Ermenistanin Azerbaycana Tecavuzu PDF

Elxan Sleymanov
Vurun Sleymanov
Ermnistann Azrbaycana qar

silahl tcavz v ialn ar
nticlri
Bak - 2012
Mslhtilr:
Jan Pol Murman,
Belika Konstitusiya Mhkmsinin hakimi
Eduard Lintner,
Almaniya millt vkili (1976-2009)
ingiz smaylov,
corafiya elmlri doktoru, professor
AVCYA-nn prezidenti, amaxnn millt vkili, AVRONEST Parlament Assambleyasnda Azrbaycan nmaynd heytinin rhbri,
Avropa uras Parlament Assambleyasnda Azrbaycan nmaynd
heytinin zv Elxan Sleymanovun v iqtisad elmlri zr flsf
doktoru Vurun Sleymanovun mllifi olduu Ermnistann
Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri kitabnda tcavz nticsind Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi
zrrin myynldirilmsin ynlmi kompleks msllr ilk df
olaraq aradrlr. Kitabda hminin, Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisinin tarixi v geosiyasi kklri tdqiq olunur,
beynlxalq tkilatlarn Ermnistann Azrbaycan razilrini ial
faktn tanmas mhm sndlr vasitsil atdrlr.
Kitabda AzrTAc-n, Azrbaycan Respublikas Qaqnlarn v Mcburi
Kknlrin lri zr Dvlt Komitsinin (http://qmkdk.gov.az) v
www.azerbaijan.az portalnn fotomateriallarndan istifad olunmudur.
06050010405
qrifli nr
036-2012
ISBN 978 9952-8134-7-8
Elxan Sleymanov & Vurun Sleymanov 2012
Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri
Giri
Ermnistann silahl tcavz nticsind Azrbaycan
razilrinin 20 faizi, o cmldn kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV) v digr 7 rayon ial edilmi, 20 min
azrbaycanl hlak olmu, 50 min insan yaralanm v mxtlif
drcl xsart alm, 5 mindn artq azrbaycanl sir v itkin
dm, Ermnistann z razisind v ial etdiyi Azrbaycan
razilrind hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti
nticsind 1 milyondan artq azrbaycanl qaqn v mcburi
kkn evrilmidir. Mharib nticsind 900-dn ox yaay mntqsi dadlm v qart edilmi, mlki halinin
mumilikd 9 milyon m2 sahd evlri, dvlt mssislri v
sosial obyektlr dadlm v yandrlmdr. mmiyytl,
Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v Azrbaycan
razilrinin ial nticsind lkmiz bilavasit dyn
zrrin miqdar onlarla milyard dollar hesablansa da, mxtlif
mnblrd bu bard dqiq mlumat verilmir. mumiyytl,
vurulmu zrr deynd hm dvltin zn vurulmu zrr,
hm d onun vtndalarna, tkilatlarna v kommersiya
strukturlarna vurulmu zrr nzrd tutulur.
Bununla yana, Ermnistann silahl tcavz v ial
nticsind Azrbaycana bilavasit ziyanlarla yana, dolays
il ziyanlar da dymidir. Bu ziyanlarn miqdar ial altnda
olan razilr azad edilmyndk hr il artmaqda qavam edir.
Uzun mddtdir ki, Azrbaycan razilrinin dinc yolla ialdan azad edilmsi istiqamtind danqlar aparlr, gr danqlar nticsind Azrbaycan razilrinin azad edilmsin nail
olunmasa bel, Azrbaycan beynlxalq hquq normalarna mvafiq olaraq zn mdafi hququndan istifad edrk iala
son qoyacaq v hazrda ial altnda olan razilrd z dvlt
mstqilliyini brpa edckdir. stniln halda Azrbaycan
Respublikas beynlxalq mhkmlrd ona dyn ziyann
dnilmsi bard iddia qaldrmaq v mvafiq tzminatlar alwww.elkhan-suleymanov.az
maq hququna malikdir. Odur ki, Ermnistann silahl tcavz

v Azrbaycan razilrinin ial nticsind lkmiz dyn
ziyann myynldirilmsi byk aktuallq ksb edir.
Lakin indiydk Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi
zrrin dnilmsin ynlmi kompleks xarakterli beynlxalqhquqi msllrin tdqiqi ayrca aradrmann predmeti olmamdr. Bu boluu myyn drcd doldurmaq mqsdl
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin politoloji, beynlxalq-hquqi, iqtisadi aspektlrinin, Azrbaycana
dymi ziyann dnilmsi istiqamtind beynlxalq-hquqi
saslarnn aradrlmas dvlt hmiyytli vacib msl hesab
edilmlidir. Bel ki, Azrbaycana qar tcavz v Azrbaycan
torpaqlarnn ialna gr Ermnistann beynlxalq-hquqi
msuliyytinin yaranmasndan irli gln Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi zrrin dnilmsi probleminin aradrlmas ialn nticlrinin aradan qaldrlmasnn v btvlkd
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin daltli
hll edilmsin ynlmi vacib msllrdn biridir.
Eyni zamanda qeyd edilmlidir ki, Ermnistann Azrbaycana
qar razi iddialarnn, silahl tcavznn, Dalq Qaraba
blgsinin v traf rayonlarn ialnn indiydk sasn mumi xarakterli siyasi v hquqi aspektlri tdqiq edilmidir. Lakin Ermnistann tcavz nticsind Azrbaycana vurulmu
maddi v mnvi zrrin dnilmsin ynlmi kompleks
msllrin tdqiqi aradrma predmeti olmamdr v tqdim
ediln tdqiqat rivsind hyata keiriln bel bir aradrmann aparlmasna chd gstrilir. Bu is, z nvbsind,
tdqiqatn aktualln v yeniliyini myyn edir v sbhsiz
ki, Ermnistan trfindn Azrbaycann Dalq Qaraba
blgsinin v traf rayonlarnn ialna dair dnya dvltlri
birliyind v dnya ictimai fikrind Azrbaycan trfinin mvqeyinin sasl, qanuni v daltli olmasnn sbutedici bazasn
daha da gclndirir.
www.elkhan-suleymanov.az
1. Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba

mnaqisinin tarixi v geosiyasi kklri
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi etnik azrbaycanllarn 1988-1989-cu illrd cmi bir ne ay
rzind z tarixi torpaqlar olan indiki Ermnistan Respublikas razisindn deportasiyas v bu dvltin zor ttbiq etmkl
yeni razilr ld etmk siyastinin davam kimi Azrbaycan
Respublikasna qar silahl tcavz nticsind ba vermidir.
Qeyd edilmlidir ki, Azrbaycana qar silahl tcavz lknin
Dalq Qaraba blgsind ermni separat qruplarn hquqazidd hrktlri il balanmdr. Ermnistann hakimiyyt orqanlar is separatlarn bu mllrini zlrinin beynlxalq hquq normalar il ziddiyyt tkil edn qrarlar il dstklmi
v Azrbaycana qar sassz razi iddialar irli srmdr. Bu
qrarlar srasnda Ermnistan SSR Ali Sovetinin Ermnistan
SSR il Dalq Qaraban birldirilmsi haqqnda 1 dekabr
1989-cu il tarixli qrar v Ermnistann dvlt suverenliyi haqqnda 23 avqust 1990-c il tarixli byannam xsusil vurulanmaldr. Ermnistan trfindn qbul edilmi beynlxalq hquq
normalar il ziddiyyt tkil edn hmin sndlr gr, digr
bir dvltin razisinin bir hisssi - Azrbaycan Respublikasnn
Dalq Qaraba blgsi Ermnistan Respublikasnn ayrlmaz hisssi elan edilirdi. Ermnistan SSR Ali Sovetinin qeyd
ediln qrarlar bu dvltin silahl qvvlrinin Azrbaycan
Republikasna qar silahl tcavz nticsind realladrld.
Azrbaycana qar silahl dylr muzdlulardan ibart silahl qeyri-qanuni birlmlr geni clb edilmidi. Bununla yana, Ermnistann silahl tcavz bu dvltin xsusi xidmt
orqanlarnn v beynlxalq ermni terror tkilatlarnn tk
cbhyan v srhdyan razilrd deyil, eyni zamanda cbh
v srhd xtlrindn uzaqlarda Azrbaycan xalqna qar terror mliyyatlarnn kskin kild intensivlmsi fonunda
hyata keirildi. Ermnistan silahl birlmlrinin tammiqyasl

hrbi mliyyatlar 1991-ci ilin sonu v 1992-ci ilin vvllrind
Azrbaycann kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV)
inzibati razisi hdudlarnda aparlrd, 1992-ci ilin mayndan
is dy mliyyatlar kemi DQMV hdudlarndan knara
xaraq, Azrbaycann digr rayonlarna yaylmaa balad.
Ermnistann silahl tcavz nticsind Azrbaycan Respublikasnn kemi DQMV v 7 traf rayonu, o cmldn
cbhyan v srhdyan rayonlarn bir sra yaay mntqlri
d daxil olmaqla Azrbaycan Respublikasnn 20% razisi ial
edildi. Rusiya Federasiyasnn vasitiliyi il 1994-c ilin 12 may
tarixind trflr arasnda atks haqqnda protokol imzaland
v hazrda mnaqinin slh yolu il tnzimlnmsi il bal
ATT-in Minsk qrupunun vasitiliyi il danqlar aparlr.
Xsusil qeyd edilmlidir ki, Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisinin meydana glmsinin tarixi v geosiyasi
kklri mvcuddur. Bel ki, bu mnaqinin sas lng alan
bomba klind 1988-ci ildn xeyli vvl, daha dqiq desk,
XIX srin vvllrind qoyulmudur. Bel ki, ar Rusiyas hl
XVII srin sonu v XVIII srin vvllrindn balayaraq Osmanl dvltinin torpaqlarnn bldrlmsi, Aralq dnizin
v rq x ld etmk mqsdil dflrl Trkiy v rana
qar mhariblr aparmdr. Bu mhariblrin nticsi kimi,
1813 v 1828-ci illrd ar Rusiyas v ran arasnda mvafiq
olaraq Glstan v Trkmnay mqavillri imzalanmdr. Bu mqavillrin imzalanmas nticsind Azrbaycan
xalqna qar tarixi daltsizlik rsmildirildi v Azrbaycan
torpaqlar iki dvlt arasnda bldrld. Bellikl, hmin
mqavillrin facili nticsi kimi Azrbaycan xalq blnd,
Azrbaycann tarixi torpaqlar paraland.
Trkmnay mqavilsind uzaagedn geosiyasi oyunlarn v glck flaktlrin sas qoyulmu oldu. Bel ki, hmin
mqavil imzalandqdan sonra 1828-ci ildn balayaraq ran v
Trkiyd yaayan ermnilrin Rusiyann ial etmi olduu
Zaqafqaziyaya (Cnubi Qafqaza) ktlvi krlmsin balan6
mdr. Mharibdn sonrak iki il rzind, 1828-ci ildn 1830cu il kimi Cnubi Qafqaza randan 40 mindn, Trkiydn is
84 mindn ox ermni krld. Cnubi Qafqaza krln
ermnilr strateji baxmdan hmiyyt ksb edn Yelizavetpol (Gnc) v rvan quberniyalarnda yerldirilirdilr. Rus
tdqiqats N.N.avrov bu msl il bal yazrd ki, Yelizavetpol quberniyasnn dalq hisssi v Gy glnn sahili
hmin ermnilr trfindn mskunladrlmdr. N.N.avrov
daha sonra gstrirdi ki, 1908-ci ild Zaqafqaziyada yaayan
1 milyon 300 min ermninin 1 milyondan oxu diyarn kkl
sakinlri olmayb bizim trfimizdn mskunladrlmdr [1].
Bellikl, ar Rusiyas trfindn ermnilrin ktlvi kild
Cnubi Qafqaza, o cmldn Qaraban dalq hisssin
krlmsi bu regionda demoqrafik vziyyt ciddi tsir
gstrmi v ermnilrin glck razi iddialarnn sasn qoymudur.
vvlc ar Rusiyasnn, sonra is Sovet ttifaqnn apard
siyast nticsind son 200 il rzind Cnubi Qafqazda demoqrafik vziyyt ciddi kild dyidirilmi, azrbaycanllar z tarixi torpaqlarndan, doma yurdlarndan sxdrlaraq mcburi
krlmlr mruz qalmlar. Tkc XX yzillik rzind
azrbaycanllar n az be df tqiblr v deportasiyalara
mruz qalaraq, z tarixi torpaqlarndan didrgin dmlr.
1905-1907-ci illrd ermnilr azrbaycanllara qar btn
Azrbaycan, elc d indiki Ermnistan razisindki zli
azrbaycanl yaay mntqlrini hat edn genimiqyasl
qanl mliyyatlar hyata keirmi, yzlrl yaay mntqsini
yerl yeksan etmi, minlrl azrbaycanln vhicsin qtl
yetirmilr. Daha sonra 1917-ci ilin dekabrndan balayaraq
1918-ci ilin iyun aynadk tkc kemi rvan xanl razisind
200 azrbaycanl kndi yandrlaraq mhv edilmidir. Bolevizm bayra v ksinqilab nsrlr qar mbariz ad altnda Stepan aumyann rhbrlik etdiyi silahl dstlr 1918-ci
ilin martndan etibarn Bak quberniyasnda azrbaycanllarn
mhv edilmsi zr dhtli plan hyata keirmy balad
v qsa mddt rzind Baknn xeyli hisssi xarabala evrildi. Azrbaycanllara qar soyqrm mliyyatlar Bakda,
amaxda, Qubada, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda,
Lnkranda v digr blglrd xsusi qddarlqla hyata keirildi. Dinc hali yalnz etnik azrbaycanl olmas sbbindn
ktlvi kild ldrlr, yaay mntqlri yandrlr, millimdniyyt abidlri, mktblr, xstxanalar, mscidlr v
digr tikililr dadlaraq mhv edilirdi. Bu dvrd Cnubi
Qafqazda ermni qvvlri trfindn txminn 100 mindn
ox etnik azrbaycanl mhv edildi.
Azrbaycan 28 may 1918-ci ild dvlt mstqilliyi elan
etdikdn sonra yenidn ermnilrin razi iddialar il zldi.
Yaranm tarixi-siyasi vziyyti nzr alaraq, sasn d
ermnilrin razi iddialarna son qoyulmas v ermnilrin
azrbaycanllara qar silahl hcumlarnn dayandrlmas
mqabilind Azrbaycan trfi 1918-ci ild rvan hrinin
ermnilr verilmsi bard qrar qbul etdi. Bununla da, tarixi Azrbaycan torpaqlarnda paytaxt rvan hri olmaqla
Ermnistan dvlti yaradld. Lakin ermni trfi bundan sonra da razi iddialarndan l kmdi v azrbaycanllarn zoraklqla z tarixi torpaqlarndan qovulmas davam etdirildi.
Nhayt, ermnilrin silahl tcavz nticsind Zngzur
mahal ial edildi v ermni trfi ranla srhd qurulmasna
nail oldu.
SSR trkibind Zaqafqaziya Federasiyasnn qurulmas v lvi, Azrbaycan SSR v Ermnistan SSR-in yaradlmas dvrnd srhdlrin dqiqldirilmsi bhansi il
Azrbaycan razilri yenidn Ermnistan SSR-in trkibin
qatlr, yerli Azrbaycan halisi is bu v ya digr yollarla z
doma yurdlarn trk etmy mcbur edilirdi. Ermnistan
SSR-d yaayan azrbaycanllara qar etnik tmizlm v deportasiya siyasti kinci Dnya Mharibsindn sonra da SSR
rhbrliyi sviyysind davam etdirildi. Misal n, Ermnistan
SSR- xaricdn gln ermnilrin yerldirilmsi bhansil
.V.Stalinin imzalad Kolxozularn v digr Azrbaycan
8
halisinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in KrAraz

ovalna krlmsi haqqnda 1947-ci il 23 dekabr tarixli
4083 sayl v Kolxozularn v digr Azrbaycan halisinin
Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in KrAraz ovalna
krlmsi il laqdar tdbirlr haqqnda 1948-ci il 10 mart
tarixli 754 sayl SSR Nazirlr Sovetinin qrarlarna sasn 150
mindk azrbaycanl zlrinin tarixi torpaqlarndan deportasiya olundu.
Qeyd etmk lazmdr ki, ar Rusiyasnn XIX sr boyu v XX
srin vvllrind Cnubi Qafqazda demoqrafik vziyyti ciddi kild dyidirmy nail olmasna baxmayaraq, 1918-ci ild
cmisi 9 min km2 razid yaradlm Ermnistan dvltind
575 mindn ox azrbaycanl yaayrd ki, bu da Ermnistan
halisinin d birindn ox idi. Sonradan SSR dvrnd
Azrbaycann razisinin 114 min km2-dn 86,6 min km2-
qdr azaldlmas hesabna Ermnistann razilri artrld v
bu razilrd mxtlif bhanlrl yerli azrbaycanl haliy
qar aq v gizli kild etnik tmizlm siyasti hyata keirildi. Nhayt, 1988-ci ilin sonu v 1989-cu ilin vvllrind
indiki Ermnistan dvltinin razisindn son 250 mindn
ox azrbaycanl deportasiya edildi. Rsmi Yerevann ardcl
v davaml kild hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti
nticsind hazrda bu lk razind bir nfr d azrbaycanl
qalmamdr.
Etnik tmizlm v indiki Ermnistan razilrinin
azrbaycanllarn tarixi torpaqlar olmas bard izlrin bel
silinmsi siyastinin nvbti mrhlsi 1988-ci il noyabrn
sonunda baland. Rsmi hakimiyyt orqanlarnn dstyi
v sanksiyas il indiki Ermnistan dvltinin razisind
mskunlam son 250 mindn artq azrbaycanl qsa bir
mddt rzind z tarixi torpaqlarndan deportasiya olundu.
Ermnistann azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyastinin
nvbti facivi mrhlsi olan bu ktlvi qovulma aksiyas
azrbaycanllarn ldrlmsi, onlara ignclrin verilmsi il
mayit edildi. Etnik tmizlm nticsind 216 azrbaycanl
qtl yetirildi ki, bunlarn ksriyyti d qadnlar, uaqlar v

qocalar idi. Bunlardan 49 nfri xilas olmaa alarkn dalarda donmu, 41 nfri xsusi qddarlqla dylrk qtl yetirilmi, 35 nfri uzun srn ignclrl ldrlm, 11 nfri
diri-diri yandrlm, 16 nfri glllnmi, 10 nfr zab v
ignclr dzmyrk lm, 2 nfr xstxanada hkimlr
trfindn ldrlm, 2 nfrin ba ksilmi, digrlri is
suda boularaq, aslaraq, elertrik cryanna birldirilrk v s.
qeyri-insani sullarla qtl yetirilmilr. Etnik azrbaycanllara
qar cinaytlr Quqark, Kalinin, Gorus, Stepanavan, Vardenis,
Masis, Spitak, Ararat, Kirovakan, cevan, Krasnoselo, Yexeknadzor, Amasiya, Qafan, Abovyan, Sisyan, Sevan, Noyemberyan, Meri v digr rayonlarnda xsusi qddarlqla hyata keirilmidir [2].
Etnik zmind hyata keiriln bu cinayt mllri rsmi Yerevan trfindn qabaqcadan dnlm v planladrlmd.
Bel ki, azrbaycanllarn z tarixi vtnlrindn deportasiya
edilmsin, onlarn mskunlad yaay mntqlrin hcumlara Ermnistan hkumtinin mmurlar, milis v prokurorluq mkdalar, rayon partiya komitlrinin katiblri rhbrlik
edirdi. bhsiz ki, SSR rhbrliyi, xsusn d M.Qorbaov
Ermnistan rhbrliyinin bu cinaytkar mllrindn xbrdar
idi. Lakin SSR rhbrliyi Ermnistan razisind azrbaycanl
halisin qar hyata keirilmi etnik tmizlm faktlarna gr
thqiqatlarn aparlmas bard qrar qbul etmdi, bu cinayt
mllrinin tkilatlar v icralarn msuliyyt clb etmdi.
Qeyd edilmlidir ki, beynlxalq hquq normalarna sasn
hr hans milli, etnik v ya dini qrupun zvlrinin ldrlmsi,
bel qrupun zvlrin ciddi bdn xsarti v ya qli pozuntularn yetirilmsi, hr hans qrupun tam v ya tdricn fiziki mhvin gtirib xaran vvlcdn dnlm hyat
raitinin yaradlmas bel qrupa qar soyqrm (genosid)
cinayti kimi qiymtlndirilir [3]. Bellikl, beynlxalq hquq normalarna sasn Ermnistan rsmi hakimiyytinin etnik azrbaycanllara qar hyata keirdiyi mllr genosid
10
cinaytlri kimi qiymtlndirilmlidir.

