn ilhamvericisi Z.Balayan nterpol xttil beynlxalq
axtardadr. Terrorizmin Ermnistann Dalq Qarabada silahl separatlq hrkatn dstklmsi faktdr. Amma n qdr
qeyri-mntiqi olsa da, AB Dvlt Departamentinin siyahsnda he bir ermni terror tkilatnn ad yoxdur. Ermnistann
dvlt sviyysind terroru dstklmsi sbuta yetirils d, hm d Dalq Qaraban Qrbin v Rusiyann Ermnistana
rnnasibti tamam baqa crdr; AB Ermnistana sxavtl humanitar v texniki yardm gstrir, hm d Dalq Qaraba
separatlarn da unutmur, Rusiya is Ermnistana hrbi-siyasi dstyini sirgmir. Dalq Qaraba separatlarnn lideri,
Ermnistann indiki prezidenti R.Kryana Fransann ali ordeni tqdim edilib..(!)
Terrorizm ikili mnasibt ntic etibar il bu beynlxalq problemin hllin xidmt etmir. El AB-da ba vermi
son terror aktlarnn tkilatlarna qar planladrlan hrbi mliyyata he d btn dvltlr eyni mnasibt bslmir.
Terroru dstkldiyi ehtimal ediln bzi lklr bu v ya digr iri dvltin trfdar xr. Bel bir raitd beynlxalq
terrorizml mbarizd dnya birliyinin sfrbrliyindn danmaq hl xeyli tezdir. Hazrda ilk nvbd Qrbin v NATOnun birg sylrindn shbt ged bilr. Bu sylr indiki mrhld btvlkd beynlxalq terrorizmdn ox konkret terror
aktnn konkret tkilatlarna qar ynldilmidir.
Baxmayaraq ki, Ermnistan dvlt sviyysind terror aktlarn trdir, ial etdiklri Azrbaycan torpaqlarnda yeniyeni terror yuvalr yaradr. Bunu htta Ermnistann rsmi v mxtlif partiya rhbrlri d z xlarnda etiraf edirlr.
Bununla yana AB yen d terrora qar mbarizd ikili standartl siyasti davam etdirir.
Msln: Dekabr aynn 16-da (2002-ci il) AB-n mmiqrasiya v Naturalladrma Xidmti (TNX) lky glibgetmnin yeni qaydalarm drc etmidi. Orada terroru tkilatlar dstklmkd bhli hesab ediln dvltlrin srasna
Ermnistann da lav edilmsi msbt hal olduu halda, bu hqiqt ikili standart siyastinin qurban oldu. Bel ki, NX-nin
ttbiq etdiyi qaydaya sasn, AB-a gedn 16 yandan yuxar Ermnistann kii vtndalar yoxlanmal, qeydiyyatdan
kemli v s. pasport qaydalarnn tlblri dnilmlidir.
Lakin AB dliyy Nazirliyinin bu qrar ermni lobbisini hrkt gtirdi. Bir gn sonra AB adminstarsiyas byan
etdi ki, Ermnistann ad shvn siyahya salnb. AB da bu idxal tslimilikdir ki, AB bir trfdn terrora qar mbariz v
mharib aparr, digr trfdn is ermni terroruna dstk verir.
Halbuki, dekabrn 25-d rvanda drc ediln Aravod (Shr) qzeti d Ermnistann sabiq milli thlksizlik
naziri, mummilli Ermni Hrkat Partiyasnn Siyasi urasnn zv David ahnazaryana istinadn yazmdr ki, AB-n
dvlt sistemind bu addm bilrkdn atlmdr... Bu da bir siyastdir - vvlc siyahya daxil edilir, sonra xarlr.
D.ahnazaryan saxtakarlqla rh alr: Mnd olan mlumata gr, terroruluqla bhli bilinn fqanstan mnli bir
ne xs AB-a Ermnistan Respublikasnn pasportu il daxil olur. Mn el glir ki, llxsus bu cr faktlar AB-
Ermnistan xbrdarlq etmy vadar edib. Onsuz da son illrd bnzr addmlar dflrl atlmd v nticd Ermnistan
qara siyahya dmdr. Ona gr d mn bunu (yni AB-n Ermnistann adn vvlc terrora dstk vern dvltlr
siyahsna salmasn, sonradan is xarmasn) anlalmazlq deyil, inc siyast hesab edirm.
96

Ermnilr dnya terror tkilatlarnda-Respublika, 01.10. 2002, 226 (1562).

118

Grndy kimi dolay yolla olsada D. ahnazaryann dilindn Ermnistann terroru dvlt olduu etiraf olunur,
Azrbaycann ial olunmu razilrinin terror yuvalarna dndrildiyi tsdiq olunur.
Hminin terroruluqda bhli saylan fqan mnli xslr Ermnistan pasportunun verilmsi o demkdir ki,
hqiqtn d terrorular Dalq Qarabada yuva salmlar v bu artq AB-a mlumdur.
imali Atlantika Alyans terrorizmin yuvalarn datmaa hazrlar. Gzlniln antiterror mliyyat mumbri
blann kklrinin mhv edilmsind ilk ciddi addm ola bilr. nki beynlxalq terrorizmin bksi olduqca genidir. Yalnz
problem btvlkd dnya birliyinin obyektiv mnasibti onun tamamil aradan qaldrlmasna rait yaradar.97
Bununla yana yadda saxlamaq lazmdr ki, daha amansz terrorular is Ermnistandadr.
1992-ci ilin fevralnda Xocalda vhi ermni terrorular 613 nfr dinc sakini qtl yetirdilr. 1.275 nfri sir
apardlar. Yeddi ailni bsbtn mhv etdilr. 230 ailni basz qoydular. 200 nfri lindn-ayandan mhrum etdilr.
nsanlarn ne illrdn bri mskn sald hri yerl-yeksan etdilr.
Bu qanl facidn dz on yeddi il keir. Bu mddt rzind hsrtdn, intizardan, haql gileydn Xocalda dalar da
gyrib.
Demokratik dyrlrin mdafiisi adlanan Amerika terrorulua qar mbariz ideyasn irli srd. lksin l
uzadan terrorunun lini ksmk istyi il az qala onun aya dydiyi btn dvltlri bombalatmaa hazrdr. Dnya
dvltlri d bunu alqlarla qarlayr.
Hmi gecikmlrimizdn istifad edn ermni bu df d Xocal facisindn kiln kadrlardan zmz qar
istifad edir, dnyaya yayr ki guya bu onlarn hidlridi. Mrhum ingiz Mustafayevin, Seyidaa Mvsmovun, Tahir
Qarayevin kdiklri kadrlar ermni qddarlnn n canl sbutu olduu halda, biz bu sbut-dlildn istifad ed bilirikmi?
Yox! nki indi oxlar bu qanl cinayti trdnlri dnyaya tantmaqdan daha ox bu qanl cinayt rvac vernlri siyasi
dustaq kimi tantmaa alr. Tarixin ibrt drsi hr zaman bizlr rnk olmaldr. Bildiyimiz kimi demokratik bir dvltAmerika ial Ermnistana hr il yardm etdiyi bir vaxtda Azrbaycan bu yardmdan mhrum etmidi. AB-dak
senatorlarn ciddi-chdi saysind bu daltsizlik ne il davam els d nhayt, Azrbaycann siyasi xadimlrinin,
diplomatlarnn geri kilmmsi nticsind 2003-c ilin yanvarn 25-d prezident Bu 907-ci dzliin dayandrlmas
haqqnda snd imza atd. Azrbaycan torpaqlarnda iala mruz qalmasna rvac vern Rhim Qazyev, Ayaz Mtllibov
kimilrinin mdafiisin evrilir.
Hmin gn Ayaz Mtllibov Panika yaratmayn, Xocalda cmi iki nfr hlak olub demidi. Burnundan uza
grmyn lk basnn bu shvi Azrbaycan xalqna baha baa gldi; z drdimiz yalan dedik. Ayaz Mtllibov is
Bakdan daha ox Moskvaya xidmt etdiyi n Moskvaya da getdi. ndi Avropa urasna mracit edib lkmiz qaytmas
n imza topladn byan elyn Ayaz Mtllibov bir eyi bilmlidir. O imzalarn iind he bir Xocalnn imzas ola
bilmz. nki onlar sizin yenidn Bakya qaytmanz yox, bu id li olanlarn czalandrlmas dndrr.
Qardalar, atalar Ziyann yarsndan deyib. Glin bu gn btn qvvmizi dmnlrimizi dnyaya tantmaq,
haqqmz tlb etmy srf edk. alda olan torpaqlarmz azad edk, ondan sonra vtn naxlf xanlarn balanmas
bard dnk.98
Dost-dostunu arxadan vurmas n dhtli facidir. Sadval ermnilr dstkldi. Sadval separat lzgi
tkilatnn onlarla zv ermni xsusi xidmt orqanlarnda tlim keir.
Ermni terroru tkilatlar dnyadak geni bklri il tannrlar. Tqribn 70-ci illrin vvllrindn balayaraq
bada ASALA olmaqla terroru strukturlar dnyann bir sra nqtlrind trk diplomatlarna qar terror faliyyti
yrdblr. Tezlikl bu istiqamtd onlarla tkilat yaranr v htta kemi SSR xsusi xidmt orqanlar trfindn
dstklnirdi. Getdikc genilnn bk tk trk diplomatlar il deyil, ermni soyqrmnn qbul edilmsi n antaja l
ataraq digr lklrin vtndalarna qar tcavz balayr. Bu, ASALA-nn znd bel narazla sbb olub v paralanma
il nticlnib.
Hl ki, tsdiqlnmmi versiyaya gr, mrhum akademikimiz Ziya Bnyadovun da qtl yetirilmsind
Hizbullah vasitsil ASALA-nn itirak olub. Bel ki, bu yaxnlarda Yerevandak arxivlrd ASALA-nn akademikl
maraqlanmasna dair faktlar akarlanb. 1980-ci illrin sonlarnda Ermnistan DTK-s Z.Bnyadovun xlarndan ran
ermnilrinin narahatlq keirmsi v i ASALA-nn qarmas haqqnda mxfi mlumat ld edib.
Genosid siyasti v Azrbaycann ial olunmu razilrind etnik tmizlmlrl yana, Ermnistan olaraq cbh
xttindn yzlrl kilometr aralda mlki xslr qar, terror v diversiya aktlar hyata keirmkd davam edir. Bunun
nticsind is yzlrl adam hyatn itirir, mrlk lil olur.
Mhkm dinlmlri v istintaq nticsind ermni terroru aktlarnn, ermni terroru tkilatlarnn faliyyti v
onlara aid strukturlarn hyata keirmsi v Ermnistan dvltinin xsusi xidmt orqanlarnn is onlara dstk vermsi
haqqnda kifayt qdr material toplanb. Mvcud faktlardan akar surtd grnr ki, Ermnistanda terroruluq dvlt
sviyysind qay grr. Bu mqsdl htta nc lknin vtndalar, hrbi sirlr v girovlardan istifad olunur. Burada
Azrbaycanda yaayan etnik qruplarn nmayndlrin xsusi nm verilir. Bir ne fakta nzr yetirk:
- 16 sentyabr 1989-cu il - Tbilisi-Bak marrutu il hrkt edn avtobus partladlb. 5 nfr lb, 25 nfr yaralanb.
- 10 avqust 1990-c il - Tbilisidn Adama gln avtobus qoyulmu partladc nticsind partladlb. 20 nfr
hyatn itirib, 30-u yaralanb.
Xatrladaq ki, bu aktlarn icralar Avanesyan A.M. v Tatevosyan M.M. hbs olunublar. Myyn olunub ki, bu
terroru qrup 1991-ci ilin 1 iyulunda Adam-Tbilisi marrutu il hrkt edn avtobusda partlay trtmyi planladrrm.
97
98

Z.Quliyeva. Dna terrorulua qar mbariz aparr - Azrbaycan 5.03.2002.

Z.Quliyeva. Dna terrorulua qar mbariz aparr - Azrbaycan 5.03.2002.

119

- 30 may 1991-ci il - Xasavyurd stansiyas (RF Dastan Respublikas) yaxnlnda Moskva-Bak qatar partladlb.
11 nfr lb, 22 nfr yaralanb.
- 31 iyul 1991-ci il - Dmirtau stansiyas (Dastan Respublikas) yaxnlnda Moskva-Bak srniin qatarnda
partlay ba verib. 16 nfr hyatn dyiib, 20 nfr yaralanb.
- 8 yanvar 1992-ci il - Krasnovodskdan Bakya gln dniz brsi partladlb. 25 nfr hlak olub, 88 nfr ar
xsart alb.
- 28 fevral 1993-c il - Qudermes stansiyas yaxnlnda (imali Qafqaz) Kislovodsk-Bak srniin qatar partladlb.
11 nfr lb, 19 nfr yaralanb.
- 2 iyun 1993-c il - Bak dmiryolu vazalnda srniin qatar partladlb. Dvlt maddi ziyan vurulub. Partlayn
icras Rusiya vtnda . Xatkovski Bakda hbs olunmu v etiraf etmidir ki, o Ermnistan Respublikas Milli
Thlksizlik Nazirliyi kfiyyat bsinin risi, polkovnik Can Ohanesyan trfindn mxfi mkdala clb edilrk
csusluq v terroruluq mqsdil Azrbaycana gndrilmi, byk insan tlfat il nticlnck partlaylar trtmk
tapr almdr. AR MTN v Rusiya Federal ks-Kfiyyat Xidmtinin keirdiyi birg tdbirlr nticsind C. Ohanesyan,
onun mavini mayor A. Qaloyan, Rusiya Federal ks-Kfiyyat Xidmtinin mkda mayor B. Simonyan 1994-c il mayn
13-d Moskva hrind tutulmular. Hmin qrup trfindn 1991-1994-c illr rzind Rusiya razisindn Bakya gln
dmiryolu srniin qatarlarnn partladlmas v nticd 47 adamn hlak olmas, 85 nfrin is yaralanmas istintaqla tam
sbuta yetirilmidir.
Cinayotkar .A.Xatkovski 22 iyul 1994-c ild AR Ali Mhkmsinin hkm il mlak msadir olunmaqla 8 il
mddtin azadlqdan mhrum edilmidir.
- 1 fevral 1994-c il - Bak dmiryolu vazalnda terror akt nticsind 3 nfr lb, 20 nfr yaralanb.
- 9 fevral 1994-c il - Xudat stansiyasnda yk vaqonu partladlb.
19 may 1994-c il - Bak metropoliteninin 20 Yanvar stansiyasnda trdiln partlay nticsind 14 nfr hlak
olub, 49 nfr yaralanb. stintaq myyn edib ki, partlay Ermnistann kfiyyat orqanlar trfindn terroru-separatist
tkilat - Sadval vasitsi il hyata keirilib. Mhkmd sbut olunub ki, 1992-ci ild Ermnistann xsusi xidmt orqanlar
Sadval rhbrliyi il Azrbaycan razisind terror mliyyatlarnn maliyyldirilmsi haqqnda razla gliblr. 1992-ci
ild Ermnistandan Dastana Sadvallar n vertolyotlarla silah-sursat, partlayc maddlr aparlb. Nairi v Arzni
rayonlarnda Ermnistann xsusi xidmt orqanlar trfindn hrbi tlim-mq bazalar yaradlb. Bu bazalarda ermni
tkilatlarnn nzarti il 100- qdr Sadval hrbi tlim keib. Onlardan 30-u Bak metropoliteninin 20 Yanvar
stansiyasndak partlayna gr msuliyyt clb olunmudur.
-13 aprel 1994-c il- Dastann ocaqlar stansiyasnda srniin qatar partladlb, 6 nfr hyatn itirib, 3 nfr ar
yaralanb.
- 3 iyul 1994-c il - Bak metropoliteninin 28 May v Gnclik stansiyalar arasnda qatarn partladlmas
nticsind 14 nfr hlak olub, 54 nfr mxtlif drcli yara alb. Bu terror aktn Azrbaycan vtnda, milltc lzgi olan
Azr Aslanov trdib. A.Aslanov hrbi mliyyatlar zaman sir gtrlrk ermni xsusi orqanlarna clb olunub. stintaq
vasitsi il myyn olunub ki, A.Aslanovun hazrlanmasnda ermni separatizminin ideoloqlarndan biri Zori Balayan v
Ermnistann kemi prezidenti Robert Kryan xsn itirak ediblr.
1994-c ilin maynda ld olunmu atksl tk aktiv hrbi mliyyatlar deyil, hm d terror faliyytin d son
verilib. Bu, bir daha sbut edir ki, birbaa hrbi tcavz v terror Ermnistann dvlt sviyysind hyata keirdiyi siyastdir.
Slh tnzimlm prosesinin sni tnzimlnmsi gstrir ki, hrbi mliyyatlarnn balanlmas tqdirind Ermnistan yenidn
dvlt siyastinin komponenti olaraq terrora l atacaq. Yuxarda gstriln faktlar btn situasiyann czi hisssini eks etdirir.
Dnyada geni ermni terroru bksi mvcuddur v onun dvlt sviyysind dstklnmsi gstrir ki, Ermnistan n son
annda bel, bu yoldan imtina etmyck.99
Aradrmalara gr, Ema Naaryan (Sosial-Demokrat Partiyasnn lideri), Mariya Nersesyan (amiran-qadn
hrkatnn sdri), Artur Baqdasaryan (Qanun Partiyasnn sdri), Paruyi Ayriyan (Milli zn idaretm Birliyinin sdri),
Ruben Nnaanyan (Azad ermni missiyasnn sdri), Vahan Avakyan (Ermni nqilab Federasiyasnn sdri)... 2002-ci il
mayn 24-d Yerevan mvrtind bir qtnamy imza atdlar ki, qondarma Artsax (Xankndi) Yerevan kimi mstqil bir
ermni respublikasnn paytaxt olmaq ansna malikdir. Ermnilrin siyasi liderlrindn olan Ruben Nnacanyan is Snik
yaay mntqsindki xlarnn birind iddia etdi ki, prezident Kryan Dalq Qaraba bu gnlrd mstqil respublika
kimi tanyacaq v ilin sonunda, dekabrn 22-d mstqilliyinin 10 illiyini qeyd edck.
R.Nnacanyan bunu da elan etdi ki, artq Dalq Qaraba n mstqil ermni respublikas kimi btn dvlt
atributlar, o cmldn gerbi, himni, bayra, pul vahidi d hazrlanb.
Azrbaycann ial olunmu Dalq Qaraba zonas nzartsiz zona elan edildiyindn btn qanunlar bu fakt
qarsnda acizdir. V terrorizm Ermnistann dvlt ideologiyas olduundan ial edilmi Dalq Qaraba da bu
ideologiyann rivsin salnb. Mlumata gr, dnyann 8 lksin mxsus terroru dstlr bu rivd zlrinin tlim
drglrini yaradblar. Onlardan bzilri haqqnda qeyd etmk olar:
1.Vtn qlcmlar (in Xalq Respublikas, ba bdlqafar hriyar). razi dairsi: Qubadl rayonu, Qal v
rli razisi (cnub istiqamtind).
2.Krd Konqresi (ba calan nslindn olan Zeynal calan). razi dairsi: Lan rayonu, Zabux kndi (cnub
istiqamti).
99

smt Mirolu (professor). Qrbin i z hqiqt gzgsnd.- Trkiy qzeti, 21.06.1993, Vtn Hsrti, 13 (14), 2.07.1993.

120

3. Xalq Azadlq cbhsi (Suriya, ba Zamir l-Qisse) razi dairsi: Xocavnd, Qrmz Bazar razisi (Qrb
istiqamti).
Separatlar dnyann skkiz lksind, o cmldn Qarabada terroru drg yaradblar.
Naxvana sfri zaman lk bas Ermnistanda terroru qruplarn mvcudluu bard d dand. Heydr liyev
dedi ki, bel qruplar Azrbaycann ial olunmu razilrind d faliyyt gstrir, terrorularn narkotik maddlrin
yerldirilmsind v danmasnda da rollar var.
Qarabada terroru dstlr mvcuddur. R. Novruzolunun szlrin gr, terroru qruplar xsusi mktb v tlimlr
keir. Separat ermnilrin ksriyyti d hmin terror tkilatlarnn zvdr: Bel mktblrd, 1989-cu il iyunun 14-dn
1991-ci ilin mayn 19-dk myyn fasillrl Ermnistann eks-ba naziri Vazgen Srkisyanla, bugnk prezident (o vaxt
Ermnistan milli azadlq hrkatnn lideri, ASALA zv) Robert Kryanla, bdnam yaz Zori Balayanla, Dalq
Qaraban Ermnistandak nmayndsi Karen Mirzoyanla, Yerevan Strateji v Milli Aradrmalar mrkzinin icra direktoru
Hrayr Hakopyanla, diplomat Naira Melkumyanla... birg thsil alblar (Vainqton. Milli Arxiv. 2001-ci ild MK trfindn
tqdim olunmu materiallardan xar. Texas tat Ostina hri. Lindon Conson adna kitabxana. 2001-ci il FTB-in (Federal
Thlksizlik Tdqiqat) materiallarndan xar).
4.Vtn qlcmlar (in Xalq Respublikas, ba bdlqafar hriyar). razi dairsi: Qubadl rayonu, Qal v
rli razisi (cnub istiqamtind).
5.Krd Konqresi (ba Ocalan nslindn olan Zeynal calan). razi dairsi: Lan rayonu, Zabux kndi (cnub
istiqamti).
6. Xalq Azadlq cbhsi (Suriya, ba Zamir l-Qisse) razi dairsi: Xocavnd, Qrmz Bazar razisi (Qrb
istiqamti).
1999-cu il iyulun 26-da Ermnistan Thlksizlik urasnn iclasnda mummilli Ermni nqilab Federasiyasnn
msul katibi Qaham Manukyann bu istiqamtd hazrlanm mktubu haqqnda mlumat verildi. Doktor Q. Manukyan
mktubunda tklif edir ki, Dalq Qaraba razisindki bu qarda tkilatlarnn mrkzldirilmi Koordinasiya uras
yaradlsn v bu urann ba qrargah Xankndind yerldirilsin (Livan. zl Xbrlr Agentliyi: AVM Ab-VVikala al
Duvaliya. Mlumatn yaylma tarixi, 1999. VIII-4. Mlumat rann 2-ci telekanal, 1999. VIII-9-da rh edib).100

ERMN TERRORUNUN AZRBAYCANDA NTCLR

Uzun mddtdn bri Ermnistann hrbi tcavzn v vaxtar ermni terroruna mruz qalan Azrbaycan
Respublikas z haqq ssini, reallqlar dnya ictimaiyytin atdrmaa, beynlxalq birliyin v tkilatlarn daltli dstyini
qazanmaa alr. Avropa urasnn Parlament Assambleyasnn 2001-ci il sentyabr ayndak sessiyasnda Azrbaycan
nmaynd heytinin bas cnab lham liyevin xnda sslnn mqamlar v gstriln konkret faktlar bu istiqamtd
n sasl v tsirli tdbirlrdndir. AB-da ba vermi hadisnin prizmasndan Azrbaycana qar ynldiln ermni terrorizmi
indi daha aydn grnmy v dnya trfindn anlanmaa balamdr. Yeri glmikn, tamamil yeni bir fakta da diqqt
yetirilmsi mqsduyun olard. Mlum olduu kimi, 2001-ci ilin ortalarndan balayaraq, mtkkil cinaytkar dst
trfindn terror aktlar, inzibati orqanlara silahl basqnlar, terror, qtllr yolu il respublikann imal-qrb blgsini dvltin
nzartindn xarmaq n oxsayl chdlr gstrilmi, kriminogen durumun grginlmsin tsir edn ar cinayt
hadislri trdilmidir. halini qorxutmaq, diqqti zlrinin zorak - tamahynl cinaytkar niyytlrindn yayndrmaq, bu
hrktlr etnik qardurma xarakteri vermk mqsdil davt toxumu spn vrqlr d yaylm, bir trfdn eyx amilin
bst partladlm, digr trfdn Azrbaycanllara mxsus mlak yandrlmdr. Cinaytkar dstnin ksr zvlri
tutulmudur. Diqqti clb edn sas mqam is onlardan bzilrinin Ermnistann xsusi xidmt orqanlar il laqsinin olmas
v Dalq Qarabadak xsusi tlim mrkzlrind hazrlq kemsidir.
tn srin 60-c illrind yenidn fallamaa balayan ermni milltilrinin terroruluq hrktlri 70-ci illrdn
balayaraq daha intensiv xarakter almdr. Faktiki olaraq onlar btn terror mrhllrini kerk, beynlxalq terrorizmin n
yeni tarixinin yaradclarndan olmular.
1973-c ildn etibarn dnyann mxtlif lklrind faliyyt gstrn ermni terror tkilatlarnn xronikas v
tfsilat beldir; Ermni genosidinin qisaslar; Ermni gizli ordusu (ASOA), Ermnistann azadetm ermni gizli
ordusu (ASALA), Ermni azadlq hrkat (AOD), Ermni gnclr birliyi. mumiyytl, MDB mkannda 6, Avropada
12, Asiyada 8, Amerikada 14, Afrikada 3 ermni terror tkilat digr adlar altnda 43-dn ox ermni terror tkilat
yaradlmdr. Bu tkilatlarn sas mqsdi dnya dvltlrini terror thlksi qarsnda qoymaqla Byk Ermnistann
yaradlmasdr.
lav muliyytlri: uaq v qadn ourluu, silah alveri, narkoticart, ktlvi qrn silahlar komponentlrinin
tkili v qara bazar lara xarlmasdr.
Ermni terror tkilatlar vahid kordinasiv mrkzindn idar olunurlar. Hr bir terroru qrupun hdliyi, tapr
mvcuddur. Msln Dmqd (Suriya) Dmq ermnilri hrkti Trkiyy qar formalab v bu ermni silahl
tkilatna Miraj lqbli Azad Asaturyan balq edir.
Htta mlumata gr Dmq ermni hrkat zvlrindn 17 nfri Azrbaycan torpaqlarnn, Dalq Qaraban
ialnda xsn itirak edib. Bu bard 1992-ci ild rus hrbi kfiyyats, polkovnik V. Savelyevin BMT-y nvanlanm
(1996-c il) mktubunda da qeyd olunur.
100

Terrorizm Ermnistann dvlt ideologiyasdr. - ki sahil qzeti, 20.06.2002, N 115 (3119).

121

Rvn Novruzolunun aratrmalarndan aydn olur ki, Ermnistanda bu gn faliyyt gstrn 246 qeyri-hkumt
tkilatndan 63- lknin kfiyyat idarlri il birg ilyirlr.
1973-1987-ci illrd Amerika, Avropa v Asiya qitlrinin bir sra lklrind Trkiy vtndalarna v
nmayndliklrin qar ermnilr trfindn ardcl surtd oxsayl terror aktlar trdilmidir. Bundan baqa onlar zlrini
tantmaq v maddi maraq namin digr dvltlrin xsusi xidmt orqanlarnn, habel bzi rb lklrind faliyyt gstrn
terrorularn da sifarilrini yerin yetirrk, mxtlif vaxtlarda v yerlrd terror aksiyalar hyata keirmi, kamikadzelik
d etmilr.
80-ci illrdn etibarn Azrbaycan da ermni terrorizminin hdfin evrilmidir. 1984-c ild Bak hrind 106
sayl marrut avtobusunun partladlmas nticsind bir qadn (2 uaq anas) lm, bir ne nfr is yaralanmdr.
Respublikann hquq-mhafz orqanlar trfindn grln tdbirlr nticsind bu cinayti trdn ermni terroristi
Vartanov ifa olunmudur. Bu ar cinayt hadissi d ermni terror tkilatlarnn Azrbaycann razisind facili
cinaytlrinin tmli qoyulmudur. 1988-ci ildn balayaraq, ermni terroristlri trfindn Azrbaycann razisind trdilmi
tkc terroruluq aktlar zaman 2 mindn artq dinc sakin hlak olmudur.
Ermnistann xsusi xidmt orqanlar v ermni ekstremistlri trfindn aada gstriln bir sra
terroruluq aksiyalar hazrlanm v hyata keirilmidir. Msln:
1. 27 may 1989-cu ild Yerevandan Bakya gedn qatarda Ermnistan vtnda V.Minosyandan partlayc quru
grrlmdr. O, izahatnda Bakda terror hyata keirmk niyytind olduunu bildirmidir. Artq hmin ilin iyul aynn 24d Azrbaycan dmiryolunun Krivan stansiyasnda qatar partladlmdr.
2. 16 sentyabr 1989-cu ild Tbilisi-Bak marrutu il hrkt edn srniin avtobusu partladlm, nticd 5 nfr
hlak olmu, 25 nfr is yaralanmdr.
3. 07 oktyabr 1989-cu ild Xankndi hrinin cnub hisssind yerln Xlifay ay zrind avtonqliyyat
krps partladlmdr. Cinaytkar A. Abramyan Azrbaycan Respublikas Ali Mhkmsinin cinayt ilri zr Mhkm
Kollegiyasnn 29 aprel 1992-ci il tarixli qrar il mlak msadir edilmkl 15 il hbs czasna mhkum olunmudur.
4.19 yanvar 1990-c ild Ermnistann Ararat rayonunun Yeraxs kndi trfindn Naxvan MR-nn rur rayonunun
Sdrk qsbsi vvlc toplardan at tutulmu, sonra is silahl basqn edilmidir. Nticd qsbdki rab zavodu,
mhsul dolu iki n partladlm, obyektlr yandrlm, 5 yaay evi dadlm, 6 nfr dinc azrbaycanl ldrlm, 23
nfr is yaralanmdr.
5.13 fevral 1990-c ild Yevlax-Lan yolunun 105-ci kilometrind ua-Bak reysi il hrkt edn marrut avtobusu
partladlm, nticd 13 nfr yaralanmdr.
6.11 iyul 1990-c ild Adr rayonunun Qetavan v iraqkr kndlri arasnda hrbi naryadn maidsi il Klbcr
hri istiqamtind adamlar dayan v xalq tsrrfat mallar yklnmi man karvanna basqn edilmi, nticd 3 nfr
hlak olmu, 23 nfr is yaralanmdr. stintaq zamam myyn edilmidir ki, terror aksiyasn Xankndi hr sakinlriNapoleon lqbli Ayriyan Arkadi Abramovi v Babayan Samvel Andranikovi trtmilr. Onlar 1990-c il dekabrn 15-d
sgran rayonunun Cmilli v Kosalar kndi arasnda 3 nfr azrbaycanln qtl yetirmilr. Hr iki cinaytkar hbs
olunmu, 1992-ci il iyunun 19-da lm hkmn mhkum edilmilr. S. Babayan 1992-ci ilin iyulunda azrbaycanl girov v
sirlrl dyidirilmidir (o, 1993-1999-cu illrd qondarma DQR-nin mdafi naziri olmu, prezident A. Qukasyana qar
sui-qsdd tqsirli bilinir).
7. 11 iyul 1990-c ild Mardakert rayonunda bir qrup ermni terrorusu trfindn Mirbir (Trtor) rayonundan
Klbcr gedn avtoman karvan silahl basqna mruz qalm, nticd Zrdab, RD-nin ris mavini . krov, hrbi
S. Mezentsev, vtnda . smaylova ldrlm, 24 nfr is yaralanmdr.
8.10 avqust 1990-c ild Tibilisi-Adam marrutu zr hrkt edn srniin avtobusu partladlm, nticd 20
nfr hlak olmu, 30 nfr yaralanmdr. Grlm tdbirlr nticsind terror trtmi qrupun zvlri hbs olunmu,
cinaytin tkilats A.Avanesyan AR AM-nin 27 may 1992-ci il tarixli qrar il n yksk czaya - glllnmy, hmin
qrupun zv M.Tatevosyan is 15 il hbs czasna mhkum olunmudur.
stintaq zaman mlum olmudur ki, cinaytkarlar 1991-ci ilin iyulun 17-d Adam-Tbilisi marrutu il hrkt
edn srniin avtobusunu da partlatma planladrm, lakin zlrindn asl olmayan sbbdn aksiyan hyata keir
bilmmilr.
9. 15 sentyabr 1990-c ild Xankndi hrind ermni terroru qrupu DQMV radio-televiziya mrkzini
partlatmdr.
10. Ermnistan razisind faliyyt gstrn Yerqraparx terroru tkilatnn rhbrliyinin gstrii il onun zv
M. Qriqoryan Emidzin rayon sakinlrindn ibart terroru qrup yaradaraq 1990-c ilin noyabr aynda Azrbaycan razisin
gndrmidir. Terror aktlarn hyata keirmy alan qrup Azrbaycann hquq mhafiz orqanlar trfindn
zrrsizldirilmidir.
11. 9 yanvar 1991-ci ild Lan-ua yolunun 5-ci kilometrind ermni terrorular trfindn Molodyoj
Azrbaydjana qzetinin mxbiri Salatn sgrova, hrbi qulluqular - podpolkovnik S.Larionov, mayor .vanov v serjant
.Qoek qtl yetirilmilr. Cinaytkarlar - A.Mkrtyan, Q.Petrosyan, A.Manaqasaryan, Q.Arutunyan v Q.Arustamyan 1993-c
il martn 23-d AR AM-nin qrar il n yksk czaya - glllnmy mhkum edilmi, terroru qrupun digr zvlri is
mxtlif mddtlr azadlqdan mhrum olunmular.
12. 12 yanvar 1991-ci ild Yevlax-Lan yolunun 103-c kilometrind 5471 sayl hrbi hisssinin avtomanna
silahl basqn edilmi, SSR DN-d DQB-nin mkda polkovnik V. Qriqoryev ldrlmdr.
13. 19 yanvar 1991-ci ild Xankndi hrind A.Bamanyan, S.Bamanyan v A.Antonyan trfindn DQMV DNnin risi general-mayor V.Kavalyovu qtl yetirmk mqsdil sui-qsd tkil edilmidir. Tsadf nticsind ona xtr

122

yetirilmmidir (20 noyabr 1991-ci ild vertolyotun vurulmas il laqdar mlum dhtli hadis zaman o da hlak
olmudur).
14. 14 mart 1991-ci ild sgran rayonunun Xramort kndi yaxnlnda Adam-ua marrutu il hrkt edn
avtobus ermni terrorular trfindn avtomatlardan at tutulmu, nticd 3 nfr lm, 4 nfr is yaralanmdr.
15. 07 aprel 1991-ci ild Gorus rayonu trfindn Qubadl rayonunun yuxar Cibikli kndin silahl basqn
nticsind hrbi komendantn mavini Y.Babk, vtnda .Mmmdov v Y.Nzrov ldrlm, 4 nfr yaralanmdr.
16. 18 aprel 1991-ci ild Fzuli rayonunun Aa Divanallar kndind milis iilrindn v hrbilrdn ibart
naryada silahl basqn edilmi, nticd 3 nfr ldrlm, 2 nfr is yaralanmdr.
17. DQMV-nin xsusi rayonunun hrbi komendant general V. Safonov Azrbaycan-ermni mnaqisind obyektiv
mvqe tutduuna, ermni terrorularnn trkisilah edilmsi v zrrsizldirilmsi sahsind faliyytin gr ermni
terrorular onun qtl yetirilmsi bard qrar qbul etmilr. 08 aprel 1991-ci il tarixd ermni milltilri bu mqsdl terror
akt keirrkn shvn Rostov-Don hrindn imali Qafqaz v Zaqafqaziya zr Daxili Qounlar darsinin ris mavini
polkovnik V. Blaxotini qtl yetirmilr. RF Rostov vilayt mhkmsinin qrar il S. Baqmanyan 12 il, A.Baqmanyan 15 il,
A.Antonyan 15 il, K.Akopyan 4 il v K. Yeqiyan 2 il 9 ay mddtin azadlqdan mhrum edilmilr.
18. 18 aprel 1991-ci ild Xocavnd rayonunun Amaras kilssi yaxnlnda Q. Sarkisyann balq etdiyi ermni
terrorularnn silahl basqn nticsind milliyytc azrbaycanl olan 3 nfr milis iisi hlak olmudur. sgran qsbsi
il Adam hri arasndak krp d 04.01.90-c il tarixd hmin qrup trfindn partladlmdr.
19. 01 may 1991-ci ild Bak-Tiflis srniin qatarnda Ermnistann Noyemberyan rayon sakini S. Axnazaryan
tutulmu, ondan 16 gll, fin ba, Mingevir v mkir SES-lri, habel digr obyektlr qeyd edilmi xritlr
gtrlmdr.
Keirilmi mliyyat-istintaq tdbirlri nticsind myyn edilmidir ki, Noyemberyan rayonunda yerln
txribatlq tdris mrkzind xsusi tlim kemi S. Axnazaryann rhbrliyi altnda 5 nfrdn ibart qrup Bin hava
limannda terror aksiyas keirmk n Bak hrin glmidir. Lakin hava liman gclndirilmi rejimd mhafiz olunduu
n nzrd tutulmu aksiyan hyata keir bilmmilr.
20. 09 may 1991-ci ild Xankndind ermni quldurlar trfindn DQMV zr Azrbaycan Respublikasnn Tkilat
komitsinin zv V.Polyaniko v baqalarna qar tkil olunmu sui-qsd ba tutmamdr. Buna baxmayaraq daim izlniln
V.Polyaniko 1993-c il avqustun 1-d imali Osetiyann hrtraf rayonunun Tarskoye kndi yaxnlnda terror akt
nticsind qtl yetirilmidir.
21. 30 may 1991-ci ild Dastann Xasavyurd stansiyas yaxnlnda Moskva-Bak srniin qatar partladlm,
nticd 11 nfr hlak olmu, 22 nfr yaralanmdr.
22. 31 iyul 1991-ci ild Dastan-Temirtau stansiyas yaxnlnda Moskva-Bak srniin qatar partladlm,
nticd 16 nfr hlak olmu, 22 nfr yaralanmdr.
23. 20 noyabr 1991-ci ild Xocavnd rayonu Qaraknd kndi yaxnlnda ermni terrorular trfindn Mi-8
vertolyotu vurulmudur. Vertolyotun btn heyt zvlri v srniinlri - AR-nn dvlt katibi, xalq deputat T.smaylov, Ba
nazirin mavini, xalq deputat Z.Hacyev, prezidentin dvlt maviri, xalq deputat general-mayor M.sdov, Respublikann
Ba prokuroru, xalq deputat, 3-c drcli dvlt dliyy maviri .Qaybov, xalq deputatlar V.Sfrov v V.Mmmdov,
Prezident Aparatnn b mdiri O.Mirzyev, Meliorasiya v Su Tsrrfat nazirinin birinci mavini Q.Namazliyev, DQMV
(Dalq Qaraba Muxtar Vilayti) prokuroru . Plavski, MTN-nin DQMV zr b risi S. manov, DQMV-in D risi,
general-mayor V.Kovaloyov, DQMV fvqlad rayonunun komendant N.Jinkin, dvlt katibinin kmkisi R.Mmmdov,
Azteleradionun mkda A.Mustafayev, A.Hseynzad v F.ahbazov, hmin regiona slhmraml missiya il yollanan, RFdn olan mahidilr-general-mayor M.Lukaov v pod-polkovnik V.Koarov, Qazaxstan Daxili lr Nazirinin birinci
mavini, general-mayor S.Serikov hlak olmular.
24. 08 yanvar 1992-ci ild Krasnovodskdan Bakya srniin dayan dniz brsi partladlm, nticd 25 nfr hlak
olmu, 88 nfr yaralanmdr.
25. 28 yanvar 1992-ci ild ermni terrorular trfindn ua hri yaxnlnda Adam-ua marrutu il uan
mlki vertolyot vurulmu, sasn qadn v uaqlardan ibart olan 41 srniin, hminin heytin 3 zv hlak olmudur.
26. 28 fevral 1993-c ild Dastann Qudermes stansiyas yaxnlnda Kislovodsk-Bak srniin qatar partladlm,
nticd 11 nfr hlak olmu, 18 nfr yaralanmdr.
27. 02 iyun 1993-c ild Bak hr dmiryol vazalnn ehtiyat yollarnda srniin vaqonu partladlm, dvlt klli
miqdarda ziyan dymidir. Tlfat olmamdr.
28.01 fevral 1994-c ild Bak hrinin dmiryolu vazalnda Kislovodsk-Bak srniin qatar partladlm, nticd
3 nfr hlak olmu, 20 nfr yaralanmdr.
29. 09 fevral 1994-c ild Xudat stansiyasnda dmiryol vaqonu partladlm, xobxtlikdn tlfat olmamdr.
30. 18 mart 1994-c ild Xankndid ermni terroular trfindn diplomatlar v onlarn ail zvlrinin uduu ran
HHQ-n mxsus Herkules teyyarsi vurulmu, nticd 34 nfr hlak olmudur
31. 19 mart 1994-c ild Bak hri 20 Yanvar metro stansiyasnda qatar partladlm, nticd 14 nfr hlak
olmu, 49 nfr yaralanmdr.
Hmin terrorularn 30 nfri Bak metropoliteninin 20 Yanvar stansiyasndak partlayla laqdar cinayt
msuliyytin clb olunmudurlar.
32. 13 aprel 1994-c ild Dastan Respublikasnn Dastanski oqni stansiyasnda Moskva-Bak srniin qatar
partladlm, 6 nfr hlak olmu, 3 nfr ar yaralanmdr.
33. 03 iyul 1994-c ild Bak metrosunun 28 May v Gnclik stansiyalar arasnda qatar partladlm, nticd

123

14 nfr hlak olmu, 54 nfr yaralanmdr.