Daha sonra Ermnistan hakimiyyti z razisind yaayan
azrbaycanllar z tarixi torpaqlarndan deportasiya etmkl
kifaytlnmmi v 1988-1994-c illrd Azrbaycana qar
silahl tcavz etmidir. Azrbaycana qar silahl dylrd
Ermnistann silahl qvvlri il yana, dnyann mxtlif
lklrinin vtndalar olan etnik ermnilrdn ibart silahl
muzdlular dstsi v beynlxalq ermni terror tkilatlar itirak etmilr. Ermnistann Azrbaycana qar hrbi tcavz
nticsind Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizi, o cmldn
kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV), elc d
ona bitiik olan 7 rayonunun (Lan, Klbcr, Adam, Fzuli, Cbrayl, Qubadl v Zngilan rayonlar) razilri ial edilmidir. Bundan lav Azrbaycann cbhyan v Ermnistanla
srhdyan rayonlarnn da bir sra yaay mntqlri ial
olunmu (Naxvan MR, Qazax, Trtr, Acabdi, Gdby) v
ciddi zrr (Astafa, Beylqan, Tovuz) vurulmudur. Hazrda
Dalq Qaraba v ona bitiik razilr d daxil olmaqla, Naxvan Muxtar Respublikasnn ial olunmu 2 kndindn 1-i,
Adam rayonunun ial olunmu 82 kndindn 80-i, Fzuli rayonunun ial olunmu 76 kndindn 54-, Trtr rayonunun
13 kndi v Qazax rayonunun ial olunmu 12 kndindn 7-si
hl d ial altnda qalmaqdadr.
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin
slh yolu il hllin nail olmaq mqsdil 1992-ci ilin martnda
ATT-in Minsk qrupu yaradld v BMT bu mnaqinin hlli
mslsini hmin qrupa hval etdi. Sonradan ATT-in Minsk
qrupunun Rusiya, AB v Fransadan ibart hmsdrlik institutu
formaladrld. Hmsdrlr 1997-1998-ci illrd mnaqinin
hlli il bal tklif irli srm, lakin bu tkliflr qbul
edilmmidir. 2007-ci ildn etibarn Azrbaycan v Ermnistan
prezidentlri sviyysind danqlar ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri trfindn Dalq Qaraba mnaqisinin
tnzimlnmsinin sas prinsiplrini znd ks etdirn Maqrid prinsiplri rivsind aparlr. Bu prinsiplr 10 iyul
11
2009-cu ild taliyann Akvil hrind G8 (Byk skkizlik)

sammiti zaman AB, Rusiya v Fransa prezidentlrinin
qbul etdiklri birg byanatda z ksini tapmdr. Hmsdr
lklrin prezidentlrinin birg byanatnda Dalq Qaraba mnaqisinin ATM-in 1975-ci il tarixli Helsinki Yekun
Aktnda ehtiva edilmi gc ttbiq etmmk, razi btvly,
hminin xalqlarn brabr hquqluluu v z mqddratn
tyinetm prinsiplri sasnda tnzimlnmsinin vacibliyi vurulanmdr [4].
Lakin Ermnistann tutduu qeyri-konstruktiv mvqe
nticsind danqlarda irlilyi ld edilmmidir. Odur ki,
16 iyun 2010-cu ild Kanadann Muskok hrind G8 (Byk
skkizlik) sammiti zaman ATT-in Minsk qrupunun hmsdr
lklrinin prezidentlri yenidn birg byanatla x edrk
trflri mnaqinin tnzimlnmsi zr sas prinsiplrin razladrlmas prosesini baa atdrmaa armlar. Byanatda
bir daha tsdiqlnmidir ki, mnaqinin tnzimlnmsi
ATM-in Helsinki Yekun Aktnda ehtiva edilmi prinsiplr v
hmsdr lklrin prezidentlrinin Akvil byanatndak aadak tkliflr saslanmaldr: Dalq Qaraba traf ial edilmi razilrin qaytarlmas; Dalq Qaraba n thlksizliyi
v znidarni tmin ed bilck aralq statusun verilmsi;
Dalq Qaraba Ermnistanla birldir bilck dhlizin yaradlmas; hquqi qvvy malik olan irad ifadetm yolu il
Dalq Qaraban glck statusunun myyn edilmsi; btn
daxili kknlrin v qaqnlarn vvlki yaay yerlrin qaytmaq hquqlarnn tmin edilmsi; slhmraml mliyyatlar
da daxil olmaqla, thlksizliyin beynlxalq tminat [5].
Hmsdr lklrin prezidentlri, nhayt, 26 may 2011-ci ild
Dovild (Fransa) keiriln G8 sammiti zaman nvbti byanatla
x etdilr. Bu byanatda onlar bir daha mnaqinin ATMin Helsinki Yekun Aktnda ehtiva edilmi prinsiplr v Akvil
v Muskok byanatndak tkliflr sasnda tnzimlnmsinin
vacibliyini vuruladlar. Hmsdr lklrin prezidentlri
zlrinin Dovil byanatlarnda Azrbaycan v Ermnistan
12
prezidentlrini siyasi irad nmayi etdirrk, Dalq Qaraba

mnaqisinin tnzimlnmsi zr sas prinsiplrin razladrlmas prosesini keirilck gr zaman baa atdrmaa ardlar [6]. Lakin Rusiya prezidentinin itirak il Azrbaycan
v Ermnistan prezidentlrinin 24 iyun 2011-ci il tarixli Kazan
grnd yen d real ntic ld edilmdi v dvlt balar
qbul etdiklri nvbti byanatda bir sra msllr zr qarlql anlamann ld olunduunu v bu msllrin hllinin
sas prinsiplrin tsdiq olunmas n raitin yaranmasna
kmk edcyini qeyd etmkl kifaytlndilr.
Qeyd edilmlidir ki, mnaqinin slh yolu il hlli
istiqamtind intensiv danqlarn getdiyi bir vaxtda
Ermnistan trfinin ardcl olaraq atksi pozmas v mlki
xslri, xsusil d azyal uaqlar qtl yetirmsi daha da
intensivlmidir. Bu sradan gstrmk lazmdr ki, Ermnistan
trfi znn son zamanlar cbhyan blgd hyata keirdiyi cinaytkar aksiyalarn qurban kimi daha ox azyal uaqlar hdf semy balamdr. Bel ki, Ermnistan trfindn
Azrbaycann libyli kndin daxil olan Tovuz ayna buraxlm itbnzr uaq oyuncana quradrlm partlayc
qurunun 2011-ci il iyulun 14-d i dmsi nticsind 1998ci il tvlldl ahmalyeva Aygn Zirddin qz hlak olmudur. Qeyd edilmlidir ki, 2011-ci ilin martn 8-d doqquz yal
Fariz Bdlov Ermnistan trfindn ial olunmu Adam rayonu razisindn Ermnistan silahl qvvlrinin snayperinin
ad at nticsind qtl yetirilmidi. Bu v digr hadislr
Ermnistan trfinin azyal uaqlar hdf almaqla insanlq leyhin cinayt trtmsi il yana, hm d onlarn slhn ld olunmas n aparlan danqlar qsdn pozmaa
ynln niyytlrindn xbr verir.
Grndy kimi, ATT-in hmsdr lklri olan AB, Rusiya v Fransa prezidentlrinin byanatlarnda tcavzkar lk
il tcavz mruz qalan lk arasnda he bir frq qoyulmam,
tcavzkardan beynlxalq hquq normalarna riayt edrk,
ial altnda olan razilri drhal v qeyd-rtsiz azad etmk
13
tlb olunmam, bu mqsd nail olmaq n tcavzkar

Ermnistana qar he bir siyasi tsir gstrilmmidir. Bunun vzind hmsdr lklrin prezidentlri mnaqinin
tnzimlnmsi msuliyytini Azrbaycan v Ermnistan
prezidentlrinin zrin ataraq, trflri qarlql kompromis
armlar v onlarn ld edcyi istniln slh variantn
dstklycklrini bildirmilr.
Hmsdr lklrin Dalq Qaraba mnaqisinin
hlli istiqamtind faktiki olaraq neytral mvqe nmayi
etdirmlrinin sas sbblrindn biri bu mnaqinin eyni zamanda geosiyasi xarakter damas il baldr. Bel ki, Qafqaz
dnyada n ox narahatlq douran regionlardan biri olmaqla
brabr, hm d byk tbii srvtlr malikdir. mstqil
dvltin Azrbaycan, Ermnistan v Grcstann yerldiyi
Cnubi Qafqaz strateji baxmdan Rusiya, Trkiy v ran arasnda birldirici blgdir, imal-Cnub, rq-Qrb strateji xtlri
bu blgdn keir. Bir ox dvlrlrin maraqlar mhz Cnubi
Qafqazda toqquur. Rusiya bu regionu znn xarici siyast
prioritetlri, ran dvlt thlksizliyi, AB v trfdalar
is milli thlksizlik zonas kimi dyrlndirirlr. Tbii
enerji ehtiyatlarnn (neft v qaz) Xzr hvzsindn dnya
bazarna nqli marrutlar (Bak-Supsa v Bak-Tbilisi-Ceyhan neft kmrlri, Bak-Tbilisi-rzurum qaz kmri) Cnubi
Qafqaz lklri olan Azrbaycan v Grcstann razilrindn
keir. Avropa ttifaq lklrinin enerji thlksizliyinin tmin
edilmsi mqsdil Xzrin Azrbaycan sektorundan v
Mrkzi Asiyadan tbii qazn alternativ marrutlarla nql olunmas strateji hmiyyt ksb edir ki, bu da Cnubi Qafqaz regionu trafnda mxtlif gc mrkzlrinin maraqlarnn toqqumas il mayit olunur. Bundan lav, Cnubi Qafqaz
regionuna Uzaq rqi, Mrkzi Asiya, Yaxn rq v Avropan
birldirck transkontinental nqliyat marrutunun (TRASEKA) tkil edilmsi kimi strateji rol ayrlb.
Grndy kimi, Cnubi Qafqaz strateji hmiyyt ksb
edn bir regiondur. Mhz bu sbbdn tarix boyu bu regiona
14
sahib olmaq urunda mxtlif imperiyalar mhariblr aparm, region hr hans imperiyaya birldirildikdn sonra metropoliya razid nisbi sakitlik v slh ld edilmsin nail
olmudur. Region bu v ya digr imperiyadan azad olduqda
is mxtlif etnik qruplar arasnda razilr ld etmk urunda mbarizlr aparlmdr. Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisi SSR-nin ziflmsi v squtu dvrnd
rsmi Moskvann Cnubi Qafqaz regionunu z tsir dairsind
saxlamaq istiqamtind hyata keirdiyi siyastin trkib hisssi
kimi Ermnistann Azrbaycana qar sassz razi iddialar il
baland.
Bellikl, ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri olan Rusiya, AB v Fransann Cnubi Qafqazda z geostrateji maraqlar var. Rusiya SSR squt etdikdn sonra bu regionda itirilmi
mvqelrini qaytarmaq v daha da gclndirrk, regionda z
hegemonluunu brpa etmy alr. AB v Avropa ttifaq
is, z nvbsind, Xzr hvzsindn tbii enerji resurslarnn
dnya bazarna nqli mqsdil transmilli layihlr realladrr
v bu vasitlrl regionda z mvqelrini mhkmlndirmy
alrlar.
Qeyd edilmlidir ki, Ermnistan siyastilri Azrbaycana
qar silahl tcavz v Azrbaycan razilrinin ialn Dalq
Qaraba xalqnn z mqddratn tyin etmk v mstqillik
urunda milli-azadlq hrkat adlandrrlar. Ermni
siyastilri Dalq Qaraba xalq dedikd, Azrbaycann
Dalq Qaraba blgsind yaayan etnik ermnilri nzrd
tuturlar. Bununla laqdar, bel bir fakta diqqt yetirmk lazmdr ki, mnaqi baayana qdr Azrbaycann kemi Dalq
Qaraba Muxtar Vilaytind, SSR halisinin 1989-cu ild siyahya alnmasnn nticlrin sasn, 40688 etnik azrbaycanl
v 145450 ermni yaayrd [7]. Bellikl, Azrbaycann Dalq
Qaraba blgsind mskunlam ermni halini he bir halda Dalq Qaraba xalq adlandrmaq olmaz. Onlar Dalq
Qarabada mskunlam halinin etnik ermni hisssidir v
btvlkd, Azrbaycan Respublikasndak milli azlqdr. Digr
15
trfdn, ermni xalq z mqddratn indiki Ermnistan

Respublikas rivsind tyin edib. nc trfdn, z
mqddratn tyin etmk hququndan razid mskunlam
halinin hr hans bir hisssi deyil, hams istifad ed bilr. Eyni
zamanda, xalqlarn z mqddratn tyin etmk hququnun
hyata keirilmsi v bu hquqa hrmt prinsipindn suveren
v mstqil dvltin razi btvlyn, yaxud siyasi birliyini tamamil v ya qismn pozan, ya da paralayan hr hans
mllr icaz kimi istifad olunmamaldr. Bundan lav, xalqlarn brabrlik hquqlar v z mqddratn tyin etmk
prinsipi hmin razid hr hans ayr-sekiliy yol vermdn
legitim hakimiyyt trfindn tqdim olunur. Nhayt, z
mqddratn tyin etmk prinsipi he d ayrlmaq v mvcud
dvltin razisini paralamaq hququna malik olmaq demk
deyil. Beynlxalq sndlr uyun olaraq, z mqddratn
tyin etmk hququnun hyata keirilmsi beynlxalq hququn digr sas prinsiplrin, balcas is dvltin razi btvly prinsipin riayt olunmasn tlb edir [8], [9]. Yuxarda qeyd edilnlr gstrir ki, ermni trfinin Azrbaycann
Dalq Qaraba regionu v traf rayonlarda ba vern silahl
toqqumalar, Azrbaycan razisinin silah gc il paralanmasn, azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyastinin
hyata keirilmsini bu razilrd mskunlam ermnilrin
z mqddratn tyin etmk kimi qiymtlndirm chdlri
beynlxalq hququn sas prinsiplrin ziddir v hqiqti ks
etdirmir.
ksin, oxsayl faktlar sbut edir ki, Ermnistan tcavzkar
lkdir v Azrbaycann 20% razisini mhz bu lknin silahl qvvlri ial etmidir. Misal n Human Rights Watch
beynlxalq tkilatnn 1994-c ild hazrlad Dalq Qarabada mnaqinin yeddi ili adl mruzsind gstrilir
ki, ld edilmi faktlar Ermnistann mnaqi trfi olduunu sbuta yetirir. Mruzd oxsayl mahidlr v sbutlar
sasnda ntic xarlr ki, Ermnistan silahl qvvlrinin
Azrbaycan razilrind olmas hquqi nqteyi-nzrdn bu
16
lkni mnaqi trfi edir, bu mnaqi trflri Ermnistan

v Azrbaycan olan beynlxalq silahl mnaqi
kimi
qiymtlndirilir [10].
17
2. Beynlxalq tkilatlar trfindn Ermnistann

Azrbaycan razilrini ial etmsi
faktnn tannmas
Azrbaycana qar tcavz v Azrbaycan torpaqlarnn
ialna gr Ermnistann beynlxalq-hquqi msuliyyt
damas he bir bh dourmur. Ermnistan Respublikas
beynlxalq hquq normalarn v BMT Nizamnamsini kobud
kild pozaraq, ninki slh v beynlxalq thlksizliy qar
cinayt saylan v beynlxalq hquqa gr tcavzkarn ciddi
msuliyytini yaradan mhariby balad v Azrbaycann
20% razisini ial etdi.
Bu fakt n nfuzlu beynlxalq tkilatlarn, o cmldn,
Birlmi Milltlr Tkilat, Avropa Thlksizlik v
mkdalq Tkilat, Avropa uras, Avropa ttifaq, slam
mkdalq Tkilat, imali Atlantika Mqavilsi Tkilat
(NATO) kimi beynlxalq dvltlraras tkilatlarn Dalq Qaraba mnaqisin aid qrarlarnda z ksini tapmdr.
Bununla bal ilk nvbd Dalq Qaraba mnaqisin aid
BMT Thlksizlik urasnn 4 qtnamsini gstrmk olar.
Birlmi Milltlr Tkilat: BMT-nin Thlksizlik uras 30 aprel 1993-c ild znn qbul etdiyi 822 (1993) sayl qtnamsind Dalq Qaraba mnaqisin dair BMT
Thlksizlik uras Sdrinin 29 yanvar v 6 aprel 1993-c ild
edillmi byanatlarna istinad edrk v BMT Ba Katibinin 14
aprel 1993-c il tarixli mruzsini nzr alaraq, regionda slh
v thlksizliy thlk yaradan vziyytdn narahat olduunu bildirrk, regionda, xsusn Klbcr rayonunda fvqlad
humanitar vziyytdn v oxlu sayda mlki xslrin
yerdyimsi il bal drin narahatln bildirrk, regionda
btn dvltlrin suverenliyin v razi btvlyn hrmtini
tsdiqlyrk v bununla yana beynlxalq srhdlrin toxunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad
18
edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk, btn ial

qvvlrin Klbcr rayonundan v Azrbaycann digr ial
edilmi rayonlarndan drhal xarlmasn tlb etdi [11].
BMT Thlksizlik urasnn bu qtnamsi byk siyasi v
hquqi hmiyyt malikdir.
Birincisi,
Ermnistan-Azrbaycan
Dalq
Qaraba
mnaqisin dair bu BMT Thlksizlik uras trfindn
qbul ediln ilk qtnamdir.
kincisi, bu qtnamd BMT Thlksizlik urasnn
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair
mnasibtinin ilk cizgilri myyn edilib. Bel ki, qtnamd
BMT Thlksizlik uras Azrbaycan Respublikas v
Ermnistan Respublikas arasnda mnasibtlrin pislmsi
il bal z drin narahatln bildirir. ox guman ki, burada
bu mnaqinin dvltlraras mnaqi olduuna iar edilir.
ncs, bu mnaqinin xarakterin qiymt verilir v bu
mnaqi regionda slh v thlksizliy thlk yaradan hal
kimi qiymtlndirilir.
Drdncs, bu regionda olan btn dvltlrin, o cmldn
Azrbaycan Respublikasnn razi btvlyn, suverenliyini,
srhdlrinin toxunulmazln tsdiqlyir.
Beincisi, razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin
yolverilmzliyini tsdiqlyir.
Bununla da BMT Thlksizlik uras gcdn istifad
etmkl baqa dvltin razisinin ld edilmsinin
yolverilmzliyinin hquqi sasn myyn edir. Mhz bu hquqi sas BMT Thlksizlik urasna Azrbaycann btn ial edilmi razilrindn ial qvvlrin drhal xarlmasnn tlb edilmsin imkan yaratd.
BMT-nin Thlksizlik uras 29 iyul 1993-c ild qbul etdiyi 853 (1993) sayl qtnamd Azrbaycann Adam rayonunun
zbt edilmsini qeyd edrk, yenidn Azrbaycann suverenliyini v razi btvlyn tsdiqlmidir. BMT T eyni zamanda beynlxalq srhdlrin toxunulmazln v razi ld
edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyini
19
tsdiqlyrk, Adam rayonunun v Azrbaycan Respublikasnn digr rayonlarnn ial edilmsi faktn pisldi v ial
qvvlrin Adam rayonundan v btn digr ial edilmi
Azrbaycan rayonlarndan drhal, tam v rtsiz xarlmasn tlb etdi. BMT Thlksizlik urasnn bu qtnamsinin
9 bndind Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun
ermnilri ifadsi ks olunub v bunu xsusi qeyd etmk ox
vacibdir [12].
Birincisi, bu ifad Dalq Qaraban Azrbaycann regionu
olmas faktn aq-akar tsdiqlyir.
kincisi, burada yaayan hali, ermnilrin iddia etdiyi kimi,
mvcud olmayan Dalq Qaraba xalq yox, Azrbaycann
Dalq Qaraba regionunda yaayan ermnilrin, yni ermni
icmasnn olduunu tsdiqlyir (bu regionda yaayan halinin
digr hisssini, Ermnistan Respublikasnn silahli qvvlri
trfindn aparlm etnik tmizlm siyasti nticsind, z
doma yurdlarndan qovulmu v hal-hazrda didrgin hyat
yaayan Azrbaycan icmas tkil edir).
ncs, bu qtnamd BMT Thlksizlik urasnn 822
sayl qtnamsind z ksini tapm Azrbaycan Respublikas v Ermnistan Respublikas arasnda mnasibtlrin
pislmsi il bal z drin narahatlnn bildirilmsi
ifadsin onlarn arasnda artan grginlik szlrini d lav
olunmudur. Bu, BMT Thlksizlik uras trfindn Dalq
Qaraba mnaqisinin, z tbitin gr, mhz dvltlraras
mnaqinin olmas faktnn getdikc daha aydn tsffr
etmsini ks etdirir.
Drdncs, gr BMT Thlksizlik urasnn 822 sayl qtnamsind regionda, xsusn Klbcr rayonunda,
fvqlad humanitar vziyytdn v oxlu sayda mlki xslrin
yerdyimsi il bal drin narahatln bildirilirdis, artq bu ifad daha da dqiqldirilir v gstrilir ki, regionda
fvqlad humanitar vziyytdn v Azrbaycanda oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsindn drin narahatln bildirir. Bununla da bu sndd gstrilir ki, sasn Azrbaycan
20
mlki halisi yerdyimy, slind is etnik tmizlnmy