Ermni milltilri trfindn bu illrd yuxarda sadalanan terroruluq aksiyalarndan lav Azrbaycan
Respublikasnn razisind digr qanl cinaytlr v txribatlar da trdilmidir. Onlarn bzilrinin qeyd edilmsi
mqsduyun olard:
1. 19 oktyabr 1989-cu il Ermnistann Sisyan rayonundan glmi bir qrup cinaytkar trfindn Culfa rayonu rf
kndindki yaylaqda mal otaran Q. Bayramov v . Qafarov qtl yetirilmilr.
2. 17 noyabr 1989-cu il Hadrut rayonunun Tu kndind orta mktbin hytind 9-cu sinif agirdi T. Sleymanov
baqla rk nahiyysindn vurularaq qtl yetirilmidir.
3. 29 noyabr 1989-cu ildn ermni quldurlar trfindn Qubadl rayonunda Q. lkbrov, T. Hmbtliyev v M.
Mehdiyev qtl yetirilmilr.
4. 13 yanvar 1990-c ild Ermnistann Gorus rayonu trfindn Qubadl rayonunun Seyta kndin silahl basqn
edilmidir. Nticd knd sakinlri mey qovulmu, 2 ev yandrlmdr.
5. 29 yanvar 1990-c il li (rur) rayonunun Krki kndi ial edilmidir.
6. 31 yanvar 1990-c ild Ermnistann Krasnoselsk rayonunun Artevak kndi trfindn basqn edilrk Gdby
rayon sakinlri A.Cmilov, M. Vliyev, A.Zeynalov, A.Qurbanov, .Hseynov v F.Niftliyev qtl yetirilmilr.
7. 4 mart 1990-c ild ua hrini imli su il tchiz edn Nbilr -ua su xtti ermni ekstremistlri trfindn
partladlmdr.
8. 24 mart 1990-c ild Qazax rayonunun Baanis Ayrm kndi Ermnistan trfindn vvlc avtomat silahlarndan
v doludadan toplardan gcl at tutulmu, sonra is silahl basqna mruz qalmdr. Nticd 5 nfr dinc sakin diri-diri
yandrlm, 2 nfr ldrlm, 1 nfr yaralanm, 13 yaay evi yandrlaraq mlak talan edilmidir.
9. 28 mart 1990-c ild Ermnistann mddin rayonu trfindn Tovuz rayonunun libyli kndini mxtlif odlu
silah nvlrindn at tutulmu, 4 nfr yerli sakin yaralanmdr.
10. 26 iyun 1990-c il Gdby rayonunun Gbyli adlanan razisind ermni quldurlar trfindn Nuriyev, Nayev
v Orucov qtl yetirilmilr.
11.08 avqust 1990-c ild Hadrut rayonu razisindn avtomat v karabinlrl silahlanm quldurlar Lan rayon
razisind QAZ-53 markal avtoman at tutmu, nticd 2 nfr hlak olmu, 1 nfr ar yaralanmdr.
12.17 avqust 1990-c ild Noyemberyan rayonu razisindn Qazax rayon Aa skipara kndi at tutulmu,
nticd vtnda F. Mehdiyev ldrlm, 2 nfr is yaralanmdr.
13.17 avqust 1990-c ild Yeksaoq v Qaladrsi kndlri razisind ua rayonu Gytp kndin silahl basqn
edilmi, 11 ev yandrlmdr.
14. 19 avqust 1990-c ild ermni quldurlar trfindn Qazax-Yuxar skipara marrutu il hrkt edn avtobus
at tutulmu, nticd milis nfrlrindn . obanov ldrlm, C. Mmmdov v daha 3 srniin yaralanmdr.
15. 20 avqust 1990-c ild Qazax rayonunun Baanis Ayrm v Aa skipara kndlrin silahl basqn edilmi,
nticd 5477 sayl hrbi hissnin qrargah risinin mavini A. Pipatov ldrlm, 4 hrbi v 4 vtnda yaralanmdr.
16. 20 noyabr 1990-a ild Ermnistann Gorus rayonu trfindn Lan rayonunun Haclar, Zabux, Caazur v
Cicimli kndlri avtomat, pulemyot, qumbara v mina atanlardan iddtli at tutulmu, nticd 3 nfr dinc sakin hlak
olmudur.
17. 17 dekabr 1990-c ild li (rur) rayonunun Avu v Axura kndlri arasndak yolda ermni quldurlar
trfindn pusqu qurularaq nvbdn qaydan RD-nin 2 mkda ldrlm, 1 nfr is ar yaralanmdr.
18. 1991-ci ilin yanvar aynda Adr rayonunun Drombon kndi yaxnlnda V. Qalayann balq etdiyi silahl
dst Klbcr hrin doru hrkt edn man karvanna silahl basqn edrk benzin dayan mann srcsn qtl
yetirmilr.
19. 23 aprel 1991-ci ild uaknd v Daalt istiqamtindn ermnilr trfindn ua hri doludadan toplarla
at tutulmudur. Nticd Abbasovlar ailsinin 3 zv ar yaralanm, yaay evlri v binalar ciddi dantlara mruz
qalmdr.
20. 28 aprel 1991-ci ild Ermnistann Ararat rayonunun Sevakyan v Eraxs kndlri trfindn doludadan toplar,
reaktiv qurular, zirehli hrbitexnika vasitlrindn Naxvan MR-nin rur rayonunun Sdrk qsbsi gcl at tutulmu,
14 sakin yaralanmdr.
21. 03 may 1991-ci ild Ermnistann msddin rayonu razisindn Qazax rayonu razisin 12 reaktiv mrmi
atlm, nticd 1 ev dalm, ev yiysi v onun hyat yolda hlak olmu, 2 nfr is yaralanmdr.
22.1991 -ci il iyunun 27-dn 28-n ken gec bir qrup ermni terrorusu Martuni rayonunun Qaradal kndin
basqn edrk 6 nfr dinc sakini qtl yetirmilr.
23. 21 iyul 1991-ci ild Ermnistann Sisyan rayonu trfindn Lan rayonunun rimz yaylana zirehli hrbi
texnikann kmyi il silahl basqn edilmidir. 9 azrbaycanl vhicsin ldrlrk yandrlm, 3 nfr yaralanm, 13,5
min heyvan aparlmdr.
24. 1991-ci ilin yaynda ermni quldurlar trfindn Xankndi-ua avtomobil yolunda SSR DN DQ mayoru
Xomi qtl yetirilmidir.
25. 27 oktyabr 1991-ci ild Ermnistann Grus rayonunun Hindzorsk kndi trfindn Qubadl rayonunun
liquluua kndi avtomat, pulemyot v toplardan at tutulmu, 2 yaay evi dadlmdr
mumn 1988-1991-ci illrd ermni terrorular v bandit birlmlri trfindn Qaraban v traf rayonlarn
Azrbaycanllar yaayan mntqlri 1.650 df basqna v intensiv atlr mruz qalmdr. Bu cinaytkar qsdlr

124

nticsind 383 nfr hlak olmu (84- hquq-mhafiz orqanlar mkda), 1.028 nfr yaralanm (183- hquq mhafiz
orqanlar mkda), 1.280 mxtlif obyekt v ev yandrlm, dadlmdr.
1992-ci ilin tkc ilk 2 ay rzind 230 df basqn edilmi, nticd 117 nfr hlak olmu (16), 155 nfr yaralanm
(93), 190 obyekt v ev yandrlm, partladlm v dadlmdr. Btn yuxarda gstrilnlr hl Qarabada doy
mliyyatlar balamazdan vvl trdilmidir.
1988-1989-cu illrd azrbaycanllarn z tarixi razilrindn deportasiyasnn 3-c byk mrhlsinin baa
atdrlmas Ermnistann genosid siyastinin trkib hisssi olmudur. Alasmaz vhiliklr v barbarcasna hyata keiriln
bu deportasiya zaman 500 nfrdn ox Azrbaycanl qtl yetirilmi, istintaqa dn 216 nfr lmu, o cmldn 57 qadn,
5 krp v 18 azyal qtl yetirilmidir. Onlardan 5-i qsdn xstxanalarda, 76-s ignclr nticsind, 11-i diri-diri
yandrlmaqla, 3- suda boulmaqla v s. ldrlmdr. 4 nfrin is ldrldkdn sonra meyidlri yandrlmdr.
26 fevral 1992-ci il - Xocalnn ial gn ermni terrorizminin, azrbaycanllara qar genosid siyastinin n qanl
shiflrindndir. Tkc hmin gn sasn qocalardan, qadnlardan v uaqlardan ibart olan 613 nfr dinc sakin vhicsin
qtl yetirilmi, 1.275 nfr is sir gtrlmdr. Bu ktlvi qrn, vandalizm akt zaman 56 nfr xsusi qddarlq v
amanszlqla qtl yetirilmi, diri-diri yandrlm, balar ksilmi, yaxud balarnn drisi soyulmu, gzlri xarlm, hamil
qadnlar sng il deik-deik edilmidirlr. Xsart alanlardan 487 nfri ikst olmudur. Onlardan 76 nfri azyaldr.
1992-1993-c illrd Ermnistan trfindn Azrbaycan Respublikasnn aadak rayonlar ial edilmidir:
- 26 fevral
1992-ci ild Xocal rayonu;
- 08 may
1992-ci ild ua hri; -18may 1992-ci ild Lan rayonu;
- 02 aprel
1993-ci ild Klbcr rayonu;
- 23 iyul
1993-ci ild Adam rayonu;
- 23 avqust
1993-ci ild Fzuli rayonu;
- 23 avqust
1993-ci ild Cbrayl rayonu;
- 31 avqust
1993-ci ild Qubadl rayonu;
- 29 oktyabr
1993-ci ild Zngilan rayonu;
Btn bu hadislr zaman yzlrl soydamz vhicsin ldrlm, 5.000 nfrdn oxu is sir v girov
gtrlmdr.
Qeyd edilmlidir ki, 1970-ci illrin vvllrind ermni terror tkilatlar sasn xarici lklrin razisind
yaranrdsa, artq 1988-1990-c illrd silahl quldur birlmlri (dstlri) Ermnistann paytaxt Yerevan hrind d
formalamaa balamdr. Ermnistann daxili ilr naziri L.A.Qalastyan trfindn imzalanm 11 iyul 1990-c il tarixli rsmi
mlumata 10 min nfrdn artq terrorudan ibart, xsusi formalara, rabit v nqliyyat vasitlrin malik olan, qrargahlar
Yerevan hrind yerln Ermni milli ordusu (ANA), Respublika partiyasnn mstqil ordusu (NARP), Milli ittifaq
hrkat (MU), David Sasunlu, Qisaslar, Ermnilrin mhkmsi v s. bu kimi mobil silahl birlmlrin v
onlarn birg faliyytlrinin laqlndirilmsi n is Hrbi urann yaradlmas gstrilmidir. Hmin silahl
birlmlrin mqsdlri adlarndan da aydn grndy n lav rh ehtiyac duyulmur.
1990-c ild SSR Ali Sovetinin Milltlr urasnn Milli v Milltlraras mnasibtlr zr Komissiyas trfindn
hazrlanm hesabat da diqqti clb edir. Hesabata gr yalnz 1990-c ilin yanvar aynda Ermnistann razisind silah ld
edilmsi mqsdil daxili ilr orqanlarna v hrbi hisslr 131 basqn olunmu, 6.179 dd odlu silah, o cmldn 3
minomyot, 13 pulemyot, mindn artq avtomat, 1.300-dk tfng, 1.300 tapana ourlanmdr. Bundan lav, 133 top v 17
raket qurusu, 13 min raket v digr sursat, 556 qranat, 19 dd zirehli texnika, 21 ton partlayc madd l keirilmidir.
Azrbaycanda is hmin mddt rzind silah saxlanlan obyektlr cmi 13 basqn edilmi, 3 pulemyot, 28 avtomat, 31
tfng, 23 tapana, 1 minomyot, 3 qumbara atan v 1 zirehli texnika ourlanmdr.101
Bunlarda da ermni linin olmas gman edilir.
mumiyytl, 1973-c ildn 2001-ci illr rzind ermni terror tkilatlar tkc hrbi Avropada 235 terror akt, 70
qtl, 41 qtl chdi trtmilr. Terror aksiyalar zaman 454 nfr yaralanb, 105 mlki xs girov gtrlb.102

XOCALI SOYQIRIMI - BRYYTN FACSDR

Btvlkd Azrbaycan xalqna qar ynldilmi Xocal
soyqrm z alasmaz qddarl v qeyri-insani cza sullar il
br tarixind tay-brabri olmayan bir vhi aktdr. Bu soyqrm eyni
zamanda btn briyyt qar tarixi cinaytdir.
Heydr LYEV,
Azrbaycan xalqnn mum Milli Lideri.
Xocal... Gecnin zlmt qaranlnda uaq alayrm, ssini mkrli dmn olan ermnilr eitmsin dey ana
alayan uan ldrmdr. 3 aylq Salatn z llriyl boan ana v drd saat sonra mcz il yenidn diriln uaqa 101

Frhad Vahabov. Ermni separatizmi, tcavzkarl v terrorizmi haqqnda mlum v namlum hqiqtlr (silsil mqallr) - Yeni
Azrbaycan, 07.12.2001, 233 (1212), s.5 v 08.12.2001, N 2 234 (1213).
102
Eynulla Mdtli. Smd Srdariniyann rvan mslman yurdu olmudur kitab - Azrbaycan, 01.12.2001, N2 274 (2987)

125

Azrbaycann Milli Qhrman jurnalist Salatn sgrovann ad verilib. Xstxanada krp Salatnn mn baxan gzlri.
Qahaqada yaral qardan dmn lin kemsin dey onu z tkidil glllyn qarda. ryin, z-gzn sng
sanclm bir uaq... Donmu ayaqlar ksilmi 18 yanda qz, znn drisi soyulmu meyid, gzlri xarlm olan.
Respublika xstxanasnn qadn bsi hkiminin tkrpdn shbtlri. lm anasnn dn mn uaq. Ala smayan
vhiliy, igncy tu olan krp, qadn, kii, qoca meyidlri...
ahidlrin biri deyirdi ki, saqqall ermnilr tutulan sir azri qzlarnn sslrini ssgclndiricilrl uzaqlara
yayrdlar ki, eidin, ox qeyrt, qeyrt deyirsiniz.
Biz Xocal facisinin ahidi olduq, yzlrl ldrlm gnahsz insan meyidlri grdk. Bunlar qadnlar, uaqlar,
qocalar v Xocalnn keikilri idi. Biz alaqdan uan vertolyot verdilr. Xocalda n ba verdiyinin ahidi olduq. Bizi
ermnilr sonra at tutdular. Biz kilii axra atdra bilmdik. Bu dhtli faci idi. Mn mharibd ox eylr olduunu,
alman sgrinin qddarln eitmim, amma ermnilr onlar tb keiblr. Onlar 5-6 yal uaqlar, dinc halini vhicsin
ldrrlr.(Fransz jurnalisti Jan iv Yunet).
26 fevralda mn yarallar dayrdm. Mn zm 200- qdr ldrlm v splnmi adamlar grdm. Sonra
uduq, llri gtrmk istdik. Biziml bir yerli kapitan da var idi, ad yadmdan xb. O, llr arasnda znn 4 yal
olunu tapd. Onun beyni dalmd. Kapitan aln itirdi. Gtr bilmdiyimiz baqa uan ba ksilmidi. Biz hr yerd
vhicsin thqir olunmu qadn, uaq, qoca meyidlri grdk. (Mayor Leonid Kravets (rus tyyarisi).
Azrbaycanl soyqrm ifadsi siyasi leksikonumuza mhz sabiq prezident Heydr liyevin xidmtlri saysind
daxil olub. Heydr liyev bununla dahiyan bir addm atd, dnya ictimaiyytinin diqqtini bizim n hyati hmiyyt ksb
edn bu msly ynltdi. Btn dnya bu vaxta qdr yalnz ermni soyqrm" ifadsini eitmi, bu yalanlara inanmaa
mcbur edilmidi. Azrbaycanl soyqrm bard ilk mlumat v shbtlr gndliy on bir il bundan vvl gtirildi. Bunun
mllifi Heydr liyev oldu. Heydr liyev 1998-ci il martn 26-da frman imzalayaraq hr il martn 31-nin Azrbaycanl
soyqrm gn kimi qeyd edilmsinin sasn qoydu. Bu sndin tbliat baxmndan mstsna hmiyyti var. Hmin frman
azrbaycanl soyqrmna elmi v ictimai-siyasi evrlr trfindn xsusi diqqt yetirilmsin bir ar idi. Bu snd
azrbaycanl soyqrm mslsin yuridik v siyasi alar verdi, onu dvlt siyastinin predmeti sviyysin qaldrd.
Prezidentin mlum frmannn imzalanmasndan 3 il sonra - 2001-ci ilin aprelind Azrbaycan Parlamentinin Avropa uras
Parlament Assambleyasndak (APA) nmaynd heyti azrbaycanl soyqrm mslsini bu mtbr qurumun
tribunasndan ilk df olaraq qaldrd. Azrbaycan Parlamentinin APA-dak nmaynd heytinin rhbri, YAP sdrinin
birinci mavini, ARDN-nin birinci vitse-prezidenti, MOK prezidenti lham liyev (indiki Azrbaycan Respublikasnn
Prezidenti) 2001-ci il aprelin 24-dki x APA-da tmsil olunan Avropal parlamentarlarn ermni vandalizmi, Qaraba
mnaqisi, DQR razisinin terror v narkobiznes mkanna evrilmsi, habel Azrbaycan trklrinin soyqrm bard
mlumatlandrd.
Heydr liyevin 26 mart 1998-ci il tarixli mlum frmanndan sonra azrbaycanl soyqrm mvzusu lk
ictimaiyyti trfindn n plana kildi, myyn ilr grld, 31 mart tarixinin Azrbaycanl soyqrm gn kimi qeyd
olunmas mqsdil dnya lklrinin parlamentlrin, habel beynlxalq tkilatlara mracitlr nvanland. Tkc 1998-ci il
rzind bu mvzu il bal 8 mxtlif kitab, hminin Azrbaycan Parlamentinin iclasnn stenoqram ap olundu. Btn
bunlar ermni mkrinin ifa olunmas, azrbaycanl soyqrm faktnn btn dnyada qbul etdirilmsi n mhm
hmiyyt ksb edir. Xatrladaq ki, 1918-ci ilin mart qrnlar zaman ermni danaklar gn rzind tkc Bakda 17.000
nfr azrbaycanln qtl yetirmidi. Bundan lav azrbaycanllar Qubada, amaxda, Lnkranda, Salyanda, Xamazda,
Gncd, Qarabada, rvanda v Naxvanda da ktlvi kild genosid mruz qalm, nticd st-st on minlrl
soydamz ldrlmdr. 31 mart Azrbaycanl soyqrm bardki btn tarixi faktlar Azrbaycan Respublikas Dvlt
Arxivindki 1061-ci v 276-c fondlarda mrkzldirilmi qaydada toplanb. Bu fondlarn materiallar indiki gn n d
aktualdr, nki bu materiallar hazr materiallardr v onlarn dnya ictimaiyytinin mhakimsin verilmsi sl ermni
xisltini aard. 1918-ci ilin mart qrn o qdr dhtli bir cinayt idi ki, hl 1918-1920-ci illrd Azrbaycan Demokratik
Respublikasnn rhbrliyi bu qtliama ayrca diqqt yetirmidi. ADR Xarici lr Nazirliyi ermni tbliatn neytralladrmaq,
ermnilrin vhiliyini btn dnyaya gstrmk n Fvqlad stintaq Komissiyasnn yaradlmas tbbsn irli srd
v milli hkumt 1918-ci il avqustun 31-d bu komissiyan yaratd. Xlil by Xasmmmdovun balq etdiyi komissiya fal
ilyrk azrbaycanl soyqrm haqqnda xeyli qiymtli material toplad. Hmin materiallar z hmiyytini bu gn d
qoruyub saxlayr. Dvlt Arxivinin 1061-ci fondunda qorunan hmin materiallar siyasi, hquqi v mnvi-tarixi
qiymtlndirm n mtbr beynlxalq tkilatlara, o cmldn BMT-y, APA-ya tqdim etmk el d tin deyil. Sadc
olaraq birc addm atmaq lazmdr.
Xocal soyqrmnn trdilmsinin sl gnahkar ermni quldurlar, ermni milltilri, ermni danaqlaryd. Xocal
facisindn bir mddt vvl yni fevraln 11-dn 12-n ken gec uann Malbyli kndi ial edilmidi. Bu knd
Xocaldan cmi 5 kilometr msafddir. Kndin ial olunmasna Ermnistann kemi prezidenti R.Kryan v kemi
mdafi naziri S.Sarkisyan xsn rhbrlik etmidilr.
Xocal soyqrmn ermnilr tkc trtmyiblr. Bilirsiniz ki, Rusiyann 366-c alay Xankndid yerlirdi. Bu
alayn zabit v praporik heytinin txminn 40 faizi ermnilrdn ibart idi. sl cinaytkarlar onlardr. Bu hrbi qvv Xocal
soyqrmnda birbaa gnahkardr. Lakin qrna dolay yolla rait yaradanlar, dmnlrimizin z niyytlrini hyata
keirmlrin kmk ednlr hm o dvrdki Azrbaycan iqtidar, hm d mxtlif siyasi qvvlrdir. Yni onlarn bir-biri
il didimsi, tutamas v mbarizsi ermnilr imkan verdi ki, Xocaln yerl-yeksan etsinlr. Hmin zaman lkd
rhbrliyin ba hakimiyyt urunda mbarizy qarmd.
1992-ci il martn 29-da is Ballca kndini z gzlri il grmy gln general-mayor Aleksandr indarov MDB
zr mumi Qoun qvvlri komandan maral apoinkova nvanlad mktubda qeyd edir: Dalq Qaraba razisind,

126

Xocal sahsind ermnilrl birg rb lklrindn glmi muzdlu sgrlr d itirak ediblr... ldrlm adamlar arasnda
rb mnli terrorularn csdlrin rast gldim. Bunlar ermnilr trfindn azrbaycanllara qar vuruan adamlardr. Bu
qrupun sl ad is Qara sentyabrdr.
ld olunmu mlumata gr, bu dstnin zvlri 366-c alayn komandan Yuri Zarviqarovun kmyil RF-in hrbisenaye komplekslrindn ylan 3 kiloqram urann Livana trlmsind fal olublar. Bunun n dstnin zvlri ran
razisindn istifad ediblr... (Risma. Qlavkom. OVS. SNQ-maralu avia t-u. apoinkovu. E.. 1992. V-3. general-mayor
A..indarova: Arxiv. OVS-SNQ. Moskva. 1992. -N-1201-V.).103
Dalq Qaraban bombalanmasnda, daha dqiq desk, yaay yerlrinin dalmasnda Tsinxvali v Telavi
(Grcstan) vertolyot bazalar yaxndan itirak edib. Zaqafqaziya hrbi dairsinin general Valeri Pasrikyevin 1992-ci il
noyabrn 2-d imzalad srancama sasn, Telavi razisind hrbi vertolyotlar idar edck milliyytc ermni olan 16 pilot
hazrlanrd. Mlumata gr, pilot kurslarnn maliyy xrclri Ermnistan Milli Azadlq Hrakatnn Krasnodarda qeyrileqal faliyyt gstrn Sevan bsi (Adler yaay razisi. Adler ksi 93.) trfindn dnilib. bnin bas Doktor
lqbli Frunze Hzaryan eyni adl blletend qrib mlumat da verir: ... Kursa qbul olunmu ermnilr vvlcdn elan
olunmudur ki, onlar Byk Emnistan urunda vuruacaqlar. 1992-ci ilin yanvarn 9-da is Beyrutda yaayan Rafiq
Aqabekovi Qraynyan (o, Livana 1988-ci ild mhacir olub) da pilotlar hazrlayan kursda mllim kimi i balayr. 32
yal milliyytc rb olan Hmas tkilatndan qovulmu Zahid l-Mhmmd (Nabiz) adl birisi d kursda grnd. O,
ermni dilind tinlikl dansa da, mhbbt v ehtramn sirgmirdi. Ona 45 nmrli vertolyot hval edildi... Biz artq
dy Uazr idik... (Adler: Sevane blleteni. 1992.1-19).
1992-ci il fevraln 12-d v 16-da Rusiya prezidenti B. N. Yeltsin Telavi vertolyot bazasnda kursu bitirmi ermni
pilotlarna yeni v dqiq hrbi uua malik olan M-24P markal vertolyotlarn verilmsi haqqnda (7-ci ordunun Ba
Komandan) general-mayor Reuta gstri verir (Telavi: Eskadriliya qzeti. 1992-ci il fevral. 20. N8). Dy hazrlq
vziyytin gtirilmsi mqsdil, polkovnik Leonid Karpalovun bal il iki Mi-8 vertolyotu Gnc vertolyot
zavodunda tmir gndrilir. Xocal istiqamtd hrbi hazrln tmli bel qoyulurdu...
Dalq Qaraba istiqamtind dy hazr vziyytd dayanm vertolyotlar n Bakdan 200 ton (?) yanacaq da
gndrilmidi. Polkovnik Raqib Mhmmdcanov yanacan blnmsi v dy vertolyotlar arasnda paylanmas
msllrin nzart n ayrld.
1992-ci il fevraln 17-d Telavi hrbi bazasnda ermnilrl grn yaz-danaq Zori Balayan dymk n
silahlanm ermnilr baa salr ki, Byk Ermnistan urunda kim vuruursa, o- Milltin v nslin tarixini yaradr.
1992-ci il fevraln 19-da is general Reutin Moskvada ald 17 fevral tarixli, general A. N. Kovalyovun imzalad
2014 AK nmrli srancama sasn 16 ermni n 9 mxtlif markal (sasn M-24P) hrbi vertolyot ayrld. Fevraln
22-d is vertolyot eskadrilyas 366-c alayn trkibin keirildi.
Bellikl, 1992-ci il fevraln 25-d Dalq Qaraba smasnda hrbi planlarn quran Xocaln bombalayan vertolyot
eskadriyasnn siyahs trtib edildi:
- 39 nmrli vertolyot: Pilot: Qalaqiyan Romb Arurunovi (Livan ermnisi.
xtisasca inaat olub).
- 40 nmrli vertlyot: Pilot: Razdan Alekseyevi Minoyan (Suriya ermnisi. xtisasca mhndis).
- 29 nmrli vertolyot: Pilot: Zahid l-Mhmmd (Livan vtnda)
- 17 nmrli vertolyot: Pilot: Pirimyan Suren Alekseyevi (Yerevan, milisi (polis iisi)).
Bu ancaq Xocal rayon razisin havadan zrblr endirn vertolyotlarn siyahsdr. O da mlum oldu ki, fevraln 25-i
saat 16-dan 24-dk Xocal razisin bu vertolyotdan 89 df raket buraxlb.
Xocal istiqamtind raketburaxan ilk vertolyot 29 nmrli olub. Hrbi pilotlar arasnda maalar da blnmd.
Msln, Livan mslman Zahid l-Mhmmd 4.450 dollar aylq ayrlmd. Mslman qardamz Xocal razisin
atd hr bir raket n 280 dollar mblind mkafatlandrlmd.
1992-ci il fevraln 28-d dyd fallq gstrdiklrin gr, Zahid l-Mhmmd v Pirimyan Suren Alekseyevi
Qzl xa ordeni verildi. Martn 3-d is 29 nmrli vertolyotun pilot salonunda yann ba verir. Nticd pilot Zahid lMhmmd lr. V MN Serj Sarkisyann gstriil onun csdini Yerevana gtirilir. Zvartnots hava limanndan azca aral
salnm hrbi qbristanlnda basdrrlar.
Bu da Qaraba smasnda vurnuxan, Xocaln viran qoyan bir pilotun taleyi... 104
1992-ci il fevraln 26-da Ermnistan Respublikasnn silahl birlmlri Dalq Qarabadak yerli ermni quldurlar
v kemi Sovet ordusunun 366-c motoatc alay Azrbaycann ayrlmaz hisssi olan Dalq Qaraban Xocal hrini
sakinlri il birlikd mhv edrk insanla silinmz lk olan soyqrm akt trtmidir. Cmi bir ne saat rzind 613 nfr
dinc azrbaycanl, o cmldn 63 uaq, 106 qadn, 70 qoca yalnz azrbaycanl olduuna gr qddarcasna, dzlmz ignc
verilmkl ldrlm, 487 nfr ar xsart yetirilmi, 1.275 sakin-kmksiz qocalar, uaqlar, qadnlar girov gtrlrk
alasmaz zlm v thqirlr mruz qoyulmular. Ermni hrbilri ldrdklri insanlarn balarnn drisini soymu
mxtlif zalarn ksmi, krp uaqlarn gzlrini xarm, qadnlarn qarnlarn yarm, adamlar diri-diri torpaa basdrm
v yandrmlar.
ahidlr tsdiq edirlr ki, hmin gec onlarla qadn, 2 yandan 15 yanadk uaq v qoca glllnmi, bzi
meyidlrd bir ne xsart yerlri akar edilmidir ki, onlardan biri yaxn msafdn ba nahiysin yetirilmi odlu silahla
ldrlmdr. Bu da onu gstrir ki, yarallar sonradan odlu silahla ldrlmdr. Bir ne uaq meyidinin qulaqlar
103
104

Ermnilr dnya terror tkilatlarnda - Respublika, 01.10. 2002, 226 (1562).

srafil Mmmdov mslsi. Mharib illlri v ermni knlllri.-Vtn Ssi 31 (413), s.4

127

ksilmidir. Yal qadnn siftinin sol yanann drisi soyulmu, qoca kiinin kll smy xarlmdr. lk df 28 fevral
1992-ci ild hadis yerin vertolyotla glnlr 500 metr radiusda razinin meyidlrl rtldyn grmlr. Xocal sakini
Canan Orucov oxsayl insan tlfat, xsusn qadn v uaqlarn ldrlmsi bard mlumat vermidir. Onun 16 yal olu
glllnmi, 23 yal qzn kiz uaqlar il birlikd v ikinci 18 yal hamil qzn girov gtrmlr.
Sriyy Talbova adl xs gstrmidir ki, ermni dysnn qbri stnd 4 nfr Axska trknn v 3
azrbaycanlnn ban ksmilr. Valideynlrinin yannda uaqlara ignc vermi v onlar ldrmlr. Milli hrbi geyimd
olan azrbaycanl sgrin diri-diri gzlrini oymular.
Xocalda mlki halinin mhv edilmsinin plana uyun surtd hyata keirilmsini tsdiq edn faktlardan biri d
odur ki, halinin zoraklqdan qab qurtarmaq istyn hisslri razidn x yollarnda qabaqcadan xsusi olaraq dzldilmi
pusqularda qtl yetirilmilr.
Xocal sakini Snubr lkbrova Naxvanik kndind qadn, qoca v uaq meyidlrindn yaranm tpni he vaxt
unutmayacan bildirir. Hmin kndd ermnilrin qurduu pusquya ddkdn sonra onun ri, iki qz-Sevinc v Hicran
ldrlm, z is yaralanmdr. Oradan 200 nfr azrbaycanl girov gtrlmdr. Cmil Mmmdov da girov dm
azrbaycanllardan olmudur. Onun drnaqlarn xarm, tpikl siftin xsart yetirmi, nvsini is ondan alb gtrm,
anas v qz xbrsiz itkin dmdr. Uaqlarn zorla qrupdan alnb baqa bir qrupa verilmsi d soyqrm cinaytinin
obyektiv chti tkil edn lamtlrdndir.
zvestiya qzetinin mxbiri V.Belx gstrmidir ki, Xocal hadislri zaman gzlri oyulmu, qulaqlar ksilmi,
kll smklri xarlm, balar ksilmi meyidlrin ahidi olmudur.
Azrbaycan Mdafi Nazirliyi tibbi xidmtinin risi Xanlar Hacyev xidmti ii il laqdar ox lm v zablarla
qarlasa da, Xocal hadislri zaman trdilmi vhiliklrdn dht glmidir. Donmu qzn znn baqla ksilmsi,
dynn barsaqlarnn xarlaraq qardrlmas bu cr vhiliklr misaldr.
Mayor Leonid Krove z 200 meyid mahid etdiyini, onunla bir yerd olan polis nfrinin 4 yal uann
meyidini tapb, bann zildiyini grdkd aln itirmsinin ahidi olmasn tsdiq etmidir.
Moskva Memorial hquq-mdafi mrkzinin Xocal hrinin ial zamam insan hquqlarnn ktlvi pozulmas
faktlar bard mlumatnda gstrilir: Qaanlar ermnilrin pusqusuna dm v gll-baran edilmilr... Drd gn rzind
Adama 200 meyid gtirilmi, onlarla meyidd thqir mruzqalma lamtlri olmudur. Drd meyidin bann drisinin
soyulmas v bir meyidin bann ksildiyi qeyd alnmdr. Adamda 181 meyid (130 kii v 51 qadn, o cmldn 13 uaq)
dvlt mhkm-tibbi ekspertizasndan keirilmidir. Ekspertlrin ryi il myyn edilmidir ki, 151 nfrin lmn gll
yaralar, 20 nfr qlp yaralar sbb olmu, 10 nfr kt altl vurulmaqla ldrlmdr... Adamda sanitar qatar
jurnalnda qeydiyyatdan keirilnlrin 598 nfrind xsart v donma hallar mahid olunmudur. Orada diri adamn ba
drisinin soyulmas fakt qeyd alnmdr. Sabiq prezident Ayaz Mtllibov v Azrbaycan Respublikasnn o dvrdki digr
rhbrlrinin cinaytkar shlnkarl ermni milltilrinin bu ar cinayt mlini trtmsin rait yaratmdr. Radikal
sullarla hakimiyyt glmy can atan mxalif qruplarla aparlan siyasi oyunlar v intriqalar nticsind Xocalnn mdafisi
lazmi sviyyd tkil edilmmi, hrin dinc halisin he bir kmk gstrilmmidir. 366-c alay ermnilrl birlikd
hamil qadnlar da gllldilr. Rus polkovniki bunu etiraf edir.
Xocal hrind trdilmi mdhi cinaytin xarakteri v miqyas bu soyqrm aktnn BMT Ba Mclisinin 1948-ci
il 9 dekabr tarixli 260 sayl qtnamsi il qbul edilmi Soyqrm cinaytinin qarsnn alnmas v czalandrlmas
haqqnda Konvensiyada ifad olunmu trif tam uyun gldiyini sbut edir. Bu ktlvi v amansz qrn akt Azrbaycann
dvlt mstqilliyini v razi btvlyn hdf alm, ial v terror siyastinin tzahr olmaqla tkc bizim xalqmza
deyil, btvlkd insanla qar cinayt aktdr. Ermni milltilri Xocal soyqrm mlini trdrkn doma torpan
qsbkarlara vermk istmyn Azrbaycan xalqn qorxutmaq, onun mbariz zmini qrmaq mqsdi gdmlr. Lakin
mnfur dmn z niyytin ata bilmdi. Tssf douran haldr ki, dvltlr arasnda sivil birg yaay qaydalarnn hakim
olduu XX srin sonlarnda Ermnistan Respublikasnn Azrbaycann razi btvlyn qsd etmsin, qonu dvlt torpaq
iddialarn hyata keirmk n iallq mharibsi v etnik tmizlm aparlmasna, Xocal soyqrm kimi dhtli cinayt
trtmsin dnya birliyi bigan yanam, tcavzkarn cilovlanmas n tsirli beynlxalq tdbirlr grlmmidir.
Qsbkar dvlt trafnda yaradlm bu czaszlq mhitinin nticsidir ki, indiydk lkmizin razisinin 20 faizi-yni
Dalq Qaraba v onun trafndak 7 rayon Ermnistan silahl qvvlri trfindn ial olunmu, 1 milyondan ox
azrbaycanl yerindn-yurdundan didrgin salnmdr. al olunmu razilrin azad edilmsin dair BMT Thlksizlik
urasnn 4 qtnamsin - 822 853, 874 v 884 nmrli qtnamlr nzrd tutulub, Avropa uras Parlament
Assambleyasnn, ATT-in Budapet, Lissabon v stanbul sammitlrinin sndlrin mhl qoymayan Ermnistan
Respublikas Azrbaycann razi btvlyn tanmaqdan imtina edib. Dalq Qaraba razinsind tkc Ermnistandan deyil
digr lklrdn d gln terrorularn hazrlanmas, Azrbaycan xalqna qar yeni cinaytlrin tkil edilmsi n drglr
yaradlmdr. Burada narkotik vasitlrin dvriyysindn v nqlindn ld ediln glir terror mqsdlri n istifad olunur.
Azrbaycan xalqna qar soyqrm v terror Ermnistanda dvlt siyasti sviyysin qaldrlmdr. Ermni milltiliyinin
mqsdlrin nail olmaq n he bir irkin vasitdn kinmyn terroru tkilatlarn bu lkd srbst faliyyt
gstrmsin hr cr rait yaradlmdr.105
Ekspert urasnn qnatinc, Xocal soyqrmnn hquqi nticlrin sasn soyqrm cinayti trtmi xslrin
cinayt mhakimsi v czalandrlmas labddr, cinaytin tkc icralar deyil, soyqrm trtmy sui-qsd, soyqrma
birbaa v aq thrikilik, soyqrmda itirak etmk d cinayt msuliyyti dourur. Hminin, hquqi nticlr gr,
105

Nardar Bayraml. MM-d Xocal soyqrm haqqnda daha bir byanat qbul edildi.-Yeni Azrbaycan, 27.02.2002, 37 (1265)

128

soyqrm cinaytini trtmkd mrin icrasna istinad, xsi cinayt msuliyytindn azad etmir, cinaytin trdilmsinin
qarsnn alnmas n tdbir grmmy gr rhbr xs msuliyyt dayr v s.
Bellikl d, ermnilr trfindn Xocalda Azrbaycanllara qar trdiln btn mllr hquq sndlrin uyun
olaraq soyqrm kimi qiymtlndirilir v beynlxalq hquq prinsiplrin gr briyyt qar cinayt iidir.
Xocal facisinin beynlxalq cinayt olaraq Ermnistann Azrbaycan xalqna qar apard mqsdynl soyqrm
siyastinin trkib hisssi olmas faktnn dnya ictimaiyytin atdrlmas mqsdil Azrbaycan MEA nsan Hquqlar
Ekspert uras Xocal facisi beynlxalq cinayt olaraq Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan xalqna qar apard
mqsdynl soyqrm siyastinin trkib hissidir adl sndi Trkiy, Grcstan, Rusiya v digr dvltlrin
parlamentlrin, BMT nsan Hquqlar Ali Komissarlna, Avropa uras Parlament Assambleyasna, A nsan Hquqlar
Ba Direktorluuna, ATT-in Parlament Assambleyas v Demokratik Tsisatlar v nsan Hquqlar Brosuna kimi
beynlxalq tkilatlara, o cmldn milli v beynlxalq qeyri-hkumt insan hquqlar mdafisi tkilatlarna, Azrbaycan
diasporunu tmsil edn mrkz v birliklr gndrilmidir.106
1992-ci il fevraln 9-da Rusiya MN-dn general Zarviqarovun adna telefonoqram glir. Saat 16.00 radlrind
alnm bu telefonoqramda alayda xidmt edn sgrlr ayr-ayr mkafat vzi maa dnilmkl yana, zabitlrin d
Rusiyann istniln razisind yeni mnzillrl tmin edilcyi xbri verilirdi. Hmin gn mavir Serj Babayan is rus
generalna Vainqtonda onun adna alm bank hesabnn kitabasn tqdim edir (Evkrapa qzeti. 1999.).107
Soyqrmda itirak edn rus zabitlrinin adlar aqlanr. Xocal soyqrm il bal politoloq Rvn Novruzolu
Olaylar nformasiya Agentliyin aqlamalar verib: Aradrmalarmza gr, Xocalnn traf yaay mntqlrini d
dadan, kln gy sovuran rus polkovniki van Moiseyevin batalyonu olub. Bu batalyon da ermnilr arasnda vann
vhi batalyonu kimi tannb. ld etdiyimiz mlumatlardan bu da aydn olub ki, 366-c alaydak hrbi texnika v silahlarn
85 faizi ermnilrin lin keib. stlik Fransadan gndriln 142 dd avtomat, 7.600 dd gll, 460 dd bronejilet, 11 ton
konservldirilmi yemk, 1.200 ct ayaqqab (alt ld), 146 dd tapana... ermnilrin istifadsin verildi. Amerikada
istehsal olunmu 149 dd ratsiya da ermnilr paylanld...
...Sravi sgr Qriqori Voroilovun mlumatna gr, Xocal il bal ermnilrin ruslarla laqlrin dair sndlrin
bir qismi 1992-ci il martn 1-d Zaqafqaziya hrbi dairsinin aviasiya komandan general-mayor Lukaovun mril yandrld.
Xocal soyqrmnda itirak edn rus polkovniki V. Savelyev Mxfi araynda btn bunlara toxunaraq xatrlayr:
...Ermnilr ruslara mxsus 02-19-MM nmrli Kamazla razidki meyidlri yb Xocalda tonqal qurdular... nsann
insana olan nifrti burada hddini amd. Kim yaratmd bunu, drk ed bilmirdim. Mn siz ermnilr qoularaq sir
azrbaycanllar sraya dzrk tk-tk mhv edn v bundan hzz alan rtb sahiblrini tantmaq istyirm: Polkovnik B.
Baynukov - arxa cbh zr polk komandirinin mavini; Polkovnik .V.Moiseyev - birinci batalyonun komandiri; - Mayor
S..Ohanyan - ikinci batalyonun komandiri; - Mayor E.A.Nabonik - nc batalyonun komandiri; Mayor V..itiyan-birinci
batalyonun qrargah risi; Mayor V.Q.Hayriyan-polkun kfiyyat risi; Ba leytenant O. V. Mirzayan - rota komandiri; Ba
leytenant S.V. Xrinxua-kfiyyat blmsinin risi; Ba leytenant V.N.Qarmatank rotas komandiri; Ba leytenant N.T.
Hakonyan - rota komandiri; Ba leytenant V.A.Azryan-batareya komandiri; Leytenant V..Bondarev - kfiyyat risinin
mavini; Leytenant A..Kuov-radiokimyvi blmnin risi; (Elc d 41 nfr milliyytc ermni olan rtbli xslr)108
1992-ci il fevral aynn 24-d saat 21.15 dqiqd general rtbsi alm Zarviqarov zabitlr nnd bel bir x edir
ki, regiondak mharib torpaq mharibsi yox, islamn xrisrianla qar mharibsidir.
1992-ci il fevral aynn 24-d saat 21.15 dqiqd general rtbsi alm Zarviqarov zabitlr nnd bel bir x edir
ki, regiondak mharib torpaq mharibsi yox, islamn xrisrianla qar mharibsidir
Gizli ermni cbhsind is komandanlq Xaik Vartanyana taprld. Bu vaxt 36 mhur ermni firmasnn
balar ktlvi kild yardm ad il Gizli ermni cbhsin 470 min dollar yardm etdilr.
1992-ci il fevraln 25-dn 26-na ken gec (yanvar aynn 19-dan 20-n ken gecni d unutmayn) Xocah yaay
razisi ial olundu.
Xocal viran edildi. Beynlxalq miqyasl ermni icmalarnn birg hazrl Byk Ermnistan plannn birinci
fazas, hrkatn birinci bndi ermni Haydad v ASALAlar il birg icra olundu. Rusiya, Ukrayna MN-nin hrbisnaye komplekslrind mhtm yer tutan T-80 tanknn mhrriki, trkibind kimyvi silahlara mxsus bal olan
mrmilri, avtomat Kalanikova mxsus yeni dairvi glllr, vrm v Sibir xoras leyhin vaksinlr... bronijiletlr...
snaqdan xarld.
Xocal hm d snaq poliqonu oldu. Atlan mrmilrdn cavanlarn ciyrlri tab gtirmir, partlayrd... Yallar
arasnda is birbaa sinir sistemi iflic olurdu, gzlr tutulur, qan damarlar sradan xrd. Qadnlar is ana sdndn mhrum
olur, ktlvi kild zhrlnib tlf olurdular... Dairvi glllr is hdf dyn kimi o hdfd qalmr, dvr edib yenidn
l xrd. Bu gll qarsna xan he kimi sa buraxmrd...
...Mn mndn on metr uzaqlqda pulemyot gllsindn yara alm 8-10 yanda olan bir qza kmk gstr
bilmdim. Mn o gndn qorxuram ki, Allah mni czalandracaq. Lntlnmi gnlr bir-birini vz edirdi (366-c rus
alaynn 02270 sayl xsusi bnin polkovniki V.R.Savelyevin mxfi arayndan).