mruz qalb.
Beincisi, gr BMT Thlksizlik urasnn 822 sayl
qtnamsind bu regionda olan btn dvltlrin suverenliyi v razi btvlyn hrmt edilmsi tsdiqlnirdis,
BMT Thlksizlik urasnn 853 sayl qtnamsind, ilk
nvbd Azrbaycann, sonra is regionda olan digr lklrin
suverenliyin v razi btvlyn hrmt edilmsi tsdiqlnir.
Lakin hrbi mliyyatlarn btvlkd Azrbaycann razisind
aparldn nzr alsaq, bel bir qnat glmk olar ki,
burada shbt sasn Azrbaycann suverenliyin v razi
btvlyn hrmt edilmsindn gedir v bu amili BMT-nin
Thlksizlik uras xsusi vurulayr.
BMT-nin Thlksizlik uras 14 oktyabr 1993-cu ild znn qbul etdiyi 874 (1993) sayl qtnamsind yenidn
Azrbaycann v regionda olan digr dvltlrin suverenliyini v razi btvlyn, beynlxalq srhdlrin toxunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin
yolverilmzliyini tsdiqlyrk v Azrbaycanda oxlu sayda
mlki xslrin yerdyimsi il bal z ciddi narahatln
bildirrk, Azrbaycann ial olunmu razilrindn ermni
qvvlrinin xarlmasna ard. Bu qtnamnin preambulasnda hm d Azrbaycann Dalq Qaraba regionu v onun
trafnda mnaqi ifadsi z ksini tapmdr [13].
Bu ifadnin ox vacib hmiyyti var. Burada shbt tkc
Dalq Qaraba regionunda olan mnaqidn getmir, hm
d onun trafnda mnaqidn gedir. Nzr alsaq ki, Dalq Qaraban Ermnistanla he bir mumi srhdi yoxdur, v
Dalq Qaraba regionu digr Azrbaycan torpaqlar il hat
olunur, bel bir nticy glmk olar ki, shbt artq tkc Dalq Qarabadan yox, Ermnistan-Azrbaycan mnaqisindn,
daha dorusu Ermnistann Azrbaycana qar tcavzndn
gedir v bu fakta dolays olaraq qtnamd iar edilir.
BMT-nin Thlksizlik uras 12 noyabr 1993-cu ild znn
qbul etdiyi 884 (1993) sayl qtnamsind, Azrbaycann Horawww.elkhan-suleymanov.az
21
diz hrinin v Zngilan rayonunun ialn narahatlqla qeyd

edrk, Azrbaycann v regionda olan digr dvltlrin suverenliyini v razi btvlyn, hm d beynlxalq srhdlrin
toxunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad
edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk, byk sayda mlki xslrin son yerdyimsi hal v Horadiz hrind v
Zngilan rayonunda v Azrbaycann cnub srhdind yaranan fvqlad humanitar vziyyt il bal z ciddi narahatln ifad edrk, Horadiz hrinin v Zngilan rayonunun ial
edilmsini, dinc haliy hcumlar v Azrbaycan Respublikas razisinin at tutulmasn pisldi v ial qvvlrin
Zngilan rayonundan birtrfli xardlmasn v mumilikd
ial qvvlrin digr ial olunmu Azrbaycan rayonlarndan xardlmasn tlb etdi.
Bu qtnamnin preambulasnda da Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionu v onun trafnda mnaqi
ifadsi z ksini tapmdr. Bundan lav, qtnamnin 2-ci
bndind hm d Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun
ermnilri ifadsi d ks olunub [14].
Bellikl, bu beynlxalq-hquqi sndlrin thlili bel bir
nticy glmk n sas verir :
- BMT Thlksizlik uras z qtnamlrind birmnal olaraq Dalq Qaraba regionunun Azrbaycana mxsus olmasn
tsdiqlyir.
- BMT Thlksizlik urasnn qtnamlrind Azrbaycann
suverenliyi, razi btvly v onun beynlxalq sviyyd
tannm srhdlri dstklnir. Bu qtnamlrd digr
dvltlrin razisinin ld edilmsi n gcdn istifad olunmasnn yolverilmzliyi xsusi vurulanr v ermni qvvlri
trfindn Azrbaycan razisinin ial v dinc haliy qar
hcumlar qtiyytl pislnir.
- BMT Thlksizlik urasnn qtnamlrind ermni ial
qvvlrinin Azrbaycann ial olunmu razilrindn drhal
xardlmas tlb olunur.
BMT Thlksizlik uras il yana Ermnistan-Azrbaycan
22
Dalq Qaraba mnaqisin dair BMT Ba Assambleyas

trfindn d bir ne mhm hmiyytli qtnam v qrar
qbul edilmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnn
Dalq Qaraba regionu ifadsi BMT Ba Assambleyasnn
qtnamlrind d z ksini tapmdr. Bel ki, BMT Ba Assambleyas trfindn, ba komitlr vermdn, qbul olunmu 16 yanvar 1998-ci il tarixli Birlmi Milltlr Tkilat
v Avropada hlksizlik v mkdalq Tkilat arasnda
mkdalq haqqnda A/RES/52/22 sayl qtnamnin 16-c
bndind Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionu v onun trafnda olan mnaqi ifadsi ks olunmudur
[15]. Analoji ifad BMT Ba Assambleyas trfindn 9 fevral
2000-ci ild qbul olunmu /RES/54/117 (bnd 16) [16], 2 mart
2001-ci ild qbul olunmu /RES/55/179 (bnd 15) [17], 14
fevral 2002-ci ild qbul olunmu A/RES/56/216 (bnd 21) [18],
6 fevral 2003-c ild qbul olunmu A/RES/57/298 (bnd 26)
qtnamlrd z ksini tapmdr [19].
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin
v bu mnaqi nticsind humanitar sahd yaranm ar
nticlrin aradan qaldrlmasna dair BMT-nin Ba Assambleyas znn 48-ci sessiyasnn 20 dekabr 1993-c ild keirilmi
85-ci plenar iclasnda Azrbaycanda qaqnlara v mcburi
kknlr fvqlad beynlxalq yardmn gstrilmsi haqqnda qtnam qbul etmidir (snd A/RES/48/114) [20]. Bu
sndd ilk df BMT sviyysind etiraf edilir ki, ErmnistanAzrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi nticsind
Azrbaycanda humanitar vziyyt ciddi kild pislmi v
Azrbaycanda qaqn v mcburi kknlrin say bir milyonu
kemidir.
BMT Ba Assambleyas 7 sentyabr 2006-c ild keirilmi 61ci sessiyasnn 98-c plenar iclasnda 60/285 sayl Azrbaycann
ial olunmu razilrind vziyyt adl qtnam qbul etmidir. Bu qtnam ermni iallarnn Qarabada v ona
bitiik olan razilrd trtdiklri yannlarla bal yaranm
23
vziyyt hsr olunmudur (snd /60/L.60/Rev.2). BMT

Ba Assambleyasnn bu qtnamsinin hm adnda, hm d
mtnind Azrbaycann ial olunmu razilri ifadsi z
ksini tapmdr [21].
Qtnamnin ad ox mqamlardan mlumat verir.
Qtnamnin adndan grndy kimi bu sndd Azrbaycan
torpaqlarnn ial olunmas fakt etiraf edilir. Azrbaycan
Respublikasnn Dalq Qaraba regionu ifadsi hm d BMT
Ba Assambleyasnn 14 mart 2008-ci ild keirilmi 62 sessiyasnda qbul etdiyi Azrbaycann ial olunmu razilrind
vziyyt (snd A/62/L.42) adl qtnamsind d z ksini
tapmdr. BMT Ba Assambleyasnn bu qtnamsini xsusi
qeyd etmk lazmdr. Qtnamd onun beynlxalq sviyyd
tannm srhdlr rivsind Azrbaycan Respublikasnn
suverenliyin v razi btvlyn dstk verilmsi v daimi
hrmt edilmsi qeyd edilir, Azrbaycan Respublikasnn btn ial olunmu razilrindn ermni qvvlrinin drhal,
tam v rtsiz xarlmas tlb olunur. Qtnamd vurulanr
ki, he bir dvlt Azrbaycan Respublikasnn razilrinin ial
olunmas nticsind yaranm vziyyti qanuni saymamaldr v bel vziyytin saxlanlmasna kmk etmmlidir [22].
Qtnamd yenidn Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq
sviyyd tannm srhdlri rivsind onun razi btvlynn dstklnmsin v suverenliyin daimi hrmt
edilmsi byan edilir v Azrbaycan Respublikasnn btn
ial olunmu razilrindn ermni qvvlrinin qeyd-rtsiz
xardlmas tlb olunur. Bu sndd hm d Azrbaycan
Respublikasnn ial olunmu razilrindn qovulmu
halinin z evlrin qaytmas onlarn ayrlmaz hququ kimi
tsdiqlnir v bel qayd n mdaxildn zrrkmi
razilrin hrtrfli reabilitasiyas da daxil olmaqla, btn lazmi raitin yaradlmas zrurti qeyd olunur. Bununla yana, Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionunda
ermni v azrbaycanl icmalar n normal, thlksizlik v
brabr yaay raitinin tmin edilmsi zrurti etiraf edilir.
24
Gstrilir ki, bu regionda Azrbaycan Respublikasnn hdudlar rivsind znidaretmnin effektiv demokratik sistemi n imkan yaradlacaqdr. Sndd hm d xsusi qeyd
olunur ki, Azrbaycan Respublikasnn razilrinin ial olunmas nticsind yaranm vziyytin qanuni olmasn he bir
dvlt tanmamaldr v bel vziyytin saxlanlmasna kmk
v ya yardm etmmlidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu qtnam birdflik xarakter
damr. Qtnamnin 8-ci bndind BMT Ba Katibindn bu
qtnamnin hyata keirilmsin dair hrtrfli mruz tqdim
edilmsi xahii ks olunmudur. Bundan lav, qtnamnin
9-cu bndi Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt
adl mslni Ba Mclisin 63-c sessiyasnn gndliyin salnmasn nzrd tutur.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu qtnamlrl yana BMT
Ba Assambleyas, Ermnistann v onun himaydarlarnn
btn ks hrktlrin, tdbirlrin baxmayaraq GUAM
lklrinin tbbs il qaldrlm kemi SSR razisind
dondurulmu mnaqilr haqqnda GUAM mkannda
dondurulmu mnaqilr v beynlxalq slh, thlksizliy
v inkiafa onlarn tsiri adl mslnin 61-ci sessiyann
gndliyin salnmas haqqnda qrar qbul etdi [23]. Sonradan bu msl BMT-nin Ba Assambleyasnn 62-ci, daha sonra 63-c v 64-c sessiyalarnn v yenidn 65-c sessiyasnn
gndliyin salnd.
Yuxarda qeyd edilnlrdn bel bir nticy glmk olar
ki, BMT Thlksizlik urasnn v Ba Assambleyasnn rsmi
sndlrind:
- Dalq Qaraba Azrbaycann bir regionu kimi tannr.
BMT-nin sndlrind birmnal olaraq Dalq Qaraba regionunun Azrbaycana mnsub olmas tsdiq edilir;
- Azrbaycan razilrinin ial olunmas fakt etiraf edilir;
- aparlm etnik tmizlm nticsind Azrbaycan
halisinin qovulmasndan sonra Dalq Qaraba razisind
qalm hali mvcd olmayan Dalq Qaraba xalq kimi
25
yox, Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun ermnilri

kimi tannr;
- regionda olan btn dvltlrin suverenliyi, razi btvly, beynlxalq srhdlrin toxunulmazl v razinin ld
edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyi
tsdiqlnir;
- Azrbaycann ial olunmu btn rayonlarndan ial
qvvlrin drhal, tam v qeyd-rtsiz xarlmas tlb olunur;
- Azrbaycan Respublikasnn ial olunmu razilrindn
qovulmu halinin z evlrin qaytmasna olan ayrlmaz hququ tsdiqlnir v bel qayd n mdaxildn zrrkmi
razilrin hrtrfli reabilitasiyas da daxil olunmaqla, lazmi
raitin yaradlmas zrurti qeyd olunur;
- Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionunda ermni v Azrbaycan icmalar n normal, thlksiz v
brabr yaay raitinin tmin edilmsi zrurti etiraf edilir;
xsusi qeyd olunur ki, Azrbaycan Respublikasnn
razilrinin ial olunmas nticsind yaranm vziyytin qanuni olmasn he bir dvlt tanmamaldr v bel vziyytin
saxlanlmasna kmk v ya yardm etmmlidir.
Avropa uras: Avropa uras Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnda mhm hmiyyt ksb edn bir ne qrar v qtnam qbul
etmidir. Avropa urasnn bu qrarlarnda bu nfuzlu
beynlxalq tkilatn Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisin dair mvqeyi ks olunur. Xsusi mruzi Saytlinqerin 10 aprel 1997-ci il tarixli mruzsi sasnda [24] 22 aprel
1997-ci ild Avropa uras Parlament Assambleyas Zaqafqaziyada mnaqilr haqqnda 1119(1997) sayl qtnam qbul
etmidir. Abxaziya v Dalq Qaraba mnaqilrin dair Assambleya qeyd etmidir ki: z tbitin gr bu mnaqilr
frqlns d, Assambleya qeyd edir ki, onlarn siyasi nizamlanmas 1975-ci il Helsinki Yekun Aktna v 1990-c il Paris Xartiyasna saslanan aadak prinsiplrin: srhdlrin toxunulmazl, xsusn oxmilltli slhmraml qvvlrdn istifad
26
edrk bu regionda btn insanlarn thlksizliyinin tminat,

btn maraql olan trflrin danqlar sasnda Abxaziyaya
v Dalq Qarabaa geni muxtariyyt verilmsini, insan hquqlarna riayt edilmsini nzr almaqla, qaqnlarn v yaay yerlrini mcburi dyimi xslrin z evlrin qaytmas
hququ v onlarn reinteqrasiya olunmas sasnda mnaqiy
clb olunan btn trflrin danq predmeti olmaldr [25].
Avropa urasnn Parlament Assambleyasnda (APA) xsusi mruzi D.Atkinsonun 29 noyabr 2004-c ild tqdim etdiyi mruzsind (snd 10364) qeyd olunur ki, Azrbaycan
razisinin mhm bir hisssi hl d ermni quvvlri
trfindn ial olunub. D.Atkinsonun mruzsind xsusi
qeyd olunur ki, Azrbaycann srhdlri lknin 1991-ci ild
mstqil dvlt kimi tannmas annda beynlxalq sviyyd
tannmd. Azrbaycann razisin Dalq Qaraba regionu da
daxil idi (b.5, blm III) [26].
Bu mruznin sasnda APA ATT-in Minsk Konfransnn
mul olduu Dalq Qaraba blgsi zrind mnaqiy
dair 1416 (2005) sayl qtnam qbul etmidir. Qtnamd
APA-nn Dalq Qaraba mnaqisinin hll olunmamasndan
tssflndiyi, yz minlrl insann hl d kkn olmas v acnacaql raitd yaamas, Azrbaycan razisinin hmiyytli
hisslrinin hl d ermni qvvlrinin ial altnda olduu v separat qvvlrin hl d Dalq Qaraba blgsin
nzart etdiyi bildirilmidir. Assambleya hrbi mliyyatlarn
v bundan vvl balam ktlvi etnik dmniliyin qorxunc etnik tmizlm anlayn xatrladan genimiqyasl etnik
qovulmalara v mono-etnik razilrin yaranmasna gtirib xarmas il bal z narahatln ifad edrk bir daha tsdiq
etmidir ki, bir dvltin razisindn regional razinin ayrlmas v mstqilliyi etnik tmizlmlr v bu cr razinin
digr dvlt de-fakto birldirilmsin gtirib xaran silahl
mnaqi yolu il deyil, yalnz bu razinin halisinin demokratik dstyin saslanan qanuni v dinc proses vasitsil ld
oluna bilr. Assambleya qtnamd Azrbaycan razisinin mwww.elkhan-suleymanov.az
27
hm bir hisssinin Ermnistan quvvlri trfindn ial olunmasna iar edrk, tkilatn hr hans zv dvlti trfindn
xarici razinin ialnn hmin dvltin Avropa urasnn zv
kimi z zrin gtrdy hdliklrin ciddi kild pozulmas demk olduunu xatrlatm v mnaqi razisindn kkn dm xslrin z evlrin thlksiz v lyaqtl qaytmas hququnu bir daha tsdiq etmidir. Assambleya hminin
Birlmi Milltlr Tkilat Thlksizlik urasnn 822(1993),
853(1993), 874(1993) v 884(1993) sayl Qtnamlrini xatrlatm v trflrin silahl mliyyatlardan kinmkl v istniln
ial olunmu razilrdn silahl qvvlri xarmaqla onlara
riayt olunmasn tlb edrk, APA Brosundan ATT-in
Minsk konfrans lklrinin milli nmaynd heytlrinin balarnn da daxil olduu alt komit yaratma xahi etmidir
[27].
Qeyd edilmlidir ki, APA-nn 1416 sayl qtnamsi ox byk hmiyyt malikdir. Bel ki, slam Konfrans Tkilatndan
sonra APA z qrarnda Ermnistan Azrbaycann razilrini
ial edn dvlt kimi gstrdi v faktiki bu dvlti Azrbaycana
qar tcavzd ittiham etdi v bununla da ermnilrin
mnaqi trflrinin yanlz Azrbaycan v Dalq Qaraba separatlar olmas haqqnda iddiasn tkzib etdi.
mumiyytl, Avropa urasnn rsmi sndlrind
Azrbaycan razilrinin Ermnistan hrbi birlmlri
trfindn ial olunmas fakt dflrl qeyd edilmidir. Bu
prosesin davam kimi 2006-c il yanvar aynn 9-da APA-nn
Dalq Qaraba problemi zr alt komitsinin Strasburqda
keiriln nvbti iclasnda mrhum Lord Rassel-Constonun hazrlad hesabatda Azrbaycan razilrinin ial, Dalq Qarabadak rejimin separat olmas, bir milyon azrbaycanlnn
yurdundan didrgin dmsi v s. faktlar z ksini tapd. Lakin
Ermnistan nmaynd heytinin qeyri-konstruktiv mvqe tutmas nticsind APA-nn 1416 sayl qtnamsi sasnda Dalq Qaraba mnaqisi zr alt komitnin faliyyti faktiki olaraq Lord Rassel-Constonun vfatndan sonra dayandrld. Alt
28
komitnin faliyytinin brpa edilmsi bard A PA-da 2011ci ild qrar qbul edils d, Ermnistan nmaynd heyti
alt komitnin iin qatlmaqdan imtina etmidir v indiydk
onun faliyytini boykot edir.
APA 2008-ci ild znn yay sessiyasnda bir daha
Azrbaycann razi btvlyn z dstyini gstrdi. APAnn bu sessiyasnda 6 iyun 2008-ci ild xsusi mruzilr
Andreas Herkel v Yevgeniya Jivkova trfindn edilmi
Azrbaycanda demokratik institutlarn faliyyt gstrmsi
haqqnda [28] mruz sasnda 24 iyul 2008-ci ild 1614 sayl
eyniadl qtnam qbul etmidir. Bu qtnamnin 25.1 bndind
deyilir: Assambleya hesab edir ki, lknin razi btvly
brpa edilmyn qdr Azrbaycanda sabit demokratik inkiaf ox tin olaaqdr. APA-nn 1614 sayl qtnamsinin 25.2
bndind deyilir ki, Assambleya BMT-nin Ba Assambleyasnn 14 mart 2008-ci tarixind qbul edilmi Azrbaycann ial
olunmu razilrind vziyyt haqqndaqtnamsini nzr
alr [29].
Yuxarda qeyd edildiyi kimi, BMT Ba Assambleyas znn 14 mart 2008-ci il tarixli qtnamsind Azrbaycann Dalq Qaraba regionu v onun trafnda hrbi mnaqinin
beynlxalq slh v thlksizliy thlk yaratmaqda davam
etmsindn z ciddi narahatln bildirir, Azrbaycann razi
btvlyn tsdiqlyir, Azrbaycann beynlxalq sviyyd
tannm srhdlrin dstk verir v ial olunmu razilrdn
ermni silahl qvvlrinin drhal xardlmasn tlb edir
[22]. Bellikl, APA BMT Ba Assambleyasnn 14 mart 2008ci il tarixli Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt
haqqndaqtnamsin z dstyini bildirdi, Dalq Qaraba
regionunun razi mnsubiyytini Azrbaycana mxsus olduunu tsdiqldi v Azrbaycann ial olunmu razilrindn
Ermnistan hrbi qvvlrinin drhal xarlmasn tlb etdi.
slam Konfrans Tkilat (hazrda: slam mkdalq
Tkilat - Mllif) slam Konfrans Tkilat Azrbaycana qar
ermni tcavzn daim pislyir, z qrarlarnda Ermnistan
29
tcavzkar dvlt kimi qiymtlndirir, BMT-ni bu dvlt

qar sanksiyalar ttbiq etmy arr v Ermnistandan
Azrbaycann btn ial olunmu razilrindn z silahl
qvvlrinin drhal, qeyd-rtsiz v tam xardlmasn tlb
edir.
slam Konfrans Tkilat dnyann n vacib beynlxalq
hkumtlraras regional tkilatlarndan biridir v n nfuzlu
mslman hkumtlraras regional tkilatdr. mumiyytl,
KT ona zv olan dvltlrin sayna gr Birlmi Milltlt
Tkilatndan sonra dnyann ikinci beynlxalq hkumtlraras
tkilatdr. Hal-hazrda KT drd qitd Asiyada, Avropada,
Afrikada v Cnubi Amerikada yerln, halisinin mumi sayn 1,5 milyard insan tkil edn 57 lkni birldirir. KT-nn
masir beynlxalq laqlr sistemind xsusi yeri BMT v KT
arasnda mkdalq haqqnda balanm mqavild d ks
olunur.
KT trfindn, o cmldn KT-y zv lklrinin dvlt v
hkumt balarnn zirv grlrind (sammitlrind) v
xarici ilr nazirlri sviyysind oxsayl qtnam v qrarlar
qbul olunmudur.
dair mddalar KT ali orqan - zv lklrinin dvlt v
hkumt balarnn zirv grlrind qbul olunmu bir sra
sndlrd z ksini tapmdr. Onlarn iind 13-15 dekabr
1994-c ild Kasablanka hri, Mrake Krallnda keirilmi KT-nin yeddinci zirv grnn sndlrini [30] v 9-11
dekabr 1997-ci ild Tehran hri, ran slam Respublikasnda keirilmi KT-nin skkizinci zirv grnn sndlrini
[31], 2000-ci ilin 12-13 noyabr tarixind Qtrin Doha hrind
keirilmi KT Doqquzuncu Zirv Grnd [32], 2003-c
ilin oktyabr aynda KT Onuncu Zirv Grnd (Putrajaya,
Malayziya) qbul olunmu Yekun Kommunikeni (33-c bnd)
[33], 2005-ci ilin dekabr aynda KT nc Fvqlad Zirv
Grnd (Mkk, Sudi rbistan) qbul olunmu Yekun
30
Kommunikeni [34], 2008-ci ilin mart aynda KT On birinci