106

Prof. d-r. smt Mirolu. Qrbin i z hqiqt gzgsnd. - Vtn Hsrti (Trkiy qzetindn), N 2 13 (14), 2.07.1993
Eynulla Mdtli. Smd Srdariniyann rvan mslman yurdu olmudur kitab - Azrbaycan, 01.12.2001, N2 274 (2987).
108
Kimyvi silahlar Xocalda-ki sahil 26.02.2002, N 38 (3042).
107

129

ASALA V HAYDAD XOCALIDA

Polkovnik V.R.Savelyev 02270 nmrli (DQ) hissnin ks-kfiyyat bsinin risi olub. Xocal facisinin ilk
mlumatlarn toplayan, hadislrin ahidi olan polkovnik 1992-ci il noyabr aynn 26-da, 1994-c il mart aynn 19-da, 1998-ci
il avqust aynn 22-d v nhayt, 2000-ci ilin iyul v dekabr aylarnda BMT-y, Avropa urasna... sonda Ba Kfiyyat
idarsin Mxfi arayn tqdim edir. O, son araylarn zabit Puqaov imzas il gndrib.
Aradrmalarmzm nticsi olaraq, bu arayn mtnil tan olduq. Polkovnik ermni terror tkilatlar il Rusiya
qoun birlmlrinin Dalq Qarabada keirdiklri hrbi mliyyatlar izlyrk, fakt v sndlrd, Agenturann gc
ld etdiyi informasiyalarda btn olub-kenlrin rhini verib, etiraf edir: ...Mn btn bunlar yazmaya bilmrm.
nsanlarm, uaq v qadnlarm, hamil glinlrin glldn kemi bdnlrini unuda bilmrm. Qoy, azrbaycanllar mni
balasnlar ki, btn bu qanl v amansz sonluu olan hadislrd limdn he n glmdi. Tkc yazdm mxfi aray
hm Kreml, hm d MN BK-nin generallarna gndrdim. Biz ruslarn zabit rfi grn, nec lklndi...
...Fransada xan Frans katalikekkezia-aylq jurnalnda Hcumdan nc yazsn ap etdirn ermni jurnalisti
Belain Siracyan yazr: Xocaln gzlriml grdm. Hr yerdn qan iyi glirdi. Qar stndki kimssiz, sahibsiz csdlrdn
qorxdum... Qorxdum ki, bu qan n he vaxt Azrbaycan trfi, sabahk nsillr susmasn... Bu gn ruslar bizimldir. Bs
sabah? Biz tnha qala bilrik (1992-ci il 12 mart).
1992-ci ilin yanvarnda Paris yaxnlnda qeyri-leqal mxfi tlim drgsi yaratm ASALA ermni terroru
tkilatnn bir qrup zv-26 nfrlik dst, mayor Ain Simonyann bal il Xankndin gndrildi. Onlar 366-c alayn
irisind asanlqla z dayaqlarn qura bildilr. General Zarviqarova nd 36 min AB dollarn tanlq n hdiyy
etdilr (Krunk blleteni, 1992-ci il). Mlumata gr, 23-c diviziyann komandiri, general-mayor Boris Budeykin polkovnik
Zarviqarovu buna gr ittiham da edib. Drdnc ordu komandanl qarsnda onun zabit rfin xyant stnd azad
olunmasn, qovulmasn tlb edib.
Lakin btn bu ittiham v tlblr baxan yox idi. nki qanunlar ilmirdi.
Polkovnik V.Savelyev Mxfi araynda yazr: ...slind milltlraras mnaqiy clb olunmu 366-c alay
trafnda hmin problemlr daha qabarq nzr arpr. Hrbi mliyyatlarda polkun ermnilr trfin keib azrbaycanllar
qrmas, hrbi texnika v silahlar ermnilr vermsi mslsi artq siyasi hmiyyt dayrd...
...Mlumata gr, 1992-ci il fevral aynn 4-d Roma Papas II ohan Pavelin Dalq Qaraba znmdafi
dstlrin (!) v rus qoun birlmlrinin generallarna, elc d Diaspor knlllrin (?) mxfi mktubu daxil olur.
Roma Papas ermni mdafi dstlrin Allahdan ald gc gndrirdi. Ruslara, elc d xristian dnyasna anlatmaa
alrd ki, bu vuruma dini vurumadr.
Roma Papas Dalq Qaraba urunda vurumas hm d ...Din urunda vuruma kimi qiymtlndirib yazrd:
...mkan olarsa, Xocalya glib orada hlak olan ermni qardalarmn vuru v dy mkanlarnda ba ycm... (O,
sentyabr aynn 25-d 2001-ci ild Ermnistanda oldu... lnlrin ruhuna dua oxuyub klil qoydu.
Fevral aynn 25-dn 26-na ken gec Xocal yandrld, ial edildi. Qoun is sakitlmk bilmirdi. Polkovnik V.
Savelyev Mxfi araynda qeyd edir: ... nc batalyon Xocal ial olunan gec mharib zonasndan xarld, amma
oran trk etmdi. 366-c alay is razidn rxarlmad. Ordu, sadc, trksilah olundu. Zabitlr satqnlq etdilr. Silahlara
glinc, ilnmmi silahlar ermnilr n ayrdlar. Qrara alnd ki, ermnilrdn bunun mqabilind pul v zint eylri
alnsn. Byk Ermnistan adl bdnam v rsvay plan urunda vuruanlara glinc, bu, hllik aq qalm bir
msldir... Polkovnik V. Savelyev daha sonra yazr: ...Alayn xarlmasnda 608-609 hrbi sursatlarn ermnilr
verilmsind bilavasit itirak ednlr baxn:
- General-polkovnik Qromov
- General-leytenant Qrekov
- General-leytenant Ohanyan
- .Andropov-deputat
- Polkovnik Zarviqarov
- Polkovnik Kraule.
Drdnc ordu 23-c motoatc diviziya nmayndlrinin Xocal mliyyatnda itirak etmlri n rait yaratd.

KZL SYAST
Ermnistan uzun illrdir ki, Azrbaycana v Trkiyy qar terror aksiyalar trdir, minlrl gnahsz vtndamz
ldrr! Hazrda Ermnistan trfindn ial olunmu v Azrbaycann nzart ed bilmdiyi Dalq Qaraban razisind
beynlxalq terroru qruplar hazrlanr, narkotik bitkilr becrilir. Ermnistan terrorularn tlim-mq bazalarnn
yerldirildiyi hmin razilrdn eyni zamanda narkotik bitkilrin tranziti mqsdil d istifad edir.
Qazanlan vsait is silah-sursat alnmasna, lknin millitaristldirilmsin ynldilir. Bu bard lham liyevin
rhbrlik etdiyi deputat qrupu APA-da mlumat vermi, rsmi snd yaylmdr. ndi Ermnistan riyakarlq gstrrk
terrorizm qar xdn bildirir. Lakin sz il mli st-st dmr, nzartind olan terroru qruplamalar v onlarn
tlim-mq bazalarn lv etmir.109
Yeri glmikn, Ermnistan-Azrbaycan mnaqisin dair ATT-in Minsk Qrupu rivsindki tnzimlm prosesi
yenidn aktivlik fazasna qdm qoyub. Hmsdr dvltlr yen kompromis v gztlrdn danrlar. Ancaq ndns,
109

Bxtiyar Sadqov. Azrbaycan beynlxalq terrorizm qar mbariznin fal itiraksdr. -Azrbaycan, 11.01.2002. N 8 (3020).

130

kompromis arlarmda da qeyri-brabrlik elementlri hiss edilmkddir. Gztlrdn danan hmsdrlr mnaqi
trflrinin statuslarn yaddan xarrlar: ial Ermnistanla razisinin 20 faizi ial olunan Azrbaycandan eyni addmlar
gzlnilir. Ermnistann kompromisinin ndn ibart olduunu anlamaq problem deyil. Azrbaycann is 20 faizi ial olunub,
bir milyonadk qaqn var.
20 faiz razi v bir milyonadk qaqn. Bel ciddi rqmlri tnzimlm prosesini, demk olar ki, nzr almayan
ATT-in Minsk qrupu nisbtn xrda statistik gstricilrdn d xbrsizdir. slind bu Qaraba mharibsi yzlrl ailni
gz yal qoyub. Bugnk rsmi gstricilr sasn 4.959 nfr hrbi mliyyatlar nticsind itkin db v Ermnistan
indi d onlarn mvcudluunu inkar edir. Onlardan 71-i uaq, 326- qadn, 358-i qocalardan ibartdir. Be mindk itkinin
taleyindn he bir mlumat yoxdur v Ermnistann mharib qurbanlarnn mdafisi haqqnda Cenevr konvensiyasnn
prinsiplrin dnya ictimaiyytinin gz yummas bu gn d bir fakt kimi aktualln itirmyib.
1994-c il fevraln 16-da Ermnistan XN-in yayd mtbuat aqlamasnda bildirilirdi ki, Yerevanda atma
zaman sirlikdn qaan 40 nfr azrbaycanl ldrlb. Tbii ki, bu absurd bir byanatdr. n az ona gr ki,
sirlrin hans raitd saxlanlmas baxmndan onlarn zindanlardan qamalar mmkn deyil. Azrbaycan trfinin
tlbi il Beynlxalq Qrmz Xa Komitsi vasitsil Bakya gtiriln 10 hrbi sirin meyidlri zrind mhkm
ekspertizas aparlb. lav laborator, mhkm-kimyvi, mhkm-kistoloji, mhkm-bioloji v tibbi-kriminal
thqiqatlar nticsind myyn olunub ki, 8 meyidin ba hisssind gll yeri var, onlardan 3-nn bana gll silah
dirmkl vurulub, qalanlar is gll yarasn ox yaxn msafdn alblar. Meyidlrdn birinin ryi, byryi v bir
qulann olmamas akar olunub. Daha iki meyidin birinin hr iki, digrinin sa qulann ksildiyi, baqa bir meyidin
sinsind gll dliyi, bir meyidin qabralarnn snmas v halszlqdan hlak olmas akarlanb. Aprelin 7-8-i(1994)
Britaniyann Hkimlr insan hquqlar urunda tkilat, Beynlxalq hquq v sosial tibb akademiyas
prezidiumunun zv Derek Pauderin tkrar thqiqatnda da eyni nticlr ld olunub.
Azrbaycanda hazrda yzlrl ermni sirliyindn dnn vtndamz var. Onlarn ksriyyti fiziki chtdn
lildirlr. rilrind mnvi lillr d yox deyil. Onlarn bir nesi bard qsa mlumat verk.
Ermni sirliyindn dnn mrliyeva Arzu Binnt qz (hazrda Gnc hrind yaayr) danr ki, aprelin 18-i
1993-c ild onunla sirliy dn 30 nfrdn 19-u yerindc glllnib. Onlarn iind Arzunun hyat yolda, anas, bacs,
qaynatas, qayn, baldz v misinin hyat yolda olub.
57 yal Hseynov Hsn Mcid olu (Bakda yaayr) is deyir ki, Horadizd sir dn 40 nfrdn 26-s
glllnib. Klbcrin ial zaman MTN trfindn qeyd alnan radio danqlardan mlum olub ki, ermni komandirlrdn
biri tabeiliyind olanlara beynlxalq tkilatlarn nzartin dmsin dey btn sir v girovlar glllmyi mr etmidir.
hmdov Binnt Abdulla olu (Klbcr sakini, hazrda Gncd mskunlab) 3 ermni hrbisinin 10-dan ox
hmvtnimizi ldrdynn ahidi olub.
62 yal Alanov Budaq li olu Drambon kndind bir ermninin fiziki ilrd iltdiyi 5 nfri gllldiyinin
ahidi olub.
1994-c il sentyabrn 15-d sirlikdn dnn Nuxayeva Ris irin qz danr ki, sirlikd Krimova Smay ona
qar ediln thqirlr dzmyrk hyatn qsdl qurtarb. Onun 2 yal qz Nurlannin is bandan ald yaralardan
gzlri kor olub.
15 yal Mmmdova Nzaktin gz qarsnda atasnn qula ksilib, thqir olunub. antaj nticsind Nzaktin
anas aln itirib. Qzn sonra ona 4 milyon rubla satblar.
Fzuli rayonunun Krdmahmudlu kndinin sakini Aayev Mrvt Famil olunun gzlri qarsnda olu Yaar
ldrlb, z dylb v qula ksilib. Daha sonra llri balanan Mrvt kiini aacdan asblar v ayaqlarn tonqalda
yandrblar. Hazrda o Beylqanda mskunlab.
1994-c ild sirlikden qaydan hmdovlarn szlrin gr, gzlri qarsnda Fzuli rayonunun Qacar kndinin
25 nfr sakini glllnib.
Klbcrin ial zaman sirliy dn Mmiova martin gzlri nnd 8 nfr, o cmldn onun 8 yal olu
Taleh ermni clladlar trfindn yandrlb. martin digr olu-10 yal Yadigar is bir ne uaq, qadn v qoca il
Xankndin aparlb.
Xuduyeva Glsmn szlrin gr, sirliy dn hyat yolda Aslan Mirzyev v qz Aft Mirzyeva
glllnib. Aftin, 7 aylq krpsi qalb. Anasna gll dyn zaman 7 aylq Babkin d gzn qlp db. Hazrda balaca
Babkin bir gz grmr.
1926-c il tvlldl evelyev Vladimr 22 iyul 1993-c ild Adamda sir db. Sravi sakinlr qar ermnilrin
kobud davranmayacana inanan, stlik rus olduundan ona toxunulmayacan gman edn evelyev Adamda qalb.
Nticd anas, bacs, xst qarda glllnib. Onun szlrin gr, kd partladlm tankn yannda qadn v uaq
meyidlri olub.
20 yal Atakiiyev Frhadn zrind aparlm mhkm-tibb ekspertizas zaman myyn olunub ki, o, mtmadi
olaraq dyldyndn hyatn itirib.
sirliy dn insanlarn byk hisssini aillikl ermnilrin lin ken xslr tkil edir. Xocalnn ial zaman
Mmmdovlar ailsindn 6 nfr, o cmldn 3 qadn, Klbcrin ialnda 15 nfrdn ibart Quliyevlr ailsi, Fzulinin
Grazll kndindn bir aildn 19 nfr (byynn 80, kiiyinin is 4 ya olub) sirliy db.
Rsmi mlumatlara gr is hazrda Ermnistanda 783 nfr azrbaycanl sir var. Onlardan 18-i uaq, 43 qadn, 56-s
is yal xslrdir.
Rsmi statistikaya gr, sirlikd indiydk 176 vtndamz hlak olub.

131

Yeri glmikn, 1994-c ilin mayndan, yni atksin imzalanmasndan sonra balanan sir dyim prosesi rzind
Ermnistan daim he bir sirin saxlanlmad bard byanat verib. Ancaq son 9 il rzind 1.092 nfr ermni sirliyindn
azad olunub. sirlrin ksriyyti uaq, qadn v qocalardr. Bu etnik tmizlm v soyqrmdr.110
Ermnistann xsusi xidmt idarlri hmi azrbaycanl girovlar terrorulua svq etmy chd gstrmilr.
2001-ci il noyabrn 28-d Milli Thlksizlik Nazirliyind bu yaxnlarda Beynlxalq Qzl Xa cmiyytinin kmyi
il ermni sirliyindn xilas edilmi azrbaycanl il gr keirilmidir.
Naxvan Muxtar Respublikasnn sakinlri Mhmmd Ocaqverdiyev v Etibar liyev Ermnistanla srhd
yaxnlnda olarkn ermni hrbi qulluqular trfindn tutulmudular. Lan rayonunun sakini Barxudar Rstmov
Ermnistan silahl qvvlrinin ial etdiyi doma kndin ba kmk n ermni hrbilrin pul verib oraya getmi v sir
alnmdr.
sirlrin dediklrin gr, onlar Yerevana aparlm, orada olmazn thqirlr v ignclr mruz qalmlar.
Ermnistan xsusi xidmt idarlri mkdalarnn balca mqsdi vtndalarmz Azrbaycan razisind terror mllri
trtmy v lkmizin tannm siyastilrin sui-qsd etmy svq etmk idi.
Mhmmd Ocaqverdiyev bildirmidir ki, Ermnistann xsusi xidmt idarlri onlar Azrbaycanda sravi
adamlarn hquqlar tapdandna, iqtisadi sabitlik olmadna gr Azrbaycan vtndalarndan imtina etmlri, onlara
Ermnistanda siyasi snacaq verilmsi bard mktubu ignclr nticsind Ermnistan televiziyas il oxumaa mcbur
olmular. Kemi girov vurulamdr ki, bununla da Ermnistann xsusi xidmt idarlri lham liyevin beynlxalq forumda
x rfsind onu nfuzdan salmaq mqsdi gdrd.
MTN hospitalnn ba hkimi Rhim Sfrov grd x edrk demidir ki, azrbaycanl girovlar namlum
mnli tibb preparatlarnn tsirin mruz qalm onlarn bdnlrind yanqlar, apqlar akara xarlmdr.
MTN mtbuat xidmtinin rhbri Araz Qurbanov bildirmidir ki, 1994-c ildn bri Ermnistan trfi onlarda cmi
50 girov olduunu etiraf ets d, tn dvrd 1.100 vtndamz sirlikdn buraxlmdr. Onlardan yalnz 14 nfr xsusi
xidmt idarlri il mkdala v terror aktlar trtdiklrin, hrbi sirlr qar thqiramiz hrktlrin gr mhkum
olunmudurlar.

ERMNSTANDA SR DRGLR
sir drglrind ermnilrin sir v girov gtrlm qadn v qzlarmza ediln zlm v ignclrinin br
tarixind tay-brabri olmamdr.
Ermnilr Azrbaycana qar daima mharib xofundadr. Atks v slh danqlar dvrnd onlarn sir
drglri tikmlri buna sbutdur.
Mlumata gr, ermnilr may aynn 26-da (2000-ci il Lee knadsor yaay mntqsind (Ermnistann cnub
hisssind) 400 nfrlik qadn hbsxanas istifady veriblr. sir gtrlm azrbaycanl qadnlarn tqribn 60 nfri
burada saxlanlr. Bundan lav, Ermnistan v Dalq Qaraba razisind 1994-2000-ci illr rzind ina ediln (sasn
Argentina, Portuqaliya, fqanstan, Rusiya, ran, in fhllrinin li il tikiln) v bilavasit azrbaycanllarn salnd sir
drglrinin say hllik aadak qdr myynldirilmidir:
1) Vardenis (Basarker)-uaq drgsi (250 nfrlik);
2) Qetaen (Martuni rayon razisi-qrb hissd) qadn drgsi (380 nfrlik);
3) ermuq (rqi Ermnistan)-qadn drgsi (250 nfrlik);
4) Razdan (Qrbi Ermnistan)-uaq drgsi (180 nfrlik);
5) Klbcr razisi (Zar kndind-cnub hissd)-qadn drgsi (150 nfrlik);
6) Xankndi razisi (Krkicahanda-cnub hissd)-uaq drgsi (180 nfrlik). Hr drgnin razisind d ad v
nvan mlum olmayan qbirstanlqlar salnb. Msln Krkicahan razisindn uaq drgsind ana v uaqlarn birg dfn
olunduu qbirlrin - adsz, nvansz mzarlarn say hl ki, 28-d dayanb. (Rt hri Xzr mcmusi. ran, 1996-c il,
may, sh 26).
Aradrmalara gr, 1992-ci ilin mayn 13-d is sfahanda ermni icmasnn iclas salonunda fars mnli Yadigarinin
uadan kib gtirdiyi sndli kadrlar nmayi etdirildi. Hmin kadrlarda mxtlif sullarla ldrlm 114 azrbaycanlnn
taleyindn xbr verilirdi. Mayn 14-d Tehran rsmilri hmin kadrlar gstrmyi qadaan edir. Mayn 14-d Tehran vaxt
il saat 22:00-da rejissor Yadigari hmin sndli (18 dqiqlik lenti) kadrlar RF-nin Tehrandak sfartxanasnda, diplomat
Qudev soyadl birisin satr (Keyhan qzeti, Msahib yazs. 1992 N214, sh.6).
Yadigari bunu da qeyd edir ki, uann qrbindki Xlfli yaay mntqsind ...grdklrimdn sarsldm...
Rejissor Yadigari daha sonra qeyd edir: ...Mn btn bunlar haqqnda, ermnilrin uada gzib-dolaan, ldrlm
adamlar thqir edn ermnilrin v ruslarn Lur informasiya agentliyin dandm... Onlar is z ilrind idilr. llri
soymaqla, onlara zab-ziyyt vermkl mul idilr... Mn qrara aldm ki, kdiyim ua kinosunu, he olmazsa,
Trkiyy tr bilim...
Haiy: 1993-c ilin aprelin 19-da Keyhan qzetinin 8-ci shifsind bel bir elan verilir ki, 37 yal hmd
Bar Yadigari adl cavan rejissor avtomobil qzasndan hlak olub...
Rusiyann Tehrandak sfiri Vladimir Qudevin Aaye Yadigaridn ald 18 dqiqlik sndli lent is XN-, oradan
da Ba Kfiyyat darsinin arxivin verilir.111
110

Qaraxanl. Ermnistanda 783 nfr sir var - Yeni Azrbaycan, 18.07.2001.

132

Btn bunlar mahid edn v myyn mnada yarmq aqlamalar vern sve diplomat Lan Eliassonun
fikrinc: ...Btn beynlxalq almd hycan tbili alnmaldr. Mn Xankndind azrbaycanl sirlrin... onlara veriln
ignclrin ahidi oldum .112
Aztaq qzeti (Livan) 1992-ci il oktyabrn 4-d drc etdiyi Ermni sirlri adl yazsnda is gstrir: ...sirlrin
- uada alnm ilk sirlrin say 16 nfrdir. Onlarn hams uaqlardr. Qzet daha sonra yazr: Bu uaqlar qan iind
qalmdlar. Onlarn bir qisminin stn rtk kilmi manlara yb, hrdn xartdlar...
Bunu is qzetin ermni mxbiri (Bu qzet ilk ermni qzeti idi ki, uada z mxbir mntqsini yaratmd) Erem
Lalayan yazrd. Amma aradrmalarmz bizim n baqa mnzr ard. 1992-ci ilin noyabr aynn 4-d Ermnistan MN-in
hrbi hospitalnda hkim-crrah ilyn Armen Baqdasarovi Baqdasaryan keiriln mavird (mavir Bak vaxt il saat
17:30 dqiqd balad, saat 21:10 dqiqd tamamland) uada yaradlm amputasiya otaqlarnn balanmasn tlb edir
(Bu fakt unutmayn)... Lakin mavir itiraklarnn 11 nfri onun leyhin ss verdi v onun idn xarlmas mslsini
qoydular. 1992-ci ilin noyabr aynn 7-d hrbi hkim A. Baqdasaryan vzifsindn xarlr...
Amma ermni hkiminin etiraf hqiqi etiraf idi. uada Dalq Qaraban tarixind ilk amputasiya ota
yaradlmd. Bu otaqlarda gll yaras alm v elc d dylr zaman zilmi, minaya dm... uaqlarn dalm zalar
ksilib atlr, bzn bilrkdn onlarn gzlrini xarb, barmaqlarn qrrdlar. Sonra ikst, sxntdan v ona-buna l ab
dilnmkdn savay he bir iin qulpundan yapa bilmyn... azsayl uaqlardan ibart glir, varlanmaq mnbyi kimi istifad
edilir.113
Yerevanda amputasiya otaqlarndan keiriln... lil v ikst vladlarmzdan bzilrinin adlar tam olmasa da ld
edilmidir:
1. Hsnova Zhra Mrid qz (Qubadl)
2. Qhramanov Elin Babayar olu (Qubadl)
3. Zehniyev Hsn Almurad olu (Zngilan)
4. Sfrova Aytkin (Qubadl)
5. Nayev Xurid flatun olu (Cbrayl)
6. Balabyov Caniin hmdaa olu (Zngilan)
7. Mmmdova Zrintac Sakitaa qz (Zngilan) Bu uaqlarn toplanmasnda, bir yer ylmasnda qeyri-leqal
Ermni Ayparas, onun lideri, kemi hrbii Yeqo Saaktyan xsusi canfanlq gstrib (Ararat. Ermni icmasnn qzeti.
sfahan. 2000)114 Amputasiya otaqlarndan keirilmi siftlri v bdnlri tannmaz hala dm, nitq v grm, eitm
qabiliyytlrini itirmi, lndk lil arabalarnda srnm hmin uaqlarn taleyi hllik qapal qalr...
ld ediln digr mlumatlara gr, Ermnistann Nairi rayonu razisind (tqribn 1,5 km imal istiqamtind)
Lusoker qsbsind (Sevan gl yaxnlnda), Dilican razisind... vaxtil sir alnm (1992-1993 c illr) qadn v
qzlarmzn, ikst olunmu, lil arabalarna qoulmu uaqlarmzn xarici i adamlarna satlmas, balanmas n...
xsusi qulbazarlar var...115
Moskvada ap olunan Kriminal xronika qzeti yazrd: ...Milli mnaqilr zaman yz minlrl uaq ata-anasn,
ev-eiklrini, isti ocaqlarn itirdi. Onlar kimssiz v tnha qaldlar. MDB mkannda bu facinin lamtlrin Azrbaycanda,
Tacikistanda, Moldovada, Grcstanda, Qazaxstanda, zbkistanda, Qrzstanda daha ox rast glinir. Bu atlm v yaxud
sir alnm uaqlar mxtlif qrup v birlmlr trfindn satn almr, amputasiya edilir, dilnilik biznesind v yaxud
zv orqanlarnn ksilib satlmas sahsind faliyyt gstrn crrah otaqlarnda sl glir mnbyin evrilirlr...
Moskvada v Krasnodarda... dilnilik biznesid ilyn, milliyti bilinmyn ikst v lil uaqlarn hr biri
xozeyin gnd 200 dollar v yaxud 400-450 min rubl haqq verir... Onlarn amputasiya otaqlar is exov rayonunun
sanatoriyalarndadr... (Kriminal xronika qzeti. 2000-ci il 4 fevral, sh.2.)
Almaniya Federal Kfiyyat Xidmti (BND) is 2000-ci noyabrn 16-da lk basna alt shiflik hesabat gndrir.
Hycan tbili alan bu hesabatda gstrilir: ...Almaniya razisind RF- v digr MDB lklrin mxsus hkim-cani
qruplar haqqnda mlumatlar, sndlr ld etmiik. Bu qruplar qadaan olunmu yollarla uaqlarn v yal adamlarn salam
orqanlarnn alq-satqs il muldurlar. Bu uaqlarn bir qismini Almaniya razisin ermni, grc v een i adamlar
gtirir. Onlar mharib raitind itkin dn v sir alnm xslrdir... RF-in, elc d digr MDB lklrinin kfiyyat
xidmtlri bu id acizlik v gcszlk gstrirlr. (Berlin Morqen qzeti.2000.XI-16.)

111

Ermnilr dnya terror tkilatlarnda. Respublika qz.09.10; 03,15.14,18, 22,26. 12.2002.

Ermnilr dnya terror tkilatlarnda-Respublika, 01.10. 2002, N 226 (1562).
113
Ermnilr dnya terror tkilatlarnda. Respublika qz.09.10; 03,15.14,18, 22,26. 12.2002.
114
Azad Nbiyev. Milli tssbkelik, yoxsa ermni saxtakarl?!-Azrbaycan mllimi qzeti, No 51, 20-26.12.2002 N2 1,3,9. 01.2003.
115
Dnyaya Pncr, N 10, (71), 12-19.07, 2001.
112

133

ERMN LOBBS V ONUN

BDNAM FALYYTLR
AB-da yaayan etnik qrup, icma, milli azlqlar vaxtil xdqlar lknin mnafeyi urunda mbariz aparrlar. Bu
mqsdl onlar zlrinin btn iqtisadi, siyasi, hquqi vasitlrindn istifad edirlr. Onlarn vtnlrin Amerika trfindn
iqtisadi, hrbi, humanitar yardm gstrilmsin alrlar. Bellikl, indi AB-da n qvvtli lobbi srail lobbisidir. Sonra
yunan, ermni, tayvan v s. lobbilr glir.
Lobbistlrin sas vziflri hr hans xalqn mdniyytini, mxtlif sahlrdki uurlarn, hyat trzini yaymaq,
onun lehin tbliat aparmaq, AB ictimai fikrind msbt fikir oyatmaq, AB-la z lklri arasnda mnasibtlri
yaxladrmaa almaqdr. Lobbistlrin baqa milltlrdn olmas xsusi hmiyyt ksb edir. Msln, ermni olmayan bir
lobbini Ermnistann lehin tbliat daha da inandrc grnr (Robert Doul).
Ermnilrin AB-da yaayan digr etnik qruplardan frqi ondadr ki, onlar mumn ermnilrin mnafeyini mdafi
edirlr.
Ermnilr AB-a XX srin vvllrindn glmy balamlar. Tkc 1924-c ild Sovet ttifaqndan v Trkiydn
100 min yaxn ermni AB-a kmdr. ndi ermnilr sasn Kaliforniya, Massausest v Nyu-York tatlarnda yaayrlar.
mumiyytl, AB-da 800 min qdr ermni yaayr. Bzi mnblrd bu rqmin 1 milyon olduu gstrilir. Yeri
glmikn, AB-a kb gedn v daimi yaay n (XIX srin 90-c illrind) AB vtndaln qbul edn ermnilrin
say 80 min nfr idi. 1999-2000-ci illrd is bu rqm 650-700 min nfr atb. Bu da Ermnistan halisinin 20 faizini tkil
edir.
Ermnilr orada bir ox mktb, kitabxana, xstxana, dini, mdni cmiyytlr yaratm, universitetlrd ermni dili
v tarixi kafedralar amlar. Demk olar ki, btn sahlrd xeyli kadrlar var.
AB-dak ermni lobbisi iki sas istiqamtd faliyyt gstrir:
1.
Ermnizm
ideyalar
yaymaq,
ermni
mdniyytini
qorumaq
v
inkiaf
etdirmk, AB-da mhm siyasi-iqtisadi mvqe qazanmaq.
2. Trk v azrbaycanllar leyhin mbariz aprmaq, Trkiy v Azrbaycan il AB-n mnasibtlrini pozmaq.
AB-dak ermnilr siyasi chtdn ox faldrlar. Onlarn ksriyyti Respublikalar Partiyasnn zvlri v
trfdarlardrlar.
AB-n siyasi tarixind ilk df ermni mnli Stevi Derunyan 1952-ci illrd Nyu-York hrind konqres zv
seilmidir. 1978-ci ild is arl Paayan adl bir ermni AB nmayndlr mclisinin zv seilmidir. Bu vaxta qdr o, br
mddt orduda strateji informasiya xidmtind almdr.
Hmin dvrlrdn etibarn ermnilr AB dvlt aparatnda bir sra msul vziflr tutmaa balamlar. Msln,
Karterin vaxtnda Riard Manukyan adl bir ermni n sadiq i, srlri qoruma xidmtinin rhbri tyin edilmidi.
Ermni lobbisinin n fal rhbrlrindn olan Kaliforniya valisi Corc Dkmcyan skkiz il bu vzifd ilmi v
1991-ci ild vzifdn getmidir. Kaliforniya tat mclisin zv Valter Karabyan AB siyasi dairlrind sz ken nfuzlu
xsiyyt saylr. Dkmcyan prezident Ronald Reyqann seki kompaniyasnda yaxndan itirak etmi, ermni mnli
amerikan seicilr komitsinin rhbri olmudur.
Vzifdn gedn valinin rfin Los-Ancelesd dzldilmi vida ziyaftind ermni mnli 600 amerikan itirak
etmidir. Ziyaftd Dkmcyan midvar olduunu bildirmidir ki, bundan vvl onunla l-l verib mumi i grnlr ruhdan
dmsin.
Dkmcyann skkiz il tat valisi olmas nticsiz qalmamdr. O, siyastd d, vzif borcunun icrasnda da
soydalarnn ryi il hmi hesablamdr.
Kaliforniyann indiki ali mhkmsinin 7 zvndn ikisi ermnidir: Onlardan biri - Armen Arabyan, ilk df hakim
vzifsin 1972-ci ild tatn o vaxtk valisi Reyqan trfindn tyin edilmi, sonra is ali mhkmnin trkibin dmdr;
Marlin Bekster (Dazaryan) valinin yannda 5 il yksk vzifd ilmi, sonra bu trkib daxil olmudur.
Son illrd Kaliforniya tatnda ermni icmas zvlrinin artmas meyli gclnmidir. Yeni sakinlr Sovet
Ermnistanndan olan qaqnlar, 1988-ci il zlzlsindn zrr knlr, Amerikann baqa yerlrindn yr-y edib siyasi
chtdn daha qonaqprvr olan Kaliforniya tatna glnlrdir. Los-Ancelesd xan Armenian observer qzetinin
redaktoru Keiyann fikrinc AB-da yaayan ermnilrin 400 mini bu tatda yaayr.
mumiyytl, xaricd bir hrd kk salm ermni kaloniyalar arasnda n byk Los-Ancelesddir, daha dorusu
Hollivuddadr.
Ermnilr kino biznesind nzr arpacaq iz qoymular. Onlarn hvs gstrdiklri baqa bir sah is knd
tsrrfatdr. Mrkzi Kaliforniya fermerlri arasnda hrt qazanmlar. ndi kimi v qoz istehsalnda tam inhisar z
llrind saxlayrlar.
Ermnilrin tannm lobbiilrindn bir d AB-n BMT-dki daimi nmayndsinin sabiq mavini Set
Mumcyandr. O, BMT-nin insan hquqlar komissiyasnda AB- tmsil etmidir.
Eduard Crcyan AB-n Moskvadak sfirliyind nc katib ilmidir. 1991-ci ilin yayndan is o, AB dvlt
katibinin mavini olmudur.
1972-ci ild prezident Nikson n alm Ken Xaikyan Reyqann prezident sekisind mirz vzifsind
ilmidir.
A evd humanitar elmlr zr milli proqram v siyast bsin Armen Tadikyan adl bir ermni rhbrlik edir. O,
vvllr A evd snt v dbiyyat bsinin mdiri olmudur.

134

AB-n ermni lobbisin Amerika ermni mclisi rhbrlik edir. Mclisin Vainqtonda mrkzi, Los-Ancelesd
bsi var. Sdri Ross Vartanyandr..
Mrkzi Bostonda olan ermni inqilab federasiyas, ermni demokratik liberal partiyas, sosial demokrat Hnak
partiyas, Kaliforniya ermni konqresi, ermni trqqi partiyas, ermni milli komitsi kimi partiya v drnklr d birbaa
lobbi faliyyti il baldr.
Ermnilr AB-da 30-dan artq qzet v jurnal buraxrlar. n saslar bunlardr: Hayrenik (Vtn), Armenian
Uikli, Paykar (Mbariz), Armenian Riporter, Armenian Observer, Kaliforniya Kuryer, Nor Or, Nor Axar
qzetlri v Ararat, Armenian revyu jurnallar.
Bundan baqa ermnic verlilr vern iki radiostansiya faliyyt gstrir.
AB konqresind ermniprst siyast yrdn konqresmenlr: Frank Annunsio, Henri Viksman, Ceyms Hovard,
Edvard Boland, Berni Frank.
Senatorlar: Alan Karaniston, Karl Levin, Pelli, Tom Kalin, Edvard Kennedi 011 Saymen, Far Levin, Qan Koks,
Kristofer Daq, Dan Xeyz, Con Kerri, Fren Rozenberq, Roy Liberman, Kliben Telli, Donald Friql.
Yeri glmikn, AB-a yaylan gcl informasiya axm ermnilri haql gstrir v onlara rbt oyadrd. Bu id
ermnilrin dini mnsubiyyti d mhm rol oynayr. Hadislr balanandan orada bel bir yanl fikir hkm srrd ki,
azrbaycanllar qdim ermni torpa olan Qaraba zbt etmilr v ermnilr azrbaycanllarn lindn zara glmilr.
Qaraba v Ermnistan blokadadadr v s.
Hadislri ilk vvl kim balamdr? Kim iddia irli srr? Bu suallara cavab tapmaq tindir.
Burada bir fakt da qeyd edk ki, 50 milyonluq Azrbaycan xalqnn 7 milyonu mhacirtddir v btn dnyaya
yaylb, amma zirk ermnilrin mumi say 7 milyonu kemir.
Azrbaycana v mumn trk xalqlarna qar dnyada 869 irili-xrdal ermni tkilat vardr. Xeyriyyilik
ad altnda faliyyt gstrn bu hrbi-siyasi, strateji qrumlarn maliyy yardmlar, proqram v sndlri, dnyaya
diplomatik xlar bilavasit aadak ermni diaspor mrkzlri trfindn tnzimlnir: 1) Ermni Katolik Kilssi
(dnyann 56 lksind mrkzi var. 2001-ci ilin iyun aynn 4-dn Xankndind zyi yaradld); 2) Amerikann Ermni
Assambleyas (iyirmi iki tat hat edir. 2001-ci il iyul aynn 14-d Dalq Qarabada mrkzi yaradlb); 3) Ermni
Hquqularnn Assambleyas (Avropa lklri zr); 4) Ermni mumi Xeyriyy ttifaq (mrkzi Nyu-York, London. 2001ci il iyul aynn 29-da Dalq Qarabada bsi yaradlb); 5) Ermni mumdnya Yevangelist uras (Avropa lklri zr);
6) Amerikann Ermni Missioner Assosiasiyas (MDB lklri istiqamtind 2001-ci il avqust aynn 3-d Dalq Qarabada
yaradld); 7) Amerikann Ermni Milli Komitsi; 8) Humanitar yardm gstrilmsi zr imali Amerika Ermni Cmiyyti
(Dalq Qarabada 2001-ci il martn 3-d yaradlb); 9) Ermni Apostol Kilssinin rqi Yeporxiyas; 10) Ermni Apostol
Kilssinin Qrbi Yeporxiyas; 11) Vartan cngavrlri (2001-ci ild Dalq Qarabada resmi leqal qaydada faliyyt balad).
Ermni lobbisi dnya siyastin ciddi kild nfuz edir. Hr vasit il zabke xalqn qeydin qalr. Ermni maraq
v mnafeyin lazm olan iqtisadi v siyasi yardm etmkdn kinmirlr. Dalq Qaraba probleminin dinc yolla hllin mane
olurlar, ermni tcavzn haqq qazandrmaa alaraq Azrbaycan tcavzkar adlandrrlar.