Zirv Grnd (Dakar, Seneqal Respublikas) qbul olunmu
Yekun Kommunikeni (61-ci bnd) [35] gstrmk olar.
Bununla yana, Doqquzuncu Zirv Grnd (Doha, Qatar) qbul olunmu 21/9-P(IS) sayl Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz adl qtnamni,
21/9-E (IS) sayl Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm
gstrilmsi haqqnda qtnamni, 25/9-C sayl Ermnistan
Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz
nticsind Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin mhv edilmsi v dadlmas
haqqnda qtnamni, Onuncu Zirv Grnd (Putrajaya,
Malayziyada) qbul olunmu 12/I0-P (IS) sayl Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda qtnamni, 21/10-E (IS) sayl Azrbaycan Respublikasna
iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda qtnamni, mdniyyt
msllri mvzusuna dair Mdniyyat v slam ilri zr
qtnamlrin (j) Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan
Respublikasna qar tcavz nticsind Azrbaycann ial
olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin
mhv edilmsi v dadlmas haqqndaqtnamni, On Birinci Zirv Grnd (Dakar, Seneqal Respublikas) qbul olunmu 10/11-P(IS) sayl Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan
Respublikasna qar tcavz haqqnda qtnamni, 2/11E(S) sayl zv dvltlr v KT-y zv olmayan lklr v
mslman icmalarna iqtisadi yardm edilmsin aid faliyyt
haqqnda qtnamsinin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi
yardm gstrilmsi blmsini, mdniyyat v sosial msllr
zr qtnamlrd 2/11-C (S) sayl slam mqdds yerlrinin
mdafisi haqqndaqtnamni d gstrmk olar.
Bundan lav, mumiyytl, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mddalar KT Xarici lr
Nazirlri urasnn sessiyalarnda qbul olunmu mxtlif
sndlrd, o cmldn yekun kommunikelr v byanatlarda
v oxsayl qtnamlrd z ksini tapmdr.
31
Seneqaln paytaxt Dakar hrind KT Dvlt v Hkumt

Balarnn 13-14 mart 2008-ci ild keirilmi XI zirv grnd
KT-nn ikinci v hal-hazrda qvvd olan Nizamnamsi qbul
olunmudur. Bu Nizamnam 18 fsild 39 madd birldirir.
KT Nizamnamsinin 1-ci fslin 1-ci maddsinin 4-c bndind,
Azrbaycann sylri nticsind ial altnda olan dvltlrin
z razi btvlyn brpa etmsi hququnun zv dvltlr
trfindn birmnal dstklnmsi bard mdda tsbit
edildi. Bu is, z nvbsind, lkmiz n glck xarici
siyast kursunun istiqamtlndirilmsinin hquqi bazasnn
mhkmlndirilmsind mstsna hmiyyt ksb edir.
mddalar KT-y zv lklrin dvlt v hkumt balarnn
zirv grlrind qbul olunmu mxtlif sndlrl yana,
hm d KT Xarici lr Nazirlri urasnn sessiyalarnda qbul
olunmu mxtlif sndlrd, o cmldn yekun kommunike
v byanatlarda v oxsayl qtnamlrd d z ksini tapmdr. Burada onlarn bir nesini gstrmk olar:
KT Xarici lr Nazirlri urasnn Trkiynin stanbul
hrind 17-18 iyun 1992-ci ild keirilmi 5-ci fvqlad
sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 15-ci bndi; 7-9 sentyabr 1994-ci ild Pakistan slam Respublikasnn slamabad
hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 7-ci
fvqlad sessiyasnn Yekun Kommunikesinin Ermnistan
v Azrbaycan arasnda mnaqi blmsinin 64, 65, 66, 67,
68, 69, 70-ci bndlri v Ermnistan v Azrbaycan arasnda
mnaqi haqqnda 5/7-EX sayl Qtnam; 25-29 aprel 1993c ild Pakistan slam Respublikasnn Krai hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 21-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 44 bndi v Ermnistan v Azrbaycan
arasnda mnaqi haqqnda 12/21-P sayl Qtnam; 10-12
Dekabr 1994-c ild Mrake Krallnn Kasablanka hrind
keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 22-ci sessiyasnn
Yekun Kommunikesinin: Azrbaycan-Ermnistan blmsinin
70, 71, 72, 73-c bndlri v, bununla yana, Ermnistan v
32
Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda 11/22-P sayl v

Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 16/22-E sayl Qtnamlr; 9-13 dekabr 1996-c ild ndoneziya Respublikasnn Cakarta hrind keirilmi KT
Xarici lr Nazirlri urasnn 24-c sessiyasnn Yekun Kommunikesinin B. Siyasi msllr: Ermnistann Azrbaycana
qar tcavz fslinin 80-85-ci bndlri v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 12/24-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi
yardm gstrilmsi haqqnda 18/24-E sayl Qtnamlr; 15-17
mart 1998-ci ild Qatarn paytaxt Dohada keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 25-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin Ermnistann Azrbaycana qar tcavz fslinin
63-c bndi v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan
Respublikasna qar tcavz haqqnda 13/25-P sayl v
Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 18/25-E sayl Qtnamlr; 27-30 iyun 2000-ci ild Malayziyann paytaxt Kuala Lumpurda keirilmi KT Xarici lr
Nazirlri urasnn 27-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin
Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz fslinin 72-ci bndini v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda
17/27-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm
gstrilmsi haqqnda 20/27-E sayl v Ermnistann Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn
nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam
tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv
edilmsi v dadlmas haqqnda 25/27-C sayl Qtnamlr;
25-27 iyun 2002-ci ild Sudan Respublikasnn paytaxt Xartumda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 29-cu sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 37-ci bndi v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 20/29-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi
yardm gstrilmsi haqqnda 21/29-E sayl v Ermnistann
Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn
33

edilmsi v dadlmas haqqnda 11/29-C sayl Qtnamlr;
28-30 may 2003-c ild Tehranda (ran slam Respublikas) keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 30-cu sessiyasnn
Yekun Kommunikesinin 41-ci bndi v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda
gstrilmsi haqqnda 21/30-E sayl v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi
kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v
mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi
v dadlmas haqqnda 10/30-C sayl Qtnamlr; 28-30
iyun 2005-ci ild Ymn Respublikasnn Sna hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 32-ci sessiyasnn
Yekun Kommunikesinin 40 v 41-ci bndlri v Ermnistan
haqqnda 9/32-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 10/32-E sayl Qtnamlr v
slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 2/32-C sayl
qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial
v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi; 19-21 iyul 2006-c ild Bak, Azrbaycan Respublikasnda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 33-c
sessiyasnn Bak Byannamsinin 14-c bndi v Yekun Kommunikesinin 45 v 46-ci bndlri v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda
gstrilmsi haqqnda 10/33-E sayl Qtnamlr v slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 2/33-C sayl
Qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial
34
v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi; KT-nin Ba Katibinin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda
mruzsi; 18-20 iyun 2008-ci ild Uqandann paytaxt Kampalada keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 35-ci sessiyasnn Kampala Byannamsinin 25-ci bndi v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 6/35-P sayl v KT-y zv lan v zv olmayan lklr
v mslman icmalarna iqtisadi yardmn gstrilmsin aid
faliyyt haqqnda 3/35-E sayl qtnamnin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardmn gstrilmsi haqqnda blmsi v
slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 3/35-C sayl
qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial
v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi; 23-25 may 2009-cu ild Dmq, Suriya rb Respublikasnda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn
36-c sessiyasnn Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan
Respublikasna qar tcavz haqqnda 9/36-P sayl v KTy zv lan v zv olmayan lklr v mslman icmalarna
iqtisadi yardmn gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 3/36-E
sayl qtnamnin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardmn
gstrilmsi haqqnda blmsi v slam mqdds yerlrinin
qorunmas haqqnda 3/35-C sayl qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn
edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi; 18-20 may 2010cu ild Dnb, Tacikistan Respublikasnda keirilmi slam
Konfrans Tkilat Xarici lr Nazirlri urasnn 36-c sessiyasnn Dnb Byannamsinin mddalar v Ermnistan
haqqnda 10/37-P sayl qtnamsi v KT-y zv lan v zv
olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardmn
35
gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 6/37-E sayl qtnamnin

Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardmn gstrilmsi
haqqnda blmsi v slam mqdds yerlrinin qorunmas
haqqnda2/37-C sayl qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi
kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v
mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi
v dadlmas haqqnda blmsi.
KT-d qbul olunmu qrarlar v qtnamlrin myyn
tsnifatn aparmaq olar:
1.Ermnistanla Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda
v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna
qar tcavz haqqnda qtnamlr;
2. Azrbaycan Respublikasna qtisadi yardm gstrilmsi
haqqnda qtnamlr;
3. Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz nticsind Azrbaycann ial olunmu
razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin mhv
edilmsi v dadlmas haqqnda Qtnamlr.
dair KT trfindn qbul olunmu sndlrin, o cmldn
qrarlarn v qtnamlrin mzmununu qsaca ifad edrk,
aadak nticlr glmk olar:
- birincisi, KT Ermnistan trfindn Azrbaycan torpaqlarnn ial olunmas faktn tsdiq edir (msln, bax 13-15 dekabr 1994 ci ild Kasablanka, Mraked keirilmi KT VII
sammitinin Yekun kommnikesinin 8 bndi; 12-13 noyabr 2000ci ild Doha, Qtrd keirilmi KT IX sammitinin Yekun kommnikesinin 61 bndi; 16-17 oktyabr 2003-c ild Malayziyada
keirilmi KT X sammitinin Yekun kommnikesinin 33 bndi;
13-14 mart 2008-ci ild Dakar, Seneqal Respublikasnda keirilmi KT XI sammitinin Yekun Kommnikesinin 61 bndi v s.);
- ikincisi, KT Azrbaycan Respublikasna qar Ermnistann
tcavzn qtiyytl pislyir v bu tcavz son qoyulma36
sn tlb edir v bununla yana hm d Ermnistann silahl

qvvlrinin btn ial olunmu Azrbaycan torpaqlarndan
drhal, tam v rtsiz xarlmasn tlb edir;
- ncs, KT Ermnistan tcavzkar kimi tanyaraq, BMTnin Thlksizlik Surasna Azrbaycana qar tcavzn ba
vermsi faktnn tannmas v BMT-nin Nizamnamsinin VII
fslin uyun olaraq BMT Thlksizlik Suras trfindn znn vvllr qbul etdiyi qrarlarnn tmin edilmsi mqsdil
mvafiq addmlarn atlmas n mracit etdi. Ermnistan
trfindn masir beynlxalq hquq norma v prinsiplrinin
pozulmas bu dvltin beynlxalq-hquqi msuliyytini yaradr. Bu halda hmin dvlt qar BMT-nin Nizamnamsin
uyun olaraq BMT Thlksizlik Suras trfindn beynlxalqhquqi mcburetm tdbirlri sisteminin ttbiq edilmsi tam
hquqauyundur;
- drdncs, KT trfindn Ermnistann tcavzkar dvlt
kimi tannmas o demk idi ki, Ermnistan Respublikas birbaa
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin itiraksdr. Bu fakt sonradan 2 dekabr 2008-ci ild imzalanm Moskva Byannamsind z ksini tapmdr. Bu faktn beynlxalqhquqi sndlrd ks olunmasnn byk hmiyyt var. Bel
ki, bu faktn etiraf edilmsi, guya ki, mnaqinin Azrbaycan
v Dalq Qaraba, mrkz v yalt arasnda ba vermsin
dair ermni trfinin konsepsiyasnn sassz olmasn bir daha
sbut edir;
- beincisi, KT Ermnistann silahl qvvlri trfindn
ial olunmu razisind Azrbaycan halisin qar edilmi hrktlri insanla qar trdilmi cinaytlr kimi
qiymtlndirir. Bu fakt ial olunmu Azrbaycan razisind
azrbaycanl haliy qar trdilmi cinaytlrd, o cmldn
Xocalda mlki haliy qar soyqrmn hyata keirilmsind
li olan Ermnistann rsmi v vzifli xslrinin msuliyyt
clb edilmsinin zrurtin dair mslnin qoyuluu haqqnda
hquqi saslar verir;
- altncs, KT Ermnistan v Azrbaycan arasnda
37
mnaqinin daltli v dinc yolla nizamlanmasnn sas

prinsiplrini myyn edir. Bunlar dvltlrin razi btvly
v beynlxalq sviyyd tannm srhdlrin toxunulmazl
prinsiplridir;
- yeddincisi, KT Ermnistann hr hans bir qanunsuz iqtisadi faliyytin v Azrbaycann ial olunmu razilrind
tbii resurslarn istismarna v slam abidlri daxil olmaqla,
Azrbaycann mdni v tarixi abidlrinin dadlmas praktikasna son qoyulmas zrurtini qeyd edir;
- skkizincisi, KT yuxarda qeyd olunan mqsdin hyata
keirilmsi n tkilata zv olan lklr trfindn
laqlndirici addmlarn atlmasna dair qrar qbul etmidir. Xsusil qeyd etmk lazmdr ki, KT z qrarlarnda
Azrbaycan xalq il digr beynlxalq tkilatlar rivsind
d z hmryliyini gstrmk zrurtini qeyd edir. Bel ki,
KT-nn XI sammitinin kommnikesinin 61-ci bndind qeyd
olunur ki, KT Azrbaycann tbbs il irli srlm BMT
Ba Assambleyasnn Azrbaycann ial olunmu razilrind
vziyyt adl layihsin z dstyinin gclndirilmsi
zrurtin razln ifad etmidir.
Bellikl, bel bir nticy glmk olar ki, KT qrarlarnda
v qtnamlrind Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisin daltli beynlxalq-hquqi qiymt verilir v bu
mnaqinin nizamlanmasnn beynlxalq-hquqi saslar
myyn edilir.
Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilat (ATT):
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi ATT-in
diqqt mrkzind saxlad msllrdn biri olmudur. Bu
tkilat mnaqinin hlli prosesind vasitilik missiyasn
z zrin gtrm v bu istiqamtd irlilyilr ld olunmas n myyn addmlar atmdr. 1992-ci ilin fevralnda
ATM-in ilk missiyas Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisin dair mruz hazrlamaq mqsdil Azrbaycana
gldi. Missiyann mruzsi Yksk Vzifli xslr Komitsinin
(YVK) fevral aynda Praqa hrind keiriln iclasna tqdim
38
olundu. Bu mruzd Dalq Qaraban Azrbaycan razisi olmas fakt bir daha tsdiqlnirdi. YVK mnaqinin nizamlanmasna slh yolu il nail olman zruriliyini d byan etmidi.
Martn 24-d ATM-in Xarici lr Nazirlri uras vziyyti
mzakir edrk mnaqinin slh yolu il nizamlanmasn
tmin etmk n YVK-nin zmanti sasnda Dalq Qarabaa dair slh konfransnn arlmas bard qrar qbul
etdi. Hmin il martn 24-d Dalq Qaraba mnaqisinin
slh yolu il, danqlar vasitsi il hlli n ATT-in Minsk
qrupu yaradld. Konfransda AB, Fransa, Almaniya, taliya, Trkiy, exiya-Slovakiya, Belarus, sve, Azrbaycan v
Ermnistan nmayndlrinin itirak nzrd tutulurdu.
1992-ci ilin maynda ATM-in Yksk Vzifli xslr Komitsi
trfndn konfransn tkili v iclasn keirilmsi rtlri, elc
d sdrin slahiyytlrini myynldirn qrar qbul olundu. Minsk Konfransnn keirilmsi n yaradlan Minsk
qrupu mnaqinin hlli prosesind itirak etmli v nticd
Minskd bu mnaqinin hllin dair yekun snd qbul olunmal idi [36].
ATT-in Nazirlr uras Dalq Qarabada v onun
trafnda silahl mnaqinin genilnmsinin davam etmsi
v bunun nticsind hali arasnda ziyyt knlrin v insan
tlfatnn artmas il laqdar drin narahatln ifad edirdi. Nazirlr uras mnaqinin davam etmsinin v daha da
genilnmsinin regional v beynlxalq thlksizliy gstr
bilcyi tsiri nzr alaraq, mnaqinin aradan qaldrlmas
yollar v vasitlrini geni kild mzakiry xard, btn
trflri tmkinli olmaa dvt etdi. Nazirlr uras yenidn
n qti kild cavabdeh yerli komandirlri onlarn aktiv itirak il hyata keirilmi tcili v effektiv atks ard.
Siyasi v iqtisadi tzyiq tdbirlrinin dayandrlmas da daxil
olmaqla, etibarl mhit v konstruktiv dialoq raitinin brpa
edilmsi ar il mracit etdi. Nazirlr urasnda ATM
rivsind hyata keiriln faliyyt nzrdn keirildi v
YVK-in qbul etdiyi qrarlar btvlkd bynildi. NK buwww.elkhan-suleymanov.az
39
nunla laqdar grdy tdbirlr gr ATM-in faliyytd

olan sdrin minntdarlq ifad edrk lazm olduqda ona btn mmkn olan yardm gstrmy hazr olduunu byan
etdi. Nazirlr uras Avropa Birliyi v onun zv dvltlri,
Mstqil Dvltlr Birliyinin zv dvltlri, imali Atlantika
mkdalq urasnn zvlri v, xsusil, Birlmi Milltlr
Tkilatnn Ba Katibi trfndn hyata keiriln bir-birini tamamlayan sylri alqlayrd. NK bununla laqdar ATM-in
Faliyytd olan sdrindn Birlmi Milltlr Tkilat il sx
laq saxlama v mtmadi mlumat mbadilsi tkil etmyi
xahi etdi. Razla glindi ki, ATM bu mnaqi il bal slh
prosesinin inkiaf iind sas rol oynamaldr. Hminin, Dalq Qarabada v onun trafnda mvcud olan vziyyt ATM
trfindn nvbti tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edir.
Nazirlr uras ATM-in Nazirlr urasnn faliyytd olan
sdri cnab rci Dinstbir, xsusil effektiv atksin ld olunmas v qorunub saxlanlmas, hminin mslnin slh yolu
il hrtrfli nizamlanmas n rivnin yaradlmasna
kmk mqsdil yaxn vaxtlarda regiona sfr etmyi taprd.
Nazirlr uras qti minlik ifad edirdi ki, ATM-in himaysi
altnda Dalq Qaraba zr konfrans bhrann ATM-in
prinsiplri, hdliklri v mddalar sasnda slh yolu il
nizama salnmas mqsdil danqlar n faliyyt gstrn
forumu tmin edck. Nazirlr bununla laqdar ATM-in
Nazirlr urasnn faliyytd olan sdrindn mmkn qdr
tez bir zamanda bel konfrans keirmyi xahi etdilr. Bundan
lav nazirlr razladlar ki, Minskd keirilck bu konfransn
itiraklar Ermnistan, Azrbaycan, Belarus, exiya v Slovakiya Federativ Respublikas, Fransa, Almaniya, taliya, Rusiya
Federasiyas, sve, Trkiy v Amerika Birlmi tatlar olacaq. Dalq Qaraban seilmi v digr nmayndlri maraql
trf kimi konfransa onun Sdri trfindn itirak dvltlrl
mslhtlmlrdn sonra dvt olunacaqlar. ATM-in
Nazirlr urasnn faliyytd olan sdri ATM-in himaysi
altnda Dalq Qaraba zr konfransn sdrini tyin edck.
40
Nazirlr uras ATM-in btn itirak dvltlrini v btn

maraql trflri beynlxalq nzart altnda olan thlksiz
dhlizlr daxil olmaqla surtli v effektiv vasitlrdn istifad
edrk, humanitar yardmla ona ehtiyac olanlarn tmin
edilmsi n btn lazmi addmlarn atlmasna tkidl ard. Nazirlr uras Ermnistan v Azrbaycann ATM-in
faliyytd olan sdrinin bu regiona missiyasna, hminin
ATM urasnn razlad btn faliyyt tam kmk etmk
hdliyini nzr ald v mslnin davaml, slh yolu il hll
olunmasna nail olmaq mqsdil hr iki trfi bu hdliyi fal
kild yerin yetirmy dvt etdi [36].
1994-c ilin dekabrnda Budapetd ATM zv olan lklrin dvlt v hkumt balarnn nvbti Zirv Gr keirildi. Zirv toplantsnn itiraklar Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisini d mzakir edrk bu bard
qbul olunmu sndlr mvafiq blmnin salnmasna razlq verdilr. Dalq Qaraba mnaqisin bu sndin Regional
Msllr hisssind "Dalq Qaraba mnaqisi il laqdar
ATM-in faliyytinin intensivldirilmsi" adl blm hsr
edilmidir. Bu blmd trflr arasnda atksin ld edilmsi
alqlanr v ATM-in faliyytd olan sdrin Minsk Konfrans hmsdrlrinin tyin edilmsi taprlmdr. Sndd deyilir:
Mnaqinin davam etmsi v bunun nticsind ba vern
insan facisindn tssflndiklrini ifad edrk, itirak
dvltlr ATM-in Minsk qrupu il mkdalqda Rusiya Federasiyasnn vasitilik sylri nticsind 1994-c il mayn 12-d
razladrlm atksi mnaqi trflrinin tsdiqldiyini alqlayrlar. Onlar Birlmi Milltlr Tkilat Thlksizlik urasnn mvafiq qtnamlrin sadiq qaldqlarn tsdiqlyir v
ATM-in mnaqinin slh yolu il nizamlanmasna ynlmi
sylrin Thlksizlik urasnn gstrdiyi siyasi dstyi alqlayrlar. Bu mqsdl onlar mnaqi trflrini birbaa
laqlr daxil olmaqla mslnin mahiyytin dair daha intensiv danqlara arrlar. Bu mnada onlar ATM-in sylri v
kmyini ikiqat gclndircklrin sz verirlr. Onlar ATMwww.elkhan-suleymanov.az
41
in Minsk qrupunun vasitilik sylrini qti kild bynir v