ERMNLRN 1988-1991-ci LLR FALYYT

Ermnistanda hyata keiriln etnik tmizlmnin yeni ktlvi dalas SSR-nin squtunun son illrin tsadf etdi:
1988-ci ilin qndan balayaraq Ermnistanda azrbaycanllara qar etnik tmizlm baland. Trksz Ermnistan ar
altnda hyata keiriln etnik tmizlm nticsind Ermnistan hakim dairlrinin himaysi v Moskvann razl sasnda
hazrki Ermnistan adlanan dvltin razisindn 53 mindn artq ail, (49 min azrbaycanl ailsi, 4 min mslman krd
ailsi) 250 min nfr (230 min azrbaycanl, 20 min mslman krd) insan mcburi qaydada deportasiya edildi. Onlarn
hams mnzil v mlaklarndan mhrum olundu.
Qeyd. Bundan baqa soyqrmnn sonrak mrhllrind (Xocalda, Malbylid, Nvdid, Goranboyda,
Acakndd, Azrbaycann digr ial olunmu razilrind Ermnistan azrbaycanllarndan 280-dn artq dinc hali qtl
yetirilmidir). Hminin Gmr (Leninakan) uaq evindn olan 70 uaq Spitakda diri-diri byk enksikli borulara doldurulub
borunun az qaynaqlanmdr. Qaraba mharibsind Ermnistan azrbaycanllarndan vuruan vtnprvrlrin 2.000-i
hlak olmudur. Azrbaycann yerli halisindn is 20.000 insan (uaq, qadn, qoca) hid olmudur.
1) Mnvi v fiziki terror, ard-aras ksilmyn tqiblr, ktlvi qrn tkc Ermnistanda yaayan azrbaycanllar
deyil, Azrbaycan dilind thsil alan mslman krdlrini d (20 min yaxn), yezidilri d, htta ruslar v malakanlar da z
doma yurdlarndan didrgin salmdr. zn demokrat adlandran, demokratiyann bayra altnda hakimiyyt bana gln
L.Ter-Petrosyann 1991-ci il avqustun vvllrind Abovyan (Kotayk) rayonuna glrk orada ycam yaayan yezidilrl
grmk niyyti d mhz el bununla bald. Respublika prezidenti dnyaya ss yaylmasn dey, burada yaayan krdlr
vdlr verir v onlar z yurdlarn trk etmmy arrd.
2) Ermnistan azlqda qalan milltlrin krlmsin Komsomolskaya pravda qzetinin Qaraba-mharibnin
beinci ili (25 fevral 1992-ci il) mqalsind ox obyektiv qiymt vermidir: z mqddratn tyin etmk anlaynn milli
azlqlarn z dvltini yaratmaq hququnun stnly kimi baa dlmsinin son drc mcrrdliyi n milli azlqlarn
mdniyytinin qorunub saxlanmasna, n dnya birliyinin diqqtinin insan hquqlarna qeyd-rtsiz ml olunmasna,
ynldilmsin, n d inteqrasiyaya v mkdala deyil, mhz adamlar ayran srhdlr namin getdikc artan qrna labd
surtd gtirib xaracaq v artq gtirib xarmdr. El o Ermnistann znd milli azlqlar slind qalmamdr,
azrbaycanllarn ardnca krdlri d mvffqiyytl prn-prn salb qovurlar...

135

Qaqnln fnal bir d onunla izah edilir ki, hkumt sviyysind, btn rayonlarn partiya-sovet tkilatlarnn,
inzibati orqanlarn bilavasit itirak il, silah gcn, qanl qrnlarla cmi bir hft rzind Ermnistandan qovulan
Azrbaycanllar Azrbaycann btn rayonlarna el splnmilr ki, hr bir kndin halisi bir ne rayona v knd kmli
olmu, bzn qarda da qardadan ayr dmdr. Ermnistanda mvcud olan 216 mktbin 45.000 (1988) agirdi v 14.000
mllimi Azrbaycann mxtlif rayon v kndlrin splnmidir.
4) Qaqnlarn saynn dqiqldirilmsi d axra atdrlmamdr. tirdiklri mlkiyytin, evin, ev yalarnn
kompensasiyas hl d dnilmmidir. tkilrin hesablanmas sahsind d az i grlmdr.
5) lbtt, didrginlrin ana yurdunda qoyub gldiklri srvti, varidat dqiq hesablamaq tindir. Bu sahd shih
mlumatlar toplamaq n geni axtar, ciddi tdqiqat, mfssl hesablamalar grkdir. Lakin hllik bel imkanlar
mhduddur. Problemin ciddiliyini nzr alaraq hllik limizin altnda olan elmi, statistik sndlr istinadn n itirmiik v
ya vtnd nlrimiz qald suallarna qsaca olaraq aadak tqribi hesablamalar oxucularn diqqtin atdrrq. Ermni
sovet ensiklopediyasnn mlumatlarna gr Ermnistanda 37 knd rayonu vardr. 1988-ci ildk bu rayonlarn 16-da
Azrbaycanllar qismn tam ksriyyti tkil etmi, qismn d ycam yaamlar. Respublikann digr rayon v hrlrind
d xeyli azrbaycanl yaamdr. Lakin onlarn z ev-eiklrini trk edrkn qoyub gldiklri, itirdiklri mlakn hesablanmas
n limizd sndlr yoxdur. Hesablamalara gr azrbaycanllarn ycam yaad 16 rayonun razisi 15.467 kvadrat
kilometrdir. Bunun 10 min kvadrat kilometrdn oxu azrbaycanllarn mskunlad yerlrdir. Bu razid azrbaycanllarn
srf 179 v 80 beynlmill kndi, 131 kolxoz v sovxozu btn var-dvlti, mlkiyyti il Ermnistanda qalmdr. Tqribi
hesablamalara gr didrginlrin Ermnistanda 677.850 ha torpaq fondu, 209.020 ba qaramal, 577.090 qoyun-kei, 289.000
qu, ild 3 milyon manat glir vern qzl ala balq sovxozu, 6.200 ar ailsi, 3 min traktor, 450 kombayn, 4.600 yk man,
21.560 ha zm v meyv balar, 2 milyon kvadratmetr mnzil sahsi, 50.000 ha hytyan torpaq sahsi qalmdr. Bundan
lav snaye mssislrind, kooperativ tkilatlarnda, hr tsrfatlarnda, mdniyyt v maarif ocaqlarnda
azrbaycanllara atan pay btvlkd Ermnistana qalmdr.
Ktlvi deportasiya insanlarn qtl yetirilmsi v bdn xsarti almas il mayt olunurdu. 3 gn rzind -1988-ci
ilin noyabr aynn 27-dn 30-dk Ermnistan SSR-nin Quqark (Byk Qara kils), Spitak (Hamaml), Stepanavan (Calalolu)
rayonlarnda 70 nfr azrbaycanl ldrlmdr. Onlarn 15-i Spitakn Saral v Qursal kndlrindn, 7 nfri
Stepanavandan, 17 nfr Quqarkn Vartan-li kndindn, 49 nfr Vardenis (Basar Ker) rayonundan olmudur.
mumiyytl, Azrbaycan Respublikas Prokurorluunun mlumatlarna sasn 1988-1989-cu illrd Ermnistanda aparlan
etnik tmizlm dvrnd 217 nfr Azrbaycanl vhicsin qtl yetirilmidir. Onlardan 49 nfr divan tutulmaqdan qorxub
qaarkn dalarda donmu, 41 nfr qddarlqla doylb ldrlm, 35 nfr uzun ignclrdn sonra ldrlm, 15 nfr
diri-diri yandrlm, 16 nfr glllnmi, 10 nfr thqirlr dzmyib infarktdan lm, 2 nfr xstxanada ermni
hkimlri trfindn ldrlm, 3 nfr suda boulmu, 1 nfr aslm, 1 (bir) nfr zablardan qurtarmaq n zn
ldrm, 1 nfr elektrikl ldrlm, 2 nfrin ba ksilmi, 29 nfr qsdn avtomobil altna salnmaqla ldrlm, 3
nfr xstxanada olarkn tibbi xidmt gstrilmmsi nticsind lm, 9 nfr ourlanm v xbrsiz itkin dmdr.
zn sivilizasiyal, insanprvr, zabke, az qala zavall kimi qlm vermy yorulmadan chd gstrn ermni
quldurlarnn Ermnistanda azrbaycanllarn bana gtirdiklri son msibtlri aydn tsvvr etmk n tkzibedilmz
dlillr kimi aadak cdvli oxucularn diqqtin atdrma zruri hesab edirik. Bu cdvl kemi Sovet prokurorluuna v
Azrbaycan istintaq orqanlarna gndrilmi materiallar sasnda trtib edilmidir v lft (Azrbaycan hmkarlar
ittifaqlarnn orqan) qzetinin 22 fevral 1992-ci il tarixli nmrsind drc olunmudur.

136

137

138

139

140

141

142

143

ERMN SARTND QALAN ABDLRMZ, ZYARTGAHLARIMIZ

Qdim Azrbaycan torpaqlar olan rvan, Gy, Zngzur mahallar v digr blglr ski alban v mslman
abidlri il zngin olmudur. Burada yz qdr irili-xrdal mscid, trb, onlarla karvansara, qala, hamam, da krp v
bazarlar var idi. Kemi rq hri olan rvanda cdadlarmzn uyuduu qdim qbristanlqlar v buradak at, qo
heykllri, tarixin hqiqi sndlri olan qdim toponimlr bu razilrin tarixn azrbaycanllara mxsus olduunu gstrn sas
faktorlardandr.
Tarixi mnblrin gstrdiyin gr 1877-1878-ci illrd rvan hrind 8, rvan mahalnda 18, Emidzin
qzasnda 17, Srmlid 18, rur-Drlyz qzasnda 47 mscid olmudur. 1827-ci ild rus qounlar rvan xanln ial
etdikdn v ermnilr bu raziy krldkdn sonra mslman abidlrinin facisi balanr.
ndiki Ermnistan Respublikasnn Sisyan rayonundak Urud kndind abidlr ilk df 1926-c ild mhur
Azrbaycan alimi A. lkbrov trfindn akar olunmu, 1961-ci ild is trafl tdqiq edilmidir. Qo heyklindn,
snduqlrdn ibart Urud mqbrlrinin xronoloji rivsi (1478-1611-ci illri hat edir) ox bykdr.
Buradak abidlrin tsvirlri v kitablri Qafqaz Albaniyas razisi olan Snikd yaam albanlarn trklmsini
v mslmanl qbul etdiklrini gstrir. ndiy qdr rb yrlrin kimi alban tayfalarnn trklmsi haqqnda bzi
arxeoloji v etnotoponimik mlumatlar olsa da, yazl sndlr yox idi. Urud abidlrinin aradrlmas, taplmas v bu
abidlrin tsviri tutarl bir dlil oldu. Faktlar sbut etdi ki, alban tayfalarnn bzilrind islamdan vvl d trklm prossesi
getmi v onlar islam dvrnd mslmanl qbul edrk bugnk Azrbaycan xalqnn tkklnd itirak etmilr...
Qafqazn epiqrafik abidlrini yrnn grkmli tdqiqat, tarix elmlri doktoru Mdi xanm Nemtova mxtlif
illrd rvan abidlri haqqnda mqallrl x etmi, srlrin da yadda adl kitabnda bu blgnin epiqrafik abidlri
haqqnda shbt amdr. Urud kndind qalan iki orta sr xatir abidsi bu baxmdan xsusil maraqldr. Snduq formal
birinci qbir dann zrind rb dilind yaz hkk olunmudur. Yaznn trcmsi beldir: Allah, Mhmmd, li, Uvay
(alban) nslindn olan kndxuda x Rzann olu mrusl, ramazan ay, 883-c il (miladi tarixil 26 XII 1478-ci il). Bundan
yz il sonrak tarix aid olan qo heyklin baqa bir qbir da zrind rb lifbas il Azrbaycan dilind kitab hkk
olunmudur. Di gl ki, yar grdm gzyal, sz qanl... Allah, Mhmmd, li, Uvan (avan) nslindn ftixar... 986-c
il (miladi 1578-79-cu illr)... yoxdur bu drdim ar.
Kndxuda x Rzann olu mruslin snduq formal 1478-ci il tarixli mzar danda rbc: min vlad uvan
(alban) szlri yazlmdr. Bu szlr 1578-1579-cu il tarixli mirmin olu ftixarn qo heyklli abidsinin sa trfind d
tkrar olunur. Hmin yerd ftixarla yana iki qarda Mehdiqar, liyar, misi Zlfqar v baqa qohumlar dfn olunmudur.
Ermnistann Zngibasar (Masis) rayonundak Cfrabad (indiki Arqavan) kndind qalm qrmz tufdan tikilmi
skkiztilli trb v onun kitabsi ox maraqldr. Trbnin knbzi hl 1918-ci ild ox yerdn tklmd. Deyilnlr gr
hmin yerd uxur Sd vilaytinin mirlrin aid bir ne mhtm trb olmudur. Onlarn dalarndan knddki binalarn
tikintisind istifad edilmidir. Vaxtil burada mvcud olmu mslman qbristanlndak abidlrdn d he biri
qalmamdr.
Mdi xanm Nemtova yazr ki, Cfrabad trbsi, buralarn kemiindn shbt aan yegan tarixi abid v snt
sridir. Trbni yuxardan kmrvari hat edn kitabsi aydn iri sls elementli nx xtti il rbc yazlmdr. Kitab istr
bdii trtibatna, istrs d mzmun v xtt xsusiyytin gr ox byk hmiyyt ksb edir. Abid hm d hmin razid
ox mkmml, hkkaklq, xttatlq mktbinin mvcud olduunu gstrir.
Kitabd uxur Sd vilaytinin Saatl tayfasndan olan mirlri Pir Hseynin v atas mir Cdinin adlar kilir. Bu
vilayt XV-XVIII srlrd Azrbaycan feodal dvltlrindn Qaraqoyunlu, Aqoyunlu v Sfvi dvltlrinin razisin daxil
olmudur. El XV srd uxur Sd vilaytinin Saatl tayfasndan xm mirlr-Sd (1411-ci il qdr), onun olu Pir Hseyn
(1412-1414-c illr) v nvlri Pir Qaib v Avdul (1425) idar etmilr. Kitabd deyilir ki, trbd mir Sdin olu Hseyn
dfn olunmudur. Burada Qaraqoyunlu hkmdar Qara Yusif noyon (srkrd), Olu Pir Budaq is yksk hkmdar
titullar il qeyd edilmidir.
Pir Budan padah elan edilmsi formal xarakter damd. Qara Yusif btn vilaytlr srncam gndrmidi ki,
sikklr Pir Budan adna zrb olsun v cami mscidlrind xtblr onun adna oxunsun. Cfrabad trbsinin kitabsi mhz
bu dvr tsadf edir. rvan v uxur Sd vilaytlrinin uzun mddt Azrbaycan dvltlrin daxil olduunu hazrda
rvanda qalm Came mscidi, onun nzdind olmu Mdrs v digr kitablr bir daha tsdiq edir.
rvan mscidlri. Allah evi adlandrdmz mscidlr tarix boyu qdirbiln xalqmzn and yeri, inanc beiyi
olub. Lakin son 70 ild mqdds mbdgahlarmz bu allahsz cmiyyt rhbrlik ednlrin haqsz hcumlarna mruz qalb,
uurulub, tarmar edilib. Ermnistana qatlm o qdim torpaqlarmzda zamann burulanna db salamat xan, srlrin
amansz qasrasna sin grib, davam gtirn ne-ne snt incilrimiz XX yzilliyin bilmclrl dolu girdabnda son
dnsin kimi dadlb mhv edilmidi.
ndi rvanda olan skkiz mhtm msciddn yalnz 1988-ci ild yandrlan iki mscidin qalqlar qalr. rvan
mscidlri haqqnda aadak mlumatlar vardr:
ah smayl mscidi. rvanda dvlt xrci il tikilmi ilk mscid ah smayln (1501-1524) mri il 1510-cu ild
ucaldlmdr. Mscidin geni hyti, arhovuzu, gydln minarsi olmudur. risi is xal-xalalarla bznirdi. 1918-ci ild
adamlar mscid salb, qapsn qfllam, sonra neft tkb yandrmdlar.
Xudabnd mscidi. rvanda ilk boyk mscid Sfvi Mhmmd ah Xudabnd (1578-1587) trfindn tikdirilib.
Bu inanc evinin uzunluu 9 metr, eni 6 metr, hndrly is 12 metr idi. ox da hndr olmayan bir minarsi da varm.
Bimi qrmz krpicdn ina edilmi mscidin giri qapsnn stndki kitabd fars dilind bcd hesab il onun tmir
olunma tarixi d gstrilib.

144

Snge tarixe u mqsud od z dur zman,

Kordn xodid be tarixe qdim hmd xan.
Buradan aydn olur ki, mscid hicri tarixi il 1099-cu ild, miladi il 1685-ci ild Sfvi hkmdar ah Sleyman
(1666-1694) trfindn tmir olunmudur. Yuxarda gstriln hmd xan sz bcd hesab il 704-c hicri ilini ml gtirir
ki, bu da Olcaytu Mhmmd Xudabndi Xulaqiydinin hakimiyyt illrin dr.
ah Abbas mscidi. rvan mscidlri arasnda sl monumental snt sri kimi ah Abbas mscidi xsusi yer turur.
Xalq arasnda ona Came mscidi d deyilir. Bu mscid Sfvi birinci ah Abbas (1587-1629) trfindn ina etdirilib.
Mscidin tikintisi 1606-c ild gncli memar eyx Bhaddinin layihsi il hyata keirilmidir. Ona gr d rvanda v
Gncd eyni vaxtda tikiln ah Abbas mscidlri memarlq chtdn bir-birin ox oxar olmudular. rvan srdar saraynn
yaxnlnda yerln ah Abbas mscidin bitiik mdrs v ayrca qonaq ota da olub. 1915-1918-ci illrd ermnilr
trfindn qovulmu bir ne azrbaycanl ailsi bu mscidd snacaq tapb. Mscidin byk hyti v hovuzu var idi. Bu
ehsanlq tut bandan yalnz yetimlr, lsiz-ayaqszlar istifad edrmi. Mscidin kitabsin fars dilind bir beyt er hsr
olunub:
Zmane ah Abbas cnntmkan,
zu kt abad mlke cahan.
Yni yeri cnnt olan ah Abbasn vaxtnda yer z abad oldu.
1923-c ildn 1945-ci il qdr mscidd dini mrasim keirilmyib. Oradan baqa mqsdlr n istifad olunub.
1918-ci ild mscidd olmu Azrbaycan Arxeologiya Komitsinin zv sa by zimov mscidin kitabsini oxuyub tarixini
dqiqldirmidir. Arxeoloq yazr ki, mscidin gnbzi dalm, traf viran klin salnmdr.
Gy mscid. Son vaxtlaradk rvanda Came gy mscid adl zmtli bir mbdimiz olub. Memarlq biimlrinin
aydnl il seiln ibadt v din xadimlri n yaay otaqlar, q v yay salonlarndan ibart abidni mdrs v mxtlif
tikintilr hat elyirmi. Vaxtil mscidin zngin kitabxanas varm v burada rq mdriklrinin mxtlif mvzuda
kitablar-dini kitablar da saxlanlrm. Tarixi sndlrdn blli olur ki, tikinti rvan hakimi Hac Hseynli xan trfindn
1764-c ild ina edilib v xalq arasnda onun ad il tannrm. Hac Hseynli xan tikilinin ustalarn abidlr hri kimi
tannan qdim Tbrizdn dvt etmidi. Bel bir rvayt sylyirlr ki, ustalar mscidin bnvrsin ox vaxt srf etdilr. V
bir gn hr xbr yayld ki, ustalar gec ikn qablar. Hseynli xan qalr arsiz. Bilmir nec elsin? Baqa ustalar
arlr. Glnlr hmin quruludan ba aa bilmyirlr. Baqa bir dst glir.
...Birdn gzlnilmz hadis ba verdi. Tbrizli sntkarlar yenidn peyda oldular. Hseynli xan sbi halda:
Harada idiniz bu vaxta qdr? - dey soruduqda, ustalar cavab verdi:
- Xan, him yax otursun dey bir il gzlmk lazm idi. Bildik ki, sizin bu mddt sbriniz atmayacaq. Ona gr d
gizlinc qadq! ndi vaxt tamam olub, glmiik. Hseynli xan daha bir sz demdi.
vzsiz snt mczsi saylan Gy mscidin brpasnda, kitabsinin yazlmasnda v onun divarlarnn
bzdilmsind byk Azrbaycan rssam, memar Mirz Qdim rvaninin byk rolu olmudur. XIX srin birinci yarsnda
Dlil rvani adl bir airimizin qsidsindn bllidir ki, ran ah Ftli ah zamannda mscid sasl brpa olunmudur:
Bina tarixini Dlil yazya ald,
Ondan tarixi bir mscid yadigar qald.
(Hicri-qmri 1238). Miladi 1822.
Gstriln tarix tikintinin tmir vaxtn bildirir v qsid bu ii grn Ftli aha mdhiyydir. Mscid hrin mrkzi
bann knarnda, azrbaycanllar yaayan mhllnin hatsind yerlirdi. ki zmtli minarsi olan (biri 35 m, digri 25
m) drdknc tikilmi mscid haqqnda xarici v rus syyahlarnn maraql yol qeydlri qalmaqdadr. XVIII sr fransz syyah
Jan arenin yazdna gr tikintinin zmtli bir qllsini grb. XIX srd buraya glmi ingilis syyah Linc 1910-cu ild
Tiflisd ap ediln iki cildlik Ermnistan adl srind yazr ki, mn rvanda olanda qllnin birinin xarabal qalmd.
Buraya klli miqdarda ermni aillri krlmd ki, onlar da trklr mxsus abidlri vhicsin dadrdlar.
Mscidin hytind byk hovuz var idi, 1-1,5 metr hndrlkd qalxan fvvarlr hovuzun yaran qat-qat
artrrd. Nziri olanlar qndi gtirib hovuza tkrdi. Camaat da rbt kimi ondan istifad edrdi. Dvrnn grkmli ziyallar
hmi Gy mscidin kitabxanasnda yar, elmi mbahislr, igzar shbtlr edrmilr.
1917-ci ild rvanda Azrbaycan dilind ap olunan Brhane hqiqt adl iurnaln birinci nmrsind d mscid
haqqnda maraql mlumat verilib. Mllif gstrir ki, o vaxtlar Rusiyada nr olunan Solntse Rossii jurnalnn hrbi
mxbiri-fotoqraf Teryan tikilinin fotoklini jurnalda Van mbdi kimi oxuculara tqdim etmidir. Mllif haql olaraq
soruur:
- Grsn Qafqazda uaa bel mlum olan rvan mscidinin Van mbdi kimi qlm vermk v btn Rusiya
oxucularn a-ba salmaq Teryann nyin grkdir? Bu cr fotoqraf v mxbirlik grsn kim lazmdr? Amma, grnr
lazmm; hr ey ox-ox vvllrdn, dnlm planla aparlrm. (Bel bir shv el hmin ildd Oqonyok
jurnalnda Teryann uzaqgrnliyi v bicliyi ucbatndan tkrar olunmudu).
Came Gy mscidin irisind v xaricind XX srin vvllrin aid rb dilind yazlm kitablr vardr. Mscidin
hytind XVIII-XIX srd bir ne bada formasnda xatir abidsi toplanm idi. Hmin abidlr gman ki, mscidin
yannda dfn olunan xsiyytlrin olmudur.

145

1918-ci ildn z bri Ermnistanda olan btn mslman abidlrini l altdan, bzn d aqcasna mhv edn vhi
ermni milltilri 1988-ci ild rvann Gy mscidini nc df yandrdlar. Bina birinci df 1918-ci ild yandrlmd.
kinci df is 1955-ci ilin martnda trk din xadimi Mahmud Aruz olunu v hyat yoldan, bir d 22 nfr lman hmin
mscidl birlikd yandrmdlar.116
Linin Ermnistan adl srindn yrnirik ki, yuxarda adn kdiyimiz bu mscidlrdn baqa rvanda Hac
Nsrullah by mscidi v Ulu Came mscidi d olub. Syyahn yazdna gr Hac Nsrullah mscidi 1687-ci ild Osmanl
trklri trfindn ina edilib. Hmin mscidin d bykba, hyti v ayrca kitabxanas-mdrssi olub. Hmin kitabxanada
rqin dahi filosoflarnn v airlrinin srlri saxlanlrm.
Bu fakt 1929-cu ild rvan mscidlrinin tdqiqi il mul olan sa zimbyovun Azrbaycan arxeologiya
komitsinin xbrlrind drc etdirdiyi yazs da tsdiq edir. Ulu Came mscidinin sonralardan ad ran ah Ftli ahn olu
Abbas Mirznin adn dayrd.
Bu mscidlrdn baqa rvanda tarixi biz mlum olmayan, lakin srimizin birinci rbndn mvcud olan Tpba
mscidi (Abbasqulu xan tikdirib), sd aa mscidi (qadnlar klubu yannda, sd aa tikdirib), tirli mscid (Hac Mzffr
aa tikdirib), Krp bula mscidi, Qala mscidi, hr mscidi, Hac Novruzli by mscidi, Srdar mscidi kimi abidlr
srlr boyu yaamd.
Bu Allah evlrind Hac eyx lkbr, Mirz Hseyn, Molla Abbas, onun olu Molla Hseyn, Molla Qasm,
mizdin uyezdinin qazs lml-lma (alimlrin bayraqdar) Molla Mhmmdli Qazzad kimi alim v eyxlr ilyib
faliyyt gstrmilr. Sonralar bu abidlrin bzilri baxmszlq zndn dalb bzilri is ermni danaqlar trfindn
yerl-yeksan edilib.
Srdar saray. rvan hrind yerln Srdar saray rq memarlq abidlrinin on gzl nmunsi idi. Bu
saray rvan srdar Hseynli xan tikdirmidi. Tikintinin ustalar is randan v Trkiydn dvt olunmudu. Sarayn ba
memar Mirz Cfr Xoylu Cnubi Azrbaycann Xoy hrindn arlmd. Sonradan Hseynli xann olu Mhmmd xan
1791-ci ild Gzgl salonu v yay imartini tikdirmidir.
XIX srin sonlarnda rvanda olmu ingilis syyah v alimi X. F. B. Lin Ermnistan adl iki cildlik srind xan
sarayn tsvir etmidir. Lin yazr ki, rvan srdarnn Xan saray abid kimi ox maraqldr. Srdarn saray hm d hrin
mdafi zyi hesab olunurdu. Onun pencrlri aya trf alr, ox uzun v byk qonaq otana malikdir. n divarlarnn
birind Srdar Hseyn xan, digrind farslarn fsanvi qhrman Frmz tsvir olunmudu. Qalan iki divara is portretlr
hkk olunmudu. ran ah Ftli ah, onun olu Abbas Mirz (1783-1833), Srdar Hseyn xan v qarda Mirz Hsn xann
tsvirlri divarlarn yara hesab olunurdu. Rssamn kdiyi srdarlarn portretlri tarixi alimlrimiz n xsusi
hmiyyt malikdir. Mxtlif rngli bimi krpiclrdn tikilmi sarayn divarlarnda hminin ran hmznlrinin killri
d kilmidi. Bu killr ona xsusi gzllik verirdi. killrdn grndy kimi rvan srdarnn saray interyerini bzyn
dekorativ kompozisiyalar v haiy klind divarlara kilmi sjetli tsvirlr Azrbaycan xalqnn monumental tsviri
sntini hrtlndirmidir. bnd ad il tannan xan saraynn gzgl salonu-bkli talarn saysz-hesabsz
gzglri trafa almaz kimi iq sarm. Salonun tavan v divarlar badan-baa br-bzy qrq olunubmu. Gl-ik, qu
rsmlri ktan zrind yal boya il ilnmidi.
Srdar saraynn divarlarna kilmi fsanvi mit tsviri v portretlr sbut edir ki, XVIII-XIX srlrd
Azrbaycan snti tkc ornamental dekorativ motivlrl deyil, hm d konkret mzmun dayan mit tsvirlri v portretlri
il zngin olmudur. Dvrnn grkmli rssam olan Mirz Qdim rvani (1825-1875) 1850-ci ild rvandak srdar
sarayn bzyn monumental tsvirlr zrind ilmidir. Bundan baqa M. Q. rvaninin yal boya il kdiyi bu portretlr
Azrbaycan dzgah boyakarlnn ilk incilrindndir. Srdar saray 1913-1918-ci illrd vhi ermnilr trfindn dadld
n bu portretlr 1913-c ild xardlb Tiflis apardlm v hazrda hmin srlrdn bir nesi Tiflisd Grcstan Dvlt
ncsnt muzeyind saxlanlr. ki, ua v Lnkran xan saraylar is bu gn qdr glib atmlarsa da rvan xan saray
1918-ci ild danaqlar trfindn tam dadlmdr.
Karvansaralar. Srdar, eyxlislam, Tal, Sulu, Hac li, Kmr, Grc, Culfa, Susuz, Hac lyas v baqalar.
Srdar karvansaras 1805-ci ild Srdar Hseyn (1801-1828) xan trfindn tikdirilib. eyxlislam karvansaras 1872-ci ild
Qafqazn eyxlislam olan Fazil rvani trfindn tikdirilib. Grc karvansaras II rakli trfindn tikdirilib.
Krplr. Gedray adl ay zrind salnan tal da krp, Zngi ay zrind salnan da krp, Vedi ay
zrind salnan da krp v s.
Qalalar. Tarixi rvan vilaytind Torpaqqala, Gmrqala, Keiqalas, Acaqala, Kafirqalas, Bayburt
qalas, Qalabrc v rvan qalas kimi tarixi qalalar olmudur.
Kafir qalas. Vedid yerln bu qalann istehkamlar tbii qayalardan yaplmdr. Tarixi min illr bundan vvl
gedib xan qalaya yalnz birc yol olmudur. Ancaq buradan qalaya qalxmaq mmkn imi. Yonulmam da ynlarndan
ibart hrgs olan bu qalan qdim ouz tayfalar ucaltmlar. He bir suva, kci olmayan bu cr qalaalar siklop abidlr
adlanr.
Gmr qalas. Bu abidnin ad VIII sr mnblrind qala kimi kilir. ay dalarndan v qrmz krpiclrdn
tikilmidir. Rus-ran mhariblrind dadlmdr. 1837-ci ild ruslar Gmrd Arpa aynn yksk bir yerind hrbi qala
tikirlr. 1840-c ild ar I Nikolayn arvad Aleksandrann rfin Gmr Aleksandropol, 1924-c ildn is Leninakan
adlandrlmlar.
rvan qalas. Tarixi qaynaqlarn verdiyi mlumata gr 810-cu (1407-1408-ci illr) ild mir Teymurun
istklilrindn biri, tacir Xocacan Lahicani rvan torpana qdm basr. O, brktli torpa grb, zn btn qohum116

Diyakonov .M. Predistria armanskoqo naroda, Erevan, 1968. s.117.

146

qrbas il birlikd burada mskn salr. Dy becr-becr gn-gndn varlanr v bu mhlnin hrd sasn qoyur.
Daha sonra 915-ci (1509-1510) ild ran torpann ah smayl ah z vziri Rvanqulu xana hmin yerd qala tikmyi
taprr. O, 7 il rzind bu qalan ucaldr v ah qalaya Rvan ad verir. Krpic v dadan tikilmi bu gzl qala Zngi aynn
sahilinddir. Sonradan rvan adlanr. Tbii ki, canl danqda sz banda r ssinin tlffz tinlik trtdiyindn
hmi r ssindn vvl sait ss lav edilir. ifahi nitqimizd buna aid misal oxdur; Rza-irza, radio-iradio, Rhim-irhim
v s. Tarixin kemkeli illrind qala dflrl ldn-l keir, dalr, tmir edilir. Zngi aynn sldrm sahilind yerln
bu qalan mhkm tikilmi qala hasar, kll miqdarda istehkam v brclr mdafi edirdi. Quru trfdn qalann drd bir
trfind xndk qazlm v su il doldurulmudu. rvan qalasnn komandan Srdarn qarda San xan ad il mhur olan
Hsn xan idi. O, bir mddt vvl rvan general Sisyanovun qounlarndan qorumudu. Qala 1828-ci il Trkmnay
mqavilsindn sonra dadlmdr. Yalnz xarabal qalmdr. Lakin qalann maketi hazrlanb Ermnistan tarix muzeyind
nmayi etdirilir ki, guya onlarn torpaqlarnda yadellilr bel qalalar tikmilr.

ERMN SAXTAKARLII AZRBAYCAN DBYYATINDAN PLAGATORLUQ

Brin beiyi, ilk vtni Ermnistandr.
n qdim xalq ermnidir; n qdim dil ermni dilidir.
Grndy kimi bu ovinist millt zlrini zaman-zaman ermnilr torpaqlarmzla yana mdniyytimiz d rik
xdlar. Elmi potensialmza da gz dikdilr. Bu xalqdan n desn gzlmk olar. Glck xo rifah n mhartl yazq
obrazna girmyi bacaran ermnilrdn htta z olmayan soy kkn danma bel gzlmk olar. Atalar demidir: slini
danan haramzadadr.
Milli tssbkeliyimizin atmamas, hminin biganliyimiz ucbatndan ata-baba torpaqlarmz ermni quldurlar
trfindn zbt edilib v znnkldirilib Bir ovuc Ermnistan torpana qatlan razilrimizd ninki knd, qsb v
hrlrin adlar, htta dalarn, drlrin, aylarn, gllrin, dzlrin adlar ermnildirilmidir. ndi Ermnistan razisind
Azrbaycan dilind sslnn bir ada tsadf etmk mmkn deyil. Qondarma Ermnistanda yaayan soydalarmz da ata-baba
yurdlarndan qovulub.
irniklnmi zdniraq ermni alimlri, incsnt, mdniyyt adamlarnn Azrbaycann on qiymtli incilri olan
xalq dbiyyat, digr dbiyyat v incsnt nmunlrini z adlarna xarmalar mslsi tz deyil. Son vaxtlar ermni
saxtakarlarnn daha bir i z almdr. Azrbaycann milli srvti olan n gzl xalq dbiyyat nmunlri-dastanlarmz,
nallarmz, el mahnlarmz da, atalar szlrimiz d saxtakarla mruz qalmdr. Onlar kitab halnda nr edilir, kasetlr
krlr v ermni dbiyyat nmunlri kimi dnyaya yaylr. Saxtakarlar o qdr hyaszlamlar ki, ad, nvan mlum
olan bstkarlarmzn mhur srlrini d kasetlr krrk ermni incsnti nmunsi kimi z adlarna xmlar. Bu cr
saxtakarln hququ yoxdur. Biz el glir ki, bu msl dvlt sviyysind hll edilmlidir. Xalq dbiyyatnn
toplanmasna v nrin bigan olmamz da etiraf etmliyik. (Akademik Azad Nbiyev.)
Tarixn Azrbaycan xalqna mxsus mdni v maddi srvtlr mxtlif yollarla mnimsnilmi v baqa lklr
danb aparlmdr. Burada bir sra digr obyektiv sbblrl yana, xalqn milli tssbkeliyinin yoxluu v ya atmazl
milli laqeydlik, yersiz qonaqprvrlik, elc d sadlvlk d az rol oynamamdr. Btn bu qbahtlrin nticsind biz
zmz mxsus milli srvtlri, htta torpaq razilrini, burada cdadlarmza mxsus mdniyyt nmunlrini itirmi,
sadlvlymzdn v qonaqprvrliyimizdn istifad edrk, lkmizd mvqqti snacaq tapm ermnilr hmin
razilrd mhkmlndikc burada tarixn yaratdmz maddi v mnvi mdniyytimiz d sahib xmaa balamlar.
Btn bunlar bizim gzmzn qabanda zaman-zaman ba vermi, bir sra hallarda is ermnilrin riyakar
smimiyytinin milli tssbkeliyimizi stlmsi etnik yaddamzn pozulmas, milli tarix v mdniyytimiz laqeyd v
soyuqqanl mnasibtimiz saysind mmkn olmudur.
Trk tayfalar razilrind snacaq tapm kri ermnilr folklor yaradclqlarn, maarif v mdniyytlrinin
inkiafn trk tayfalarnn folklor yaradcl, maarif v mdniyyt rnklrini yamslamaq v znnkldirmk yolu il
ld etmilr. Bu mlahiz aadak faktlarla zn doruldur:
Ermni saxtakarlar Azrbaycan nallarn znnkldirmy mxtlif yollar v vasitlrl qdim
dvrlrdn, xsusn XIX srin 80-ci illrindn start gstrmy balamlar. Onlar ilk nc Azrbaycan kndlrind
yaayan ermnilr vasitsil milli nallarmz ermni dilind yazya alb Kavkaz, Kavkazskiy vestnik v s. qzet v
mcmulrd nr etdirmilr.
Sonralar bu yolla ermni nal yaratmaq nnsi SMOMPK mcmusi shiflrind davam etdirilmidir. Qafqaz
xalqlarnn folklorunu yazya alan A. Zaxarov, Qriqoryev v baqalar ermni informatorlarnn azrbaycanllardan eitdiyi
Ssng, Naxr, oban dhm v s. nallarmz yazya alb ermni nal ad altnda ap etdirmilr. Bu nn
Azrbaycanda snacaq tapm ermnilr irisind yetin v zn aq, nal, dastan adlandran ermni
tqlidilri trfindn ardcl kild davam etdirilmidir.
Hmin pekar ifalar slind Qafqazda yaayan he bir xalqa frq qoymadan onlarn ayr-ayr informatorularnn
dilindn eitdiyi btn nallar ermni nal ad altnda dvrn mxtlif nrlrind z adlarna xarmlar. Bel ki,
ermnilr Qafqaz xalqlarndan abxazlarn Xaytn nal (SMOMPK, 10-cu bir, 2-ci blm, s.322-324); Hcrqala
qhrmanl (yen orada, s.210-216); Tackumun nal (SMOMPK, bir. 6, 2-ci blm, s. 109-118); minqrellrin gid v
molla (QS, s.362-365); Axman nal (SMOMPK, 10 bir, 3-c blm, s. 14-16); kabardinlrin Sntl ba saxlarsan
(SMOMPK, 27-ci bir., 2-ci blm, s.1-8); grclrin, da yhudilrinin v bir sra baqa xalqlarn nallarn ermni

147

sylmsind yazya alb ermnildirmilr. Bu yolla ermnilr XIX srin 80-ci illrindn balayaraq bu gn qdr 100-dn
artq Azrbaycan naln saxtaladrb z adlarna xmlar.117
Ermni xalq nallar da Azrbaycan xalq nallarndan uydurulmudur. Bunlar-nallar z nvlri (qhrmanlq,
mit, sehirli, tbit, heyvanat almi haqqnda nallar v s.), ideya-mzmunlar, sjet v motivlri v baqa chtlri il birbirin ox oxardr.
Mlumdur ki, Azrbaycan nallar xalqmzn ictimai-siyasi v iqtisadi hyatn onun mitini dnc v arzularn
geni ks etdirirlr. Onlar mhm ictimai vzif yerin yetirirlr, onlar ictimai mkl baldrlar. Azrbaycan nallarnda
xalqn qhrman kemii, daxili v xarici dmnlr qar mbarizsi z ksini tapm, tbitin gzliklri-byk v yal
dalar, otlaqlar v mnliklr, barl balar, hyatverici bulaqlar v aylar tsvir edilmidir. Hmin vziyyt ermni
nallarnda da mvcuddur. Hminin nallarn sylm v qurtarma trzlri d (biri varm, biri yoxmu, az getdi, z
getdi, dr-tp dz getdi, Onlar z muradlarna atdlar, siz d z muradnza atn, Onlar yedilr, idilr, yer kedilr,
siz d yeyin, iin dr kein, Gydn alma dd v s.) eyni suldadr.
Heyvanlar almindn gtrlm Azrbaycan alleqorik nallarda personajlar iki hissy blnr:
1) Adamlarn v heyvanlarn birg itirak etdiklri nallar;
2) Personajlar yalnz heyvanlardan ibart olanlar; (nglm, Canavar v tlk, Tlknn hcc getmsi v
s.) bunlar hcmc qsa olur, byk trbiyvi mqsd dayrdlar. Tmsillrd olduu kimi bu nallarda da heyvan adlar
altnda insanlar anlalr, onlarn mnfi-msbt surtlri gstrilir. Hmin bu nallarda tlk canavarla, aqqal xoruzla, ay
irl qarladrlr. Tlk hiylgrlik, qurd ac-gzlk, ay ktlk, ir igidlik, ilan ziyankar, xoruz qoaqlq isimlri kimi x
edir. Eyni hal ermni nallarnda da mvcuddur.
Hminin hr iki xalqn nallarnda n ox yaylm surt tlk (ermnic-aves) surtidir. Hr iki xalqda o
hiylgrliyin timsaldr. Lakin bzn d insana ziyan deyil, xeyir gtirir.
Azrbaycann fsanvi nallarnda ox zaman ahlarn, vzirlrin, tacirlrin zlri d itirak edir, xalq soyub
talayrlar. Nallarn qhrmanlar hm divlrl v jdahalarla, hm d qanin ahlarla, vzirlrl mbariz aparb qalib
glirlr. Azrbaycan xalq nallarndan Kl Hsn, Qaraqu, Mmmd, Mlik Mmmd v s., ermni xalq
nallarnda eyni adekvatda Can Polad, Hazaran blbl, Ovu olu, Balq olu v s.
Azrbaycan nallarndak qvvlr iki hissy blnrlr. 1) Qhrmana kmk edn dost qvvlr; 2) Ona dmn
olan r qvvlr. Nallardak xalq qhrmanlar mlub edilmzdir. Qorxaqlq, acizlik, dmn boyun ymk v s. alaq
siftlr onlardan uzaqdr. Onlar alnmaz qalalar alr, bal qaplar ar, sehrlri pozur, tilsimlri qrrlar. Bu baxmdan
Azrbaycan nallar - Qaraqu, Kl Hsn nallar, ermni nallar - Hazaran blbl, Qupri eyni mzmuna v
formaya malikdirlr.
Azrbaycan xalq nallarnda qhrmanlara msbt xasiyytlr verilir, onlar mrd, dostluqda v yoldalqda sdaqtli
v vfal gstrirlr. Mlik Mmmd, Qu dili biln sgndr haqqnda nal, Hatm haqqnda nalda cryan ed
hadislr, qhrmanlarn xarakter v igidliklri ermnilrin uydurduu Hyat al mas, Yolu, Ovu olu nallarnda
cryan edn hadislr v qhrmanlarr xarakteri st-st dr. Bu qbildn qadnlarn siyast v qoaqlna hsr edilmi
Azrbaycan xalq nal Napri ermni nal Varditer edilmidir.
Azrbaycan v ermni sehirli v mit nallarnda bir sra heyvanlar (at, gyrin, qaranqu, ceyran v s.) msbt
surtlr kimi x edirlr. Onlardan bzilri qhrman gzlyir, lazm gln kimi ona kmk edir, hissini ar v s.
Azrbaycan nallarndak fsanvi Simurq quu v Hazaran blbl adnda x edirlr. Bu qular qhrmanlara byk yardm
edirlr.
Nal qhrmanlarnn dmnlri irisind divlr v jdahalar sas yer tuturlar. Divlr sehirli yerlrd yaayr,
byk qvvy malik, hr cr cinaytlr etmy hazr olurlar. Xalq tcssm etdirn qhrmanlar is hmi ya fiziki qvv
il, ya da fndl divlri mlub edirlr. Divlrin can nin iindki gyrinlrd olur. Onlar xalqa olmazn zablar verir,
gnc qzlar qardrlar.
Hr iki xalqn nallarnda jdahalar is bulaq v ay knarlarnda, Simurq, Zmrd v Hazaranblbl qularnn
yuvas yannda, maaralarda yaayr, adtn halini sudan mhrum edirlr. Qhramanlar bunlara qalib glirlr.
Mit nallarnda mki insanlarn (odunu, ovu, balq, zrgar v s.) msbt surtlri il brabr fallarn,
qarlarn, zlmkarlarn mnfi surtlri d verilir. Bu nallarda xalq satira yumordan mbariz silah kimi istifad edrk onlar
ifa edir. Sehirli nallardan frqli olaraq bu nallarda qhramanlarn mbarizsi real rait keir, qalib glnlr hmi
yoxsullar, mlub olanlar varllar, fallar, kei v kndxudalar olurlar.
Msln, Azrbaycan mit nallarnda Sar qovun, Dyirmannn arvad v s.-d mit ermni nallarnda
Dadbedad, Yalan, Adam z yoranna gr ayan uzadar, Tnbl adl nallarda hadis v sjetlr, trbiy v
tlblr eynidir.
Azrbaycan v ermni folklorunda ideya, mvzu, sjet v obrazlarn eyni olmas il nzr arpan nallardan Mlik
Mmmd, Odunu hmd, Ustacan hmd, kimi Azrbaycan, Hyat almas, Qoaq Nzr kimi ermni nallarn
gstrmk olar. Bunlar Hyat almas Mlik Mmmdin, Qoaq Nzr is Ustacan hmdin qarldr.
Mlik Mmmd v Hyat almas nallarnn btn ideya-bdii mzmunu eynidir. Hr iki nalda eyni hadislr
tsvir edilir, bu hadislrd eyni personajlar itirak edirlr. Hm ermni, hm d Azrbaycan nal eyni hadis il balayr .
Padah z olanlarna taprr ki, hyat almasn ourlayan tutsunlar. qarda bir-bir geclr alma aacnn qaravulunu
kirlr. Byk v ortancl qardalar orunu tuta bilmirlr, nki gec onlar yuxu tutur, yatrlar. Nvb kiik qardaa atanda
o, yatmamaq n barman ksib yaraya duz basr. Shr yaxn o, alma orusunun divin gldiyini grr v onu yaralayr.
117

Bax: Azrbaycan mllimi, 22-26 dek. 2002.