Rusiya Federasiyasnn hlledici yardmn v Minsk qrupunun
digr frdi zvlrinin sylrini yksk qiymtlndirirlr. Onlar bu sylri ATM rivsind laqlndirrk bir araya
gtirmk qrarna glmilr. Bu mqsdl danqlar n vahid v razladrlm baza yaratmaq, hminin btn vasitilik
v danqlar faliyytinin tam kild laqlndirilmsini
tmin etmk mqsdil, faliyytd olan sdr, itirak
dvltlrl mslhtlmlr sasnda v mmkn qdr tez
hrkt etmkl, Minsk qrupunun hmsdrlrini tyin etmyi
taprrlar. Hmsdrlr btn danqlar sylrind ATM
prinsiplrini v razladrlm mandat sas tutaraq, Minsk
qrupunun grlrind birlikd hmsdrlik v faliyytd
olan sdr birlikd mruz edcklr. Onlar ilrinin gedii
barsind Daimi uraya mntzm olaraq mlumat vercklr.
Bu sylr rivsind ilk addm kimi, mvcud atksin davam etdirilmsin kmk etmk mqsdil Rusiya Federasiyasnn v Minsk qrupunun digr frdi zvlrinin dstyil v
onlarla mkdalq raitind tcili tdbirlrin grlmsini v
vvllr vasitilik faliyyti zaman ld olunmu irlilyi
saslanaraq hyata keirilmsi btn trflr n mnaqinin
sas nticlrini aradan qaldrmaa v Minsk Konfransn armaa imkan verck silahl mnaqinin dayandrlmas haqqnda siyasi saziin imzalanmas mqsdil tezlikl danqlar
aparma Minsk qrupunun hmsdrlrin taprrlar. Daha sonra onlar Minsk Konfransnn hmsdrlrindn, xsusil humanitar sahd, inamn mhkmlndirilmsi tdbirlrinin hyata
keirilmsi istiqamtind mnaqi trflri il birg ii davam
etdirmyi xahi edirlr. Onlar itirak dvltlr trfindn hm
frdi sasda, hm d mvafiq beynlxalq tkilatlar rivsind
qaqnlarn acnacaql vziyytini ynglldirmy xsusi
diqqt yetirmk rtil regionun halisin humanitar yardmn
gstrilmsi zr tdbirlrin hyata keirilmsinin vacibliyini
qeyd edirlr [37].
Sndd mnaqinin hlli n slhmraml qvvlrin
42
gndrilmsinin zruriliyi d z ksini tapmd. Bel ki, snd

gr onlar razlardlar ki, mnaqi trflrinin fikirlrin uyun olaraq yuxarda qeyd olunan saziin ld edilmsi hmin
saziin hyata keirilmsinin vacib elementi kimi oxmilltli
slhmraml qvvlrin yerldirilmsin imkan ver bilr
v silahl mnaqinin dayandrlmas haqqnda trflr arasnda saziin ld edilmsindn sonra, BMT Thlksizlik urasnn mvafiq qtnamsinin qbul edilmsi rtil, ATM-i
oxmilltli slhmraml qvvlrl tmin etmk n siyasi hazrlqlarn byan edirlr. Onlar faliyytd olan sdrdn 1992-ci
il Helsinki sndinin III fsli sasnda v BMT Nizamnamsin
tam uyun olaraq tkil edilck bel qvvlrin yaradlmas,
trkibi v faliyyti barsind qsa zaman rzind plan ilyib
hazrlama xahi etdilr. Bu mqsdl faliyytd olan sdr
Minsk Konfrans hmsdrlri v Minsk qrupu, hminin Ba
Katib trfindn kmk edilck; mvafiq mslhtlmlrdn
sonra o, hminin bu qvvlrin, baqa msllrl yana, ls v xarakteri, onlara rhbrliyi v onlarn idarsi, maddi-texniki tchizat, mvafiq altblmlrin v resurslarn blnmsi,
gc ttbiq etmk qaydas v qvv vern dvltlrl razlamalar haqqnda tvsiylrin hazrlanmas n Vyanada yksk
sviyyli planladrma qrupu yaradacaq. Faliyytd olan sdr
Birlmi Milltlr Tkilatnn texniki mslht v ekspertiza yardmnn gstrilmsin hazr olmas haqqnda etdiyi
byanatna saslanaraq, Birlmi Milltlr Tkilatna kmk
n mracit edck. O, hminin, ATM-in slhmraml
qvvlrinin mmkn yerldirilmsi n BMT Thlksizlik
urasnn uzunmddtli siyasi dstyini ld etmy alacaq.
Bel hazrlq iini v 1992-ci il Helsinki sndinin III fslinin
mvafiq mddalarna sasn v trflr arasnda razln
ld olunmasndan v onlarn Minsk Konfransnn hmsdrlri
vasitsil faliyytd olan sdr rsmi xahiindn sonra Daimi ura ATM-in slhmraml mliyyatnn keirilmsi
barsind qrar qbul edck [37].
ATM-in Zirv Gr Minsk Konfransna Minsk qruwww.elkhan-suleymanov.az
43
punun kmyi il mvcud atksin davam etdirilmsi v

slh saziinin imzalanmas n mvafiq tdbirlr grlmsi
istiqamtind sylrini artrma tvsiy edirdi. Burada slh saziinin imzalanmasndan sonra mnaqi blgsin oxmilltli
slhmraml qvvlrin gndrilmsi d nzrd tutulurdu.
Budapet Zirv Grnn sas nticlrindn biri Minsk
qrupunda hmsdrlik institutunun yaradlmas oldu. Slhmraml qvvlrin mxtlif dvltlrin hrbi qvvlrindn
tkil olunmas bard qrar Rusiyann mslni tkbana hll
etmk istyinin qarsn ald.
1996-c ilin dekabrnda Lissabonda ATT zv olan
lklrin dvlt v hkumt balarnn nvbti Zirv Gr
keirildi. Bu Zirv Grnd Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnn sas parametrlri
myyn edilmidir. Onlar ATT-in faliyytd olan sdrinin
Byanatnda z ksini tapmdir. Byanatda qeyd olunur ki: ...
son iki il rzind Dalq Qaraba mnaqisinin v Azrbaycan
Respublikasnn razi btvly mslsinin hllind he
bir irlilyi ld edilmmidir. Mn tssfl qeyd edirm
ki, mslnin nizamlanmas prinsiplrin dair trflrin
mvqelrinin yaxnladrlmas istiqamtind Minsk konfrans hmsdrlrinin sylri uurla nticlnmdi. Minsk qrupunun hmsdrlri trfindn Dalq Qaraba mnaqisinin
nizamlanmasnn trkib hisssi kimi formaladrlan prinsip
tvsiy edilmidir. Bu prinsiplri Minsk qrupunun btn zv
dvltlri dstklyir. Bu prinsiplr aadaklardr:
-Ermnistan Respublikasnn v Azrbaycan Respublikasnn razi btvly;
- Azrbaycann trkibind Dalq Qarabaa n yksk
sviyyli znidar hququ vern z mqddratn tyin
etmy saslanm sazid myyn edilmi Dalq Qaraban
hquqi statusu;
-btn trflrin nizamlama mddalarna riayt olunmasnn tmin edilmsin dair qarlql hdliklr d daxil olmaqla, Dalq Qaraba v onun btn halisinin tmin edilmi
44
thlksizliyi.
Mn tssfl etiraf edirm ki, bir itirak dvlt bunu qbul
ed bilmdi. Bu prinsiplr digr itirak dvltlr trfindn
dstklnir. Bu byanat Lissabon Zirv Grnn sndlrin
daxil edilck [38].
Bellikl, ATT bir beynlxalq tkilat kimi, mnaqinin
yalnz Azrbaycann razi btvly, Dalq Qaraba regionunun Azrbaycann trkibind qalmas v Dalq Qaraban
btn halisinin (hm ermni, hm d Azrbaycan icmasnn)
thlksizliyinin tmin edilmsi rtlri daxilind nizamlanmasnn mmknlyn tsdiqldi. Ermnistan is ilk df mhz
bu sammit zaman beynlxalq birliyin ciddi narazl il qarlad v zn tcrid olunmu vziyyt sald. Bu qrar il
ATT Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin
dair z mnasibtini myyn etdi.
19 noyabr 1999-cu ild ATT-in stanbul Zirv Gr
keirildi. Bu Zirv Grnn Byannamsinin 20 v 21-ci
maddlri tamamil Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisin hsr olunmudur. Byannamd qeyd olunur ki:
Biz Dalq Qaraba mnaqisil bal yaranan vziyyt v son
hadislr haqqnda ATT-in Minsk qrupunun Hmsdrlrinin
mruzsini aldq v onlarn sylrini msbt qiymtlndiririk.
Biz Ermnistan v Azrbaycan prezidentlri arasnda aktivln
dialoqu xsusil alqlayrq ki, onlarn mntzm grlri
problemin mhkm v hrtrfli hllinin taplmas prosesinin
dinamikas n imkan yaratmdr. Biz qti kild bu dialoqu
dstklyirik v ATT-in Minsk qrupu rivsind danqlarn brpas midil bu dialoqun davam etdirilmsin arrq.
Biz hminin tsdiq edirik ki, ATT v mslnin hllinin taplmas n n mnasib format olan ATT-in Minsk qrupu
slh prosesini v onun glckd hyata keirilmsini, trflri
btn zruri kmklik il tmin etmk d daxil olmaqla, daha
da irliltmy hazrdr [39].
2-3 dekabr 2010-cu ild ATT-inAstana Zirv Gr keirildi. Bu Zirv Grnd Thlksizlik cmiyytin doru adl
45
Byannam qbul olunmudur. Sammit zaman ATT-in Minsk

qrupunun hmsdrlri olan lklrin nmaynd heytlrinin
balarnn, Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin
Birg Byanat da qbul olunmudur. Bu Byanatda deyilir ki: ATT-in Astanada (Qazaxstan) keiriln sammiti il
laqdar ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri olan lklrin
nmaynd heytlrinin balar (Rusiya Federasiyasnn Prezidenti D.Medvedev, Fransann Ba naziri F.Fiyon v Amerika
Birlmi tatlarnn Dvlt katibi H.Klinton), Azrbaycan Prezidenti .liyev v Ermnistan Prezidenti S.Sarkisyan razla
gldilr ki, Dalq Qaraba mnaqisinin tnzimlnmsin
ynlmi daha qtiyytli tdbirlr grmk vaxt atmdr [40].
Bununla laqdar onlar Azrbaycan, Ermnistan v Rusiya
Federasiyas prezidentlrinin 2 noyabr 2008-ci il tarixli Moskva
v 27 oktyabr 2010-cu il tarixli Htrxan byanatlarna istinad
etdilr. Onlar razladlar ki, danqlar yolu il dinc tnzimlm
regionda sabitliyi v xalqlarn thlksizliyini tmin edr v onlarn arasnda bara nail olmaq n yegan imkandr [40].
Ermnistan v Azrbaycan prezidentlri Dalq Qaraba mnaqisini beynlxalq hququn prinsiplri v normalar, BMT-nin Nizamnamsi, Helsinki Yekun Akt, elc d
prezidentlr D.Medvedev, N.Sarkozi v B.Obamann 2009-cu il
iyulun 10-da Akvilld [4] v 2010-cu il iyunun 26-da Muskokda
[5] verdiklri byanatlar sasnda qti tnzimlmy almaq
hdliklrini tsdiq etdilr.
hmsdr lk dinc tnzimlmy nail olmaq n
Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin qbul edcklri
zruri qrarlar dstklycklrini bildirdilr. Onlar Ermnistan
v Azrbaycan rhbrlrini sylrini sas prinsiplrd hl
qalan mbahisli msllrin hlli zrind yeni qvv il
cmldirmy ardlar v z hmsdrlrin mnaqi
trflrinin bu sylrini hyata keirmlrin kmk etmk
n onlarla ii davam etdirmyi taprdlar. Danqlarn keirildiyi atmosferi yaxladrmaq n trflr mracitl
onlar atks rejiminin mhkmlnmsin v btn sahlrd
46
etimad tdbirlrinin hyata keirilmsin ynlmi lav addmlar atmaa ardlar. Sndin mahiyytindn grndy
kimi, o daha ox mumi xarakter dayr.
Qeyd etmk lazmdr ki, ATT mnaqinin nizamlanmas
il mul olan v real nticlrin ld edilmsi istiqamtind
hqiqtn fallq nmayi etdirn beynlxalq tkilatdr.
Minsk qrupunun faliyyti bu mnada xsusn yksk
qiymtlndirilmlidir. Bu qurumun faliyyti hllik real slh
gtirib xarmasa da, etiraf etmk lazmdr ki, ErmnistanAzrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin hmi beynlxalq
ictimaiyytin diqqt mrkzind qalmasnda ATT-in faliyyti
ox vacib rol oynayr. Onu da xsusi qeyd etmk lazmdr ki,
digr beynlxalq tkilatlardan frqli olaraq ATT, hr iki
trfin razl il, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisinin nizamlanmas il birbaa mul olan tkilatdr.
Ola bilsin ki bu sbbdn ATT mnaqiy dair daha ox
neytral mvqe tutmaa alr. Halbuki tcavzkarla tcavz
qurban arasnda frqin qoyulmamas mnaqinin hllin yox,
ksin uzadlmasna aparr.
Bununla brabr, yekun olaraq bel bir nticy glmk
olar ki, ATT-in sndlrind v ilk nvbd ATT-in Zirv
Grlrind qbul olunmu sndlrd:
- Dalq Qaraban Azrbaycan Respublikasnn razisi olmas fakt etiraf olunur v tsdiqlnir;
- Azrbaycan Respublikasnn razi btvly dstklnir;
-Dalq Qaraban hquqi statusunun yalnz Azrbaycann
trkibind n yksk sviyyli znidaretm hququ vern
z mqddratn tyin etm sasnda myyn edilmsi vurulanr;
-btn trflrin nizamlama mddalarna riayt olunmasnn tmin edilmsin dair qarlql hdliklr d daxil olmaqla, Dalq Qaraba v onun btn halisinin tmin edilmi
thlksizliyinin zruriliyi qeyd olunur.
Avropa ttifaq: Avropa ttifaq (digr ad Avropa Birliyi)
27 Avropa dvltini birldirn iqtisadi v siyasi birlik olaraq,
47
masir dnyada qvvlrin geosiyasi durumuna byk tsir

gstrn sas tkilatlardan biridir. Regional inteqrasiyaya
ynlmi bu ttifaq Maastrix mqavilsi il 1993-c ild Avropa
Birliyi prinsiplri sasnda yaranmdr.
Cnubi Qafqaz Avropa Birliyinin srhdlrin yaxn olduu
n bu regionda ba vern hadislr Avropa Birliyini narahat
etmy bilmz. Avropa Birliyi beynlxalq hququn subyekti
qismind x edrk Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisinin nizamlanmas problemin z mnasibtini aq
kild bildirmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Avropa Birliyi ErmnistanAzrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi il bal ilk df olaraq
22 may 1992-ci ild byanatla x etmidir. Byanatda birlik
Dalq Qaraba regionunda dylrin intensivlmsi il bal drin narahatln ifad etmi, ermni v Azrbaycan halisi
daxil olmaqla, Ermnistan v Azrbaycan xalqlarnn, hr iki
hkumtin ATM-in prinsip v hdliklrini qbul etmlri
nticsind, eyni sviyyli mhafiz il tmin olunmaq hququna malik olduqlarn xatrlatm, azrbaycanl v ermni
halisinin fundamental hquqlarnn beynlxalq sviyyd tannm srhdlr rivsind tam kild brpa edilmli olduunu bildirmidir. Birlik trflri tmkinlik nmayi etdirmy,
ATM prosesin konstruktiv thf vermy v btn trflri
Dalq Qaraba zr ATM-in Slh Konfransnn tezlikl
keirilmsi istiqamtind i aparmaa armdr.
Avropa Birliyi trfindn Dalq Qaraba mnaqisil bal
18 iyun 1992-ci ild nvbti byanat qbul edilmidir. Tkilat
bu byanatda yen d davam edn dylrl bal z narahatln bildirmi, Ermnistan v Azrbaycana bir daha mracit
edrk, onlar ATM- daxil olarkn gtrdklri hdliklr
sasn insan hquqlarna hrmt etmy v trflri regionda slh brpa etmyin n yax midini tklif edn ATMin himaysi altnda Minsk Konfransnn tezlikl keirilmsinin
zruri rtlrinin yaradlmasna armdr.
Avropa Birliyi mnaqi il bal nvbti byanatn 7 aprel
48
1993-c ild yaymdr. Hmin byanatda Birlik v zv dvltlr

mnaqinin drinlmsindn narahatlq keirdiklrini, hrbi
mliyyatlarn Klbcr v Fzuli rayonlar razisin yaylmasndan tssflndiklrini bildirmi, qounlarn Azrbaycan
razilrindn drhal xarlmas v bu razilrd dylrin
dayandrlmas mqsdil Ermnistan hkumtini Dalq Qaraban hrbi birlmlri zrind olan tsirindn qtiyytl
istifad etmy armdr.
Ermnistann ial qvvlrinin cbh blgsind yeni
mliyyatlar keirmsi qurumu 1993-c ilin 24 iyun v 3 sentyabr tarixlrind yeni byanatlarla x etmy mcbur etmidir. Bu sndd ermnilrin Azrbaycana qar hrbi hcumlar pislnilmi v qaqnlarn saynn hddn artq oxalmasndan narahatlq ifad olunmudur. Birlik ATM-in Minsk
qrupunun blgd slhn ld edilmsi istiqamtind sylrini
dstkldiyini bildirmi v trflri bu prosesin hyata kemsi
n lverili rait yaratmaa armdr. Tkilat BMT
qtnamlrin hrmt gstrilmsini hr iki trfdn tlb etmi, silahl qvvlrin Klbcr, Adam, Fzuli, Cbrayl rayonlarndan xarlmasnn zruriliyini qeyd emidir. Byanatda
hminin Ermnistandan Azrbaycan razilrin hcum edn
yerli ermni qvvlrin yardm gstrmmk tlbi ifad
olunmudur.
Avropa ttifaq 9 noyabr 1993-c ild yenidn Dalq Qaraba
mnaqisin dair nvbti byanatn qbul etmidir. Tkilat
toqqumalarn genilnmsindn narahatlq keirdiyini v qaqnlarn saynn artmasnn blgd grginliyin oxalmasna
gtirib xaracan vurulamdr. Byanatda Avropa ttifaq
ATM-in prinsiplrin uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnn razi btvlyn v suverenliyin hmiyyt verdiyini
tsdiqlmidir. Avropa ttifaq silahl toqqumalardan qamaqla cann qurtaran on minlrl mlki xsin taleyindn, xsusil
narahat olduunu ifad edrk, qaqnlarn mvcudluunun
mnaqinin beynlxalq miqyas almas thlksini artrdn
v btn regionun sabitliyi n thdid olduunu bildirmidir.
49
Avropa ttifaqnn Sdrliyi adndan 1994-c ild mnaqi il

bal bir ne kommunke yaylmdr v bu kommunkelrd
tkilat bir daha Azrbaycann razi btvly prinsipini
dstkldiyini bildirmi v trflri mnaqinin slh yolu
il nizamlanmasna, BMT Thlksizlik urasnn mvafiq
qtnamlrin ml etmy armdr.
Grndy kimi, Avropa ttifaq Dalq Qaraba mnaqisi
il bal qbul etdiyi byanatlarda ehtiyatl mnasibt nmayi etdirmi, tcavzkar dvltl tcavz mruz qalan trf
arasnda frq qoymam, silahl hcumlarn guya Dalq Qaraba ermnilri trfindn hyata keirildiyini iddia etmidir.
Habel, hmin sndlrd Ermnistann Azrbaycan razilrini
ial etmsi faktna dair he bir konkret mnasibt ifad olunmam v mnaqinin sl sbblri bard fikir bildirilmir,
msly daha ox neytral mvqedn yanama nmayi etdirilmidir.
Bununla bel, Avropa ttifaqnn Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisi il bal mvqeyini ifad edn
n sas hadislrdn biri 2003-c ild ba vermidir. Tkilat
mnaqinin hlli n kommunikasiya xtlrinin almas mqabilind Azrbaycann ial olunmu rayonlarndan
5-nin geri qaytarlmasn tklif etmidir. Bu tklif uzun mddt
mzakir obyektin evrilmi v hl d z aktualln saxlamaqdadr. Bu tklif gstrir ki, Avropa ttifaqnn hm regionla laqlri inkiaf etdirmk, hm d Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnda fal itirak
etmk niyyti kifayt qdr ciddi xarakter almdr.
Eyni zamanda vurulamaq lazmdr ki, Avropa ttifaqnn Dalq Qaraba mnaqisinin slh yolu il hlli il bal
rsmi mvqeyi Avropa Parlamentinin 20 may 2010-cu id qbul
etdiyi Avropa ttifaqnn Cnubi Qafqaz zr Strategiyas
Qtnamsind z ksini tapmdr [41]. Bel ki, Qtnamd Avropa ttifaqnn Cnubi Qafqaz dvltlri il laqlrind suverenlik v razi btvly prinsiplrin hrmtl yanad diqqt
atdrlm, 2-ci maddd regiondak mvcud mnaqilr n
50
status-kvonun qbuledilmz olduu, bel vziyytin grginliyi

v dylrin yenidn balamas riskini artrmas vurulanaraq,
5-ci maddd Cnubi Qafqaz dvltlrinin suverenliyi v razi
btvlyn xll gtir bilck rtlrin qbuledilmz olduu
bildirilmidir. Bellikl, Avropa Parlamenti z Qtnamsind
Cnubi Qafqaz dvltlrinin, o cmldn Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq sviyyd tannm srhdlr rivsind
dvlt suverenliyini v razi btvlyn birmnal kild
dstklmi, onlara xll gtir bilck hr hans rtlrin
qbuledilmz olduunu vurulamdr.
Eyni zamanda, Qtnamnin 6-11-ci maddlri mhz Dalq Qaraba mnaqisinin slh yolu il hllin hsr edilmidir. Sndin 6-7-ci maddlrind Azrbaycan v Ermnistan
prezidentlrinin danqlar prosesini davam etdirmlri,
trflr arasnda Moskva byannamsinin imzalanmas, ATTin Minsk qrupunun vasitilik sylri, hmsdr dvltlrin
prezidentlri trfindn 2009-cu ilin iyul aynda G8 sammiti zaman byanatn yaylmas alqlanmdr.
Avropa ttifaq Qtnamnin 8-ci maddsind Dalq Qaraba mharibsi nticsind z evlrindn didrgin dm
yz minlrl insann hl d mcburi kkn kimi qalmasn, onlarn hquqlarnn, o cmldn qaytmaq hquqlarnn, mlkiyyt hquqlarnn v xsi thlksizlik hquqlarnn rdd edilmsindn tssflndiyini bildirmi, trflri
birmnal v qeyd-rtsiz kild bu hquqlar tanmaa v
tezlikl realiz edilmsin arm, problemin hllin nail olmaq mqsdil Ermnistan qounlarnn Azrbaycann btn zbt edilmi razilrindn xarlmasn tlb etmidir.
Qtnamnin 10-cu maddsind bir daha Azrbaycann Dalq
Qaraba v traf rayonlar da daxil olmaqla btn ial edilmi razilrinin boaldlmasnn, Dalq Qaraban statusunun
tam myyn ediln qdr ona aralq statusun verilmsinin,
regionda etnik azrbaycanllarn v etnik ermnilrin dinc yaamas v mkdal n keid rivnin yaradlmasnn
hmiyyti gstrilmidir.
51
Btvlkd, Avropa Parlamentinin qtnamsi bu qurumun regional thlksizlik msllri v regionda mvcud
mnaqilrin, o cmldn Dalq Qaraba mnaqisinin hlli
istiqamtind mvqeyin tam aydnlq gtirmidir. bhsiz ki,
Avropa Parlamenti qtnamlrinin mddalar, bir trfdn,
birbaa Avropa Birliyinin digr rhbr orqanlarnn, digr
trfdn is Avropa Birliyin zv olan lklrin rhbrliyinin
mvqelrin byk tsir gstrir v Dalq Qaraba problemi
zr b nfuzlu tkilatn z siyastini formaladrr.
Qeyd edilmlidir ki, Avropa Komissiyasnn sdri Jose Manuel Barrozo 2011-ci ilin yanvar aynda Bakya sfri rivsind
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyev il keirilmi birg mtbuat konfransndak byanatnda v Bak
Dvlt Universitetind etdiyi xnda Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisin toxunmu, bu problemin hll
edilmmsinin regionda slh v sabitlik n mane olduunu
diqqt atdrmdr. Avropa Komissiyasnn sdri bildirmidir
ki, Avropa ttifaq Azrbaycann razi btvlyn birmnal
kild dstklyir v istyir ki, Azrbaycan Respublikasnn
razi btvly tmin edilsin.
imali Atlantika Mqavilsi Tkilat (NATO - North Atlantic Treaty Organization): Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisin daltli, mvafiq beynlxalq-hquqi
qiymtin verilmsi hrbi-siyasi tkilat olan NATO-nun
sndlrind d z ksini tapmdr.
NATO trfindn bu mnaqiy dair bir sra qrarlar v
qtnamlr qbul olunub. 2006-c ilin noyabrnda Riqada keirilmi NATO-ya zv olan lklrin dvlt v hkumt balarnn sammitinin yekun kommunikesinin 43-c bndind
postsovet lklrind mvcud olan mnaqilr mnasibt
bildirilmdir. Sndd Azrbaycann, Ermnistann, Grcstann v Moldovann razi btvlyn, mstqilliyin v
suverenliyin dstk verilir [42]. Bu ox vacib bir mddadr.
Avropa lklri v Avrasiya zr AB dvlt katibinin mavini
Daniel Frid qeyd edir ki, NATO bu haqda ilk df byan edir
52
v bu, blgd olan dvltlr n vacib siqnaldr. NATOnun bu mvqeyi 2008-ci ilin aprel aynda Buxarest keirilmi zv lklrin dvlt v hkumt balarnn sammitind
(zirv grnd) bir daha z tsdiqini tapmdr. Buxarest
zirv grnn yekunu zr 3 aprel 2008-ci ild qbul olunmu Byannamnin 43-c bndind deyilir ki, NATO Cnubi
Qafqazda v Moldovada regional mnaqilrin saxlanlmasndan z narahatln bildirir. Bizim xalqlar Azrbaycann,
Ermnistann, Grcstann v Moldovann razi btvlyn,
mstqilliyin v suverenliyin z dstyini verirlr. Biz, bu
prinsiplr nzr alnmaqla, bu regional mnaqilrin dinc
yolla nizamlanmasna ynlmi tdbirlr dstk verilmsin
davam edcyik [43]. Riqada qbul olunmu snd
nisbtn Buxarestd qbul olunmu sndd ox vacib bir
lav var. Sndd Cnubi Qafqazda v Moldovada regional
mnaqilrin, o cmldn Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizama salnmasnn prinsiplri myyn
edilir. Bunlar Azrbaycann v Ermnistann razi btvly, mstqilliyi v suverenliyi prinsiplridir. ErmnistanAzrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair nzr almaq
lazmdr ki, Azrbaycan rsmi olaraq hal-hazrda Ermnistann
razisin iddia etmir v he bir iddia tlbi irli srmr. ksin
olaraq, Ermnistan Azrbaycann torpaqlarn ial altnda
saxlayr v Azrbaycann razi btvlyn pozur. Demli,
NATO-nun Buxarest Byannamsinin 43-c bndinin mahiyyti
faktiki Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin
dair Azrbaycann razi btvlyn dstk verilmsi v bu
mnaqinin yanlz Azrbaycann razi btvly rivsind
nizama salnmasndan ibartdir.
NATO-nun eyni mvqeyi 3 dekabr 2008-ci ild Brsseld
NATO-nun ba qrargahnda NATO-nun Xarici lr Nazirlri
sviyysind keirilmi grun yekun kommunikesinin 35ci bndind [44] v 4 Aprel 2009-ci ild Strastburqda - Kelled
NATO lklrinin Dvlt v Hkumt Balarnn sammitinin (zirv grnn) yekun byannamsinin 58-ci bndind
53
z ksini tapmdr. Byannamd qeyd olunur ki, NATO

Cnubi Qafqaz lklrinin v Moldovann razi btvlyn,
mstqilliyin v suverenliyin dstk vermy davam edir
v bu prinsiplr nzr alnmaqla bu reqional munaqilrin
slh yolu il nizama salnmasna ynlmi tdbirlrin
dstklnmsin davam edckdir [45].
19-20 noyabr 2010-cu ild Lissabonda NATO-nun nvbti
sammiti ba tutdu. Bu sammitd d Azrbaycann razi btvly yenidn dstklndi. Bel ki, NATO-ya zv olan
lklrin dvlt v hkumt balarnn Lissabon sammitind
qbul olunmu Byannamnin 35-ci bndind Ermnistann,
Azrbaycann, Grcstann v Moldova Respublikasnn razi
btvlyn, mstqilliyin v suverenliyin dstk verilir v
bu prinsiplr nzr alnmaqla regional munaqilrin slh
yolu il nizama salnmasna ynlmi tdbirlr dstklnir [46].
Cnubi Qafqaz v Orta Asiya lklri zr NATO Ba Katibinin kemi xsusi nmayndsi Robert Simmons qeyd edir ki,
NATO regionda mvcud olan mnaqilrin nizamlanmasnda
maraqldr v bu istiqamtd siyasi danqlar dstklyir. Onun
szlrin gr, Cnubi Qafqazda olan mnaqilrin dvltlrin
razi btvly rivsind hll edilmsi NATO-nun Lissabon
sammitind qeyd olunmudur [47]. Faktiki olaraq, NATO-nun
bu mvqeyi bir daha Azrbaycann dstklnmsin ynlib.
ox maraqldr ki, NATO trfindn qbul edilmi qrarlarda
Azrbaycann razi btvlyn he bir qeyd-rt olmadan
dstk verilir v, mmiyytl, Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisinin nizamlanmasna ynlmi prinsiplrin
srasnda xalqlarn z mqddaratn tyinetm prinsipinin
he ad bel kilmir. NATO Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisinin nizamlanmasn lklrin razi btvly, mstqilliyi v suverenliyi prinsiplri sasnda grr v
bu prinsiplr nzr alnmaqla bu regional munaqilrin slh
yolu il nizama salnmasna ynlmi tdbirlri dstklyir.
NATO trfindn qbul olunmu sndlr bir daha sbut edir
ki, bu beynlxalq hrbi-siyasi tkilat Azrbaycann razi b54
tvlyn tanyr v Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba

mnaqisinin nizamlanmasn Azrbaycann razi btvly
rivsind dstklyir. NATO-nun kemi Ba Katibi Yaap
de Hoop Sxeffer NATO-nun bu mvqeyini bir daha tsdiqldi.
O, Azrbaycan prezidenti il grn nticlrin dair 29 aprel 2009-cu ild keiriln mtbuat kofransnda byan etdi ki,
NATO-nun zv olan 28 lk hesab edir ki, Dalq Qaraba
probleminin hlli suverenlik v razi btvly prinsipin
ml edilmsi sasnda taplmaldr[48]. Ba Katib qeyd etmidir ki, NATO Dalq Qaraba mnaqisind birbaa itirak
etms d, hesab edir ki, onun nizamlanmasnda razi btvly prinsipi sual altna alnmamaldr [49].
Bel bir nticy glmk olar ki, NATO trfindn qbul
olunmu qrarlarda Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba
mnaqisin daltli beynlxalq-hquqi qiymt verilir v bu
mnaqinin nizamlanmasnn beynlxalq-hquqi sasn tkil
edn prinsiplr myyn edilir. Bu prinsiplr lklrin razi btvly, mstqilliyi v suverenliyi, o cmldn Azrbaycann
razi btvly prinsiplridir.
Bellikl, Azrbaycann razi btvly n nfuzlu dvltlraras beynlxalq tkilatlar trfindn tannr
v dstklnir. Bu is, z nvbsind, demkdir ki masir
beynlxalq hquqa sasn, Ermnistan trfindn Azrbaycan
torpaqlarnn zbt edilmsi Ermnistann Azrbaycana qar
tcavznn yani sbutudur. Bir dvltin baqa bir dvlt
qar tcavz n ar beynlxalq-hquqi cinayt saylr v
tcavz etmi dvltin beynlxalq-hquqi msuliyytini yaradr.
55
3. Azrbaycan razilrinin Ermnistan trfindn

ial edilmsi nticsind fvqlad humanitar
vziyytin yaranmas
Ermnistan silahl qvvlrinin 1988-1993-c illrd
Azrbaycana qar hrbi tcavz nticsind Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizi, o cmldn kemi Dalq Qaraba Muxtar
Vilayti (DQMV), elc d ona bitiik olan 7 rayonun (Lan,
Klbcr, Adam, Fzuli, Cbrayl, Qubadl v Zngilan rayonlar) razilri ial edilmidir. Bundan lav, Azrbaycann
Ermnistanla hmsrhd v ial edilmi rayonlarla qonu
olan 7 rayonun razisindki bir sra yaay mntqlri ial olunmudur. mumiyytl, Ermnistann silahl tcavz
nticsind kemi DQMV-nin inzibati razisin daxil olmayan
ial edilmi Azrbaycann rayonlarnn razisi Dalq Qaraba
blgsinin razisindn drd df bykdr.
Ermnistann Azrbaycana silahl tcavz nticsind insan hquqlar sahsind qbul edilmi oxsayl beynlxalq
mqavillrd ehtiva edilmi normalar, o cmldn nsan
hquqlarna dair mumdnya Byannamsi-nin, Mlki v
Siyasi Hquqlar zr Beynlxalq Pakt-n, qtisadi, Sosial v
Mdni Hquqlar zr Beynlxalq Pakt-n, rqi ayr-sekiliyin btn formalarnn lv edilmsi haqqnda Beynlxalq
Konvensiya-nn, gnclr v digr qddar, qeyri-insani v
ya insan lyaqtini alaldan mnasibtlr qar v ona gr
czalandrma haqqnda Konvensiya-nn, Uaq hquqlar
haqqnda Konvensiya-nn btn mddalar ciddi kild pozulmudur. Bundan lav, silahl tcavz zaman beynlxalq
humanitar hquq normalar da, o cmldn Quruda mharib
aparma qanunlar v adtlri haqqnda 18 oktyabr 1907-ci il
Haaqa Konvensiyasnn (Konvensiya IV), Mharib vaxt mlki halinin mdafisi haqqnda 12 avqust 1949-cu il Cenevr
Konvensiyasnn, Hrbi sirlrl davran haqqnda 12 av56
qust 1949-cu il Cenevr Konvensiyas-nn, Beynlxalq silahl

mnaqilrin qurbanlarnn mdafisi haqqnda 12 avqust
1949-cu il Cenevr Konvensiyalarna lav Protokolun (1977ci il), BMT Ba Assambleyasnn Silahl mnaqilr zaman
qadn v uaqlarn mdafisi haqqnda 14 dekabr 1974-c il
tarixli 3318(XXIX) qtnamsinin mddalar ciddi kild pozulmudur.
Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz insan hquqlarnn ktlvi v kobud kild pozulmas il mayit
olunmudur v Ermnistann yerli azrbaycanl halisin qar trtmi olduu cinayt mllri briyyt qar cinayt
kateqoriyasna dr. Bel ki, Ermnistan-Azrbaycan Dalq
Qaraba mnaqisi zaman Ermnistann silahl qvvlri
trfindn 20 mindn ox insan ldrlm, 50 mindn ox insan yaralanm v ikst edilmi, minlrl insan itkin dm,
mhkmsiz edamlar v mlki halinin ktlvi qrn, girov
gtrlmsi, onlardan icbari ilrd istifad olunmas hallar ba vermidir. Hrbi sirlr v girovlar ignclr v digr
qeyri-insani rftarlara mruz qalm, yarallar v xstlr adi
tibbi yardm bel gstrilmmidir. Hazrda hrbi sirlrin v
girovlarn byk ksriyyti Ermnistan Respublikasnda v
ial altndak razilrd beynlxalq Qrmz Xa Komitsindn
(BQXK) gizli saxlanlr.
Azrbaycan xalqna qar n dhtli cinaytlrdn biri Xocal hrind trdilmidir. Xocal facisi Xatn v Lidise soyqrmlar kimi insanlq tarixin dm qanl olaydr. Bel ki,
1992-ci il fevraln 25-dn 26-a ken gec Ermnistan silahl
qvvlri Azrbaycann Dalq Qaraba razisindki ermni silahl dstlri il birg Xankndi il sgran arasnda yerln
Xocal hrini zbt edrk, Azrbaycan xalqna qar soyqrm cinayti hyata keirmidir. Xocal hrind trdilmi
cinaytlr kemi SSR-nin Xankndind yerln 366-c motoatc alaynn xsi heytinin v texnikasnn bilavasit itirak il
hyata keirilmidir. Bel ki, Rusiya silahl qvvlrinin 366-c
motoatc alaynn mayoru Oqanyan Seyran Mueqoviin (Seywww.elkhan-suleymanov.az
57
ran Oqanyan hazrda Ermnistann mdafi naziridir) komandanl altnda 2-ci batalyonu, Yevgeni Nabokixinin komandal altnda 3-c batalyonu, 1 sayl batalyonun qrargah risi ityan Valeriy sayevi v alayda xidmt edn 50-dn artq ermni
zabit v gizirlr Xocalda insanla smayan cinayt mllrini
trdnlrdn olmular.
Hcumdan vvl, fevraln 25-i axam andan hr toplardan v ar zirehli texnikadan iddtli at tutulmaa balamdr. Nticd hrd yannlar ba vermi v fevraln 26s shr saat 5 radlrind hr tam alova brnmdr. Bel
bir vziyytd, ermni hatsind olan hrd qalm tqribn
2500 nfr hali yaxnlqdak azrbaycanllar mskunlam Adam rayonunun mrkzin atmaq midi il hri trk etmy
mcbur olmudur. Ancaq bu niyyt ba tutmamdr. Bel ki,
qaaraq cann qurtarmaa alan dinc hali ermni silahllarnn vvlcdn hazrladqlar pusqulara drk, qddarcasna
mhv edilmidir.
Xocalnn ial zaman bir gecd dinc halidn 613 nfr,
o cmldn 63 uaq, 106 qadn, 70 qoca xsusi amanszlqla,
ignclrl ldrlm, insanlarn balar ksilmi, gzlri xarlm, hamil qadnlarn qarnlar sng il deik-deik edilmidir. Qanl aksiya zaman 1275 insan sir gtrlm, 150
insan itkin dm, 487 insan ikst olmudur. Onlardan 76-s
hddi-bulua atmamlardr. Ktlvi qrnlar zaman 8 ail
tamamil mhv edilmi, 25 uaq hr iki valideynini, 130 uaq
is bir valideynini itirmidir, 56 insan ignclr verilrk ldrlmdr. Xocal hri yerl yeskan edilrk tamamil mhv
edilmidir.
hr halisinin bir hisssi zoraklqdan qab qurtarmaq
istyrkn vvlcdn dzldilmi pusqulara drk qtl yetirilmidir. Rusiyann Memorial hquq-mdafi mrkzinin
mlumatna sasn, drd gn rzind Adama Xocalda qtl
yetirilmi 200 azrbaycanlnn meyidi gtirilmi, onlarla meyidin thqir mruz qalmas fakt akar edilmidir. Adamda 181
meyid (130 kii v 51 qadn, o cmldn 13 uaq) mhkm-tibbi
58
ekspertizasndan keirilmidir. Ekspertiza zaman myyn

edilmidir ki, 151 nfrin lmn gll yaralar, 20 nfrin
lmn qlp yaralar sbb olmu, 10 nfr kt altl vurularaq ldrlmdr. Hquq-mdafi mrkzi diri adamn ba
drisinin soyulmas faktn da qeyd almdr. Hmin gnlr
Memorial hquq-mdafi mrkzi xbr verirdi: ...Qaanlar
ermni pusqularna dr v gllbaran edilirdi. Qaanlarn
bir qismi hr halda Adama glib ata bildi, digr qismi, sasn
qadnlar v uaqlar (onlarn sayn dqiqldirmk mmkn
deyil) dalarda azb qalaraq axtadan donublar, ... sirlrin
myyn hisssi glllnib... Drd gn rzind Adama 200dk csd gtirilib. Onlarla meyitd zoraklq lamtlri akar
grnrd. Adam hr sanitar qatarnn hkimlri balarnn drisi soyulmu drd meyit qeyd alblar, bir meyitin is
ba ksilmidi... Hmin sanitar qatarda canl insann bann
drisinin soyulduu qeyd alnb... [50].
Qeyd edilmlidir ki, 2008-ci ild Ermnistann prezidenti olmu Serj Sarkisyan Xocal hrinin mlki halisin qar
hyata keirilmi qanl aksiyann tkilatlarndan biri olmudur. ngilis jurnalisti Tomas de Vaal bu msly toxunaraq,
yazr ki, Ermni hrbi komandiri Serj Sarkisyandan Xocalnn zbt edilmsi haqda danma xahi etdikd, o ehtiyatla
cavab verdi: Biz bu bard ucadan danmamaa stnlk
veririk. Tomas de Vaal daha sonra qeyd edir ki, Sarkisyan
ba vermi hadislrl bal daha dzgn v daha srt dand: Dnrm ki, balcas baqa msl idi. Xocalya qdr
azrbaycanllar dnrdlr ki, biziml zarafat etmk olar,
onlar dnrdlr ki, ermnilr mlki haliy l qaldrmaa
qadir deyillr. Biz bu stereotipi sndrma bacardq [51].
Azrbaycann kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin
hdudlarndan knarda ial ediln razilrind d briyyt
qar cinayt mllri davam etdirilmidir - Azrbaycan Respublikasnn Lan, Klbcr, Adam, Fzuli, Cbrayl, Zngilan v
Qubadl rayonlarnn yz minlrl dinc sakinlrinin vvlcdn
planladrlm, ktlvi v kobud kild hquqlar pozulmu,
59
onlar qsa bir mddt rzind mcburi kknlr evrilmilr.