148

Sonra divi mhv etmk n onun izi il gedir. Qardalar da onunla gedirlr. Bir quyunun bana alrlar. vvl byk, sonra
ortancl qarda quyunun trkin enmk istyir, lakin bacarmrlar. Kiik qarda: qtiyytl enir v orada bir-bir div rast glir,
onlar ldrr, sir etdiklri qzlar ( bacn) da gtrb quyunun azna glir. Bir-birindn gzl olan baclardan vvlc n
byyn quyudan xarrlar, sonra ortancl, on sonda is kiik bacn. Onlardan n gzli kiik bac idi. Kiik qarda da onu
sevib z n gtrmd Buna grd qardalar paxllq edrk onu quyunun trkind buraxb ev qaytd v atalarn
aldadrlar ki, z qardalar divl vuruanda hlak oldu.
Quyuda qalan kiik qarda kiik bacnn szlrin ml edrk oradan qurtulmaa alr. Lakin o qzn dediyi a
qoyuna atlb min bilmir. Qara qoyun is onu gtrb qaranlq dnyaya atr. Burada o Zmrd quunun balalarn ilanda xilas
edir v qu minntdarlq lamti olaraq onu qaranlq dnyadan iql dnyaya xarr. Naln hm Azrbaycan hm hm d
ermni variantnda tsvir ediln sonrak hadislr d eynidir. Kiik qarda n qiymt olursa-olsun ev atmaa alr.
Nhayt o btn manelri aradan qaldrdqdan sonra z sevdiyi kiik bac il evlnir. Naln bu qsa rhindn aydn
grndy kimi onun hr iki variantnda hadislr tsvir olunur. Bu naln hmin variantlar arasnda balca frq ondan
ibartdir ki, Azrbaycan variantnda kiik qarda (Mlik Mmmd) z xain qardalarn czalandrr, ermni variantnda is
balayr.
Ermni v Azrbaycan folklorunda qarlql nallardan olan Qoaq Nzr Hax Nzr, Odunu hmd v
Ustacan hmd eyni mzmuna malikdirlr. Odunu hmd nalnn mzmunu Qoaq Nzr ermnin alnn
mzmununa ox yaxndr. Hadislr el inkiaf edir ki, hmd padahn krkni olur. Nhayt mharib balanarkn padah
hmdi qoun risi tyin edib dy meydanna gndrir. hmd fiziki chtdn gcl olsa da ox qorxaqdr. Bu qorxaqlqda
o, ermni nalndak Qoaq Nzrin doma qardadr. Mhariby getmy onun n hal, n csarti vardr. O, bir thr bu
idn yaxa qurtarmaq istyir. Ona gr d z n n arq, n qotur bir at seir ki, yax apa bilmsin. Bunula bel ox
qorxduundan yxlmamaq n zn ata balayr. Qoun hrkt edir. hmdin gzldiyinin ksin olaraq onun atnn n
srtl apan bir at olduu mlum olur. O, cilovu lind saxlaya bilmir v at ba gtrb dmn trf qar. hmd ah
dayandrmaq mqsdil lini atb bir aacdan yapr. Lakin aac kkndn qoparaq onun lind qalr. Dmn qounu aac
yerindn qoparb hcum edn qhrmann gcn heyran qalaraq, dht glir. hmdin qounu is ruhlanaraq dmni
zir. hmdin z dht irisind barr ki, zngi, zngi. O, demk istyir ki, lindn xm zngini ona versinlr.
Dmn trfi padahn ad zngi olduundan o, qhramann zngi, -dey bartsn eidrkn lap dht glir v bel
gman edir ki, hmd onu tutmaq istyir. Buna gr d o, ba gtrb qar. Eyni hadis Qoaq Nzr ermni nalnda ba
verir. Haq Nzr adl Azrbaycan nal haqqnda da eyni sz demk lazmdr.
sgndrin buynuzu adl mhur Azrbaycan nalnn da ermni variant vardr. Hr iki variant arasnda olan n
balca frq ondan ibartdir ki, ermni variantnda padah adszdr.
Ermnilr Sasunlu David dastann Korolu dastan sasnda yaratmlar. Onun izini itirmk n Sasunlu
David dastannn VIII sr aid olduunu demilrs, bu da el ermnilrin zlri trfindn d qbul edilmmidir. nki
dastann hans sr aid olmasna sbutlar v faktlar yoxdur. nki ermnilr dastann tarixini dzgn deslr, onda onlar zlri
boyunlarna alm olurlar ki, plagiyatorulardr. Ancaq hr iki dastanda ba vern hadislr v surtlr eyni oxarla malik
olduu n qrara glmk olur ki, ermnilr Sasunlu David dastann Korolu dastanndan plagiyatoruluqla yaratmlar.
Msln, Koroludak Qratla Sasunlu Daviddki Kurkik Clali eyni mnbdn - dnizdn yaranmlar. Davidin
qlnc il Korolunun qlnc da bir-birin bnzyir. Onlar ildrmdan ml glmilr. Davidin qlnc dniz dibindn
gtrldyn baxmayaraq, onun da ildrm paras kimi gydn ddy sylnilir. Korolu dastannda qhrmanlarn qvvt
mnbyi torpaq v sudur. Bu Sasunlu Davidd d eldir. Korolu Qoa bulan suyunu iib misilsiz gc ld edir, Sasunlu
Davidd d qhrmanlar hyatverici suyu iib qvvtli olurlar. Hr iki dastanda sevgi mcarlri d eynidir. Korolunun
cat v mrdliyi xbrini eidndn sonra ryi onu grmk arzusu il rpnan xotkar qz Nigar xanm lin ilk furst dn
kimi-tsadfn Blli hmd rast glrkn mktub yazb onun vasitsil Koroluya gndrir. Korolu mktubu alb oxuyan
kimi ona vurulur. Sonra o stanbula gedir, Nigar qararaq nlibel gtirir. Sasunlu Davidd d Davidin qhrmanln
eidn Xandut xatn a onun yanna gndrir.
Aq Davidin yannda Xandutun gzlliyini mahnda triflyir, onun qlbini eq alovlar il doldurur, bundan sonra
David gedib Xandutu, tapr, nhayt onunla evlnir. Hr iki dastanda tsvir olunur ki, hr iki qadn rlrin sadiq hyat yolda
olurlar, onlarn mbarizsin rvac verirlr...
Qsa olaraq bu mlahiz bard aadaklar demk olar:
vvln, Kitabi-Dd Qorqudda ilnn trk szlrini aadak kild znnkldirmilr: by-beq, hampahampa, pnir-banir, nianl-nanadz, day-dayaq v s.
kincisi, dastann Dirs xan olu Buac, Qantural, Tpgz, Dli Domrul boylarnn mzmunu ermni
ifahi xalq dbiyyatna mzmunca eyni, formaca frqli formalamdr. Bunlardan bzilri haqqnda danaq. Dirs xan olu
Buacn boyunda byk nzir-niyazdan sonra doulan Buacn anadan olmas, bymsi, igid bir cavan olarkn atas il yola
xmas v bu zaman qrx namrdin ona qar tkil etdiklri sui-qsd, anasnn da iklrindn drman qayrb onu lmdn
xilas etmsi, nhayt, Buacn z atasn qrx namrdlrin lindn qurtarmas haqqnda nal edilir. Btn bunlar ermni ifahi
xalq dbiyyatnda mvcuddur. Qantural boyunda is gnc qhrmann zn qz axtarmaa xmas, onu grb,
byndikdn sonra mrdlik v csart yolu il z vtnin gtirmsi haqqnda danlr. Bir ox ermni dastan v nallarnda
da bu motiv rast glmk olar (Sasunlu David dastan, nallar v s.). Bir ox qhrmanlar, xsusn David evlncklri qz
qabaqcadan grb byndikdn sonra onu gtirmk urunda vuruurlar.
Tpgz boyuna da bir sra ermni nallar il uyun glir. Bu boyda Qonur qoca Sar obann Pri qzla
izdivacndan doulan Tpgzn bydkdn sonra bir vhi kimi camaata olmazn ziyytlr vermsi, Ouz elinin onun
lindn zbun olmas, nhayt Busatn onu yegan thlkli yeri olan gzndn vurub ldrmsi haqqnda da danlr. Ermni

149

ifahi xalq dbiyyatnda da bu mvzuya rast glmk olar. Tpgz boyunda istr ermni, istrs d Azrbaycan nalnda
geni yaylm Qaaq Nzr motivlrin oxar bir moment d vardr. Msln, Tpgz... qalxd, bir aac yerindn
qopard. Artq 50-60 adam hlak eldi (Kitabi-Dd Qorqud sh. 116). Ermni xalq nalndak Qaaq Nzr d bel
etmidir.
O cmldn, Qaaq Nbi dastanna uyun olaraq ermnilr Tanrverdi dastan dzltmilr ki, guya Qaaq Nbi
kimi Qaaq Tanrverdi d azadlq urunda mbarizy qoulmudur. Azrbaycan v ermni el szlri v ltiflrind eyni
tarixi xsiyytlrin adlarna (ah Abbas, Makedoniyal sgndr, ah smail v s.) rast glmk olar.
Azrbaycan v ermni sz v ltiflri ksr hallarda st-st drlr.
ifahi xalq dbiyatnn baqa janrlar irisind d mumi-qarlql srlr vardr. Bunlardan el szlri v Molla
Nsrddin ltiflri xsusi yer tutur. Vuruun kor vuruuna oxamr adl Azrbaycan el sznd d deyilir:
Bir xan at minib seyr xmd, yolda bir kor dilniy rast gldi. Atdan endi. Dilniy satamaq istdi. lin aac
alb, zn korlua qoydu v haman kor z-z gedib, ona brk toxundu. Kor dedi: Bir az yava; mn koram, sn ki, kor
deyilsn!.
Xan sorudu: Sn d korsan?. Dilni dedi: Bl. Xan sorudu: Hara gedirsn?-Dilni: hr bs sn hara
glirsn?. Xan: hrdn. Dilni: hrd n var idi?.
Xan: Xann olunun toyu idi. Bir qiyamt idi. Fqir-fuqaraya oxlu pul paylayrdlar. Htta qzl da verdilr. Mn d
bir qdr aldm.
Xan cibindn bir qzl xardb dilniy uzatd v dedi: Blk sn tandn, bu qzldr ya n?.
Kor qzl lin alb arlndan qzl olduunu hiss etdi v z cibin qoydu. Bir klm d danmayb, yavaca daldal kildi. Xan dedi: H danmayrsan? Qzlm ver!
Kor sssiz bir qdr d dala kildi. Xan dedi: Mnim qzlm apardn; mn indi limi srtb yerdn da tapacaam
v sn atacaam: dam sn dynd, sni incidr, qqrarsan bilrm ki, ha trf qadn, glib sni tutaram.
Xan yerdn bir da gtrb korun ayann stndn vurdu. Kor ssini xartmad, ayann birini gtrb, birini
qoydu. Xan dedi: Grnr dam sn dymdi: ikinci da tapm. gr mn haqlyamsa, dam sn dyr. kinci da il
korun o biri ayan vurdu. Bu df d kor ssini xartmad. Xan dedi: Allahn krmindn, siftini nian alacaam. Kor
bu sz eidnd qorxusundan dedi: A1 qzln apar. Snin vuruun kor vuruuna oxamr!
Hmin el sz tamamil eyni kild ermni xalq arasnda yaylmdr. Hr iki variant arasnda birc frq vardr.
Azrbaycanda kora satamaq istyn xsin xan olduu gstrilir. Ermnicd is o, adi bir adamdr. Hm d kora satamaq
deyil, onu yoxlamaq istyir. Kora satamaq mslsi Azrbaycan el sznn mahiyytindn irli glmidir. Xan surti tlb
edirdi ki, o, kor dilniy satasn, ninki onu yoxlasn. Bu el szn yaradan xalq bir gll il iki ov vurmudur. Hm kor
dilninin acgzlyn, hm d xann zlmkarln tnqid etmidir.
Azrbaycan xalqnn el d baqa xalqlar arasnda ox yaylm mumi folklor nmaydlrindn biri d Molla
Nsrddinin ltiflridir. Molla Nsrddin eyinin quyruu, Molla Nsrddinin qazan, Molla Nsrddinin yoran,
Sn dilmisn, Drd ql olardq kimi ltiflr ermnic v azrbaycanca eyni mzmuna malikdir. Sn dilmisn adl
azrbaycanca ltifnin ermni variant beldir: Kndlilr Molla Nsrddini hakim sedilr. Onun yanna iki ikayti gldi.
- Bu mnim burnumu dildi, - dey onlardan biri ikaytlndi.
Yalan deyir, z z burnunu dilyib, - digri zn tmiz xartd.
Gedin bayra, yarm saatdan sonra glin, hkm verim, - dey Molla ikaytilri bayra xartd, z d bir
baqa otaa keib z burnunu dilmk istdi.O, ox o trf, bu trf dd, ox frland, yilib-qalxd ki, blk burnu st
db onu dilsin, amma mmkn olmad, axrnc df tcrbdn keirrkn srd, bir yaxca yer dd v ban
yard. Molla dsmaln xartd, ban sard v bayra xaraq ikaytilri ard.
- Sn dz deyirsn, - dey o, birinciy brat qazandrd, nki o, z burnunu dilmi olsayd sarm olard.
Bu ltif Azrbaycan variantnda tamamil eyni mzmunda danlr. Yalnz czi frqlr nzr arpr. Azrbaycan
variantnda Molla Nsrddini Topal Teymur hakim tyin edir. Sonra, ermni variantnda burunun dilnmsi haqqnda shbt
getdiyi halda Azrbaycan variantnda qulan dilndiyi gstrilir. Mahiyyt etibaril hmiyytsiz olan bu frqlr hmin
ltifnin hr iki variantnn vahid mzmununa he bir xll gtirmir.
Drd qlal olardn ltifsi d ermni v Azrbaycan variantnda eynidir.
Azrbaycan variantnda deyilir:
Gnlrin birind bir nfr Teymurgil bir qaz gtirir. Teymur qaz biirib hazrlama Mollaya taprr. Molla qaz
hazrlayr, ancaq nfsini saxlaya bilmyib qazn bir qn z yeyir. (Ermni variantnda ltifnin balanc bel verilir: Topal
Teymur Nsrddinin yaad hri zbt etdikdn sonra btn hrlilr hdiyylrl onu grmy glirlr. Molla da bir
rdyin tklrini yoldu, qzartd v apard. Yolda ryi istdi, qzardlm rdyin bir budunu qoparb yedi). Xrk ortala
glir, Teymur baxr ki, qazn bir budu yoxdur. zn Mollaya tutub soruur:
- Molla, bs, bu qazn bir q han? Molla haln dyimyib cavab verir: - Nec yan bir q han? Qaz bir ql olar
d... Teymur - N sarsaq-sarsaq danrsan, nec yni qaz bir ql olar? Molla - Ban n qaz bir ql olar, - deyib Teymuru
inandrmaa alr.
Teymur Mollann bu hrktindn qzblnib qqrmr, Molla grr i uluqdur. Birdn gz satar pncry baxb
grr ki, ldki ayn banda bir dst l qaz var. Hams bir ql durub zlrini gn verirlr. Tez zn Teymura tutub
deyir: - Qiblyi-alm sa olsun, inanmrsan bax o qazlara, gr hams bir qldr, ya yox?
Bu vaxtda da kims bir gll atr, qazlarn hams qamaa balayr. (Ermni variantnda deyilir ki, Teymurun z bir
boqab gtrb rdyin stn tullayr, rdk o biri ayan da endirib qar.)Teymur bunu grb deyir: - Han bir bax gr, bir
qldrlar ya iki qldrlar?

150

Molla he haln pozmayb deyir: - O gllni ki, onlara atdlar, sn atsaydlar sn n iki ql, lap drd ql
qaardn. Ermni variant da bel qurtarr:- lbtt,-dey Molla tez cavab verdi, - O yek boqab snin d stn tullasan,
sn d iki ayaqla qaarsan.
Grndy kimi eyni ltiflrin hr iki variant ideya v mzmun, sjet v kompazisiya nqteyi-nzrindn birbirlrin tamamil uyun glirlr. Mtrizd gstrdiyimiz bzi frqlr is hmiyytsizdir.
Ermnilrin n ox sevdiklri folklor srlrindn biri Azrbaycan atalar szdr. Ermnilr irisind ktlvi
surtd yaylan Azrbaycan atalar sz sas etibaril z mnbyind olan forman saxlayr. Onda ox az dyiiklik edilir.
Msln, Kef snin, knd koxann atalar sz ermnic, ildilnd yalnz Sn klmsi ermnicy evrilir v bel deyilir.
Kef konne, kyand kyoxvini Bir olsun pir olsun atalar sznn ermnicsind olsun klmsi dyidirilir v bel deyilir;
Bir ili u pir ili, Dv nalbnd baxr (yaxud, Dv nalbnd baxan kimi baxrsan). Azrbaycan atalar sznn
ermnicsind yalnz sonuncu klm dyidirilir: Daven nalbandin tars qaa.
Ermnilrin ox istifad etdiyi Azrbaycan atalar szlrindn Ya Hsn kel, ya kel Hsn, Peka atn
dilrin baxmazlar, Qatr hcc getmkl hac olmaz v s.
Ermni mnimsmlrini ermnilrin zlri d tsdiq edirlr. Ermni Sovet folklornas A. T. Qanalanyan bu bard
bel yazr:
Kef konn e, kyand kyoxvini, Bir ili u pir ili v Hsn kel, kel Hsn atalar szlri ... mvafiq
Azrbaycan atalar szlrinin (Kef snindir, knd koxvann, Bir olsun pir olsun, Ya Hsn kel, ya kel Hsn)
ermnildirilmi variantlardr. Yuxarda dediklrimizi n vvl, onunla tsdiq etmk olar ki, hmin atalar szlrind olan
knd, bir, pir (yax, sdaqtli) szlri v bzn xsusi ad ermnic ayrca ildilmir v azrbaycanca glir.
Bellikl, Azrbaycan dastan v nallarn, mdrik atalar szlrini, ltiflrini mnimsmilr, onlara mftun olaraq,
mvzu v motivlri yeni bir qvv, yeni bir bdii ehtirasla z milli dillrind, milli tsvir vasitlril, z rklrin yatan
trzd yenidn ilmilr. Bu hadis uzun srlr boyu davam etmi, z kk etibaril hr hans bir xalqla bal olan dastan,
nal, yaxud atalar sz onu yenidn ilyrk ermnildirmilr.
Ermni plagiyatoruluunun bir nv d Azrbaycan folklor yaradclndan iqtibaslardr v qonu lklrd
Azrbaycan folklor yaradclndan iqtibas v krmlr irisind Azrbaycan dastanlar nmli yer tutur.
Belc srlrdn qeyd etmk olar: sli v Krm, Leyli v Mcnun, Aiq Qrib, Korolu v s. Hmin
srd zlm, sart, ictimai haqszla qar, azad hyat, azad mhbbt urunda mbariz aparan Azrbaycanl
qhramanlara ermnilr trfindn hsd aparlmdr. Ermnilr almlar ki, irilrindn d bel qhrmanlar xsn. Bu
istiqamtd istifad olunmudur. Ermnilr iqtibaslara stnlk vermilr.
qtibas olunmu sr v dastanlar irisind Korolu n sradadr. nki, Korolu dastannda Korolu feodallara
v trk paalarna qar mbariz aparmdr. Ermnilr onun simasnda ermni Korolular yetidirmk istmilr.
qtibas prosesind sr yeni variant dzldib znnkldirmilr.
Azrbaycan xalqnn byk sntkarlq abidsi olan Korolu dastan ermnilri ruhlandrmdr. Korolu
dastann yksk qiymtlndirn ermni sovet dbiyyatnas X.Samvelyan onun ermni xalq irisind yaylmasnn
sbblrini doru olaraq dastann byk bir ictimai mzmuna malik olmasnda xalqn arzu v istklrini yksk bdiyyatla
trnnm etmsind grr.
XVII sr ermni tarixisi Arakel Davrijetsi (Tbrizli) Korolunun v onun bir ox dlilrinin tarixi xsiyytlr
olduunu tsdiq etmi, Korolu syanlarnn sbblrini, itiraklarn, onlarn sayn v sairni gstrmidir.
Korolu, bu haman Koroludur ki, hal-hazrda aqlar trfindn ona saysz-hesabsz nmlr demilr...
A.Davriyetsi Korolunu ad il yana onun n yaxn silahdalarndan olan Gizir olu Mustafa byin, Qaraqan, Dli Nbinin,
Yolasmazn, Tanrtanmazn, Kybaxan, plan, Qarasahatin, Aacdanpirinin v baqalarnn adlarn kir. O, qeyd edir
ki, bu adamlarn hams osmanllara qar syana qalxanlardr. Demli ermnilrin Korolunu sevmsi, ermnilrin trk
pataloji dmnin qar xmas il bal imi.
Q.Aayan Korolu dastannn xalq arasnda geni yaylm variantndan istifad edrkn hekay (Dyirman
Korolu, Korolunun qlnc v Dustaq Korolu) yazm v XIX srin sonlarnda nr etdirmidir. Hminin 1908-ci
ild Q. Aayann Korolu dastannn qolundan ibart kitabas da ermni dilind nr edilmidir.
Aiq Camali (Mkrt Talyan) 1898-ci ild Korolunun nal, Gizir olu v Bolu by il ba vermi hadislr, 1904c ild is Korolunun nal, Dmiri olu v Hmz by il ba vermi hadislr ad altnda kitabalar ap etdirmidir.
Korolu dastannn tam v sasl variant ermni dilind 1941-ci ild Ermnistan SSR Elmlr Akademiyas trfindn kitab
kilind ap edilmidir. Prof. X. Samvelyann apa hazrlad bu variant 1912-ci ild Q.Tarverdyan qlm almdr.
Yeri glmikn Korolu dastan Yaxn Orta rqd, Anadoluda, btn Qafqazda yaayan xalqlarn azadlq v
istiqlaliyyt urunda apardqlar mbariz v dylrin tzahr fakt olmudur. Bu xalqlar irisind krdlr daha irli
getmidir. Sovet krd folklarnas Haaye Cidi Korolunun krd variantlarn toplayaraq 1953-c ild ermnic olan
trcmlril birlikd krd dilind ap etdirmidir (Ermnistan E.A. nriyyat). Mllif dastan mqddimd thlil edir, krd
variantlarnn Azrbaycan variant il mqayis edir, onlarn bnzyi v frqli trflrini ab. Hacye Cidinin bu kitabnda
krd v ermni dilind Korolunun 18 qolu ap edilmidir.
Ermni folklornaslar Korolu il birlikd baqa Azrbaycan dastanlarn da iqtibas edrk onlar ermni mit
v psixologiyasna, ermni dbi bax v flsfsin uyunladrmaa alaraq, onlar z tdqiqatlar kimi qlm vermilr.
Masir ermni v krd folklornaslar is Korolunu tarixi raitl laqlndirib znnkldirmy d chd edirlr..
Ermni folklornas alimlri eqoistcsin sbut etmy alrlar ki, Korolu dastannn variantlarn onlar ermni
xalq irisindn toplamlar v azrbaycanllar onlardan iqtibas etmilr. Bu baxmdan yuxarda ad kiln Q.Tarverdiyan

151

daha irli gedir. Onun yazdna gr dastann mzmunu ona Ermnistann Qmrli rayonunun Qr Bzovan (indi Artaat
rayonu, Azadavan) kndind yaam 53 yal savadsz bir kndli Gevork Taroyan (Avakyan) olmudur.
Btn dastan nzm kilind deyilmidir. Azrbaycan dastanndak qollar burada tam eynilikl verilmir. Yalnz
hadislrin gediil uyun olaraq balqlar qeyd edilir.
Korolu dastann hmin ermni variantnn sasna Zaqafqaziyada yaylm Azrbaycan variantlar qoyulmudur.
Bunu hm d ermni variantnda olan yzlrl Azrbaycan klmsi, ifadsi, atalar soz v zrbi-msllrinin ildilmsi d
sbut edir. Korolu dastann ermni variantnn Azrbaycan variant sasnda yaradldn sbut edn sas sbblr hr iki
variantda olan ideya-mzmun eyniliyinddir.
Bu eynilik, yalnz ap edilmi varianta deyil, el d Korolunun lyazmas halnda olan btn ermni variantlarna
aiddir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu variantlarn hamsnda mahnlarn ksr hisssi Azrbaycan dilinddir. Dastan
ermni dilind sylyn ermni aqlar ermni dilinin milli poetik xsusiyytlrindn istifad etmkl brabr, Azrbaycan
mahnlarn, Azrbaycan ifadlrini, atalar szn azrbaycanca demyi sevmilr. Bir qanun olaraq onlar Azrbacyan
dastannn sas ideya mzmununu v sjet xttini saxlamlar.
Korolunun 1941-ci ild nr edilmi ermni variantnn qsa mzmunu beldir:
Mrdlik v namrdlik haqqnda mumi bir mqddim verildikdn sonra Rvnin douluu haqqnda danlr.
Rvn Hsnli adl bir mehtrin oludur. Camaat onu Hsn dey arr (baqa variantlarda ona li-Al deyirlr). Hsn,
li Paann (baqa variantlarda Hsn xann) yannda mehtrlik edir.
Dniz atndan Qratn trmsi, paann Hsn minin gzlrini xartdrmas, buna gr d Rvn Korolu ad
verilmsi, Qratn bslnmsi, Hsn minin dadan Misri qlnc qayrtdrmas, Qratn tcrbdn keirilmsi kimi hadislr
Azrbaycan dastannda olduu kimi cryan edir. Bundan sonra Korolu xanlara, paalara, tacirlr divan tutmaa balayr.
Hsn mi oluna nsihtlr edrk lr.
Korolu bana dlilr toplamaa balayr, nlibeli zn istinadgah seir. Getdikc onun dlilrinin-zhmtke
xalqn bu mrd v qoaq olanlarn say daha da artr. Dastanda onlar haqqnda iftixar hissi il danlr. Korolunu
kmkilrindn, msln, dastanda Rehani rbi, Krd olu, Baba Knhan, Qo Babaxan, Bl Yusif, sa-Bal, Dli-Batman,
Tanrtanmaz, Halaypozan, Dli Nsib, Qaraqa, Glbaxan, Kirli Bayram, plax li, Qara Sayad, Murtuza, Batmanqlnc,
Hsn Kpqran kimi dlilrin ad kilir, onlarn faliyytlrindn danlr. Dmiri olu, Eyvaz v Nigar is Korolunun n
yaxn silahdalar kimi gstrilir. Digr Azrbaycan dastanlar -sli v Krm, Aiq Qrib, ah smayl, Frhad v
irin, Tahir v Zhr ermnilr irisind istr ifahi, istrs yazl kild geni yaylmdr. Bu dastanlarn Sovet
hakimiyytindn qabaq ermni variantlar vardr, onlarn mzmunlar Azrbaycan dastanlarnn mzmunlarna uyun glir.
20-ci illrin sonlarnda ermni qusanlar (aqlar) A.Xodzkonun mtni sasnda Korolu dastannn yenidn
ilnmi ermni variantn yaratdlar. Bu dvrd Azrbaycanda dastann toplanma v nr ilrin qar hr cr bhtan, iddia
irli srn ermnilr professor Vli Xuluflunu milltilikd, Zaqafqaziya xalqlarnn mnvi dyrlrini thrif etmkd ittiham
etmy baladlar. 20-30-cu illrd ermni mtxssislri Korolu eposunun zlrin mxsus olma iddialarn davam
etdirmkd, dastann mxtlif qollarn ermni dilind qusanlardan yazya alb z adlarna xmaqda idilr. 1941-ci ild
Korolu dastan Ermnistanda ermni dilind nr edildi (bax: Korolu Armyanskiy variant, Erevan, 1941). Burada
ermni folklornas X. Samvelyan mqddim vermidir. Ermni v rus dillrind bu verilmi mqddimd Koroluya
mnasibt birmnal deyildi. Mqddimnin bir yerind X. Samvelyan ermni variantn eposun n son variantlarndan biri
hesab edrk yazrd ki, Korolunu bugnk cmiyyt azadln rmzi kimi qbul etdiyindn hr bir xalq onu z milli
qhrman hesab edir. Ona gr d Korolu trk variantnda trk, grc variantnda grc, zbk variantnda zbk, ermni
variantnda ermnidir.
Bu bax, Milli eposumuza sovet ideologiyas baxmndan yanamayd, sosialist metodologiyasndan gln yanllq
idi. slind dastann yaranmasnda ermni qusanlarnn itiraknn yalnz tbdil, trcm olduunu X. Samvelyan etiraf da
edirdi: Ermni xalqnn Korolu adnda eposu olmamdr. Bu... ermni qusanlarnn Azrbaycan aqlarnn repertuarndan
sonralar gtrrk qoub-dzdy uydurmadan baqa bir ey deyildir - demidir.
sli-Krm dastan yaradclmzn erkn orta srlr dvrn mxsus ifahi abidlrindn biridir. Onun ld olan
btn variantlarnda alban mdniyyti elementlrinin zn gcl kild qoruyub saxlamasna baxmayaraq, ermni
yanaqlar byk cidd-chd il slini albanlqdan xarlb ermnildirmi, alban keii ermni kimi tqdim edilmkl
ermnilr erkn orta sr tarixind z yerlrini mhkmltmy chd etmilr. Bir sra hallarda is ermni tdqiqatlar htta
sli-Krmi srf ermni dastan kimi tqdim etmkdn bel kinmmilr. Dastann istr Trkiyd, istrs Qafqaz v Orta
Asiyada yaylm variantlarnda is alban mdniyyti il bal izlr daha aydn grnmkddir. Sadc olaraq uzun illr
rzind bu hqiqtlr diqqt yetirilmmi, sli-Krmin ermni miti il balln tkzib edn faktlara aradrmalarda
biganlik gstrilmidir. Bundan istifad edn ermni saxtakarlar bir az da irliy gedrk, sli-Krm operas, bu operann
yaradcs C. Hacbyov v onun bir sra srlri, xsusil romanslar, elc d onun xsiyyti zrin klg salmaqdan bel
kinmmilr. Bu gn Azrbaycan folklornasl btn bu kimi srsm mlahizlri ciddi faktlarla tkzib edrk rdd edir.
(bax: Folklornaslq msllri, Bak, BDU nri, IV v V buraxllar, 1999, 2002, s.l 12-120; 208-212).
Ermnilr irisind geni hrt tapm dastanlardan n balcas sli v Krmdir. Ermni mnblri gstrir ki,
bu dastan X.Abovyan, Q.Aayan ilk df ermnic yazya almlar.
Ermni folklornas Q.Axverdiyan z srind Aq Qrib dastannn qsa mzmununu Aq Qrib v ahsnm
ad altnda vermidir. Aq Qribi qlm alan folklorulardan biri d Gevork Ter-Aleksandryandr. O dastann ermnic
rhind gstrmidir ki, bu id mhur rus airi M.Lermontovun Aq Qrib haqqnda yazdqlarn sas gtrmdr.
str Axverdiyan, istrs d Ter-Aleksandryan Aq Qribin Tiflisli olduunu gstrirlr. Azrbaycan dastannda
deyilir ki, Qrib Tbrizlidir v sonra Tiflis glir.

152

str Azrbaycan dastannda, istrs d Ter-Aleksandryann variantnda ahvldin qanl kynk gtirmsi mhm
hadislrdn biridir v konfliktin gclnmsin, grginliyin artmasna rait yaradr. Axverdiyan bu hadisni d daxil
etmmidir. ahvld he bir mnfi rol oynamr. Sevgilisini gzlmkdn mdsizliy qaplan v ondan lini zn ahsnm
qonular ahvld r getmy razlq verir.
Btn bu frqlr baxmayaraq Aq Qribin ermnic hr iki variant z mumi mzmunu, sujet xtti,
kompozisiyas, personajlar etibar il Azrbaycan dastanndan ayrlmazdr v z mnbyini oradan alr.
Aq Qribin nc variant da vardr. Bu variant Aq Qribin nallar (mahnlarla birlikd) ad altnda
mhur ermni a Civani 1887-ci ild Aleksandropolda (Gmr) kitab klind ap etdirmidir. Bu variant onunla gz
arpr ki, mllif dastann qsa rhil kifaytlnmmi, onu badan-baa tbdil etmidir. Mhz buna gr d kitab xalq
arasnda byk hrt tapm v dflrl ap olunmudur. Aq Qribin Civani trfindn tbdil ediln hmin variantn sas
sciyyvi chti ondan ibartdir ki, orada btn personajlar ermnildirilmidir. Qalan msllrd is onun Azrbaycan
dastanndan sasl bir frqi yoxdur. Oxucular v tdqiqatlar arasnda maraq oyadacan nzr alb hmin variantn 9-cu
nrini qsa mzmununu veririk: Aq Qribin nal. Trtib edni Aq Civani. Doqquzuncu nri, Bak. 1918 (ermni
dilind).
Tbrizd Mlik-Abraham adl varl bir tacir yaayrm. Onun Arak adl bir olu, Nrgiz adl bir qz varm. MlikAbraham ldkdn sonra Arak tez bir zamanda atasnn var-dvltini ldn verir. Al bana glnd is artq gec olur. Ar
vziyytdn qurtarmaq n Arak vvlc bir misgrin, sonra drzinin yannda yirdlik edir. Bellikl, mxtlif adamlarn
yannda 32 snt yrnir. Bir gn Arak yuxusunda tiflisli ahsnmi grr, ona vurulur, aq olub lin saz alr, sz qour.
Arak anasn v bacsn da gtrb Xac Muradn karvan il Tiflis glir, aqlq edir. Burada aqlar mclisind o, Aq
Qrib adn alr, z gzl mahnlar, xsusn Tbrizi trif edn szlril hamn heyran qoyur. Aq Qrib Xac Sahakn evin
gedir, orada alb oxuyur v ilk df onun qz ahsnmi grr. Xac Sahak onlarn sevgisindn xbr tutub qzn Qrib
vermk n qrx kis qzl istyir. Qrib onun tlbini yerin yetirmk mqsdil sfr xr. Arpaay, Qoavng, rzurum
yollar il Hlb atr, zab-ziyytlr krk doma vtni, sevgilisini yadna salr, vtn durnalarndan onlar xbr alr.
Hlbd qhvxana sahibi Aslan ddnin yannda qalr, yava-yava tannr, nhayt saray aqlar il deyiib onlar
mlub edir, zn Dli Slim kimi mrd adamlardan trafdarlar tapr.
Qribi Mlik paann yanna aparrlar. O, z doma vtni Tbrizi triflyir. Paa onu z evind saxlayr.
Xac Sahak hdini pozub qz ahsnmi ahvld adl bir tacir nianlayr v onun qarsnda bir rt qoyur: vardvlti znnk qdr olmaldr. ahvld dvltini artrmaq n ticart ed-ed Hlb xr. Aq Qribl rastlar. Qrib
anasna yazd mktubu ona verir.
ahvld geri qaydr, qanl kynyini gstrrk Aq Qrbin daha yaamadn sylyir, z irkin niyytin
atmaa alr. Qribin anas Arusyak, bacs Nrgiz v sevgilisi ahsnm qm-qss iind yaayrlar. ahvldin evlnmk
tklifini ahsnm rdd edir. O, qarnn v keiin yal dillrin aldanmayr. ahsnm hvlddn xilas yolunu hrdn
qamaqda grr. O, Qribin anas v bacs il xlvtc qarlar. Yolda onlar Adam adl tacir rast glir, drdlrini ona
sylyirlr. Tacir db diyarbadiyar Qribi axtarr, nhayt tapb hr eyi ona xbr verir.
ahsnm yenidn ahvldin lin keir. Lakin Qrib toy gn zn yetirib sevgilisini xilas edir, toy edib
ahsnml evlnir.
Grndy kimi Azrbaycan dastan il bu nc variant arasnda personajlardan bir nesinin adlarndan baqa el
bir sasl frq yoxdur. Axverdyann v Ter-Aleksandryann yazya krdklri variantlara gr bu nc variant byk
qiymt v yksk bdii dyr malikdir, nki o, dastann mzmununun qsa hri deyil, tbdil edilmi halda dastann zdr.
Bir ne sz d Frhad v irin haqqnda.
Bu Azrbaycan dastan da ermni xalq arasnda geni yaylmdr. airlr v yazlar ox zaman z qhramanlarn
Frhad v irin bnztmilr. Mhur ermni yazs Vartanes Papazyan Frhad v irini yazya krrk ap etdirmidir
(Murc jurnal (ermni dilind), 1906 3 sayl sh. 9-14.)
V.Papazyandan sonra S.M.A. adl biz mlum olmayan bir mllif Frhad v irin dastann ermni dilin trcm
edrk kitaba klind ap etdirmidir (Frhad v irin (ermni dilind), Tiflis, 1913.)
Hr iki mllifin ap etdirdiklri variantn mzmunu Azrbaycan dastannn mzmununa uyun glir. Lakin limizd
olan nc variant daha vvl yazya krlm v dastann mzmunu ermnildirilmidir.
Hmin variant ermni foklornas Qaregin Sirvanzdyan yazya krmdr. Bu variant onunla gz arpr ki,
hadislr ermni mhitin uyunladrlmdr. Buna gr d hmin variant z qdim kklril Nizami yaradclna balansa
da, ermni xalq yaradcl kimi verilir. Bu variantn qsa mzmunu beldir:
Manazkertd Bostanqaya adl bir knd vardr. Kndin yannda Aznavur qbri adlanan uzun bir qbr diqqti clb edir,
hmin yer Bostan Qaya adlanr. Yerlilr onunla bal olan bir maraql hvalat danrlar: guya Bostan Qayada basdrlm
Aznavur uzaq bir yerdn gzl bir qz qarb hmin knd gtirir... Qzn ad irindir (v ya Sirun). Lakin i burasndadr ki,
Aznavur n qdr chd edirs irinin mhbbtini qazana bilmir. Qz hmi Aznavurun qarsna crbcr rtlr qoyur.
Onun axrnc rti bu olur ki, hrgah Aznavur qayalar apb v umlayb, orada bostan krk ona xiyar atdra bilrs, irin
hmn xiyar yeyr, Aznavuru sevr v onun arvad olar.
Aznavur lin nhng bir bel alb qayalar paralayr, torpaq kimi umlayb bostan kir. Xiyar yetidirib byk bir
etimadla irin aparr. O, mid edir ki, irinin btn rtlrini yerin yetirmi, daha z arzusuna atacaqdr.
Lakin irin sevmdiyi Aznavura yen d hiyl glir. Ona deyir ki, mn artq sninkiym, bir qab hris gtir ki,
yeyk. Qoy xryin stnd xiyar da olsun. Sonra toyumuzu edk.
irinin mhbbtindn mst olmu v zn itirmi Aznavur gedir v sarayn qaplarn aq qoyur.

153

irinin sil sevgilisi olan Qovd hmi Aznavuru izlyir, pncrdn irinl gzl-qala danrd. ndi o qaplar aq
grb iri girir, irinl birlikd qoulub qarlar.
Aznavur geri qaydr. Qzn xyantini grb dnr ki, qadnlar dnyann n qdrtli srkrdlrini bel aldadb
onlara qalib gl bilr. Buna gr d o qzn dalnca getmir v hyatda da yaamaq istmir. z beli il zn vurub ldrr.
Knd qadnlar ona yas tutur, gnclr is onu gtrb dfn edirlr (Q.Sirvanzdyan, Qrots v brots (yaz-pozu), sh. 66-69,
stanbul, 1874 (ermni dilind).)
Bellikl, Frhad v irin dastan il bu hvalat arasnda bir bnzyi olduu aydn grnr. Frhadn da apmas
v sd yolu amas il Aznavurun qayalar apb yer umlamas v bostan kmsi, istr Frhadn, istrs d Aznavurun eq
yolunda z hyatna son qoymalar arasnda byk bir oxarlq var.
Korolu, Aq Qrib, Frhad v irin dastanlarndan baqa hl inqilabdan vvl bir sra baqa Azrbaycan
dastanlar da (sli v Krm, Leyli v Mcnun, Tahir v Zhr v s.) geni mlum olmu, onlar yazya krlrk
ermni dilind kitaba klind ap etdirilmidir. sli v Krm dastannn ayr-ayr qomalarna Matenadarann XVIII sr
aid olan lyazmalarnda tsadf edilir...
ncs, ermnilr Azrbaycan xalqnn folklor yaradclnn bariz nmunsi olan aq yaradcln bu
gn kimi mnimsyib ermnildirmkddirlr. Onlar ninki Azrbaycan aq erlrini oxumu v tbli etmilr, htta bu
sdfli dild er yazmaq asan olduu n Azrbaycan dilind erlr, poemalar, mzhklr yazmlar.
Ermnilr ozan aq yaradclna alternativ Qusan (alb-oynayan) aq yaradcl dzltmilr. Hminin
XVII srin sonlarndan ermni aq dbiyyat yaranm; o XVIII srd on ikli dvrn keirmidir. O vaxtdan indiydk
bir ox mhur ermni aqlar yetimidir: Na Hovnatan, Sayad Nova, Misgin Burcin, irin, eram, Civani v s. 300 il
rzind yaayb yaratm ermni aqlarnn say 400 nfri keir.
Ermni aq dbiyyat Azrbaycan aq dbiyyatn tlqin etmkl yaranm v inkiaf etmidir. Ermni aqlar z
smimiyyti v hrartin valeh edn Azrbaycan aq erlrinin tsiri nticsind Azrbaycan dilind yazb yaratmlar. XVII
srdn balayaraq ermni aqlar iki qrupa blnmlr: a) yalnz azrbaycanca mahnlar yaradan aqlar; b) hm ermnic,
hm d azrbaycanca mahnlar yaradan aqlar ermni aqlarnn Azrbaycan dilind yazb yaratmalar ermni dbiyyat
almind ox byk mbahis v shbtlr dar olmudur. Bunun sbbi mxtlif kild izah edilmidir. Ermni aq
dbiyyatnn ilk tdqiqatlarndan olan Gevorq Axverdyan ermni aqlarnn baqa dillrd - azrbaycanca, farsca,
osmanlca (trkc) yazmalarnn, yaxud er-mahn qomalarnn sbbini kilsy sdaqtil balayr. O, Sayat Nova
kitabnda yazr: Aqlarn daha dindar olanlar zngin ermni dilinin el o badan yalnz zlrini Yaradan v Mqddslri
erlrd triflmk n myyn edildiyini gman edib, ermni szlril ancaq z dini v nsihtamiz mahnlarn sylmi,
zlrinin ilahi dilinin mqddsliyini saymama cinayt bilrk z gzl poetik duyularn farslarn, trklrin v osmanllarn
ivsind trnnm etmilr.
Q.Levonyan ermni aqlarnn baqa dillrd yazmalarnn sbblrini hmin aqlarn mxtlif xalqlarn razilrind
yaamalarnda grr. O qeyd edir ki, trklrl yana yaayan ermni aqlar z adlarn trk aqlarndan gtrm,
mahnlarn is Qdim Asiya mahnlarnda oxumaq n trk havalarnn adlarna (yni nvlrin) uyunladrmlar (Q.
Levonyan, Ermni aqlar, sh. 113, Aleksandropol, 1892 (ermni dilind)). Q. Levonyan srlrinin birind gstrir ki,
Trkiyd yaayan ermni aqlar ...z mahnlarn trkc, Osmanl sultanlnn dvlt dilind qourdular.
Dolays il olsa da buradan bel ntic xr ki, ermnilr vahid razi birliyin v formalam dbi dil malik
olmamlar.
Ermni tarixisi Leo bel bir nticy glmidir ki, ermni dilinin yoxsulluu zndn aqlar z mahnlarnn
Azrbaycan dilind qomular. O yazr: Aqlar n nallarda tsvir olunan hyat ifad etmk n trk dili ermni xalq
lhclrindn daha slis, daha ifadli v daha zngindir (Levonyan Q. Ermni aiqlar (ermnic), Erivan, 1944, s. 34.)
Mlumdur ki, ermnilrin iki dili - kbar qrapar, xalq dili axarhabar. Leo izah edir ki, hl XIX srd axarhabar dili
yoxsul olmudur. Mhz bu baxmdan ermni aqlar dvrn zngin dili olan trk dilind yazmaa mcbur olmular. Bundan
baqa Arazn hr iki trfindn geni razini hat edn trklrin irisind aqlq etmk ehtiyac ermni milltin mnsub
olan aq hvskarlar erlrini trkc yazmaq ehtiyacnda olmular. sas XVII srdn qoyulan bu cryan 300 illik byk bir
inkiaf yolu kemidir. XIX sr ermni yazs Xaatur Abovyan yazrd: Trkcni htta qadnlar v uaqlar bel bilir. Buna
gr d xalq irisind mhur v anadanglm airlik istedadna malik olan adamlarn tatarca er yaratmalar v oxumalar
ox tbii bir haldr (X. Abovyan. srlri (ermnic), 1 c. s. 47)
Ermni aqlarnn Azrbaycan dilindn, hm d Azrbaycan ifahi xalq edbiyyatnn forma v mzmun
znginliyindn istifad etmlrinin sbblrindn biri d XVII srdn balayaraq Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatnn ox
srtl inkiaf etmsidir. Mlumdur ki, XVII-XVIII, elc d sonrak srlrd Azrbaycan xalq ifahi dbiyyatn misilsiz
nmunlrini yaratmdr. Xsusn Korolu, sli v Krm, Aq Qrib, Leyli v Mcnun, Frhad v irin v s.
dastanlar, elc d ifahi dbiyyatn baqa nvlri z yksk ideya-bdii dyri il yalnz Azrbaycan xalq irisind
qalmam, baqa xalqlar, o cmldn ermnilr arasnda da yaylmdr. Azrbaycan xalqnn ifahi sz srvtinin incilri olan
atalar sz, bayat, nal, el szlri d ermnilr irisind yaylmdr. Tssf ki, sonralarda onlar trcm edib
znnkldirmilr.
XVII srd ermni aq mktblri olmudur: sfahanda I. ran-ermni aq mktbi (tsisi Qul Eqyaz, Mkrti),
stanbulda II. Trk (Osmanl) - ermni aq mktbi (tsisi Artin v Rumani), Tiflisd III. Grc-Azrbaycan-ermni aq
mktbi (tsisilr mi Melko, Budaq olan v s.). Ermni aq poeziyasnn zirvsi olan Sayat Nova bu mktbin n byk
sntkarlarndandr.
Q. Levonyan stanbul mktbini nzrd tutaraq gstrir: Bu mktbin aqlarndan hr hans birinin ermni dilind
yazb-oxumas ox nadir bir hal idi. Onlar z mahnlarn trkc, Osmanl sultanlnn dvlt dilind qourdular

154

Btn bu deyilnlrdn o nticni xarmaq olar ki, Azrbaycan dilind yazb-yaradan ermni aq yaradcl
Azrbaycan aq poeziyasnn trkib hisssi olub, plagiatorluqla brabr, Azrbaycan aq poeziyasna xidmt etmidir.
Xsusn XVII-XIX srlrd gcl bir cryan kimi yksli dvr keirn Azrbaycan aq dbiyyat z qdrtli ideya-bdii
mzmunu il ermni aq hvskarlarn zn clb etmi, onlar da bu cryanda yaxndan itirak edrk Azrbaycan aq
saya ermni aq yaradcl formaladrmlar.
Digr trfdn hmin ermni aqlar Azrbaycan xalq irisind byk hrmt malik olmu, onlarn qomalar v
havalar yksk qiymtlndirilmidir. Htta bzi Azrbaycan dastanlarnn dzlmsind ermni aqlarnn qomalarndan da
istifad edilmidir. Buna misal olaraq Tahir Mirz, Novruz kimi dastanlar gstrmk olar. Novruz dastann birinci
ustadnamsi v Tahir Mirz dastann ikinci ustadnamsi Dllk Muradn, Tahir v Zhr dastannn ustadnamsi is
Xoylu Vartanndr. Azrbaycan aq yaradclnn ermni v digr Qafqaz xalqlarnn aq yaradclna tsiri onun
dinamikliyi, lirikas, sadliyi v dvrn ictimai, siyasi, iqtisadi hyatna dzgn qiymtlndirilmsil v hmin xalqlarn hvsi
v mnvi tlbil laqdar olmudur.
Bu mnasibtl mhur dbiyyat v folklornas professor Hmid Arasl qeyd etmidir: Azrbaycan a tkc
Azrbaycan raitind deyil, onun zngin yaradcl Zaqafqaziya xalqlarnn irisind drin mhbbt v hrmtl
qarlanm, aqlq snti ermni v grc xalqlarnn irisind d inkiaf etmidir. Biz hl XVI srdn Azrbaycan dilind
qomalar yaradan ermni v grc aqlarna tsadf edirik ki, bu sntkarlarn zngin irsi d Azrbaycan aq erinin
xzinsin lav edilmi srvtdir.
Hminin ermni aq yaradcl Azrbaycan aq yaradclnn variant v bhrsi kimi qiymtlndiril bilr.
Ermnilrin Azrbaycan aq yaradclna mnasibtini Xaatur Abovyan bel demidir: Ermnilr... el qulaq asr, el
valeh olurlar ki, az qalr azlarnn suyu axsn...
Tssf ki, bu hqiqtlr ermni ovinistlri trfindn thrif edilir v saxtaladrlr.

FAH V YAZILI AZRBAYCAN XALQ

DBYYATINDAN V NCSNTNDN
MQSDL STFAD
Ermni xalq kimi ermni dili d hibrid (calaq) dilidir (Akademik N.Y.Marr). Ermni dili hibrid (calaq) dildir. O biri
yandan ermni qbilsi d hibriddir. O, Urartu v baqa qonular assimilyasiya etmidir. (Akademik M.Abeqyan). He bir dil
mnim n bu qdr tin olmamdr (X.Abovyan).
ifahi dbiyyatdan gln qvvtli tbeh, istiar v mcazlar, mdrik atalar szlri, tsirli bayatlar btn
grkmli Azrbaycan yazlarnn srlrini znginldirmidir. ifahi dbiyyat mvzular dflrl yazl dbiyyatda
yenidn ilnmidir. Zngin Azrbaycan folkloru il qonu xalqlar, o cmldn mkrli dmn ermnilr tarixn
maraqlanmlar v mnimsmilr. Onlar dilimizdn mnal szlr v ifadlri gtrmlr v zlrininki kimi
iltmilr.
Nizami yaradclnda trnnm ediln folklor yaradcl ermnilr irisind tsadf olunur.
Msln, Nizaminin Yeddi gzl poemasnn motivlri ermni dbiyyatnda zn yer tapmdr. Poemann
Xeyir v r hekaysi XVI srd ermnic nsr klind yazya alnmdr118.
Hekaynin kli bir qdr drinldirilmi olsa da mzmun Nizamininki kimi qalmdr. Burada yalnz krd ailsi,
Xeyirin malicsi kimi hadislr yoxdur.
Bununla yana Nizaminin bir sra surtlri ermni mhitind ermnildirilmidir. Msln ermni folklorunda irin
ermni kimi atdrlr. Bzn onun ad irin kimi yox, Sirun kimi ilnir.
Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatna maraq XIX srd daha ox artmdr. Msln, X.Abovyan Ermnistann
yaralar romannda, Trk qz hekaysind v sair srlrind Azrbaycan szlrindn v ifadlrindn geni istifad
etmidir.
Azrbaycan folklor v bdii dbiyyat il yaxndan maraqlanan v onlar toplayb z dbi-bdii yaradclnda
istifad edn X.Abovyan Azrbaycan folklorunun, mahn v musiqisinin ermni xalq arasnda n qdr geni yayldn z
gzlril grm v sevinmidir. O, z xalqnn dnc v duyularn ifad edrk yazmdr:
...ox df qonaq getdiyim, yaxud hrl keirdiyim vaxtlarda diqqtimi toplayrdm ki, grm xalq danarkn, kef
edrkn ndn ox hzz alr. ox df grrdm ki, meydanda, kd adamlar durub bir kor aa el hayl-mayl qulaq
asrlar, pul balayrlar, azlarnn suyu gedir. Mclisd v toyda sazandarsz he rk yemk olardm? Dediklri trkc idi,
oxlar bir klm d baa dmrd, amma dinlynin, grnin ruhu cnnt gedib-glirdi
X.Abovyan (1805-1848) Azrbaycan xalqnn mnvi v mdni sviyysini, xsusn ifahi dbiyyat drindn
yrnmidir. O, Azrbaycan folkloruna xsusi maraq gstrmi, onu toplam, yazya krm, ifahi dbiyyatn n yax
nmunlrini ermnicy trcm etmidir. O, yazr:
Topladm hr n ki var, bizim xalqn dand erlrdir, trcmlrimi d el etmim ki, xalqmzn ryinc
olsun. Bayatlar o fikirl yazmam ki, mclisd rk banda trkthr bel eylr deyirlr; yax olar ki, bunlar ermni
ermnithr desin ki, yava-yava dili irinlsin, nki mahndan baqa he n dili bu qdr irinldirmmidir.
X.Abovyann Bo vaxtn ylncsi kitab Azrbaycan folkloru materiallar, yaxud ona yaxn olan materiallarla
doludur. Bu kitabda veriln Molla Nsrddinin bir ox ltiflri hal-hazrda eyni kild Azrbaycan xalq irisind danlr.
118

M.Abeqyan. Ermni dbiyyat tarixi (emnic), Erivan, 1975, s. 11.

155

Bo vaxtn ylncsi kitabnda Azrbaycan hyatna hsr olunmu tmsillr d vardr. Badadn yolu eyi tmsilind
drvilr, krblaylar, tacirlr v snaflar, onlarn fitnkarlqlar ifa edilir.
Abovyann yaradclnda Azrbaycan bayatlarnn ilnmsi xsusi yer tutur. O, Azrbaycan bayatlarnn drin
ictimai mzmununu v yksk sntkarlq xsusiyytini saxlamaa mvffq olmudur. X. Abovyann srlrind bir ox
Azrbaycan atalar sz v zrb-msllrin d rast glirik. Bunlarn bir oxu azrbaycanca ilnmidir. Ermnistann
yaralar romannda bel zrb-msllr oxdur: kef snin, knd kovxann; biln bir, bilmyn min; yoldan xann gz
xar, pir olasan, pir; canmsan, canm; kei, bel i?; bir grnd yolda, iki grnd qarda v s.
Abovyanda trcm edilmi oxsayl ifadlr v zrb-msllr yenidn Azrbaycan dilin trcmsi eyni kili, eyni
mzmunu tamamlayr: yaral-yaralnn ryini tez baa dr; bir gll bahar almaz; lnt sn kor eytan; rk sfr deyil
ki, ab tksn; istr Musa olsun, istr kosa, hesab birdir; sar bir yana dd, ar bir yana; bamdan rdd olsun v s.
Korolunun, Krmin, Aq Qribin, Kei olunun gzl nmlri ermnini Azrbaycanl qdr hycanlardrm,
hr bir ermninin qlbinin n drin gulrin tsir etmidir. O, yazrd: Qoy hr bir ks z uaqln yadna salsn ki, aqlar
Korolunu, Krmi v baqalarn bel trifldikc insan nec qovrulub yanrd X.Abovyan lk mhbbt hekaysinin
qhrman Vani haqqnda deyir:
Aqlar, Krmin, Aq Qribin, Kei olunun mahnlarn v tarixini danmrdlarm v z sazlarn i
salmrdlarm, o, istyirdi ki, n yesin, n isin, bir saz da z lin alb gec-gndz dsn dalara, lkdn-lky z d
onlarn kdiklri gnlri ksin ki, blk Allah ona da bir el yar, el mlk rast gtir...
M.Nalbandyan (1829-1866) gstrir ki, ermni xalq Azrbaycan dilindn ermni yazlarn srlrind ilnmsin
brat qazandrr v gstrir ki, ermni xalq Azrbaycan dilindn yaradclqla istifad edir, ox zaman Azrbaycan ifadlri,
atalar szlri v zrb-msllrini daha da gzlldirmy alr. Msln, ermnilr bad qaldrarkn azrbaycanca yax
yol deyib iirlr.
M.Nalbandyan gstrirdi ki, ermni dilind srlrdn bri ilnn v vtndalq hququ qazanan Azrbaycan
szlrini daha dildn xarb atmaq olmaz. O, yazr: ...bu gn biz bzi msllrd hm ermni, hm d trk dilind eyni
formalar grdymz zaman bundan rkb dey bilmrik ki, vay trk bel dediyi n, ona bnzmmkdn tri onun
iltdiyi frman mn iltmmliym. El trk szlri vardr ki, mumi millt trfindn ildilir. Bu szlrin qdim dild
ermnicsi olduuna baxmayaraq, bununla bel onlar millt irisin o qdr drindn daxil olmudur ki,... bu szlri xalqn
dilindn qoparb yerin z, lakin millt n lm szlri qoymaq olmaz
Ermni yazs Per Proyan (1837-1907) (Mftxor, Bizim Xeo v s.) bir sra srlrind Azrbaycan
dastanlarndan, atalar sz v msllrindn, el d Azrbaycan szlrindn geni istifad etmidir. Azrbaycan dastanlarnn
mhur qhrmanlar - Leyli v Mcnun, sli v Krm, Aq Qrib v ahsnm, xsusn Korolu. Proyann srlrind
tez-tez xatrlanan, mhbbt v qhrmanlq rmzi olan surtlrdir. Proyann qhrmanlar ox df zlrini bu mhbbt
aiqlrin bnztmy almlar. Sos v Varditer (Sos v Varditor roman) bel qhrmanlardr. Onlar z hrktlriyl
Leyli v Mcnuna ox bnzyirlr. Bunu mllifin z etiraf edir. Sos v Varditerin mhbbti o qdr drin, o qdr hrartli
v mnaldr ki, n Leyli v Mcnun, n Krm v sli, n d Aq Qrib v ahsnm bu ikisi qdr mhbbtli olmamlar,
bel ey bu dnyada ox az tsadf olunar.
P.Proyan Azrbaycan dastanlarnn ermnilr arasnda geni yayldn qeyd edir. Gvlr dastannda deyilir ki,
Korolu, Aq Qrib, ah smayl kimi dastanlar hmi ermni kndlilrinin ruhunu oxayr. Kndlilr bu dastanlar
rkdn sevir, azad vaxtlarda onlar dinlyir v bundan he bir zaman yorulmayrlar. rk mslsi romannda deyilir ki,
Korolu dastan v mhur Azrbaycan qhrman il laqdar olan fsanlr ermni xalq arasnda geni yaylmdr.
Mllifin romanda Korolu il laqdar olaraq Ayr kolu haqqnda tsvir etdiyi fsan buna bir misaldr.
P.Proyann srlrind bir ox Azrbaycan zrb-msllrindn, atalar szndn v bayatlarndan istifad edilmidir.
Msln, Hunoda bel bir bayat vardr:
zizim aam gl,
lmmim saam gl,
Boynumda qm znciri,
Qapnda dustaam gl.
Bunlar qhrmanlarn nitqini daha da znginldirn, mllifin dnyagrnn aydnlamasna daha da kmk edn
hkiman szlrdir.
M.Nalbandyan Proyann Sos v Vardiner sri bard yazr: Hrmtli mllif cnab Abovyann yolu il gedrk
znn mzmunlu srind milli msllri, atalar szlri iltmyi hmi yadda saxlamdr. Biz, btn qlbimizl bizim
mllif razlmz bildiririk. Bundan baqa Sos v Vardinerd bir ox gzl ifadlr v szlr vardr, bunlar demk olar
ki, hr yerd millt irisind ildilir, onlardan bir nesinin trklrdn alnmas yqindir.
R.Proyann srlrind oxsayl Azrbaycan msllri, atalar szlri v ifadlri Azrbaycan dilind d ilnmidir.
Msln, babl-babn tapmasa, gn ax-vaynan ker; zr qdrini zrgr bilr; eidiblr ki, li lbdr, ancaq bilmirlr ki,
lidir ln, yoxsa Mmmd Vli; elnn qara gn bayramdr; hesab var dinar-dinar, bxi var tmn-tmn; ya zrin grk ya
zrun; ocaqdan kl skik olmaz; harda a, orda ba. Proyann dilind trk szlri bol-bol ilnmidir;
Xona, xzl, haa (da zirvsi mnasnda), bkmz, halva, dolma, acanabad, blk, smid, ba rty, xlt, bibi,
kkrd, blbl, aq, qoaq, k, iz, cib, zab (subay), frsand, ancaq, yarb, saat, aqqlt, fincan, vaxt, qn, qm (qmlti),
ar, dalda, xatir, buxa, qanovuz, mintn, yoran, abatn xeyir, meydan, yapn, axmaq, tndir, rsvay (urusvay), krs
(tndird), haram, tik, gl, hirs, fincan, ac-biyan (ot), zrlik, xalx (xalq), qurban, iraban, mant, ins-cins, ardax, savay,

156

cmrdlik, , gd-gd, kamal, xar (etmk), drd, qnamaq, qonaq, imtahan, tntn, zab, dmn, alm, ngl, l,
arxayn, tamam, nian (qoymaq), ilik, trlan, Lan, karvan, tpck, xzin, tdark, qlm, crg v s.
Bunlar Sos v Varditer romannn ilk 50 shifsin tri bir baxda mahid etdiyimiz szlrdir. Bu szlr
mllifin istr z tsvirlrind istrsd qhrmanlarn dialoqlarnda, er paralarnda dxi oxlu Azrbaycan szlrin v
ifadlrin rast glmk olar.
Ermni yazs Qazaros Aayann dbi yaradcl Azrbaycan dbiyyat il sx baldr. Azrbaycan ifahi xalq
dbiyyat Aayan n ilham mnbyi olmudur. Bu mnasibtl ermni airi Avetik sahakyan xatirlrind yazmdr:
Bizim dzltdiyimiz axamlarda Aayan xahiimizi yer salmayaraq z sevdiyi Korolunun cngavrlik mahnlarn
znn Aayann ermnicy etdiyi trcmlri vasitsil oxuyard. O, uca boyu il ayaq st duraraq, qvvtli qollarn
trpdr v youn ssl Korolu mahnlarn ifa edrdi.
Ermni dilind Korolu haqqnda ilk sri yaradan air Rafael Patkanyan olmudur (1856). Ondan sonra gln bir
sra ermni yazlar (P.Proyan, Q.Aayan, A.irvanzad v s.) Korolu dastan il yaxndan mul olmu, ox zaman z
qhrmanlarn Koroluya bnztmy almlar (Ravvi - David by v Xms mliklri romanlar, A.irvanzad inli roman v s.)
Ermni dbiyyatnda Korolu dastan il n ox maraqlanan Qazaros Aayan olmudur.
Yeri glmikn: XIX sr ermni folklornas v dbiyyatnaslar z milli dbi mnafelri namin baqa xalqlardan
dbi v incsnt nmunlri gtrmk fikrind olmular. Onlar aradrma nticsind Azrbaycan xalqnn folklor, dbiyyat
v incsnt nmunlrini semilr. Bunlarn irisind yksk yeri Q. Aayan tutur. O, z bdii yaradcln inkiaf
etdirmk n Azrbaycan xalqnn ictimai-siyasi, sosial v iqtisadi vziyytini, onun tarixini, corafi quruluunu,
mumiyytl, mit v mnvi hyatn yrnmidir. Bu tanlq onun dbi yaradclmda zn biruz vermidir. Onun
ki bac (1872) romannda oxuyuruq:
ndi bizim trklr ... yardarla kirlr. Ot vergisini d ayrca verirlr. Ail zvlri d ayrca vergi verir, padahn
xrcini d ayrca kirlr, yazqlar yoxsulluqdan qrlrlar. Hminin o, Anahid adl srind Albaniya haqqnda yazr:
Bir zamanlar Avan lksi padahnn oturduu hr Trtr idi. ndi ora xarabalqdr v Brd adlanr. O hr
indiki Gnc il ua arasnda Trtr ay ryind yerlirdi. ahin btn Trtr boyu uzanan geni yallqlara btnm
gzl saray burada idi. Bu qdim sni me z nhng inarlar v qovaq aaclar il tbii melri tb keirdi: hrin htta
n uca qalalar bel bu aaclarn glglri altnda itirdi. Onun drd trafna kilmi mhkm hasar, burada dst il gzmk
v oynamaq n azad imkan olan evik v srtl qaan keilr v marallar n he d qfs rolunu oynamrd. (Seilmi
srlri, rvan, 1939, s.l 17).
Q. Aayan Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatn, dastanlar, nallar, bayatlar, mahnlar, atalar sz v msllrini
drindn mnimsmidir.
Bu baxmdan sli v Krm dastannn Aayan variant ox sciyyvidir. O, sli v Krmin adlarn yalnz qeyd
etmkl kifaytlnmmi, Harutyin v Manvel romannda bu mhbbt dastannn tam mzmununu danm, htta Krmin
bir mahnsn Azrbaycan dilind srin daxil etmidir. Bu mahn aadaklardr:
Sfr aynn on drdnd, beind, Bu dada bir maral szldar, alar, Uca deyil, budur Bingl banda Bu dada bir
maral ah edr, alar. Ovu, grm he crtin artmasn, Kirpik dyb, kirpik st atmasn. Qssab olan maral ti satmasn,
Bu dada bir maral szldar, alar... Aayan z romannda Harutyunu bzn Koroluya, bzn d Krm bnzdir. O deyir
ki, Harutyun ...Korolu kimi qss kir v z slisini axtarrd.
Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatn drindn mnimsyn Q. Aayan yazr: Bayatnn birinci, ikinci v drdnc
misralar eyni szlrl qurtarr, bu sz birinci misrada myyn olmur, ikinci v nc misralarda is ayr-ayr mnalar verir.
Bayatnn trkc sylnilmsinin sbbi d budur, nki trk dilind iki v daha artq mnas olan bel szlr oxdur, lakin
onlar ermni dilind bu qdr yoxdur. Aayan bir ox Azrbaycan bayatlarn yazya krmdr:
Lalym mn bu dadan,
Bu qayadan, bu dadan,
N atam var, n anam,
Hzur oldum bu dadan.
***
Bir qu xd dryadan,
Xbr ald dnyadan,
nki lcydim
Niy dodum anadan.
Bu sonuncu bayatdan ermni airi Hv. Tumanyan da istifad etmi, onu ermni dilin evirmidir.
Azrbaycan bayatlarna, onlarn mzmun v forma xsusiyytlrin A.sahakyan da yaxndan maraqlanm, bunlarn
mzmun gzlliyindn byk ruh ykskliyi il danmdr. O, yazr:
Azrbaycan bayatlarnn stnlk tkil edn chti rkdn qopan v baqasnn qlbin hopan hycan, bilavasit
tsir edn hissdir. Duyu, flsfi axtarlar, emosiyan izlyirlr. Odlu, kdrli hisslr, hrgah buna bel keyfiyyt ver bilsk,
hmin soyuq tfkkr ynglldirmidir. Tbit ox yaxn olan bir xalq z btn duyu v dnclrini bu bayatlara daxil

157

etmidir, onlarn mlliflri xalq irisindn xm igidlr, sevn v sevgililrini itirmi olan qzlar v olanlar, aq qlbli
obanlar klklrl xsldaan, bulaqlarla pldaan bayatlarn yaradclardr.
Mhbbt, hsrt, igidlik, ignc, matm v z gzlliklri il birlikd da tbiti - bayatlarn ruhu bax budur,
Azrbaycan xalqnn ruhu budur.
Q.Aayan Harutyun v Manvel romannda aq havalarndan vvl-axr, Diltrpnmz v dodaqdymz
havalarn izah edib deyir ki, diltrpnmzd mahn oxunarkn dil trpnmir, dodaqdymzd dodaqlar bir-birin
dymdn mahn ifa olunur. Bunun n alt v st dodaqlar arasnda iyn qoyulur. O, sbut n azrbaycanca kei olundan
nmun gtirir:
A dilli yar, al dstin ayin
Annnn sadr eyl yar yara
l lini lin, al dstini lin,
Al zail olana, aslan ndir, ay n?.
Ermni plagiatoruluu z dillrind yazdqlar erlrind v digr nsr srlrind d zn gstrir. Nmun olaraq
Aayann yuxarda ad kiln romannda veriln bir ermnic vvl-axr erini gstrk. Xtt kilmi szlr azrbaycanca
ilnmidir.
Cavahir, nvcavan, gzl, eql et mn illac,
Cigrim eqindn yanb rhml et mn illac.
...deyilsn, ay bimrvt, qoyma mni zgy mhtac.
(Q. Aayan, srlri, 2-ci cild, sh.106).
Q.Aayan z dbiyyatlarnn inkiaf namin Azrbaycan dilini ermnilrin yrnmsini vacib bilmidir. O, yazr:
Bu dil sanki ermni n doma dildir. Onu demk istyirm ki, trkc nm demyin bir sbbi d bu dilin ermni
n asan olmasdr, ona gr ki, hr iki dild dnmk qaydas v formas eynidir .
Sovet dvrnd d ermni yaz v airlri Azrbaycan ifahi xalq yaradclndan istifad etmidirlr. airlrdn
Aot Qrai Koroluya hsr etdiyi Ampaberq pyesini, Sarmen is Korolu poemasn yazmdr.
Mlumdur ki, lmz yaz Cfr Cabbarl 1922-ci ild Qz qalas fsansini qlm alm, feodal zlmn
amanszcasna ifa etmidir.
Bu qdim fsanni 1929-cu ild ermni sovet dbiyyatnda Keam Saryan qlm alb, Qz qalas adl ballad
yazmdr. O, da Cfr Cabbarl kimi zlmkar xana qar xr. K.Saryan xan feodal zlmkarlarn tipik nmayndsi kimi
tsvir edir.
Qz qalas fsansini air Sooman Taronsi d eyni adl ballad yazmdr. O, balladda epiloq v proloq yazmdr.
Proloqda o, Xzr dnizinin sularnda qaladan dm xan qznn bdi olaraq dalalandn v z drdini nsillr nal
etdiyini fsanvi boyalarla ifad etmidir.
Xan hdsiz drcd qddar bir insan kimi gstrn G.Saryandan frqli olaraq S.Taronsi xan mnviyyatsz v
mnlikdn mhrum bir adam kimi tsvir edir. Xan zn alaq vziyyt qoyub, qz ayaqlarnn palq v tozu adlandrr v
onun razlamasn sbrsizlikl gzlyir. Lakin mahiyyt etibaril hr iki xan eyni vhilrdn ibartdir.
S.Taronsinin baladasnda Qz qalasnn tikilmsini xann yuxusu il balayr. Guya onun yuxusunda qalanm
tikilmsini, qoca bir kii mslht verib. G.Saryan xalq fsansin sadiq qalaraq gstrmidir ki, xan qalan qzm tlbin
sasn tikdirir.
Ermnilr Azrbaycan incsntinin btn sahlri il yaxndan maraqlanmlar, plagiatorluqla brabr ourluq,
talanlq etmkl mtbxdn tutmu toxuculuq sntkarln, digr ya v eksponatlarn z adlar il balayb dnyaya
tbli etmilr, hazrda da edirlr.
Ermnilr Azrbaycan aq mahnlar, klassik xalq muamlar v mahnlar il ciddi maraqlanmlar, onlar
znnkldirmy almlar. Bu mlahizni ermnilrin zlri bel tsdiq edirlr. Msln, A.sahakyan ermni bstkar
A.Spendiarov haqqndak xatirsind o, Spendiarov il birlikd 1926-c ild dflrl rvann musiqi ifa ediln yerlrin
gedrk Azrbaycan musiqisini dinlmlrini, bu musiqini drindn anlayb ona valeh olmalar haqqnda yazr. Orada qeyd
edilir: Bir ne df axamlar musiqi, istr ermni, istrs d Azrbaycan musiqisi olan yer getmk n vaxtladq. Bir-iki
df azrbaycanllarn bir ayxanasnda olduq. Burada rvandan v Azrbaycandan glmi aqlar oxsimli v uzun sazlar
zrind alr, Korolunu, Aq Qribi, sli v Krmi oxuyur, bir-birilril yarrdlar. Sonra szn davam edrk
Spendiarovu nzrd tutaraq yazrd;
Mn, hmahng sslrin bu misilsiz hkmdarnn travtli uaqlq hissil bu sslri nec drk etdiyini grdkc ona
valeh olurdum. O, xalq mahnsnn inci kimi aydnln v mlahtini, insan mtssir edn ahngini v smimiliyini ruh
ykskliyi il mn izah edirdi. Bir d bu ideyan irli srrd ki, daha yksk, mdni milli musiqi xalq mahns sasnda
qurulmal, onunla qidalanmaldr...
Azrbaycan musiqisin yksk qiymt vern A.sahakyan dahi Azrbaycan kompozitoru zeyir Hacbyovun anadan
olmasnn 60 illiyi mnasibtil yazmdr: Hacbyov z gzl operalarn yazarkn Azrbaycann zngin v misilsiz xalq
musiqisindn istifad etmidir. Bu musiqi hmi ermni xalqna doma olmudur. Bu musiqi hmi ermni v Azrbaycan
xalqlarn bir-biri il balayan qardalq laqlri irisind n gzli olmudur.

158

Bstkar A.Tiqranyan 1915-ci ild H.Voskanyann pyesi sasnda be prdlik Leyli v Mcnun adl musiqili dram
yazm, 1936-c ild Korolu operas yazmaa balam, lakin sr tamamlanmam, onun ancaq birinci prdsi yazlmdr.
Ermni plagiyatoruluuna digr bir fakt da misal gtirmk yerin dr. Bel ki, 1883-c ild xttat Mhmmd
Tbrizi trfindn da basmas il ap olunmu Kitabtthartin stnd mllifin ad bel gstrilmidir: Fazil rvani.
Fars dilind ap olunmu 186 shiflik Kitabtthart ehtimal ki, ermnistanl mllif trfindn baqa yerlrd baqa
dillrd nr ediln ilk kitabdr.
Bzi yerlrd bir ne dild ap olunmudur. Msln, 1812-ci ild Sankt-Peterburqda eyni vaxtda eyni adda iki kitab
ap olunur. Biri ermni, biri d rus dilind. Mllifi saray maviri irvanl Xocens Markar Geamyandr. Bu kitabn ad
ermnicsind Qzlgl v blbl haqqnda xlaqi roman, ruscasnda is Qzlgl v blbl adl alleqorik povestdir. 1826c ild Qzlgl v blbl Parisd ap edilir. ox kemdn Le Vayya de Floribal onu fransz dilin evirib 1832-ci v 1833c illrd iki df dalbadal ap etdirir. srin sdas geni yaylr, oxucularda getdikc artmaqda olan maraq diqqti clb edir.
Bunu nzr alan Arak obanyan sri xaricd yaayan ermnilrin lhcsin evrib, Anahid jurnalnn birinci
nmrsindn balayaraq hiss-hiss drc edir. Qzlgl v blbl fsansini obanyan kemiin n yax bdii srlrinin
parlaq nmunsi adlandrr. sr hqiqtn geni hrt qazanr, maraqla oxunur, gcl ks-sda dourur. Nhayt, 1900-cu
ild jurnaln 12-ci nmrsind srin sonu drc edilir. Axrnc shifd (249) Qzlgl v blbln mnbyi bal altnda
veriln kiik bir yaz byk sensasiya yaradr.
Arak obanyan oxuculara bel bir mlumat verir: 1892-ci ild fransz tdqiqats arl Jorjenin yeni bir sri apdan
xmdr. srin mllifi alman trkoloqu Josef fon Hammerin alman dilin trcm etdiyi Qzlgl v blbl haqqnda
shbt ar. Bu shbtdn aydn olur ki, Qzlgl v blbl Xocens Markarn deyil, Fazil v ya Fazili adl bir trk airinin
sridir.
Oxucularda bel bir sual doar: Blk, Xosens Markar trk dilini bilmirmi, blk, sri z srbst yazmdr? Lakin
aradrma gstrir ki, Xosens Markar trk dilini ox gzl bilirmi. Bunu bel bir fakt da tsdiq edir. Hl 1819-cu ild Xosens
Markar. Peterburqda sa peyembr haqqnda hdi-qidi (rbbimiz sa l Musa, yaxud Cdidi) ermnicdn trkcy ox
srbst kild evirmi v ermni riftlri il Hovser Hovannesyann mtbsind ap etdirmidir.
Sonra, gr sr srbst yazlsayd mllif onun ba qhrmanlarnn adn eyni il saxlamazd: ah Novruz,
ahbahar, Glnar. Qeyd etmk lazmdr ki, Qzlgl v blbl sri 1950-ci ild Freznoda yenidn ayrca kitaba klind
ap olunmudur. Daha dorusu Anahid d drc olunmu variant redaktor Vahe Hayk yenidn ilyib apa vermidir.
Bellikl, demk olar ki, Fazil rvanlnn srlri Mirz fi taleyinin baqa bir variantn xatrladr. Faktlar
sasnda bel bir qnat glmk olar ki, Qzlgl v blbl Xocens Markann orijinal sri deyildir. Yuxarda qeyd edildiyi
kimi 1883-c ild Tbrizd xan kitabn zrind Fazilin ad bel yazlmdr: Fazil rvani. Demli: Qzlgl v blbl
sri Azrbaycan dbi mhitini drindn biln Xocens Markarin deyil, Fazil rvaninin sridir. srin v onun
qhrmanlarnn adlar, tsvir olunan hadislr d bunu demy sas verir .
Bellikl, qeyd etmy dyr ki, ermni xalqnn hm fiziki inkiaf, hm dbiyyat, hm incsnti, hm xalq
yaradcl, hm dil slubu Azrbaycan xalqnn fiziki qvvsindn, dbiyyatndan, incsntindn v folklor
yaradclndan qidalanm, tlqin edilmi, plagiatoruluq edilib ermnildirilmidir. Bu deyiln nsrlrin mayasn gtrb
knara qoysaq, ermnilr mnasz v yararsz dbiyyat, incsnt, mdniyyt v fiziki qvvy malik olarlar. El gtrk
masir ovinist ermni danaq ideoloqlarnn bariz nmunsi Zori Balayan. gr Azrbaycanllar tlb edib zor v bala
szn geri qaytarmal olsalar, onda Zori Balayana i v yan kililri qalar. kililr d fars dilinindir.
1916-c ild Sdrak Maqalyan adl bir danaq Arn mal alan ermni dilin trcm edir v Eriksyann teatrnda
ermni dilind tamaaya qoyur. Tamaann uur qazandn grn Maqalyan sonralar afialarda zeyir byin adn gstrmir.
Bu sahd hyaszlaan S.Maqalyan sri aparr Amerikaya v z sri kimi tqdim edir. Lakin srin kim trfindn
yazldn biln Amerika ziyallarndan biri - professor Okorkov 1924-c ild Nyu-Yorkdan zeyir by mktub yazr:
Sizin Arn mal alan burda hr yerd v hr yanda gstrilir. Sizin sriniz Amerikada olduqca byk
mvffqiyyt malikdir. Hanssa bir Maqalyan bu operettanz znnk kimi qlm verir v ox byk mbld pul
qazanr. Maqalyan o qdr varlanmdr ki, zn byk bir imart tikdirmi v onun frontonunda iri hrflrl Arn mal
alan szlrini yazdrmdr.
Son zamanlar bu missiyan zrin lkmizd faliyyt gstrn xarici lk sfirliklrindn biri gtrb. Fransa
sfirliyi nzrd tutulur. Bel ki, qzetlrdn birinin dnnki saynda drc ediln mlumata gr Azrbaycan Dvlt Dillr
Universitetind faliyyt gstrn Fransz dili v mnb mrkzind oxuculara tqdim olunan, 1993-c ild Parisd nr
edilmi Ermni kinosu kitabnda Azrbaycann mdniyyt tarixi saxtaladrlb.
Ermni kinosu (Le Sinema Armenien) kitabnda Jan Radvanyi trfindn trtib ediln xrit Azrbaycan razisind
yerln Naxvan v Trkiynin Qars rdhan, qdr v s. hrlri ermnilrin tarixi torpaqlar kimi tqdim olunur. Bundan
lav, xritd ermni razisi kimi Grcstann Axalkalaki blgsi v Qaraba da gstrilir. Mllif yazr: sl Ermnistan
razisi stanbuldan Moskvaya Tiflisdn Bakya qdrdir. Qafqazda 1844-c ild yaradlan v paytaxt Tiflis olan halinin
ksriyyti ermni olub v ermnilr bu caniinlikd snaye, incsnt v mdniyyt sahsind sas rol oynayblar...
Mxtlif mqallrdn ibart szgedn kitabda daha bir yaznn Dikran Konjiandr v o znn Ermni v Amerika
kinosu mqalsind Azrbaycann milli musiqili komediyas olan, XX sr korifeylrimizdn biri zeyir Hacbylinin Arn
mal alan adl operettas oxuculara ermni sri kimi tqdim edir. Onun fikrinc, bu sr Azrbaycan folklorundan gtrls
d, onun formalamasnn sbbkar 1937-ci ild Sefraq Vartyan olub. Yeri glmikn, kitabda operettann ad el Arn mal
alan olaraq da gstrilir. Di gl ki, Konjian iddia edir ki, mal alan sz slind ermni malalyan szdr. Guya ki, bu
sr ilk olaraq Ermnistanda uur qazanb v sonra Nyu-York v Nyu-Cersid ictimaiyyt tqdim edilib. Onu da qeyd edk

159

ki, kitabda ermni terroru - Danaqstyun genin-boluna tbli edilir. Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi
ermni maraqlar baxmndan rh olunur.
slind, burada qeyri-adi he n yoxdur. Hr bir lk v xalq dmnin qar myyn tbliatn qurur. O ki, qald
Ermnistann Azrbaycana qar. stlik ermnilrin tarixi saxtaladrmalar v zg mdniyyti, incsnti v dbiyyatna
sahib xmalar da yenilik deyil. Maraqls odur ki, ndn bu dbiyyat Azrbaycana gtirilir v vasiti olan Fransa
sfirliyinin burada n mara var? Bunun tsadf nticsi olduu istisna edilir v el bu baxmdan da msl sadc maraq
dairsindn xaraq srf thlksizlik problemin evrilir. Xatrlatmaa ehtiyac yoxdur ki, shbt kitabdan gedir v o, artq
Azrbaycan Dvlt Dillr Universitetinddir. Kitab sad kitab deyil. Orada ermni mdniyyti ad altnda Azrbaycann
ourlanm incilri tbli edilir, razimiz Ermnistan razisi kimi gstrilir. Kitabn Fransa sfirliyin aidiyyat olduuna is
he bir bh yoxdur. Onun zrind Fransa sfirliyinin nv. N 3803 sayl tamp vurulub. Btn bunlardan baqa, Fransa
sfirliyinin Le Sinema Armeniyan kitabn Azrbaycana gtirmkd mqsdi ndir?