Azrbaycann Dalq Qaraba blgsi v traf razilrinin
ial zaman minlrl insan sir v girov gtrlm v ya itkin dmdr. Mlum olduu kimi, girovlar v hrbi sirlr
beynlxalq humanitar hququn mdafisi altnda olan xslr
kateqoriyasna aid edilirlr. Beynlxalq humanitar hquq bu kateqoriyadan olan insanlara qar repressiv zoraklq sullarnn
ttbiqini qadaan edir, girovlarn v sirlrin thlksizliyinin
tmin olunmasn tlb edir. Azrbaycan Respublikasnn sir,
tkin dm, Girov gtrlm Vtndalarla laqdar Dvlt
Komissiyasnn mlumatlarna gr mharib qurban olan mlki hali v hrbi sirlr arasnda qeyri-insani rftara, mxtlif
zoraklq nvlrin, fiziki v mnvi ignclr, qtllr, tibbi
eksperimentlr mruz qalanlar olmudur. Girovlar v hrbi
sirlr ignc verilmkl ldrlr, yaxud dzlmz raitd
saxlanma nticsind hlak olur, sirlikdn azad edilnlr is
mrlk lil evrilirlr. sir, tkin dm, girov gtrlm
vtndalarla laqdar Dvlt Komissiyasnn 1 yanvar 2011-ci
il tarixin olan mlumatlarna sasn, sir, itkin dm v girov gtrlm xslrin say 4049 nfr tkil etmidir. Onlardan 3273 nfr hrbi, 771 nfr mlki xsdir, 5 nfrin hrbi
v ya mlki olduu mlum deyil. Mlki xslrdn 47 nfri
itkin drkn yetkinlik yana atmam uaq (17 nfr azyal qz), 247 nfr qadn, 347 nfr yal xsdir (149 nfr qadn). ndiydk sir v girovluqdan 1399 nfr azad edilmidir.
Onlardan 343 nfri qadn, 1056 nfri kiidir. Eyni zamanda,
onlardan 170 nfri uaq (65 nfr azyal qz), 289 nfri yal
xsdir (112 nfr yal qadn). Bundan lav, Dvlt Komissiyasna daxil olmu materiallarn thlili zaman 553 nfrin sir
v girovluqda qtl yetirildiyi v ya mxtlif sbblrdn vfat
etdiyi myyn edilmidir. Onlardan 104 nfr qadn, 448 nfr
kiidir, 137 nfrin yalnz ad mlumdur, 74 nfr is namlum
xslrdir [52].
Qeyd edilnlrl yana, Ermnistan ial etdiyi razilrd
azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyasti hyata keirmi
60
v bu razilri monoetnik zonaya evirmidir. al edilmi

razilrdn yerli azrbaycanl hali xarlaraq mcburi kkn
evrilmilr. Azrbaycann kemi DQMV ial edildikdn sonra azrbaycanl hali zorla z vtnlrindn qovulmu, bundan
sonra is eyni hadislr Azrbaycann digr 7 rayonunda da
tkrarlanmdr. Bel ki, Ermnistan trfindn ial edilmi
Lan rayonundan 71000, Klbcr rayonundan 74000, Adam
rayonundan 165600, Fzuli rayonundan 146000, Cbrayl rayonundan 66000, Qubadl rayonundan 37900, Zngilan rayonundan is 39500 nfr Azrbaycan vtnda mcburi kkn
evrilmidir. mumiyytl, Ermnmistann silahl tcavz v
etnik tmizlm siyasti nticsind Azrbaycann ial edilmi (DQMV v traf 7 rayon) razilrindn 660000-dn artq
dinc hali mcburi kkn olmudur. Bundan lav, 100000dn artq Azrbaycan vtnda Ermnistanla hmsrhd v
ial xtti il tmasda olan razilrdn lknin digr razilrin
pnah gtirmilr. Digr trfdn, yuxarda qeyd etdiyimiz
kimi, 1988-ci ilin sonu v 1989-cu ilin vvllrind, indiki
Ermnistan Respublikasnn razisindn 250 mindn artq etnik azrbaycanl deportasiya edildi v onlar qaqn qismind
Azrbaycanda mskunladlar. Bellikl, indiki Ermnistandan
azrbaycanllarn deportasiyas, Azrbaycann 20% razisinin ial v ial edilmi razilrd hyata keirdiyi etnik tmizlm
siyasti nticsind minlrl insan ldrlm, mxtlif
drcli xsart alm, sir gtrlm v itkin dm, dinc
hali ar psixoloji v mnvi grginlik keirmi, 1 milyondan
artq azrbaycanl z tarixi vtnlrindn, evlrindn didrgin
salnaraq, qaqn v mcburi kkn vziyytin dmdr.
Hmin kateqoriyaya aid olan insanlar Azrbaycann 62 hr
v rayonunda, 1600-dn ox sx mskunlama obyektind
mvqqti mskunlamlar.
Bundan lav, Ermnistann ial etdiyi rayonlardan olan
halinin yaay raiti pisldiyin gr onlarn arasnda tbii
artm kskin surtd aa dm, uaq lm artmdr. al olunmu rayonlarn hamsnda 1989-1998-ci illr arasndawww.elkhan-suleymanov.az
61
k dvrd doum kskin surtd aa dm v tbii artm

hr 1000 nfr gr hddn ox azalmdr. Bu azalma (hr
1000 nfr gr) rayonlarn hamsnda 11,2-22,6 nfr arasnda olmudur. Gstriln illrd Cbrayl, Qubadl, Zngilan
v Adam rayonlar halisinin mskunladqlar yeni yerlrd
tbii artm 16,9-22,6 nfr arasnda olmudur. al olunmu
rayonlarn hamsnda demoqrafik gstricilr orta respublika
sviyysindn aa olmudur. Sosial v iqtisadi raitin hddn
artq ar olmas, da v datyi zonalarn yaay raitinin
dzn yerlrdki isti iqlimin uyunsuzluu, Ermnistann silahl tcavz, tcavzkarlarn mlki haliy qar qeyri-insani davran, ignclrin verilmsi v etnik tmizlm siyasti
nticsind insanlarn ok vziyytin dmsi, uzunmddtli
psixoloji grginlik durumunda olmas v s. ial olunmu rayonlarda halinin tbii artmnn aa dmsinin balca
sbblri olmudur.
Qaqn v kknlrin n arl problemlrindn biri d onlarn il tmin olunmas il bal tinliklrdir. Azrbaycan
Respublikas Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri
zr Dvlt Komitsinin verdiyi mlumata gr 1999-cu ild
301359 nfr mk qabiliyytli qaqn v mcburi kkn olmudur, onlarn 196380 nfri yaxud mumi mk ehtiyatlarnn 65,2%-i isiz qalmdr. 1999-cu il olan mlumata sasn,
mcburi kknlrin 74 min nfri lazmi raiti olmayan adr hrciklrind, 99 min nfri quradrlm evlrdn ibart
qsblrd, 17,5 min nfri ictimai binalarda, mktblrd,
uaq baalarnda v yataqxanalarda, 20,2 min nfri qohum
evlrind, qalanlar zbt olunmu mnzillrd, yarmq qalm
tikililrd, fermalarda, yk vaqonlarnda v sadc olaraq, yol
knarlarnda mskunlamlar. He bir normal istilik, elektrik
enerji tchizat, sanitar-gigiyena raiti olmayan bel qaqn
msknlrind doulan uaqlarn, onlarn valideynlrinin salaml thlk altnda qalr.
Bellikl, Ermnistann tcavz nticsind 1 milyondan
artq Azrbaycan vtndann qaqn v mcburi kkn
62
evrimsi, 20 min nfrin hlak olmas, 50 min nfrin lil olmas v txminn 5 min nfrin sir v itkin dmsi il yana, ial olunmu rayonlardan olan halinin tbii artm 22-26 nfr
(hr 1000 nfr) qdr azalmdr ki, bu da Azrbaycanda demoqrafik vziyyt ciddi mnfi tsir etmidir.
Ermnistann apard etnik tmizlm siyasti v silahl tcavz nticsind Azrbaycanda fvqlad humanitar
vziyyt yaranmdr. Bu fakt, ilk nvbd, BMT Thlksizlik
urasnn qtnamlrind z ksini tapmdr.
Bel ki, BMT Thlksizlik uras znn 30 aprel 1993-c il
tarixli 822(1993) sayl qtnamsind regionda oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsi v fvqlad humanitar vziyytin
yaranmas il bal z drin narahatln ifad etmidir [11].
BMT Thlksizlik uras znn 29 iyul 1993-c il il tarixli
853(1993) sayl qtnamsind Azrbaycanda oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsi v fvqlad humanitar vziyytin
yaranmas il bal yenidn z drin narahatln ifad etmidir. Grndy kimi, qtnamd regionda olan vziyyt daha
dqiq ifad olunmudur. Yni, oxlu sayda mlki xslrin
yerdyimsinin mhz Azrbaycann razisind ba vermsi
vurulanr [12].
BMT Thlksizlik uras znn 14 oktyabr 1993-c il il
tarixli 874(1993) sayl qtnamsind tcavz nticsind insanlarn ziyyt kmsi, regionda yaranm fvqlad humanitar vziyytl, Azrbaycanda oxlu sayda mlki xslrin
yerdyimsi il bal yenidn znn ciddi narahatln ifad
etmidir [13].
BMT Thlksizlik uras znn 12 noyabr 1993-c il il tarixli 884(1993) sayl qtnamsind oxlu sayda mlki xslrin
yerdyimsi v Zngilan rayonunda v Horadiz hrind
v Azrbaycann cnub srhdind fvqlad humanitar
vziyytin yaranmas il bal yenidn znn ciddi narahatln ifad etmidir [14].
BMT Ba Assambleyas 20 dekabr 1993-c ild znn 48/114
sayl Azrbaycanda qaqnlara v kknlr fvqlad huwww.elkhan-suleymanov.az
63
manitar yardm vziyytin dair qtnamsind oxlu sayda

mlki xslrin yerdyimsi il bal Azrbaycanda humanitar vziyytin daimi pislmsi il laqdar znn ciddi narahatln ifad etmidir. Bu qtnamnin sas dyrlrindn biri
ondan ibartdr ki, ilk df beynlxalq sndd Ermnistann
tcavz nticsind Azrbaycanda qaqnlarn v kknlrin
saynn bir milyonu ad tsdiqlnmidir [20].
BMT Ba Assambleyas 14 mart 2008-ci ild znn 62/243
sayl Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt adl
qtnamsind Dalq Qaraba mnaqisinin Cnubi Qafqaz
lklrind inkiafa v humanitar vziyyt mnfi tsirlri
qeyd olunur [22].
slam Konfrans Tkilatnn 13-14 mart 2008 il Seneqal
Respublikasnn Dakar hrind keirilmi On Birinci Zirv
Grnd Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 10/11-P (IS) sayl Qtnam
qbul olunmudur. Bu sndd d qeyd olunur ki: KT ermni
tcavz nticsind bir milyondan ox azrbaycanlnn qaqn v mcburi kkn evrilmsindn v bu byk humanitar problemin arlndan drin narahatlq keirir. Hm d bu
qtnamnin 21-ci maddsind qeyd olunur ki: KT Azrbaycan
Respublikas razisind bir milyondan ox mcburi kkn v
qaqnn mvcudluu il laqdar humanitar problemlrin
kskinliyindn narahatln ifad edir [53].
Bellikl, Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz
nticsind fvqlad humanitar vziyyt yaranmas fakt nfuzlu beynlxalq tkilatlarn qrarlarnda z tsdiqini tapmdr.
64
Ermni separatlar trfindn dadlm Azrbaycann

tarix v mdniyyt abidlri
Ermnilrin randan imali Azrbaycana krlmlrinin 150 illiyi

rfin ucaldlm abid. Adr. 1978
150 il abidsi ermni separatlar trfindn dadldqdan sonra.

Adr. 1988



4. Ermnistann ial nticsind Azrbaycan

tarixi v mdniyyt abidlrin dymi zrr
Azrbaycan razilrinin ial zaman Ermnistan
hrbi birlmlri Azrbaycan xalqnn milli mdniyyt
abidlrini d qddarcasna ucurub datm v dnya xalqlar
mdniyytinin trkib hisssi olan Azrbaycan mdni irsin
misli grnmmi zrr vurmudur. Ermnistan trfindn ial olunmu razilrd Azrbaycan xalqnn tarix v mdniyyt
abidlrinin dadlmas v qsdn korlanmas kimi mllri Silahl munaqi ba verdikd mdni dyrlrin qorunmas haqqnda Haaqa Konvensiyasnn (1954-cu il), Mdni srvtlrin
qeyri-qanuni dvriyysi haqqnda Paris Konvensiyasnn
(1970-ci il), Arxeoloji irsin muhafizsi haqqnda Avropa Konvensiyasnn (1992-ci il), YUNESKO-nun mumdnya mdni
v tbii irsin mhafizsi haqqnda Konvensiyasnn (1972-ci il)
mddalarnn ciddi v kobud kild pozulmas il mayit
edilmidir.
Bel ki, hrbi tcavz nticsind ial olunmu razilrd
ilk insan msknlrindn olmu mhur Azx v Talar maaralar, Qarakpk, zrliktp kurqanlar hal hazrda hrbi
mqsdlrl istifad edilrk qsdn dadlr. Xocal, Adam,
Adr, Fzuli, Cbrayl rayonlarndak kurqanlarla yana, ial olunmu ua, Lacn, Klbcr, Qubadl, Zngilan, Fzuli
rayonlarnn razilrindki qbiristanlqlar, trblr, mzarst
abidlr, mscidlr, mbdlr, Qafqaz Albaniyasna mxsus
abidlr v Azrbaycan xalqnn digr milli abidlri mhv edilir.
ua tarixi memarlq qoruunun razisind ialc dvltin
silahl qvvlri Aa v Yuxar Gvhraa, Kcrli, Mrdinli
cum mscidlrini, dahi bstkar zeyir Hacbyovun,
Azrbaycan professional vokal sntinin banisi Blbln ev
mzeylrini, Xurud Banu Natvann saray kompleksini, Fiwww.elkhan-suleymanov.az
65
rudin by Kcrlinin, Zhrabbyovlarn malikanlrini, air,

rssam v alim Mir Mvsm Nvvabn evini, mumiyytl
hrin rq memarl xususiyytlrini ks etdirn milli slubda ina edilmi ksr yaay evlrini, buradak qdim
qbiristanl, boyuk Azrbaycan airi, Qaraba xannn vziri
Molla Pnah Vaqifin trbsini, Adamda Pnah xann imartini,
Cm mscidini, Lacn rayonunda Hmz Sultan v Soltan
hmd saraylarn, mscidlri, ziyartgah v ibadtgahlar, da
heykllri, qdim qbirlri, kurqanlar, tarixi abid olan yaay binalarn vandalcasna datm, danmas mmkn olan
maddi mdniyyt abidlrini Ermnistana aparmlar.
al edilmi razilrd Azrbaycan xalqnn maddi
mdniyyt yadigarlarnn dadlmas prosesi indi d davam edir. alclar geni miqyasl, qeyri pekar arxeoloji qaznt ilri aparr, kurqanlar dadr, qart etdiklri tapntlar
Ermnistana dayrlar.
Ermnistan trfindn ial edilmi qdim Azrbaycan torpaqlar olan Dalq Qaraba v ona bitiik rayonlarda 13 dnya
hmiyytli (6 memarlq v 7 arxeoloji), 292 lk hmiyytli
(119 memarlq v 173 arxeoloji) v 330 yerli hmiyytli (270
memarlq, 22 arxeoloji, 23 ba, park, monumental v xatir
abidlri, 15 dekorativ snt nmunsi) tarix v mdniyyt
abidlri qalmdr. Bunlarla yana, 40 mindn artq eksponatn
topland 22 muzey, 4,6 milyon kitab fondu olan 927 kitabxana,
808 klub, 4 teatr v 2 konsert salonu, 31 mscid, 9 tarixi saray,
8 mdniyyt v istiraht park, 4 rsm qalereyas, 85 musiqi
mktbi, 103200 dd mebel avadanl, 5640 musiqi alti, 481
kinoquru, 20 dd kinokamera, 423 videomaqnitofon, 5920
dst milli kii v qadn geyimlri, 40 komplekt ssgclndirici,
25 iri v 40 kiik hcmli attraksion ial olunmu razilrd qalmdr.
Kecmi SSR-d yegan olan Adam rk muzeyi hrin
bombardman zaman yerl yeksan edilmi, dunya hrtli
Klbcr tarix-diyarnaslq muzeyinin 13 mindk, Lacn tarix-diyarnaslq muzeyinin 5 mindn cox qiymtli v nadir
66
eksponat Ermnistana danmdr.

uann ial edilmsi nticsind 8 muzey, 31 kitabxana,
17 klub, 8 mdniyyt evi dadlm, viran edilmidir. ua
hrinin tarixi muzeyinin 5 mindk eksponat, Azrbaycan
Xalas v Xalq Ttbiqi Snti Dvlt muzeyi ua filialnn, Dvlt Qaraba Tarixi muzeyinin 1000-dk eksponat,
Azrbaycan professional musiqisinin banisi, bstkar zeyir
Hacbyovun (300-dn cox ya), Azrbaycan vokal sntinin
sasn qoymu boyuk mnni Blbln (400-dk ya),
gorkmli musiqii v rssam Mir Mvsm Nvvabn (100-dn
cox ya) xatir mzeylrinin, Adam tarix-diyarnaslq muzeyinin (2 mindn cox ya), Qubadl tarix-diyarnaslq muzeyinin (3 mindn cox ya), Zngilan tarix-diyarnaslq muzeyinin (6 mindk ya) fondlar qart edilmidir.
Grkmli Azrbaycan musiqiisi Qurban Pirimovun Adam
rayonundak xatir muzeyi, Cbrayl, Fzuli v Xocal rayonlarnn tarix-diyarnaslq muzeylri d dadlmdr. Ermni
tcavzkarlarnn qart etdiklri muzeylrd Azrbaycan xalqnn tarixi v mdniyyti il bal qiymtli yalar, rsm v
heykltralq srlri, dnya hrtli Azrbaycan xalalar,
xala mmulatlar, Azrbaycann grkmli xsiyytlrinin
xatir yalar, digr qiymtli materiallar olmudur. ua, Lacn v Qubadl rsm qalereyalarnn Azrbaycann grkmli
rssam v heykltralarnn srlrindn ibart fondlar da dadlmdr.
Ermni tcavzkarlar Azrbaycan musiqisinin byk
xadimlri zeyir Hacbyovun v Blbln, habel air Xurud Banu Natvann heykllrini ua hrindn Ermnistan
razisin aparmlar. Bu abidlr btn mnviyyat normalarnn ziddin olaraq vhicsin glllnmi v ar texnika vasitsil zdlnmidir. Hmin abidlr ox tinlikl
ld edilrk Bakya gtirilmi v hazrda Azrbaycan Dvlt
ncsnt Muzeyind numayi etdirilir.
Bellikl, Ermnistann ial nticsind Azrbaycana
vurulmu humanitar v mdni-tarixi zrrin miqdar ox
67
bykdr. Ermni tcavzkarlar trfindn Azrbaycann

mdni irsini tkil edn obyektlr talanmdr. Azrbaycan
razilrinin Ermnistan hrbi ial lkd ar humanitar bhran vziyytinin yaranmas, oxsayl sosial-iqtisadi obyektlrin
mhv edilmsi v lk iqtisadiyyatna ciddi ziyanlarn vurulmas il yana, Azrbaycan xalqnn tarixi, maddi mdniyyt
abidlrin d ar zrr vurmudur v, fsuslar olsun ki, hazrda hm bu abidlrin qiymtlrini, hm d onlarn dadlaraq mhv edilmsi nticsind Azrbaycan xalqna dymi
mnvi zrrin miqyasn tyin etmk praktiki olaraq mmkn
deyildir. Bel ki, talan olunmu v mhv edilmi mdni-tarixi
abidlr tkc Azrbaycann yox, hm d dnya sivilizasiyasnn ox dyrli mdniyyt nmunlri idi.
68
5. Ermnistan trfindn ial olunmu