ERMNLR MUAMLARIMIZI, MAHNILARIMIZI Z ADLARINA IXARIRLAR

Fransadak Fand maazalarnn dnya musiqisi bsind mxtlif xalqlarn musiqisi yaylm disklr satlr.
Onlarn arasnda bir disk diqqti clb edir. Hl 8 il bundan nc buraxlm diskin bir znd Ermni qaynaqlar. Yeqi
Manukyan, Qaqik Muradyan v Arayq Vartikyan o biri znd is onlarn ttk, kamana v balabanda ifa etdiklri
Humayun, Cahargah, Bayat iraz, Bayat Krd, Segah muamlarmzn, Uzundr, Kri oyun havasnn
adlar yazlmdr.
Disklrd veriln mlumatlarda Ermnistann qdim bir dvlt v sivilizasiya mrkzi kimi eramzdan vvl XIV
srd mvcudluu, htta indiki stanbulun vaxtil Qrbi Ermnistann paytaxt olduu, ermni musiqisinin daha qdim
folklor sasnda yarand v bu sahd aqlarn xsusi xidmtlri qeyd edilir.
Daha sonra Ermni xalqnn qdim musiqi altlri - ttk, kamana v naara bard mlumat verilmi,
Humayun, Cahargah, Bayat iraz kimi muamlarmzm nnvi ermni melodiyalarnn sasn tkil etdiyi
gstrilmidir.
Vaxtil Azrbaycanda alt ay qalaraq, Azrbaycan musiqi mdniyyti il maraqlanm, udda alma yrnmi,
bugn is Azrbaycan musiqisinin Fransada byk tbliats kimi tannm Mark Ypitin diskin iq z grmsind
myyn xidmt gstrmsi tssf dourur. Azr. TAC-n xsusi mxbiri bu il maraqlananda o demidir Hmin dvrd
mn Azrbaycan tanmrdm.
Dmndn daha bir tcavz. Bu df mdniyytimiz, musiqi sntimiz. Soy telekompaniyasnn yaymlad
xbr gr, daha bir mahnmz - Mktb illri ermni ifalar trfindn mnimsnilib. Avqust aynda keiriln beynlxalq
musiqi festivalnda bu mahn ermni dilind tqdim olunub. Dmn trfindn atlm bu addm slind, o qdr d orijinal
saylmaz.
Mktb illri mvzu baxmndan Azrbaycan musiqisind yeni idi v tamaann qlbin toxuna bildi.
Ermnilr bu mahnn da ermnildirmk tbbs bard mllif-bstkar Aygn Smdzad demidir:
- Mahnnn szlri Kmal Abiyevaya mxsusdur. Mahn nota 1998-ci ild krlb. er is daha qdimdir, 80-ci
illr aiddir. Mn eri tqdim ednd ox xouma gldi, sadc hcmi bir az idi, airdn xahi eldim, eri bytd v
Mktb illri yazld. Mahnn ilk df Lal Mmmdova ifa etdi. 2000-ci ild ona klip kildi. Adil M. Quliyevin
rejissorluu il. Yni bu faktlar sbut elmk indi d problem deyil. gr adi ktan parasndan onun sa Msih aid olduu
myynlrs, el bilirm bu mahnnn da mlifliyini mdafi elmk o qdr d tin olmayacaq. Mahn Dvlt Teleradio
irktinin fondundadr. Mahnnn klipind 190 nmrli mktbin arxivindn 60-c illr aid grntlrdn istifad olunub.
Mahnda srf mn aid olan nanslar oxdur, csartl dey bilrm ki, mahn mnim tbbsml ortaya xb v z vladm
kimi Mktb illrini mdafi edcm.

160

LAVLR
AZRBAYCANLILARIN SOYQIRIMINA DAR DVLT SNDLR 1948-1953-C
LLRD AZRBAYCANLILARIN
ERMNSTAN SSR RAZSNDK TARX-ETNK TORPAQLARINDAN KTLV
SURTD DEPORTASYASI
HAQQINDA AZRBAYCAN RESPUBLKASI PREZDENTNN FRMANI
Son iki srd Qafqazda azrbaycanllara qar mqsdynl kild hyata keirilmi etnik tmizlm v soyqrm
siyasti nticsind xalqmz ar mhrumiyytlr, milli faci v mqqtlr mruz qalmdr. Mrhl-mrhl
gerkldiriln bel qeyri-insani siyast nticsind Azrbaycanllar indi Ermnistan adlandrlan razidn - min illr boyu
yaadqlar z doma tarixi-etnik torpaqlarndan didrgin salnaraq ktlvi qtl v qrnlara mruz qalm, xalqmza mxsus
minlrl tarixi-mdni abid v yaay mskni dadlb viran edilmidir.
SSR Nazirlr Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nmrli v 1948-ci il 10 mart tarixli 754 nmrli qrarlar
Azrbaycan xalqna qar nvbti tarixi cinayt akt olmudur. Bu qrarlar sasnda 1948-1953-c illrd yz lli mindn ox
azrbaycanl Ermnistan SSR razisindki dd-baba yurdlarndan ktlvi surtd v zoraklqla srgn olunmudur. Adi
hquq normalarna zidd olan bu qrarlarn icras zaman avtoritar-totalitar rejimin mvcud repressiya qaydalar geni ttbiq
edilmi, minlrl insan, o cmldn qocalar v krplr ar krlm raitin, kskin iqlim dyiikliyin, fiziki sarsntlara
v mnvi genosid dzmyrk hlak olmular. Bu id ermni ovinist dairlrinin v SSR rhbrliyinin cinaytkar siyasti
il yana, o dvrk Azrbaycan rhbrliyinin z xalqnn taleyin zidd mvqeyi, soydalarmza qar trdiln cinaytlrin
tkilind v hyata keirilmsind itirak da az rol oynamamdr.
Tssf ki, 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindn deportasiya olunmas fakt tn 50 il
rzind lazmnca aradrlmam, bu hadislr hquqi-siyasi qiymt verilmmidir.
Yuxarda gstrilnlri nzr alaraq qrara alram:
1.1948-1953-c illrd Azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd
deportasiyasnn hrtrfli tdqiq edilmsi, Azrbaycan xalqna qar dvlt sviyysind hyata keirilmi bu tarixi cinayt
hquqi-siyasi qiymt verilmsi v onun beynlxalq ictimaiyyt atdrlmas mqsdil aadak trkibd dvlt komissiyas
yaradlsn:
Dvlt komissiyasnn sdri:
Heydr liyev - Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti.
Dvlt komissiyas sdrinin mavini:
Artur Rasizad - Azrbaycan Respublikasnn ba naziri.
Dvlt komissiyasnn zvlri:
Ramiz Mehdiyev - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn rhbri;
Vasif Talbov - Naxvan Muxtar Respublikas Ali Mclisinin sdri;
zzt Rstmov - Azrbaycan Respublikas ba nazirinin mavini;
Elin fndiyev - Azrbaycan Respublikas ba nazirinin mavini;
Hsn Hsnov - Azrbaycan Respublikasnn Xarici lr naziri;
Namiq Abbasov - Azrbaycan Respublikasnn Milli Thlksizlik naziri;
Ramil Usubov - Azrbaycan Respublikasnn Daxili lr naziri;
Eldar Hsnov - Azrbaycan Respublikasnn ba prokuroru;
Sdab Hsnova - Azrbaycan Respublikasnn dliyy nazirinin birinci mavini;
Xanlar Hacyev - Azrbaycan Respublikas Ali Mhkmsinin sdri; Sirus Tbrizli - Azrbaycan Respublikasnn
Mtbuat v nformasiya naziri;
Vfa Quluzad - Azrbaycan Respublikasnn Xarici Siyast msllri zr dvlt maviri;
Hidayt Orucov - Azrbaycan Respublikasnn Milli Siyast msllri zr dvlt maviri;
Fatma Abdullazad - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn humanitar siyast bsinin mdiri;
ahin liyev - Azrbaycan Respublikas Prezidentinin cra Aparatnn qanunvericilik v hquq ekspertizas
msllri bsinin mdiri;
Fuad lsgrov - Azrbaycan Reslublikas Prezidenti cra Aparatnn dvlt hquq bsinin mdiri;
Yusif Hmbtov - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn razi idaretm orqanlar il i bsinin
mdiri;
li Hsnov - Azrbaycan Respublikas Prezidenti cra Aparatnn ictimai-siyasi bsinin mdiri;
Rfael Allahverdiyev - Bak hri cra hakimiyytinin bas;
Nizami Xudiyev - Azrbaycan Respublikas Dvlt Televiziya v Radio Verililri irktinin sdri;
Frmz Maqsudov - Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn prezidenti;
Anar Rzayev - Azrbaycan Yazlar Birliyinin sdri;
Cmil Quliyev - Azrbaycan Elmlr Akademiyas ictimai elmlr blmsinin akademik katibi vzi;
qrar liyev - Azrbaycan Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun direktoru;
Budaq Budaqov - Azrbaycan Elmlr Akademiyas Corafiya nstitutunun direktoru;
Ataxan Paayev - Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti yannda Ba Arxiv darsinin risi;

161

Yusif Yusifov - N.Tusi adna Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universitetinin mumi Tarix kafedrasnn mdiri.
2. Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti bu frmann icras il bal msllri hll etsin.
Heydr LYEV,
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti.
Bak hri, 18 dekabr 1997-ci il

AZRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI HAQQINDA AZRBAYCAN RESPUBLKASI

PREZDENTNN FRMANI
Azrbaycan Respublikas mstqillik qazandqdan sonra xalqmzn tarixi kemiinin obyektiv mnzrsini yaratmaq
imkan ld edilmidir. Uzun illr gizli saxlanlan, zrin qadaa qoyulmu hqiqtlr alr, thrif edilmi hadislr z-nn
sl qiymtini alr.
Azrbaycan xalqna qar dflrl trdilmi v uzun illrdn bri z siyasi-hquqi qiymtini almam soyqrm da
tarixin almam shiflrindn biridir. l813-c v 1828-ci illrd imzalanan Glstan v Trkmnay mqavillri
Azrbaycan xalqnn paralanmasnn, tarixi torpaqlarmzn blnmsinin sasn qoydu. Azrbaycan xalqnn bu milli
facisinin davam kimi onun torpaqlarnn zbti baland. Qsa bir mddtd bu siyast gerkldirilrk ermnilrin ktlvi
surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmsi hyata keirildi. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn ialnn ayrlmaz bir
hisssin evrildi.
rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan azrbaycanllarla
mqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq z havadarlarnn himaysi altnda ermni vilayti adlandrlan inzibati
blgnn yaradlmasna nail oldular. Bel sni razi blgs il, slind, azrbaycanllarn z torpaqlarndan qovulmas v
mhv edilmsi siyastinin bnvrsi qoyuldu. Byk Ermnistan ideyalar tbli olunmaa baland. Bu uydurma dvltin
Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna brat qazandrmaq mqsdil ermni xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna
ynlmi geni miqyasl proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn tarixinin thrif olunmas hmin
proqramlarn mhm trkib hisssini tkil edirdi.
Byk Ermnistan yaratmaq xlyasndan ruhlanan ermni qsbkarlar 1905-1907-ci illrd azrbaycanllara qar
aq kild geni miqyasl qanl aksiyalar hyata keirdilr. Ermnilrin Bakdan balanan vhiliklri Azrbaycan v indiki
Ermnistan razisindki Azrbaycan kndlrini hat etdi. Yzlrl yaay mntqsi dadlb yerl yeksan edildi, minlrl
azrbaycanl vhicsin qtl yetirildi. Bu hadislrin tkilatlar mslnin mahiyytinin almasna, ona dzgn hquqisiyasi qiymt verilmsin maneilik trdrk azrbaycanllarn mnfi obrazn yaratm, zlrinin avantrist torpaq iddialarn
prdlmilr.
Birinci Dnya mharibsindn, Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr evrililrindn mhartl istifad
edn ermnilr z iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular.
1918-ci ilin mart ayndan etibarn ksinqilab nsrlrl mbariz ar altnda Bak Kommunas trfindn mumn
Bak quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi gdn mnfur plan hyata keirilmy baland. Hmin gnlrd
ermnilrin trtdiklri cinaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bdi hkk olunmudur. Minlrl dinc azrbaycanl hali
yalnz milli mnsubiyytin gr mhv edilmidir. Ermnilr evlr od vurmu, insanlar diri-diri yandrmlar. Milli memarlq
incilrini, mktblri, xstxanalar, mscid v digr abidlri datm, Baknn byk bir hisssini xarabala evirmilr.
Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda, Lnkranda v
Azrbaycann baqa blglrind xsusi qddarlqlarla hyata keirilmidir. Bu razilrd dinc hali ktlvi surtd qtl
yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlri dadlb mhv edilmidir.
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarandqdan sonra 1918-ci ilin mart hadislrin xsusi diqqt yetirilmidir. Nazirlr
uras 1918-ci il iyulun 15-d bu facinin tdqiqi mqsdil fvqlad istintaq komissiyasnn yaradlmas haqqnda qrar
qbul etdi. Komissiya mart soyqrmn, ilkin mrhld amaxdak vhiliklri, rvan quberniyas razisind ermnilrin
trtdiklri ar cinaytlri aradrd. Dnya ictimaiyytin bu hqiqtlri atdrmaq n Xarici lr Nazirliyi nzdind
xsusi qurum yaradld. 1919 v 1920-ci illrin mart aynn 31-i iki df Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn mummilli
matm gn kimi qeyd edilmidir. slind bu, azrbaycanllara qar yrdln soyqrm v bir srdn artq davam edn
torpaqlarmzn ial proseslrin tarixd ilk df siyasi qiymt vermk chdi idi. Lakin Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin
squtu bu iin baa atmasna imkan vermdi.
Zaqafqaziyann sovetlmsindn z irkin mqsdlri n istifad edn ermnilr 1920-ci ild Zngzuru v
Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-in razisi elan etdilr. Sonrak dvrd bu razilrdki azrbaycanllarn
deportasiya edilmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr l atdlar. Bunun n onlar SSR Nazirlr
Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa Azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in
Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda xsusi qrarna v 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan
ktlvi surtd deportasiyasna dvlt sviyysind nail oldular.
Ermni milltilri z havadarlarnn kmyi il 50-ci illrdn etibarn Azrbaycan xalqna qar kskin mnvi
tcavz kampaniyasna baladlar. Kemi sovet mkannda mntzm kild yaylan kitab, jurnal v qzetlrd milli
mdniyytimizin n nfis nmunlrinin ermni xalqna mnsub olduunu sbut etmy alrdlar. Eyni zamanda onlar
trfindn btn dnyada Azrbaycanllarn mnfi obrazlarn formaladrmaq chdlri d gclnirdi. Yazq, mzlum ermni
xalqnn surtini yaradaraq srin vvlind regionda ba vern hadislr urlu surtd thrif olunur, azrbaycanllara qar
soyqrm trdnlr soyqrm qurbanlar kimi qlm verilirdi.

162

srin vvlind ksr halisi azrbaycanl olan rvan hrindn v Ermnistan SSR-in digr blglrindn
soydalarmz tqiblr mruz qalaraq ktlvi surtd qovulur. Azrbaycanllarn hquqlar ermnilr trfindn kobudcasna
pozulur, ana dilind thsil almasna ngllr trdilir, onlara qar repressiyalar hyata keirilir. Azrbaycan kndlrinin tarixi
adlar dyidirilir, toponimika tarixind misli grnmyn qdim toponimlrin masir adlarda vz olunma prosesi ba verir.
Saxtaladrlm ermni tarixi gnc ermnilrin ovinist ruhunda bymsin zmin yaratmaq n dvlt siyasti
sviyysin qaldrlr. Byk humanist ideallara xidmt edn Azrbaycan dbiyyat v mdniyyti ruhunda trbiy olunmu
yeni nslimiz ekstremist ermni ideologiyasnn tqiblrin mruz qalr.
Azrbaycan xalqnn mnviyyatna, milli qruruna v mnliyin ynlmi bhtanlar siyasi v hrbi tcavz n
ideoloji zmin yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm siyasti znn siyasi-hquqi qiymtini tapmad n tarixi
faktlar sovet mtbuatnda ermnilr trfindn thrif olunur v ictimai fikir adrlrd. Ermnilrin sovet rejimindn
bhrlnrk hyata keirdiklri v 80-ci illrin ortalarnda daha da gclnn antiazrbaycan tbliatna Azrbaycan
Respublikasnn rhbrliyi vaxtnda lazmi qiymt vermdi.
1988-ci ildn ortaya atlan qondarma Dalq Qaraba konfliktinin ilkin mrhlsind yz minlrl azrbaycanlnn z
tarixi torpaqlarndan qovulmasna da respublikada dzgn siyasi qiymt verilmdi.
Azrbaycann Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin daxil edilmsi haqqnda ermnilrin
qeyri-konstruksion qrarn v Moskvann slind bu vilayti Xsusi daretm Komitsi vasitsil Azrbaycann tabeliyindn
xarmasn xalqmz ciddi narazlqla qarlad v mhm siyasi aksiyalara l atmaq mcburiyyti qarsnda qald.
Respublikada keiriln mitinqlr zaman torpaqlarmzn ial siyasti qtiyytl pislns d Azrbaycan rhbrliyi z passiv
mvqeyindn l kmdi. Mhz el bunun nticsi olaraq 1990-c ilin yanvar aynda getdikc gclnn xalq hrkatn bomaq
mqsdil Bakya qounlar yeridildi, yzlrl azrbaycanl mhv v ikst edildi, yaraland, digr fiziki tzyiqlr mruz
qoyuldu.
1992-ci ilin fevralnda ermnilr Xocal hrinin halisin misli grnmyn divan tutdular. Tariximiz Xocal
soyqrm kimi hkk olunan bu qanl faci minlrl azrbaycanlnn mhv edilmsi, sir alnmas, hrin yerl yeksan edilmsi
il qurtard.
Millti-separat ermnilrin Dalq Qarabada baladqlar avantrist hrkatn nticsi olaraq bu gn bir
milyondan artq soydamz ermni qsbkarlar trfindn z doma yurd-yuvalarndan didrgin salnm, adrlarda yaamaa
mhkum edilmidir. razimizin 20 faizinin ermni silahl qvvlri trfindn ial zaman minlrl vtndamz hid
olmu, xsart almlar.
Azrbaycann XIX-XX srlrd ba vern btn facilri torpaqlarnn zbti il mayit olunaraq, ermnilrin
azrbaycanllara qar dnlm planl surtd hyata keirdiyi soyqrm siyasetinin ayr-ayr mrhllrini tkil etmidir.
Bu hadislrin yalnz birin - 1918-ci il mart qrnna siyasi qiymt vermk chdi gstrilmidir. Azrbaycan Xalq
Cmhuriyytinin varisi kimi Azrbaycan Respublikas bu gn onun axra qdr hyata keir bilmdiyi qrarlarn mntiqi
davam olaraq soyqrm hadislrin siyasi qiymt vermk borcunu tarixin hkm kimi qbul edir.
Azrbaycan xalqna qar trdilmi btn soyqrm facilrini qeyd etmk mqsdil qrara alram:
1.31 mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn elan edilsin.
2.Azrbaycan Respublikasnn Milli Mclisin tvsiy olunsun ki, azrbaycanllarn soyqrm, il bal hadislr hsr
olunmu xsusi sessiyann keirilmsi mslsin baxsn.
Heydr LYEV,
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti.
Bak hri, 26 mart 1998-ci il.

AZRBAYCAN QAQINLAR CMYYTNDN ARAYI

Hazrda Ermnistan Respublikas adlanan Qrbi Azrbaycan razisindki azrbaycanl kndlrinin v rayonlarnn
adlarnn dyidirilib ermni adlar il vz olunmas (231 knd v rayon) v azrbaycanl haliy qar gstriln digr
demoqrafik tzyiqlr Ermnistan SSR yaradlan zamandan (1920-30-cu illr) balayaraq 1988-ci ild son kulminasiya hddin
atd.
1988-ci ild Qrbi Azrbaycandan (indiki Ermnistan Respublikas) tkc azrbaycanllar yaayan 172 knddn, 89
qarq knd v 6 hr tipli yaay mntqsindn 49928 ail (250000 nfr azrbaycanl) z doma yurdlarndan zorla
qovuldular. Bu zaman 226 nfr soydamz ermnilr trfindn ldrlmdr (glllnmi, qsdn avtomobil qzasna
salnm, da yollarnda donmu v s.), 400 nfrdn ox adam bdn xsarti almdr. Bir ox azrbaycanllarn evlri,
mlak yandrlmdr.
Qaqnlq dvr 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarna tsadf etdiyindn soydalarmzn kolxozda olan illik mlak
haqq ermnilr qalm, bir oxlar dvlt banklarnda olan mantlrini gtr bilmmi, mcburiyyt qarsnda qalaraq, z
geni ba-baalarn v xsusi evlrini Azrbaycanda dvlt binasnda yaayan ermnilrin 2-3 otaql mnzillri il dyimli
olmular.
Bu zaman Ermnistandan glmi qaqnlarn mlak, mal-qaras, ba-baasnn dyri cmiyytd toplanm
sndlr sasnda txmini hesablanaraq myyn olunmudur ki, qaqn haliy dyn maddi ziyan 2.5 milyard AB dollar
tkil edir. Kolxozlarda azrbaycanllara mxsus olan 43.789 ba iribuynuzlu, 454660 ba xrdabuynuzlu malqara, oxsayl ev
qular v donuzlar, an aillri, 170 mdniyyt evi, 274 mktb binas, 119 kitabxana, uaq baalar, hkim mntqlri,
mscid binalar, 1381 yardm tsrrfat tikintilri, 2169 avtoman, 1976 traktor, 3132 knd tsrrfat texnikas, minlrl

163

hektar zm v meyv balar ermnilr qalmdr. Bunlarn hamsnn dyri txmini hesablamalara uyun olaraq 17,5
milyard AB dollar tkil edir.
Bellikl, qaqnlara dyn mumi maddi ziyan 20 milyard AB dollar tkil edir. Soydalarmza dyn mnvi
ziyann qdri is ly glmzdir. Yuxarda qeyd olunanlar haqqnda SSR Prokurorluundan, Ermnistan SSR
prokurorluundan v Ermnistan SSR-in rayon prokurorluqlarndan, o zamank rayon icraiyy komitlrindn v digr
slahiyytli dvlt qurumlar trfindn tsdiq edilmi mhrl - imzal sndlr Azrbaycan Qaqnlar Cmiyytind
saxlanlr.
Bu gn Ermnistandan qaqn dn halidn su, hava, iqlim raitinin dyimsi nticsind lnlrin say
yzlrldir.

ERMN MLLTLRNN APARDII ETNK TMZLM

NTCSND ERMNSTAN RAZSNDK Z TARX
TORPAQLARINDAN DDRGN SALINMI
AZRBAYCANLILARIN MSKUNLADIRILMASI
PROBLEMLRNN HLL HAQQINDA
AZRBAYCAN RESPUBLKASI PREZDENTNN FRMANI
Son iki yz il rzind tarixi Azrbaycan razisind gedn mrkkb siyasi proseslr nticsind azrbaycanllar z
dd-baba ocaqlarndan zorla krlm, onlara qar ardcl kild hyata keiriln etnik tmizlm v deportasiya
siyastinin qurbanlar olmular. Bu siyast iki istiqamtd gerkldirilirdi. Bir trfdn Glstan v Trkmnay
mqavillri imzalandqdan sonra ran v Trkiydn ermnilr ktlvi surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmy
balanmd. Digr trfdn is torpaqlar zbt olunmu azrbaycanllar qaqn v kkn vziyytin salmrdlar. Tkc XIX
srd imperiya qvvlrinin dstyi il 400 mindn artq ermni baqa razilrdn Azrbaycana krlmd. O zaman
yaranm vziyytdn narahatlq keirn bir ox alim, siyasti v diplomat Azrbaycana qar aparlan siyasti pislyrk
Azrbaycan torpaqlarnn zbt olunmas nticsind glck nsillrin hans problemlrl zlcklrini byk uzaqgrnlikl
xbr verirdilr.
1905-1907 v 1918-1920-ci illrin hadislri, mart qrnlar zaman azrbaycanllar ktlvi surtd qtl yetirilir,
onlarn yaadqlar kndlr talan edilir, viran qoyulur, minlrl soydamzn qaqn v didrgin vziyytin salnmas n
mxtlif silahl qvvlrdn v zorak sullardan istifad olunurdu. 1918-ci ild Zaqafqaziya Seymi nzdind mslman
fraksiyasnn qaqnlar bsinin yaradlmas saysind bu insanlarn problemlrini qismn hll etmk mmkn oldusa da,
ktlvi qrnlara son qoyula bilmdi.
1918-ci il mayn 28-d mstqilliyini byan edn Azrbaycan z srhdlrini tyin etmk istdikd yen d ermni
milltilrinin torpaq iddialar il z-z gldi. Vaxtil Rusiyann trkibin Azrbaycan xanl kimi daxil olmu rvan
xanlnn torpaqlarnda ermni dvlti yaratmaq ideyas ortaya atldqdan sonra bu msllr daha kskinldi.
Bu dvrn Azrbaycan siyastilri tarixi rait uyun olaraq bir sra gztlr getmyin zruriliyini drk edirdilr.
Yz ildn ox bir zaman rzind ermniprst qvvlrin v ermni milltilrinin yrtdklri siyastin nticlri gz
qabanda idi. Artq bu ac tarixi gerklikl hesablamamaq mmkn deyildi. Azrbaycan hkumtinin sdri Ftli xan
Xoyski hmin gnlrd gedn grgin danqlar yekunladraraq qeyd edirdi ki, ermnilr dvlt yaratmaq niyytlrini siyasi
mrkzlri olmadna gr gerkldir bilmirdilr. Ona gr d qrara alnd ki, ermnilrin btn razi iddialarn aradan
qaldrmaq mqsdil rvan onlara paytaxt kimi verilsin. Lakin hadislrin sonrak gediat, xsusn Zngzurda ba vernlr
gstrirdi ki, ermni milltilri z mkrli planlarndan he d l kmk niyytind deyillr. rvan xanl razisindn
minlrl soydamzn didrgin salnmas davam edirdi. Nticd ermnilr Zngzur dhlizini l keirrk ranla srhd
yaradlmasna nail oldular.
Bellikl, tarixin bu mrhlsind Azrbaycan torpaqlarnda paytaxt rvan hrind olan ermni dvlti yaradld.
Bundan sonra azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan qovulmas v onlara qar ttbiq olunan etnik tmizlm siyastinin
yeni mrhlsi baland.
Zaqafqaziya Federasiyasnn qurulmas v lvi Azrbaycan SSR v Ermnistan SSR-in yaradlmas dvrnd
srhdlrin dqiqldirilmsi ad il Azrbaycan kndlri yen d Ermnistan SSR-in trkibin salnrd. Hmin kndlrin kk
azrbaycanl halisi is bu v ya digr sullarla z dd-baba yurdlarn trk etmy mcbur edilirdi.
Tarixi saxtaladrmaq, thrif etmk v Azrbaycan torpaqlarnn tarixi adlarn dyidirmk sni surtd Ermnistan
monoetnik dvlt evirmk siyastinin trkib hisssini tkil edirdi. 1935-1989-cu illrd Ermnistanda htta yer adlarna
qar qrzli siyast ttbiq edilmi v minlrl Azrbaycan toponimi xritlrdn silinmidir.
SSR Nazirlr Sovetinin 1947-ci il dekabrn 23-d Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa halinin Azrbaycan
SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda 4083 nmrli qrar, 1948-ci il martn 10-da is hmin qrara lav olaraq
qbul ediln Ermnistan SSR-dn kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna
krlmsi il laqdar tdbirlr haqqnda 754 nmrli ikinci qrar sasnda 150 min yaxn azrbaycanl yaadqlar
yerlrdn didrgin salnaraq z doma torpaqlarndan krld.
1987-ci ildn Dahq Qaraba trafnda cryan etmkd olan mlum hadislrdn sonra Ermnistan SSR-in
razisind Azrbaycanllara qar ktlvi-etnik tmizlm prosesi misilsiz bir qddarlq v vhilikl hyata keirilmy
baland. 250 mindn artq soydamz mrhl-mrhl z yurdlarndan qovuldu v didrgin salnd.

164

Hmin dvrd Azrbaycan hkumti bel bir problemin mvcud olduunu rsmn inkar edirdi. Yalnz 1990-c il
dekabrn 22-d Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabineti Dvlt Statistika Komitsin v digr qurumlara Ermnistan
Respublikasnda z yerlrini mcburi trk etmi insanlar haqqnda ilkin statistik mlumatlar toplanmasn taprd.
Tqribn bir il sonra is hmin insanlara yardm proqramlarnn gerkldirilmsi iin baland. Sovet hkumti v
Azrbaycan rhbrliyi dnya ictimaiyytin 250 min insann facisi bard he bir mlumat atdrlmasna imkan vermirdi.
Hadislrin cryan etdiyi ilk vaxtlardan dz be il kedikdn sonra qaqnlarn v mcburi kknlrin statusu mslsin
baxld.
Bellikl, XX srd mxtlif dvrlrd 2 milyona yaxn soydamz z tarixi vtnindn krlm, etnik tmizlm
siyastinin qurbanna evrilrk ldrlm v didrgin salnmdr.
Birlmi Milltlr Tkilat Ba Mclisinin 1948-ci ild qbul etdiyi Konvensiyaya gr, insanlarn ktlvi kild
mhv edilmsi, deportasiya v bu qismdn olan cza aksiyalar soyqrm saylmaldr. Buna gr d 1997-ci il dekabrn 18-d
1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan razisindki tarixi etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas
haqqnda v 1998-ci il martn 26-da Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda Azarbaycan Respublikas Prezidentinin
frmanlar imzaland. Elc d qaqn statusunun verilmsi haqqnda vsadt baxlmas qaydas Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin 2000-ci il 13 noyabr tarixli 419 nmrli frman il tsdiq edildi.
1988-1992-ci illrd Ermnistan Respublikasnda aparlan etnik tmizlm nticsind z yurd-yuvasndan qovulmu
qaqn soydalarmzn Azrbaycana glmsindn tn mddt rzind onlarn mskunlamas v digr problemlrinin hlli il
laqdar dvlt sviyysind xeyli ilr gorlmsin baxmayaraq, bu gndk hllini tapmam bir sra problemlr mvcuddur.
Rayon v hr icra hakimiyytlrinin mlumatna sasn 1000- yaxn qaqn ailsi daimi yaay yeri il tmin olunmam
v hazrda onlar yaay n yararsz olan binalarda yerldirilmidir.
Bundan baqa, Ermnistan Respublikasndan qaqn dm, oradak ev v mnzillrini Bak hrindki zbana
tikilmi evlr dyirk daimi mskunlam 793 nfrdn ibart 170 qaqn ailsinin yaad evlr qeydiyyata alnmamas,
24385 nfrdn ibart 3823 ailnin daimi mskunladqlar evlr n qeydiyyat vsiqsi ala bilmmsi, respublikann
mxtlif blglrind qaqnlarn mskunladrlmas n tikintisi yarmq qalm evlrin inasnn baa atdrlmamas v
digr problemlr mvcuddur. Ermnistan Respublikasndan didrgin salnm azrbaycanllarn daimi mskunlamas
problemlrinin v bununla bal digr msllrin hlli mqsdil qrara alram:
1. Etnik tmizlm nticsind Ermnistan Respublikasndan didrgin salnm azrbaycanllara Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin 13 noyabr 2000-ci il tarixli 419 nmrli frman il tsdiq edilmi Qaqn statusu verilmsi
haqqnda vsatt baxlmas qaydas sasnda veriln qaqn statusu z qvvsind saxlanlsn.
2. Naxvan Muxtar Respublikasnn Nazirlr Kabineti, mvafiq hr v rayon icra hakimiyytlri, Azrbaycan
Respublikas Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsi v Dvlt Tikinti v Arxitektura Komitsi il birlikd Naxvan Muxtar
Respublikas, Bak hri v respublikann digr rayonlarnn razilrind qaqnlarn mskunladqlar yerlrd ayr-ayr v
imkan olduu hallarda qaqnlarn ycam yerldirilmsi n qsb klind frdi yaay evlrinin tikilmsi mqsdil
Azrbaycan Respublikas Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt Komitsinin tqdim edcyi siyah sasnda
hmin razilrd nzrd tutulmu normalara uyun mvafiq torpaq sahlrinin ayrlmasn tmin etsinlr.
Azrbaycan Respublikas Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt Komitsin taprlsn ki, Goranboy
rayonunun Glstan razisindki Aa Acaknd v Yuxar Acaknd kndlrind dadlm 1400 yaay evinin brpasn
tmin etsin.
Goranboy rayon cra hakimiyytin taprlsn ki, Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt Komitsi v
Dvlt Torpaq v Xritkm Komitsi il birlikd hmin kndlrd mskunlaan qaqnlara myyn olunmu qaydada
hytyan v kin n torpaq sahlrinin ayrlmasn tmin etsinlr.
Azrbaycan Respublikas Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin ilri zr Dvlt Komitsin v mvafiq rayon, hr
icra hakimiyytlrin taprlsn, mvqqti mskunlam qaqnlarn bu evlrd daimi yerldirilmsini tmin etsinlr.
Azrbaycan Respublikasnn Maliyy Nazirliyin taprlsn ki, qaqnlarn krmsi il laqdar repatriasiya xrclrinin
myynldirilmsini tmin etsin.
4. Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun hesabndan Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr
Dvlt Komitsin qaqnlarn daimi mskunlamas n ayrlacaq torpaq sahlrind yaay evlrinin v qsblrin,
mhndis xtlrinin tikintisi n 20.0 milyard manat, Goranboy rayonunun Glstan razisindki Aa Acaknd v Yuxar
Acaknd kndlrind dadlm 1400 yaay evinin brpa edilmsi n 53 milyard manat, 1995-ci ildn tikintisi yarmq
qalm 322 evin tikintisinin baa atdrlmas n 10 milyard manat mblind vsait ayrlsn.
5. Azrbaycan Respublikas Dvlt Tikinti v Arxitektura Komitsin taprlsn ki, Azrbaycan Respublikas
Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt Komitsinin sifarii sasnda qaqnlarn daimi mskunlamas
mqsdil ayrlacaq torpaq sahlrind yaay evlrinin v qsblrinin tikintisi n layih-smeta sndlrinin
hazrlanmasn tmin etsin.
6. Sifarii tkilat Azrbaycan Respublikasnn ialdan Azad Olunmu razilrinin Brpas v Yenidn Qurulmas
zr Agentlik tyin edilsin.
7. Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetin taprlsn ki, yerli icra hakimiyytlri orqanlar il birlikd 19881992-ci illrd ermni milltilrinin zorak hrktlri nticsind Ermnistan Respublikasndan xanlar v Azrbaycan
Respublikasnda mskunlaan vtndalarn yaadqlar tikililrin altnda yerln v dvlt mlkiyytind olan torpaq
sahlrini vzsiz olaraq hmin vtndalarn mlkiyytin verilmsini tmin etsin.
8. Azrbaycan Respublikasnn Nazirlr Kabinetin taprlsn ki, mvafiq mrkz v yerli icra hakimiyyti orqanlar
trfindn bu frmann 2-ci bndind gstriln torpaq sahlrinin v onlarn zrind yerln tikililrin digr qanuni

165

mlkiyytilrinin olub-olmamasnn myynldirilmsindn sonra hmin torpaq sahlrinin v tikililrin Ermnistan

Respublikasndan 1988-1992-ci illrd qovulub xanlarn v burada daimi yaayan vtndalarn mlkiyytin verilmsin
dair qanunvericilikl nzrd tutulmu sndlrin rsmildirilmsini iki ay mddtind tmin etsin.
9. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabineti bu frmandan irli gln msllri hll etsin.
10.Bu frman drc edildiyi gndn qvvy minir.
Heydr LYEV,
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti,
Bak hri, 22 avqust 2001-ci il.

166

YADDALAR
YADDA 1
1813-1828-ci illr qdr Azrbaycann razisi txminn 410 min kv.km idi. Bu razilrdn 280 min kv.km olan
Cnubi Azrbaycan rann, 130 kv.km olan imali Azrbaycan is Rusiyann sartin dd. 1918-ci ild ar Rusiyas
dadldqdan sonra Azrbaycan torpaqlarndan 9 min kv.km. raziy malik rvan xanl Ermnistana, 7 min kv.km. razid
qrar tutan Drbnd xanl is bolevik Rusiyasna verildi.
1918-1920-ci illrd cmi 23 ay yaayan Azrbaycan Demokratik Respublikasnn razisi 114 min kv.km olub.
Bolevik Rusiyasnn qounlarnn 1920-ci ilin 28 aprelind ADR-i ial etmsindn sonra razilrimizin blnmsi
bu kild davam etdi:
Zngzur, Drlyz v Dilican (cmi 10.9 min ka.km razi) Ermnistana, Boral mahal (cmi 9.6 min kv.km razi)
is Grcstana verildi.
Azrbaycan torpaqlarnn qonularmza balanmas SSR dvrnd d davam etmidir. 1922-1923-c illrd
yolda Kirov trfindn Gy mahal v Naxvandan 9 yaay mntqsi, 1929-cu ild liheydr Qarayev trfindn
Qazaxdan 50 kv.km-lik razi, Cbrayl qzasndan Nvdi, Emzir v Tuud kndlri, 1946-c ild Mircfr Barov
trfindn 40 kv.km-lik me sahsi, 1969-cu ild Vli Axundov trfindn Tovuz rayonu razisindn 7.6 kv.km-lik razi,
1984-c ild is Kamran Barov trfindn Qazax rayonundan torpaq sahsi ermnilr verilmidir.
1988-ci ild Azrbaycann razisi 86.6 min kv.km idi.
al edilmi razilr:
Dalq Qaraba (ua, Xankndi, Xocal, skran, Xocavnd, Adr, Hadrut):
al tarixi - 1988-1994-c illr
Sahsi - 4.400 kv. km.
Lan (17 may 1992-ci il) -1.935 kv. km.
Klbcr (2-4 aprel 1993-c il)-1.936 kv. km.
Adam (23 iyun 1993-c il)-1.094 kv. km.
Cbrayl (23 avqust 1993-c il)-1.050 kv. km.
Fzuli (23 avqust 1993-c il)-1.386 kv. km.
Qubadl (31 avqust 1993-c il)-0.802 kv. km.
Zngilan (30 oktyabr 1993-c il)-707 kv. km.
Bundan 4.400 kv km Dalq Qaraba razisin, 8.934 kv km is traf rayonlarn payna dr. Cmi 13.334 kv km*.
25.05.1918 - rvann itirilmsi-Tiflisd Azrbaycan hkumti Rusiyann tzyiqi il qrar qbul edrk rvan
quberniyasnn byk bir hisssini - 9 min kv.km-lik bir razini ermnilr gzt gedib.
01.12.1920 Zngzurun itirilmsi-Rusiya imperiyas Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin mstqilliyin son qoyub
razisini ial etdikdn sonra 1920-ci ilin dekabr byanatna sasn, Azrbaycann Zngzur blgsi - 4.505-kv.km.-lik Qafan,
Gorus v Sisyan Ermnistana verildi.
1920 - Naxvanda razi itkimiz - Ordubad, ahbuz, rur rayonlarnn bir hisssi Ermnistan razisin birldirildi.
1922 - Drlyzin itirilmsi-Drlyz razisi ermnilr verildi.
18.02 - Murunun (Merini) itirilmsi - 1930-cu illrd Aldr, Lehvaz, Astazur, Nvdi v s. kndlrin Ermnistana verilmsi
v bu razid Muru rayonunun yaradlmas nticsind Naxvan blgsi Azrbaycann digr rayonlarndan ayr salnd.
1991 - 26 dekabr - Xankndinin ial - Xankndi hri ermnilr trfdn ial olunmudur (sahsi - 926 kv km. halisi
57.000).
1992 - 26 fevral - Xocalnn ial - Xocal hri ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi 970 kv. km. halisi 13.000).
1992 - 8 may - uann ial-ua hri ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi 289 kv. km. halisi 28.000).
1992 - 18 may - Lann ial - Lan rayonu ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi 1.875 kv. km. halisi 28.000).
1992 - 2 oktyabr - Xocavndin ial Xoavnd rayonu ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi 1.458 kv. km. halisi
11.000).
1993 - 2 aprel Klbcrin ial - Klbcr rayonu ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi 1.936 kv. km. halisi
62.000).
1993 - 7 iyul - Adrnin ial Adr rayonu ermni iallar trfindn ial olunmudur. (1.700 kv. km. halisi
47.000).
1993 - 23 iyul - Adamn ial - Adam rayonu ermni iallar trfindn ial olunmudur. (1.094 kv. km. halisi
161.000).
1993 - 23 avqust - Cbrayln ial - Cbrayl rayonu ermni iallar trfindn ial olunmudur. (1.050 kv. km. halisi
57.000).
1993 - 23 avqust - Fzulinin ial - Fzuli rayonu ermni iallar trfindn ial olunmudur. (1.112 kv. km. halisi
110.000).
1993 - 31 avqust - Qubadlnn ial - Qubadl rayonu ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi - 826 kv. km. halisi
38.000).
1993 - 29 oktyabr - Zngilann ial - rayonu ermnilr trfindn ial olunmudur (sahsi - 707 kv. km. halisi 42.000) (IV,
24 a).

167

Arxiv sndlrinin birind qeyd olunur ki, 1827-ci ild Azrbaycanda rus qounlar n yk 50 puddan artq olan
2.000 arabada rzaq mhsullar danmd. Bundan 100 min pudu rk idi. ar qounlarnn tminat n rzaq mhsullar
gndrilmsinin canl ahidlrindn olan fransz tdqiqatlarndan biri bu mnzrni bel tsvir edir: 1826-1828-ci illrdki
Rus-ran mharibsind tkc Kr ay boyunda yaayanlar 12 min kis suxar, 1.000 kis yarma, 4.000 kis arpa 4.000 ba
heyvan (tlik n) gndrmidilr. Hmin mahidi daha sonra qeyd edir ki, Krdn Qumruya (Aleksandropol) kimi
3.000 qoqu il 450-dn artq araba xidmt edirdi. Hminin qoqular Azrbaycanllar vermidi. Sndlrin birind yazlr ki,
qoqularn say 2.250 ba idi.
Hr yerdn rus qounlar n rzaq gndrilirdi. Qazax mahalndan ild 2.500 ba heyvan, Boraldan 2.000 ba,
mdildn 1.000 ba heyvan gndrilmidi. Bu qeyd olunan yaltlrdn nqliyyat n d 6.500 ba heyvan alnmd.
Bundan baqa Yermolovun gstrii il Azrbaycann cnub hisssinin xalqlar da rus qounu n qaramal v rzaq
verirdi. Tkc Mian v rdbil arasnda yaayan kri qaqi tayfalarndan ild 30 dv v 2.000 qaramal zorla alnrd.
YADDA 2
Ermnistann Azrbaycana qar tcavzkar mllrinin nticlri:
20.000 nfr ldrlm; 50.000 nfr lil olmu, 4.928 nfr itkin dm (onlardan 56-s uaq, 327-si qadn, 364-
yal) 700.000 nfr evindn didrgin dm. Onlardan: 331.000 qadn, 35.000 uaq
Atasz ail: 7. 966; 5. 316 yetim uaq. mumi ziyann hcmi 60 milyard AB dollar mblinddir.10 rayon dy
zaman zrr kmidir.102.000 ev; 7.000 ictimai bina; 693 mktb; 900-dn artq yaay mntqsi dadlm v
yandrlm. O cmldn; 9 hr, 730 knd v qsb; 191 xstxana; 160 krp; 800 kilometr dmir v avtomobil yollar;
2.300 kilometr su kmri; 15.000 kilometr elektrik xtti; 6 min yaxn knd tsrrfat v snaye obyekti; 10 mscid; 368 klub;
927 kitabxana; 85 musiqi mktbi; 464 muzey v tarixi abid; 6 dvlt teatr; 504 tibb mssissi; 855 mxtlif tipli
mssislr dadlmdr; 31 mscid, 9 tarixi saray, 1 milyon hektar knd tsrrfat sahsi, 200 paleontoloji geoloji abid
ial edilmidir.
1 milyon qaqn v onlardan: 245 min nfr Ermnistandan; 50 min nfr Orta Asiyadan;
800 min nfri is ial edilmi torpaqlardan.
YADDA 3
Rqmlr v faktlar; 613 nfr Xocal facisind hid olub. Onlardan: 106 nfri qadndr; 59 nfri 1 yandan 18
yana qdr olan uaq v yeniyetmlrdir; 70 nfri qocalardr; 8 ail hid olmudur; 25 nfr uaq Xocal facisind ataanasn itirmidir; 230 nfr uaq valideynlrindn birini itirmidir. 487 nfr lil olmudur. 150 nfr itkin dmdr
(indiycn onlardan he bir xbr yoxdur). 1.275 nfr sir dmdr.
YADDA 4
XX sr boyu 2,5 milyon azrbaycanl soyqrmna v deportasiyaya mruz qalmdr ki, onlardan 500 mini
qddarcasna ldrlmdr. Trkiyd 1914-1922-ci illrd ermnilr 2,5 mln. trk-mslman halisini qddarcasna qtl
yetirmilr (500 min trk ordusunun hlak olmas buraya daxil deyildir).
YADDA 5
Ermnistan Respublikasnda yaam azrbaycanllarn ktlvi son deportasiyas 1987-90-c illr rzind baa atd.
Deportasiya mliyyat 1987-ci ilin aprelind balayb. nc Ermnistanda yaayan Azrbaycanllar hiss-hiss, 1988-ci il
noyabrn sonu-dekabrn birinci ongnlynd is ktlvi deportasiyaya mruz qalb.
Deportasiya mliyyat Ermnistan Respublikas trfindn hyata keirilib. mliyyat nticsind Ermnistan
Respublikasnn 10.352 min kvadrat kilometrlik razisind 179 (179+80 beynlmill knd yaay mntqsi) kompakt
yaayan 250 mindn ox azrbaycanl min illrl yaad tarixi torpaqlarndan didrgin salnb. Krlm zaman 500 nfr
qdr insan ldrlm. Onlardan 216 nfrinin ad istintaqa dmdr. 217 nfr azrbaycanl hlak olub (faktlar
Azrbaycan Respublikas DN-in istintaq materiallarndan gtrlb). Onlardan 41 nfr dylrk qtl yetirilib, 2 nfrin
ba ksilib, 11 nfr diri-diri, 2 nfrin is csdi yandrlb, 1 nfr aslb, 3 nfr doranb, 29 nfr mann tkrlri altnda
qoyulub, 16 nfr odlu silahla ldrlb, 49 nfr dalarda donub, 9 nfr itkin db, 1 nfr elektrik cryan il ldrlb, 1
nfr zn ldrb, 10 nfr infarktdan lb. Hlak olanlarn 57-si qadn, 23- uaqdr. mumiyytl Ermnistan dvltinin
etnik tmizlm plannn hyata keirilmsi nticsind XX srin balancnda Ermnistan razisind yaayan 1 milyon
azrbaycanldan hazrda bir nfr bel qalmayb.
Qaqn dm halinin on minlrl evi, milyardlarla dollarlq mlkiyyti (3+17 milyard AB dollar mblind)
Ermnistan Respublikasnn razisind qalb. Ermnistandan qaqn dm azrbaycanllarn, demk olar ki, hams hazrda
Azrbaycan razisind yaayr. Xatrladaq ki, ermnilr indiki Ermnistan razisin 1828-ci il Rusiya il ran arasnda
balanm Trkmnay slh mqavilsindn sonra krlmy balanb. Mqavil nticsind Azrbaycan tarixi torpaqlar
iki hissy blnb. Bellikl, Rusiyann nzartin ken Azrbaycan torpaqlarna ran v Trkiy razisind yaayan
ermnilrin krlmsi prosesi balayb (Yeni Azrbaycan, 8.12. 2001, N 234 (1213), s.l).
YADDA 6
Birinci Dnya mharibsi rzind ermni knll ordusunun trkibi aadak kimi olmudur. Qafqaz cbhsind 250
min v Andronikin qssab taqm adlanan dstnin trkibind 50 min sgr, Antanta dvltlrinin digr zvlri (Fransa,
ngiltr, AB v s. ) olan dvltlrin cbhlrind 50 min knll ermni hrbi dstlri Trkiy cbhlrind Osmanl

168

ordusuna qar vurumular. Ancaq bunlarn vuruduqlar razi Antanta dvltlri trfindn ial edilmi razilr olmudur
ki, bu 350 min ermni hrbi sgrlri trklrin v digr mslman halinin soyqrm il mul olmular. Onlarn say Castin
Makartinin sbuta yetirdiyi kimi 2,5 mln olmudur. Zaqafqaziyada is 500 min srf azrbaycanl hali qtl yetirilmi, 2 mln.
dan ox hali is deportasiyaya mruz qalmdr.
YADDA 7
1973-c ildn 2002-ci ildk ermni terror tkilatlar tkc Qrbi Avropa lklrind 235 terror, 70 qtl, 41 qsd
trtmi, 524 nfr yaralanm, 105 mlki xs girov gtrm, 12 nfr mxtlif ermni terror tkilatnn hkm il qtl
yetirilmidir.
YADDA 8
Ermnilr ken srin (XX srin) 30-40-c illrind aadak lklrd terror aktlar trtmilr: taliya, sver,
Fransa, Livan, Trkiy, Avstraliya, Kanada, Portuqaliya, AB, sabiq SSR, Rusiya Federasiyas, Yunanstan, spaniya,
ngiltr, ran, Danimarka, Almaniya, srail, raq v s.
YADDA 9
ndiki Ermnistan razisind 1850-ci ild 76 faiz trk, 24 faiz ermni v qeyri millt, XX srin vvllrind 45 faiz
trk, 55 faiz ermni olduu halda, 1988-ci ild 92% ermni; 8% trk, 1990-c ild 99% ermni, 1% qeyri-millt, 0% trk
olmudur.
YADDA 10
4 iyun Batum mqavilsi sasnda Ermnistann razisi 9 min kv.km. olduu halda, Sovet Hakimiyyti illrind
29.000 kv. km- atdrlmdr. Hazrda is o 45 kv. km raziy nzart edir.
YADDA 11
1) 1828-ci ild rvan hrind 7331 azrbaycanl, 2364 ermni yaamdr.
2) XX srin vvllrind rvan quberniyasnda 1.301 knddn 959 kndd azrbaycanl (say 352 min), 342 kndd
d ermnilr yaamd.
YADDA 12
1917-ci ild Ermnistanda halinin 61%-ni trklr, 29%-ni ermnilr tkil etmidir.
YADDA 13
Qafqazda 1913-c ild 54 qzadan ancaq 5-d ermnilr oxluq tkil etmidir.
YADDA 14
1828-ci ilin statistik mlumatlarnda azrbaycanllarn rvandak mtlq stnly hl qalrd. 1807 azrbaycanl
ailsi - 7.332, azrbaycanl mqabilind 567 ermni ailsi - 2.369 ermninin yaad qeyd olunur. sl hqiqt is 12.000
azrbaycanlnn burada yaadn tsdiq edir. (Kitabi Ermnistan, Yerevan, 1895.
YADDA 15
1826-c ild rvan v Naxvan xanlqlarnda 143.000 nfrin 117.849 azrbaycanlnn v 25.151 ermninin yaad
bildirilir.
YADDA 16
S. Srdarniyan rvan mslmanlar yurduymu kitabnda qeyd edir: 1828-31-ci illr rzind 40.000 ermni
Axalkalakda, 12.000 irak hrind, 25.000 Gy trafnda yerldilr. O yen qeyd edir: miqrasiya, deportasiyalar
raitind bel rvanda 4 xann, 41 by v sultanm, 50 mslman ruhanisinin qarsnda 8 ermni mliki v 19 kei
olmudur.
YADDA 17
1828-ci ildn balayan rus-ermni siyasti nticsind vahid Azrbaycan 2 hissy paralanm, 15-dn ox rayon, 10
hr, 11 hrcik v qsb, yzlrc knd Ermnistan razisi adlanaraq dmnlr hdiyy verilmidir. ndiki Ermnistan
blgy blnrd. Hmin razilrdki btn toponimlr trk toponimi idi. Onlarn hams dyidirilib
ermnildirilmidir. Msln, Allahverdi-Tumanyan, Hacmirz-Kamo, Karvansaray-cevan, Dzknd-Axuryan, QmrliArtaat, Hamaml-Spitak, Ababa-Amasiya, Qzlqo-Quqasyan v s.
YADDA 18
XIX srin vvllrind Rusiya-ran, Rusiya-Trkiy arasnda gedn mhariblr zaman indiki Ermnistan
Respublikas razisind Azrbaycanllar yaayan 400-dn artq knd darmadan edilmidir. Bundan baqa 1830-1914-c
illrd 208, 1918-1920-ci illrd 270,1948-1953-c illrd 235,1988-ci ild 178 (bzi mlumatda 179) knddn azrbaycanllar

169

qovulmu onlarda ermnilr mskunladrlmdr. Halbuki 1828-ci ild bu razinin 3,37 faizind ermnilr yaayrd. Sovet
hakimiyyti illrind 1.148 toponim (knd, ay, da, dr, tarixi adlar) ermnilmidir.
YADDA 19
1990-c ild Arqumenti i fakt qzetinin 35-ci nmrsind Facili dvrlrin sndlri adl bir yazda gstrilir ki,
1939-cu ilin 1 yanvarna kimi lk zr 1.317.195 nfr vtn xaini ad il mhbsd olub. Bunlardan 830.491 nfri rus,
181.905 nfri ukraynal, 44.785 nfri belarus, 24.894 nfri tatar, 24.499 nfri zbk, 19.758 nfri yhudi, 18.572 alman,
17.123 qazax, 16.860 polyak, 11.723 grc, 11.064 ermni (Qzet Ermnistanl v ermni mfhumlarn qardrmdr.
slind Ermnistandan olan Azrbaycan trklri v krdlr bu ktlvi repressiyann qurban idilr.-red), 9.352 trkmn, 4.874
baqrd, 4.347 tacik olub. Bu siyahda azrbaycanllarn ad yoxdur. Siyahda 1.000 nfrdn ox hbs olunan xalqlarn ad
salnb. Yerd qalan 96.948 nfr adam da 100 xalqn nmayndlrindn ibartdir ki, biz azrbaycanllar da onlarn
irisindyik.
YADDA 20
Tdqiqatnn qeydlrin gr, 1937-ci ild Azrbaycan Yazlar ttifaqnn 27 zv, yni yars repressiya qurban
olmudur.
1937-ci ilin iyunu. Azrbaycan K(b)P-nin XIII qurultaynda Mircfr Barov xalqn qddar dmnlrini elan edir:
Bir baxn, Yazlar ttifaqnda kimlr ylmidir. Hazrda ifa edilmi Hseyn Cavid, hmd Cavad, Mikayl Mfiq,
Bykaa Talbl, li Nazim, hmd Trini v baqa claflar. Xalqn qddar dmni Ruhulla Axundov z nfuzundan
istifad edrk Yazlar ttifaqn brbad vziyyt salmd.
Onun bu x yeni lmlr, srgnlr, olmazn ignclrin iar, ciddi taprq idi.
YADDA 21
Ermnistan silahl qvvlri ial etdiklri Qaraba blgsind etnik tmizlm v Yandrlm torpaq siyasti
trtmilr. razimizin 20%-i ial edilmi, 900-dn ox yaay mntqsi dalb viran qoyulmu, 6 min snaye, knd
tsrrfat v digr sosial obyektlr mhv edilmi, nticd lkmizin iqtisadiyyatna 60 milyard AB dollar mblind ziyan
vurulmudur. Mharibd 20.000-dn ox soydamz ldrlm, 4.965 nfr itkin dm, 50.000 nfr yaralanm v ikst
edilmidir.
Mharibni barbar sullarla aparan ermnilr sir v girovlarla qeyri-insani rftar edrk onlar grnmmi
ignclr mruz qoymular. Onlar Azrbaycanl sir v girovlarn smklrini sndrmaq, bdn zvlrini ksmk, gzlrini
xarmaq, drilrini soymaq, diri-diri yandrmaq kimi vhi sullarla l atmdlar.
YADDA 22
1988.15 gn rzind Yerevan, Kirovakan hrlrindn, Vedibasar, Zngibasar, Gy, Ababa, Drlyz,
mahallarndan Qafan, Sisyan, Gorus, Mehri, Krasnoselo, Dilican, cevan, Noyemberyan, Allahverdi, Quqark, Kalinino,
Hamaml, Calalolu, Amasiya rayonlarnn Azrbaycanllar yaayan 171.000, ermnilrl qarq olan 89 kndindn 230.000
azrbaycanl v 21.000 krd evindn xarlb yurdundan qovuldu.
500-dn artq Azrbaycanl nahaq qann qurban oldu. Tarixn yurd salb torpan sahibi olmu insanlar ev-eiyindn
didrgin db Azrbaycann rayonlarna splndilr.
YADDA 23
Aadaklar unutmaq olmaz.

1.RUSYA MPERYASI DVRND AZR TRKLRNN SOYQRIMININ

CLLADLARI
Sisiyanov van Fiedorovi (1754-1806)
Rus hrbi xadimi general, knyaz. Grc knyazlar nslindndir. O,1804-c ild Gnc qalasnn alnmasna bilavasit
rhbrlik etmidir. Bak xanlnn Rusiyaya birldirilmsi bard danqlar zaman rihr qala qaplarnn qarsnda
ldrlmdr.
Paskevi van Fyodorovi: (1782-1856)
Rus ordusunun general-feldmaral.
Rus-Trk mhariblrind (1806-1812) itirak etmi, 1826-c ildn Qafqazda rus ordusuna komandanlq etmi, 182628-ci illrdki Rus-ran mharibsini qlbyl baa atdrm, Trkmnay slh mqavilsini balam, 1828-1829-c il
Rusiya-Trk mhariblrind d rus ordusuna balq edib qlb qazanmdu A.Bakxanov uzun muddt onun yannda hrbi
xidmtd olmudur.
A.P.Yermolov.

170

Azrbaycanda Yermolovun faliyyti qanl facilrl doludur. He ksl hesablamayan cllad generaln zlm r
xmd. General A.P.Yermolovun gstri il Azrbaycann cnub hisssinin xalqlar da rus qounu n qaramal v rzaq
verirdi. Tkc Mian v rdbil arasnda yaayan kri qaqi tayfalarndan ild 30 dv v 2000 qaramal zorla alnrd.

3. SOVET MPERYASI DVRND AZR TRKLRNN SOYQIRIMININ

TKLATILARI
V..Lenin
...Ter atdrn ki, yr tqdirind Bakn tamamil yandrmaq n hr ey hazrlasn...
Bu para proletariatn dahi rhbri, Vladimir li Leninin indiydk he yerd drc edilmmi mktubundandr. O,
1918-ci il iyunun 3-d bu mktubu Bak Xalq Komissarlar Soveti Fvqlad Komissiyasnn (K) sdri S.Ter-Qabrielyana
gndrib. Yr dedikd Lenin nyi nzrd tuturdu? Tbii ki, xalqn istyi il Gncd yaradlm Azrbaycan Demokratik
Respublikas dar Orqanlarn Bakya kmsini. Qanuni hkumt, bolevik Leninin fikrinc, z mmlktinin paytaxtna
k bilmzdi. N yax ki, Ter mnvi atasnn bu gstriini yeri yetirmy imkan tapmayb.

3. AZRBAYCAN XALQ TSRRFATI URASINA

rzaq komissarlnn ald mlumata gr, Sizin srncamnzda alt min pud sxlm qara kr vardr. V Siz
bunu mstqil mt mbadilsi qaydasnca xaric gndrmk istyirsiniz. Diqqtiniz atdrma lazm bilirik ki, Sizin mt
mbadilsi mslsind biziml razlamadan hrkt etmniz mumdvlt baxmndan arzu edilmzdir. gr alt min pud
miqdarnda hqiqtn artq qalan sxlm qara kr varsa, xahi edirik, onu aclq kn mrkzdki uaqlar v xst proletarlar
arasnda bldrmk n Moskvaya, Xalq rzaq Komissarlnn nvanna gndrsiniz. Nticsini teleqrafla rzaq
Komissarlnn blg bsin bildirin. V..Lenin 29 iyun 1920-ci il.
(Bndlrdki mlumatlar - Aydnlq qzeti 31 dekabr 1991-ci il, N 46 (68) sayndan gtrlmdr:).
Azrbaycan n vhi ignclr laboratoriyasna evirn Stalin v Barovun hakimiyyti dvrnd - 30 ild
Azrbaycan halisi artmaq vzin, yarm milyon azalb. gr hmin soyqrm siyasti bir az da davam etsydi, SSR-d
azrbaycanllar bir millt kimi btvlkd mhv edilckdi.
imali Azrbaycan mhv etmkl ryi soyumayan cllad Stalin lini Cnubi Azrbaycanllarn da qanna bulamd.
Mharib balayan kimi rana ken Sovet qounlarna veriln xsusi gstri gr 1941-1946-c illrd orada Azrbaycann
sem vladlar siyah il geclr shr qdr evlrindn aparlaraq glllnib. 1947-ci ild Stalinin gstrii il Cnubi
Azrbaycan Demokratik Respublikas trkisilah edildi, qanl ah rejimi brpa edilrkn 71 min nfr vtnprvrin avanqard
dstlrinin ayaqlarna mx almaqdan tutmu, btn vhi ignclr verilib. Qab SSR-y pnah gtirn inqilab fdailri
mhv edildi...
Stalin v Barovun gnahsz mhv etdiklri adamlardan hl bu gn kimi 70.000 nfrin brat ala bilmdiyimiz,
300.000 nfrin Sibir, Qazaxstan, Orta Asiyada indiy kimi srgnd qald, yz minlrl milltimizin qabaqcl oullarnn
glllndiyi, yerlrin hl akarlandrla bilmdiyi, gz yalarmzn qurumad, rk yaralarmzn saalmad bir dvrd bu
clladlara havadarlq, onlar diriltmy almaq n az daltsizlikdir.
Aydnlq qzeti (N 22 1991-ci il) v Xalq qzetinin (N, 118, 1992-ci il) saylarnda drc olunmu SSR Nazirlr
Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il tarixli qrarnda gstrilir: 1948-1950-ci illrd knlllk prinsiplri sasnda Ermnistan
SSR-d yaayan 100.000 kolxozu v digr azrbaycanl hali Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlsn.

STFAD EDLM DBYYAT

I. RSM SNDLR V MATERALLAR
1. 1948-1953-c illrd Azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd
deportasiyas haqqnda 1997-ci il dekabrn 18-d verilmi Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman.
2. Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda 1998-ci il 26 mart tarixli Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman.
3. a) SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il (4083 sayl) v b) 10 mart 1948-ci il tarixli qrar: Ermnistan SSR-dn
kolxozularn v baqa azrbaycanl xalqnn Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda.
4. Ermni milltilrinin apard etnik tmizlm nticsind Ermnistan razisindki z tarixi torpaqlarndan didrgin
dm azrbaycanllarn mskunlamas problemlrinin hlli haqqnda 22 avqust 2001-ci il tarixli Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin frman.
5. Mcburi kknlrin rzaq tminat haqqnda 15 avqust 2001-ci il Azrbaycan Respublikas Prezidentinin srncam.
II. KTABLAR
1. Azrbaycan tarixi. Sndlr v nrlr zr, B., 1990.
2. Abovyan X. a) Ermnistann yaralar (ermnic), rvan, 1939, srlrinin tam klliyat, 2-ci cild.
3. Axverdiyan Q. Sayat-Nova, M., 1852 (ermnic).
4. Armyanskiy qenosid Mifi realnosti. Baku, 1992.

171

5. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas (10 cildd), Bak, 1976-1987

6. Bhruz Abdullayev v Hidayt Cfrov. Azrbaycana qar ermni terrorizminin qsa xronologiyas. B., 2002
7. Davrijetri A. Tarix, Vaarapad, 1896.
8. Deportasiya, Bak, 1998,
9. Dyakonov .M. Predistoriya armyanskoqo naroda, Erevan, 1968.
10.Dyakonov .M. K predistoroii armyanskoqo yazka o faktax svidetelstvax i loqike, Erevan, 1983
11. Cavavadze .Armyanskie uenie i vopiyuie kamni,Tiflis, 1902.
12. arlz Eliot. Trkiy Avropada, 1900
13. Ermni Sovet Ensiklopediyas (ermnic), 1-12-ci cildlr, rvan, 1974-1984.
14. Erix Fayqel.Pravda o terrore (armyanskiy terrorizm - istoki i prinsipi) Paris, 2000.
15. Ermni tarixi, rvan, 1971,
16. li Ncfzad. Vtn Hsrti, B., 1992.
17. ziz lkbrli. Qdim trk-ouz yurdu Ermnistan, B., 1994.
18. Hmid Arasl. Aq yaradcl - bax: Aqlar kitab, B., 1957
19. stori derevnoqo mira. M., 1979
20. xanyan B. Qafqaz xalqlar (rusca), s.- Peterburq, 1916
21. sahakyan A. srlri, IV cild (ermnic), rvan, 1951
22. oqann iltberqer, Puteestvie po Evrope, Azii i Afrike s.1394 qoda po 1427 qod, Baku, 1984.
23. Jan-Pyer Alem. Mn n bilirm? Ermnistan kolleksiyas. RF, Paris, 1983
24. K. Marks v F. Engels. Seilmi srlri, III cild
25. Kamuran Grn. Ermni dosyesi (rusca), B., 1993,
26. Kaaznuni O.V. Danakstyunu, bole nieqo delat.Tiflis, 1927
27. Kaputikyan S. Oerklr (EMEA-nn iclasnda x), rvan, 1988
28. Kursin Q.F, . Lyassinper. Qeoqrafiya Zakafkaziya, Tiflis, 1888.
29. Qeybullayev Q. . Qdim trklr v Ermnistan B., 1992.
III JURNALLAR
1. Odri L. Altstadt (Konnektikut Universitetinin (AB) professoru, tannm azrbaycannas), - Mrkzi Asiya icmal,
1988, N 4, 63-78.
2. Revolyusionny Vostok, 1936, N 2, 3.
3. eypur - a) 25.10.1918, N 4, b) 7.12.1918, N 8.
4. Trk dnyas tarixi drgisi, 1987, N 2- Ermni genosidinin mnbyi.
5. Yunost, N 6, S.85 - R. Medvedov. Ot lia do lia (bez infarkta i paralia) Ele-adbeya Stalin, Riqa 1922, Str.. 102
(Xarakteristika A.Mikoyana) (Azrbaycan qzeti, 6.11.89, N 4)
IV QZETLR
1. Azrbaycan-28.05.1997.
2. Azrbaycan-31.VII. 1999, - Vtn sa olsun.
3. Azad Nbiyev. Milli tssbkelik, yoxsa ermni saxtakarl?! - Azrbaycan mllimi qzeti, N 51, 20-26.12.2002 N
1,3,9. 01.2003
4. Azrtac. Ermnistann xsusi xidmt idarlri Azrbaycanl girovlar terrorulua svq etmy chd gstrmilr. Respublika, 29.11.2001, N 272 (13091).
5. Arena-15-22 mart 2001
6. Aqin Mmmdov. Dnmk mqam..., - Elm, 5.04.2002, N 9-10 (610-611).
7. Azr Turan. Ey gl gln edn. - Yeni Azrbaycan., 29.03.2002, N 056 (1284)
8. Abid Tahirli. Mhacirlr mart qrn haqqnda..., - Xalq qzeti, 28.03.2002, N 069 (24033)
9. Alban ibadtgahlar Naxvanda nec ermnildirilmidir. -Respublika, 14.04.2002, N 84(1420)
10.Azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiya olunmasndan 13 il keir. - Yeni Azrbaycan, 8.12.2001. N 234 (1213)
ll. Ataxan Paayev. Andronik v onun faliyyti haqqnda rus zabitinin memuar -Respublika, 18.09.2001.
12. Adres kalendar Azerbaydcanskoy respubliki na 1920 q.
13. Bxtiyar Sadqov. Azrbaycan beynlxalq terrorizm qar mbariznin fal itiraksdr. - Azrbaycan, 11.01.2002. N
8 (3020)
14. Bunlar unutmayn. - Yeni Azrbaycan, 17.04.2002. N 69 (1297)
15. Azrbaycan 14 dekabr 2002, N 287 (3299)
16. Sn qalmsan, mn qalmam - Azrbaycan mllimi, N-51 (81160). 23.12.05
17. Cmil Quliyev. Hqiqti saxtaladrmaq n thlkli yalandr. - Azrbaycan, 29.11.2001. N 272 (2985)
Castin Makkarti. Uydurma Ermni soyqrm v tarixi hqiqtlr (Armyanskiy terrorizm. - storiya kak yad i protiv yadiya
kitabndan)-Respublika, 24.04.2002, N 92(1428)
19. Deportasiya, soyqrm, qaqnlq. - Respublika, 15.08.1997
20. Dnyaya Pncr, N 10, (71), 12-19.07, 2001

172

21. Ermnilr dnya terror tkilatlarnda - Respublika, 01.10.2002, N 226 (1562)

22. Ermni genosidinin mnbyi - Trk dnyas tarixi drgisi, 1987, N 2
23. Eynulla Mdtli. Smd Srdariniyann rvan mslman yurdu olmudur kitab - Azrbaycan, 01.12.2001, N 274
(2987)
24. Ermnilr dnya terror tkilatlarnda. Respublika qz.09.10; 03,15.14,18, 22,2 (12.2002)
25. Ermnilrin ktlvi qrn silahlar varm? - Yeni Azrbaycan,12.01.2002.N 8
26. Elnur Paa - fsanlr syknn ideologiya. - Yeni Azrbaycan, 08.10.2002, I 190 (1418)
27. Ermnilr dnya terror tkilatlarnda - Respublika qzeti 25.09.2002, N 221(1557)
28. Respublika qzeti 27.09.2002, N 223 (1559)
29. krm Rhimli (Biye). Ermnilr gneyli mllifin tutarl cavab. - Respublika: 17.01.2002. N 13 (1349)
30. sgr liyev. Ermnilr muamlarmz da z adlarna xblar. - Azrbaycan Rcspublikasnn mdniyyt v siyasti
bard milli mruznin tqdimat - Xalq qzeti 13.11.2002, N 237 (24201)
31. dbiyyat v ncsnt qzeti, 15.01.1998, N 3. - slam ensiklopediyas. akademik Z. Bnyadovun trcmsind.
32. mir Quliyev. Ermnilrin tarixi-corafi vtni haradadr? Respublika,25.06.19
33. lddin Msimov. ndiki Ermnistanda v Naxvanda yaayan azrbaycanllar qtli n ermnilr 3 diviziya
yaratmdr.- Dvltilik qzeti, 30.12.2002,-05.2003, N (753)
34. krm Zeynalov. l918-ci ilin Mart qrn - Respublika N 69 (1405) 28.03.2002
35. Flora Xlilzad. Br tarixinin n qanl shiflri: - Azrbaycan, 31.03.2002, N (3084)
36. Firudin Clilov. Ermnilrd ovinizm hissi uaq dnyaya gz aandan tbli olunur. - Yeni Azrbaycan, 29.09.2001, N
186 (1165)
37. Fxri Krimli. Ermnilr yhudilr qar savaa baladlar. - Yeni Azrbaycan 14.02.2002, N 29 (1257)
38. Fxri Krimli. Ermnistan Xzri irklndirir - Yeni Azrbaycan, 20.06.2002, 111(1339)
39. Fxri Krimli. srail ermni soyqrmn tanmaqdan imtina etdi. - Yeni Azrbaycan, 20.02.2002, N 33 (1264)
40. Fxri Krimli. Avropa AB-n mttfiqi olan Trkiyy tzyiq edir. - Yeni Azrbaycan, 06.03.2002, N 42 (1270)
41. Frhad Vahabov. Ermni separatizmi, tcavzkarl v terrorizmi haqqnda mlum v namlum hqiqtlr (silsil
mqallr) - Yeni Azrbaycan, 07.12.2001, N 233 (121 08.12.2001, N 234 (1213)
42. Famil Abbasov. amax qrn. - Azrbaycan 31.03.2002, N 72 (3084)
43. Hazrda da Ermnistan terroruluu dvlt sviyysind aparlr. - Respublika 29.11.2001, N 272 (1309)
44. Xanlar liyev. Ermnilr Ermnistan bard tarixi faktlara n deyir?-Azrbaycan 28.08.2001
45. Xalid Niyazov. Qlobal siyast, ikili standartlar. Azrbaycan,16.11.2001, N 262 (297
46. Xocal soyqrm ermni terrorizminin kulminasiya nqtsidir. - Xalq qzeti, 24.01.2002, N 19 (29984).
47. rvan qzeti, N 4, 13-19 mart 2005 - ci il.
48. smt Mirolu (professor). Qrbin i z hqiqt gzgsnd. - Trkiy qzeti, 21.06.1993, Vtn Hsrti, N 13 (14),
2.07.1993, stiqlal qz. 01.04.1993.
49. srafil Mmmdov. Ermni mslsi. Mharib illlri v ermni knlllri. - Vtn Ssi 21.07.2001, N 31 (413), s.4.
50. Terrorizm Ermnistann dvlt ideologiyasdr. - ki sahil qzeti, 20.06.2002, N 115 (3119)
51. Kimyvi silahlar Xocalda-ki sahil 26.02.2002, N 38 (3042)
52. Kremlin diqtsi v N.Nrimanovun byanat - Respublika 10.04.1999.
53. Qaqnlarn mskunladrlmasna dair. - Vtn Ssi, 16.07.1991, N 28(64).
54. Musayeva T, Mamedov N. Qenosid uinenniy nad Azerbaydcanskim narodom v marte 1918 qoda - Elm, 26.05.2001, N
15-16 (580-581)
55. Nazim Mustafa. David ahnazaryan Ermnistan terrora dstk verdiyini tsdiqlyir. Xalq qzeti, 27.12.2002, N
298 (24262)
56. Nardar Bayraml. MM-d Xocal soyqrm haqqnda daha bir byanat qbul edildi. - Yeni Azrbaycan, 27.02.2002, N
37 (1265)
57. Nazim Mustafa. Ermni soyqrmnn ideya mlliflri kimlrdir? - Xalq qzeti, 24.04.2002, N 92 (24056)
58. Nizami Xudiyev - rvan azrbaycanllarn yurdudur. -Azrbaycan, 9.06.2002, N 130 (3142)
59. Frof. d-r. smt Mirolu. Qrbin i z hqiqt gzgsnd. - Vtn Hsrti (Trkiy qzetindn), N 13 (14),
2.07.1993
60. R.Qaraxanl. Ermnistanda 783 nfr azrbaycanl sir var. - Yeni Azrbaycan. 18.07.2001.N 134 (1113)
61.R.Qaraxanl. Ermnistan terroru dstklyn dvlt olduunu bir daha tsdiqldi. - Yeni Azrbaycan, 28.11.2001, N 226
(1205).
62. R.Qaraxanl. Ermnilr srail sfirini qovmaq istyirlr,- Yeni Azrbaycan, 16.02.2002, N 31 (1259)
63. R.Qaraxanl. a) lham liyevin siyasi fall Ermnistanda narahatlq dourub. Ermnistan xsusi xidmt orqanlar
Azrbaycann dvlt adamlarna qar sui-qsd plan hazrlayblar. - Yeni Azrbaycan, 29.11.2001, N 227 (1206).
b) Grcstan mtbuat Ermnistan prezidentinin terroruluq faliyyti il bal faktlar aqlayb. - Yeni Azrbaycan,
05.06.2002, N 100 (1328)
64. Rvn Novruzolu. Ekoloji terror. - Respublika, 26.04.2002, N 94 (1430)
65. Rvn Mustafayev.Ermni terrorizmi.-Azrbaycan, 2.05.2002, N 99 (3111)
66. a) Respublika qz.-15.08.1997; b) Respublika qz.-26.07.2002, N 168 (1504)
67. Soyqrm - Respublika, 29.03.2001
68. ikar Qasmov. Azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas.- Respublika, 26.03.2002, N 67 (1403)

173

69. amil Sabirolu. fal llrdn gzlr paylanan nur. - ki Sahil, 2.04.2002, N 60 (3064)
70. Terrorizmin paradokslar - Yeni Azrbaycan, 12.03.2002, N 45 (1273)
71. Trlan Natiqolu. Ermni faizmi: onu nec ifa etmli.-ki Sahil, 7.03.2002, N 45 (3049)
72. Teter ngiltrnin Avropa ttifaqna zvlyn siyasi shv hesab edir. - Yeni Azrbaycan, 19.03.2002, N 050
(1278).
73. Teymur hmdov. Ermni xyanti (Qrbi Azrbaycanda general Andronik Ozanyann qanl mllri) - Respublika
29.03.2002.
74. sma Ben Laden ermnilrl birg nv silah ld etmy alr. Terror tkilatlarna ermni knlllri kimlrdir? Yeni Azrbaycan, 24.11. 2001, N 224 (120)
75. Vqar X.Azrbaycan torpaqlarnn ialnn balanmasndan 200 il keir. - Azrbaycan, 14.05.2002, N 087 (1315)
76. Vtn Ssi qzeti: a) 16.03.2001, N 13 (395), s.3, b) 18.12.1990, s.4-8. c) 30.06.20 f 28 (410), c.3. ) 7.06.2001, N 29
(411), s.3, d) 18.05.2001, N 22 (404), s.3, e) 18.10.2001, N 44
77. Valid smaylova. Alayan dalar. - Azrbaycan, 26.03.2002, N 67 (3079)
78. Vliyev ., Muxtarov K. Bir daha uydurma ermni soyqrm haqqnda.-qzeti, 23.04.2002, N 91 (24055)
79. Vaqif miraslanov. Tarixi yaddan brpas - Respublika, 15.03.2002
80. Yeni Azrbaycan qzeti: a) 12.01.2002, N 8 (1236), s.9, b) 30.01.2002, N 118 (1 c.2. c) Yeni Azrbaycan - lm
dzgah (1732)
81. Yunus Orucov, V.Xanlarolu. 31 mart Azrbaycanllara qar trdilmi ilk soyqrm aktnn tarixidir. - Yeni
Azrbaycan, 30.03.2002, N 057 (1285)
82. Zkur Quliyeva. Dnya terrorulua qar mbariz aparr.-Azrbaycan 5.03.2002

V. ARXV SNDLR
1. Azrbaycan Dvlt Tarix Arxivi (ADTA).
FONDLAR:
A) Fond 970,
1) siyah s.10, i 161, vrq (V) 1-9;
2) S.l, i 85, V.3;
3) S.l,i l49,V.71-72;
4) S.l, i 1, V.28-29;
5) S.10,il61,V.l-9;
6) S.10, i 20, V.47-48;
7) S.l, i 85, V.3
B) Fond 894
1) S.10, i l, 103, V.10-19;
2) S.10, i 80, V.49-56;
3) S.l, i 43, V.13-14;
4) S.10, i 20, V.47-48;
5) S.7, i 8, V 29, 31, 32
C) Fond 897, S.L i 112, V.19; ) Fond 1061 v fond 276.
D) Leninqrad DTA, fond 821, S.139, i 173, blm 96.
E) Azrbaycan Respublikas Mrkzi Dvlt Arxivi.(ARMDT), Fond 379, siyat 5901, w. 1- 6.

174

YALANLAR GERKLR
YUSF QAZIYEV
Ylmaa verilmidir: 03.05.2009.
apa imzalanmdr: 30.06.2009.
Nrin ls: 70 x 100 16/1.
Fiziki ap vrqi: 21,5.
Sifari: 88. Say: 1000 dd.
Mqavil qiymti il.

NURLAR
NRYYAT-POLQRAFYA MRKZ
Bak, Az1122, Zrdabi pr. 78 / Tel: 4977021 Faks: 4971295 / E-potu: office@nurprint.com

175