Azrbaycan razilrind traf mhit v
tbii srvtlr dymi zrr
Ermnistann silahl tcavz nticsind 1988-1993-c illr
rzind Azrbaycan Respublikasnn 1,7 milyon ha razisi ial
olunmudur. al olunan razilr Kiik Qafqazn dalq zonas
olmaqla Azrbaycann iri me rayonlardr v Azrbaycann
me rtynn 25%-i bu razilrd yerlir. Bundan lav,
ial edilmi razilrd tbit abidlri, nadir bitki v heyvan
nvlri geni yaylmdr. Hmin razilrd 460 nvdn ox yaban aac v kol bitkilri bitir. Bunlardan 70-i endemik nvlr
olub, dnyann he bir yerind tbii halda bitmir. Qarachr,
ayfnd, Araz pald, yalanqoz, rq inar, adi nar, me zm, pirkal, mad, eldar am, adi xurma, sydyarpaq armud v s. nv aaclar ial olunmu razilrd mhv edilrk,
dnya florasnn xzinsindn silinmk zrdir. Eyni zamanda,
bu razilrd Azrbaycan Respublikasnn Qrmz Kitabna
daxil edilmi mmlilrin 4, qularn 8, balqlarn 1, amfibiya v
reptililrin 3, haratlarn 8, bitkilrin is 27 nv qorunurdu.
Qeyd etmk lazmdr ki, Kiik Qafqazn tbii landaft, nadir
bitki v heyvanlar almini mhafiz etmk mqsdi il Dalq
Qaraba mnaqisindn vvlki illrd Azrbaycanda hyata
keiriln tdbirlr nticsind xsusi mhafiz olunan tbit
razilrinin sahsi 890 min hektara atdrlmd v bir sra qoruq v yasaqlqlar tkil olunmudu. Lakin bu razilrin 42997
hektar Ermnistan silahl qvvlri trfindn ial edilmidir.
Bsitay Dvlt Tbit Qoruu, Qaragl Dvlt Tbit Qoruu,
Arazboyu Dvlt Tbit Yasaql, Lan rayon Dvlt Tbit
Yasaql, Qubaql rayon Dvlt Tbit Yasaql v Daalt
Dvlt Tbit Yasaqlnn razilrind olan qiymtli aac v
biomxtlifliyin digr nvlri hazrda Ermnistan trfindn
talan edilrk mhv edilmkddir.
69
Nmun n gstrmk lazmdr ki, Bsitay Dvlt Tbit

Qoruu 1974-c ild Azrbaycann cnubi-qrbind, hazrda ial altnda olan Zngilan rayonu razisinin Bsitay drsind
rq inarn qorumaq mqsdil yaradlmdr v onun sahsi
107 hektardr. ay boyu rq inar meliyi 12 km msafd
uzanr v ya 500 il qdr olan rq inar aaclar Azrbaycan
Respublikasnn Qrmz Kitabna daxil edilmidir. Eyni zamanda qeyd edilmlidir ki, Lan rayon Dvlt Tbit Yasaql
Azrbaycann ial olunmu Lan rayonu razisind 1961-ci
ild tkil edilmidir. Sahsi 21, 4 min ha olan bu yasaqlqda
da keisi (tqribn 400 ba), cyr (500), l donuzu (400), turac (800), kklik (2500) mhafiz olunurdu. Bu tbit incilri ial Ermnistan trfindn kobudcasna mhv edilmidir.
Btvlkd, Ermnistann ial altnda olan Azrbaycan
razilrind 247352 ha me sahsi, o cmldn 13197,5 ha
qiymtli me sahlri, 152 dd tbit abidsi v 5 dd geoloji obyekt qalmdr v byk hmiyyt ksb edn bu tbit
abidlrinin ksriyyti ial dvlt trfindn amanszcasna mhv edilmidir. Bel ki, Klbcr rayonunda Azrbaycan
Respublikasnn Qrmz Kitabna daxil edilmi 968 ha razini
hat edn ayfnd aaclar ktlvi kild qrlaraq xarici
lklr satlr. Rayon razisind 4 mindn artq mxtlif nv
bitki vardr ki, bunlardan 200- qdri drman bitkilridir. Onlar da xarici irktlr trfindn ktlvi kild beynlxalq hquq normalarna zidd formada talan edilrk digr lklr danr ki, bu da bitkilrin hmin razilrd kknn ksilmsin
v regionda mvcud biomxtlifliyin mhv edilmsin sbb
olur.
Hazrda ial Ermnistan trfindn Azrbaycann
tbitin qar planladrlm ekosid siyasti hyata keirilir.
al edilmi razilrd melrin qrlmas v mhv edilmsi
hesabna Ermnistanda aac emal snayesi inkiaf edir. Tkc,
1993-c ild ial edilmi razilrdn Ermnistana 206,6 min
m3 qiymtli aac nvlri aparlmdr.
al edilmi regionun faunasna da vzolunmaz zrr
70
vurulmudur. Regionun bioloji mxtlifliyi thlk altndadr, nki bir ox nv Qrmz kitab-a salnm faunann
nzartsiz mhv olunmas prosesi gedir. al olunmu Lan
rayonunda yasaqlq mhv edilir. Bu yasaqlqda yerln Hacaml mesind ermnilr, sonradan xaric sat mqsdl,
qrmz paldn qrlmas v tdark edilmsi il muldurlar.
Bununla yana, xarici lklr sat mqsdil, dekorativ mebel v parketin hazrlamasnda vzsiz olan Bsitay qoruu
razisind bitn geniyarpal pald melri, inar v qoz aaclar da qrlr. Sahsi 240 ha olan Qaragl qoruu da tamamil
mhv olunma thlksi qarsndadr. Burada 68 mxtlif bitki
nvn v 27 bitki aillsin mnsub olan bitkilr var idi. Sahsi
13160 ha me tsrrfat olan Qubadlda da melr tamamil
mhv edilib. 2005-ci il kimi ermnilr ial edilmi razilrdn
720 min m3 aac tdark etmilr.
Bununla yana, ua hrindn cnubda, dniz
sviyysindn 1365 m hndrlkd yerln, Titon yal hng
dalarndan ibart uzunluu 114 m olan Xan Maaras
mhafiz olunurdu. Mxtlif mnblrdn alnan mlumatlara
gr, hmin abidlr qddarcasna mhv edilir v digr
mqsdlr n istifad olunur.
Ermnistann ial altnda olan Azrbaycan razilrind
ekoloji hmiyyt malik olan bir ox gllr hazrda byk
antropogen tsir mruz qalr v bununla da regionda ekoloji
tarazlq ciddi kild pozulur. Bel ki, irili-xrdal 7 relikt gl
Klbcr v Lan rayonlarnn yaylaqlarnda Byk Alagl,
Kiik Alagl, Zalxagl, Qaragl, Canlgl, ql Qaragl v
Adr rayon razisind (Trtrin qolu Toraaayda) Qaragl
kimi irin su ehtiyatlar hazrda ial altnda qalmaqdadr.
al edilmi Azrbaycan razilrind byk malic
hmiyyti olan 120-dk mxtlif trkibli mineral su yataqlar mvcuddur. Bunlarn irisind Klbcr rayonunda Yuxar v Aa stisu, Barsaq, Kedk, Lan rayonunda lqsu,
Minknd, ua rayonunda Turu, Srlan v baqa mineral sular
xsusil qeyd edilmlidir. Klbcr rayonu razisind yerln
71
stisu mineral sular zlrinin lverili qaz v kimyvi trkibin,

yksk temperaturuna, byk tbii ehtiyatlarna gr xsusil
frqlnir. Bu mineral sular hm xarici, hm d daxili xstliklr
n malicvi xsusiyytlr malikdir. Odur ki, stisu bula
stnd 80-ci illrd iri kurort v mineral su doldurma zavodu
tikilmidi. Hmin zavod sutka rzind 800 min litr su istehsal
edirdi. ua hrinin 17 km-lik msafsind yerln Tursu
mineral bula vasitsi il mxtlif daxili xstliklr malic
olunur. Tursu mineral bulandan kmr vasitsi il ua
hrin su verilirdi. mumiyytl, Azrbaycann mineral sularnn mumi geoloji ehtiyatlarnn 39,6%-i hazrda ial altnda olan rayonlarn payna drd.
Qeyd etmk lazmdr ki, Ermnistann silahl tcavz
nticsind Azrbaycann ial olunmu razilrin yaxn olan
rayonlarnn su tminat v suvarma sistemi pozulub, bu is
torpan v bitki qatnn vziyytin mnfi tsir gstrir. Quraq
region hesab ediln Azrbaycan n suvarma kiniliyinin inkiaf, hr v kndlrin su il tchizat hyati msllrdn
biridir. Bu baxmdan Azrbaycann su ehtiyatlarnn formalamasnda sx ay bksin malik olan v hazrda Ermnistann
ial altnda qalm Kiik Qafqaz dalarnn da hmiyyti
vzedilmzdir. Bu dalardan z mnbyini gtrn btn
aylar, xsusil Krn sa qollar olan Trtr, Hkri, Xanay, Kndlnay v baqalar zlri il dzn razilr bol su
gtirirlr, onlarn bzilrinin zrind sni gllr v suvarma
kanallar yaradlmdr. Bel ki, 1976-c ild Trtr ay zrind
ina edilmi, bndinin hndrly 125 m v mumi su tutumu 560 milyon m3 olan Srsng su anbar da Ermnistann ial altnda qalm razilrd yerlir. Ermnistann ialndan
vvl Srsng su anbarndan z balancn gtrn magistral
kanallar vasitsil Azrbaycann dznlik hisslrind yerln
Trtr, Adam, Brd, Goranboy v digr rayonlar razilrind
79000 ha kin sahsi suvarlrd. Hazrda Azrbaycann 7 rayonu Srsng su anbarndan istifad etmk imkanlarndan
mhrum edilmidir. Uzun mddt rzind texniki qurulara
72
Xocal soyqrmnn qurbanlar. Fevral 1992
xidmt gstrilmmsi nticsind qza vziyytind olan anbardan aada yerln 400 min nfr Azrbaycan halisi hazrda thlk altnda yaayr. Bel ki, tcavzkar Ermnistan
suyu Srsng su anbarndan qda buraxr v bunun nticsind
torpalar su altnda qalr, yollar dalr, sel ba verir. nsanlarn v knd tsrrfatnn suya ox byk ehtiyac duyduu yay mvsmnd is, ksin suyun qarsn ksir. Bunun
nticsind Azrbaycann knd tsrrfatna ciddi ziyan vurulmu, kin sahlrinin suvarlmasnda problemlr yaranm, yallqlar quruyaraq mhv olmu, blgd ciddi ekoloji grginlik
yaranmdr.
al nticsind mumu hcmi 674 mln. m3 tkil edn 5
su anbarndan, 7296 hidrotexniki qurusundan, 36 nasos stansiyasndan v 26 suvarma sistemindn ibart olan 1203 kilometrlik irriqasiya infrastrukturu v su kommunikasiya sistemi
tamamil mhv edilmidir. Azrbaycann vahid irriqasiya infrastrukturu sisteminin bir hisssi olan Dalq Qaraba regionunun irriqasiya sisteminin mhv edilmsi nticsind ial
olunmu razilr hdudundan knarda qalm Azrbaycann
5 rayonunda 120 min ha torpaq sahsi suvarmasz qalm v
praktiki olaraq tsrrfat dvriyysindn xarlmdr. mumi
olaraq is 1 milyon hektardan ox torpa sahsi, o cmldn
127700 hektar suvarlan torpaq sahsi v 34600 hektar zm v
meyv baalar kin nvbsindn xardlm v yararsz hala
dmdr.
Azrbaycann razisindn axan transsrhd aylar Ermnistan trfindn qsdn zhrlyici maddlrl irklndirilir.
Bel aylar arasnda Araz, Astafa v s. aylarnn adlarn
kmk olar. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycann
ay sular resurslarnn txminn 70% tranzit aylar hesabna formalar. ay sularnn irkldilmsi il mbariz zr
bir ox regional sazilrd birbaa nzrd tutulur ki, digr
dvltin razisindn axan ay sularnn hmiyytli drcd
irkldilmsi v bununla da bu dvlt hmiyytli drcd
zrr vurulmas beynlxalq hquq normalarnn ciddi kild
73
pozulmas demkdir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Qazax rayonunun Aa kipara,
Yuxar skipara, Quu Ayrm, Barxudarl v digr yaay
mntqlrinin dadlmas v ial olunmas nticsind Astafa ay zrind srhdd yaradlm v Azrbaycann qrb
rayonlar n tsrrfat hmiyyti dayan su anbarna da
thlk yaranmdr. Bel ki, su tutumu 120 milyon m3 olan
Astafa su anbarndan balayan v uzunluu 72,3 km olan suvarma kanal Qazax, Astafa, Tovuz v mkir inzibati rayonlarnn datyi tsrrfatlarn v yaay mntqlrini su il
tmin edir.
Azrbaycann n zngin faydal qaznt yataqlar da
Ermnistan trfindn ial edilmi razilrd qalmdr. Bel
ki, bu razilrd 155 nv faydal qaznt yataqlar, o cmldn
5 qzl, 6 civ, 2 mis, 1 quruun v sink, 19 zlk da, 10 miar da, 4 sement xammal, 13 mxtlif nv tikinti dalar, 1
soda istehsal n xammal, 21 pemza v vulkan kl, 10 gil,
9 qum-nql, 5 tikinti qumu, 9 gips, anhidrid v gc, 1 perlit, 1
obsidian, 3 vermikulit, 14 lvan v bzk dalar (qiq, ym,
oniks, cad, pefritoid v s.), 11 irin yeralt su v 10 mineral su
yata yerlir ki, btn bunlar da Azrbaycann iqtisadi potensialnda mhm hmiyyt ksb edirdi. Qeyd ediln faydal
qazntlar Qzlbulaq, Mehmana, Dmirli, Canyataq-glyataq,
Adr, orbulaq, ua, irlan, Tursu, Xocal, Zrinbax, Aay, Xankndi, Edi, Xocavnd, Sydl, Aduzda, Tutxun,
Ayataq, Levay, Kilsli, Kedk, Kelda, lli, Yuxar istisu,
Aa istisu, Mozay, Qoturlu, ilkz, Narzanl, hmdli, Hoaz, Lan, Novruzlu, Yuxar kray, Quu, Minknd, Hacl, Xanlq, Qubadl, Vejnli, Bartaz, Oxuay, Zngilan, rifan,
Tuluz, Qaracal, Soltanl, axmaxay, Gyrin-Veyslli, Minbal, Atp, Cfrabad, ahverdilr, axmaxqaya, Dvltyarl,
Dilgrdi, Krdmahmudlu, Quruay, ahbulaq, Glabl, obanda, Boyhmdli, ahbulaq, Adam, Qarqaray, Xanay
v digr yataqlarda akar edilmilr. Bu yataqlarda snaye ehtiyatlar tsdiq edilmi 132,6 ton qzl, 37,3 min ton quruun,
74
40,4 min ton sink, 189 milyon m3 miar da, 1 milyon 526 min
ton gc, 1 milyon 968 min m3/gn yeralt irin su, 18 milyon 432
min m3 zlk da, 23 milyon 243 min m3 gil, 57 milyon 965 min
ton tikinti da, 7805 m3/gn mineral sular, 96 milyon 987 min
ton qum-nql, 1898,4 ton civ, 4 milyon 473 min m3 perlit, 2
milyon 144 min m3 pemza, 129 milyon 833 min m3 soda istehsal
n hngda, 147 milyon 108 min ton sement xammal v
s. kimi lk iqtisadiyyatnn inkiafnda vacib hmiyyt ksb
edn faydal qazntlar akar edilmidir. Mxtlif mlumatlara
gr ial dvlt bir sra xarici irktlrl qeyri-qanuni olaraq
mqavillr balamdr v btn beynlxalq hquq normalarna zidd olaraq Azrbaycann faydal qaznt yataqlarn istismar edir.
Ermnistan trfindn ial edilmi razilrd regionun mineral resurslarnn vhicsin istismar edilmsi v dadlmas
siyasti hyata keirilir. al edilmi rayonlarn 2 qzl, 4 civ,
2 xromit, 1 quruun-sink, 1 mis v 1 srm mdnind xarlan faydal mineral resurslar Ermnistann znginldirici emal
mssislrin danr. Azrbaycann ial edilmi razilrind
Ermnistan trfindn aparlan qanunazidd siyastin nmunsi
kimi Klbcrd yerln Sydl qzl mdnin birg
ildilmsin v istismar edilmsin dair Kanadann First Dinesty Mines irkti il balanlan mqavilni gstrmk olar.
Ermnistan bu mdnlrdn ild 13 ton qzl xarr. Ermni iallar hm d Zngilan v Klbcrd yerln Vcnli v
Qzl bulaq qzl mdnlrini d qanunsuz istismar edirlr.
Xsusil vurulanmaldr ki, Azrbaycann ial altnda olan
razilrdn ken tbii su mnblri d Ermnistan trfindn
hddindn artq drcd irklnmlr mruz qalr. Bel ki,
Araz v Kr aylarnn qollar olan Oxuay v Astafaayn Ermnistan trfindn n ar formada irklndirilmsi
nticsind szgdn aylarda canl almin yaay byk
thlk altna alnmdr.
Ermni tcavzkarlar trfindn btn ial edilmi
razilrd etnik tmizlm il yana, hm d yandrlm torwww.elkhan-suleymanov.az
75
paq siyasti hyata keirilir. Bel ki, Ermnistan trfindn

tmas xttind yerln Adam, Fzuli, Cbrayl, Trtr v
Xocavnd rayonlarnn razilri mtmadi olaraq dnlm
kild od vurularaq yandrlr. Qeyd edilmlidir ki, lklr
arasnda dvlt srhdinin rejimi haqqnda bir ox sazilrd
nzrd tutulur ki, gr srhd yaxnlnda yannlar ba
verrs, z razisind yann ba vermi trf bel yannn
sndrlmsi v yannn srhddn keib digr dvltin
razisin yaylmamas n btn mmkn olan tdbirlr l
atmasna borcludur. Lakin tamamil ksi ba verir. al olunmu Azrbaycan razilrind ermni trfinin z qsdn yannlar trdir. ox guman ki, btn cbh xtti zr ermni
trfindn trdiln bel yannlar hrbi mqsd gdr. Ola
bilr ki, ermnilr Azrbaycan ordusunun btn hrktlrinin
dqiq izlnmsi n razinin tmizlnmsin can atrlar. Bel
qsdn trdiln yannlar hm d Azrbaycann z nzarti
altnda olan razilr d hmiyytli zrr vurmudur. Yannlarn nticsi kimi torpaq eroziyaya mruz qalr, bu razilrin
unikal bitki v heyvan almi mhvolma thlksi altna dr.
al Ermnistan dvltinin planl kild tkil etdiyi yannlar ial altnda olan minlrl hektar razilri hat
etmkl yana, eyni zamanda, Azrbaycann digr razilrin
d yaylaraq traf mhit vzolunmaz ziyan vurmu, bir ox
nadir bitki nvlri tamamil mhv edilmi v kin sahlri yararsz hala salnmdr. Tkc Adam rayonunun ial altnda olan Novruzlu, Yusifcanl, Mrzili, Ba Qrvnd, Kngrli,
lik, Qaradal-Kngrlisi, Gytp, Gllk kndlrind v
Uzundr, Yeddixrman, ahbulaq da massivlrind ermni
hrbilri trfindn mumilikd 17457 ha otlaq sahsi yandrlmdr. Yann zaman Qrmz Kitaba v Beynlxalq Tbiti
Mhafiz ttifaqnn Qrmz siyahsna dm mxtlif sayda turac, qrqovul v grz mhv olmudur [54]. Btvlkd,
Azrbaycann ial olunmu razilrind Ermnistan ordusunun sgrlri trfindn qsdn trdilmi yannlar nticsind
96 min ha otlaq, bink v yallqlar, hminin me sahlri
76
yanaraq mhv olmu, torpan st mnbit qat yararsz hala

salnmdr. lkin hesablamalara gr, tkc yannlar zaman traf mhit bilavasit vurulan zrrin miqdar 223 milyon
AB dollarndan (176 mln. AzN) artq olmudur [55].
Ermnistann ial edilmi razilrd canl tbit v,
mumiyytl, briyyt qar ynlmi cinayt mllri il
bal Azrbaycan trfi Avropa Vhi Tbitin v Tbii traf
Mhitin Mhafizsi zr Bern Konvensiyasnn ba katibini,
Biomxtliflik zr Konvensiyann icra katibini, BMT qlim
Dyimlri zr riv Konvensiyasnn katibliyini, Tbitin
v Tbii Srvtlrin Mhafizsi zr Beynlxalq Birliyin Prezidentini rsmi kild mlumatlandrm, ialn aradan qaldrlmas v tbit qar trdiln cinayt mllrinin qarsnn alnmas istiqamtind txirsalnmaz tdbirlrin hyata
keirilmsinin zruriliyi beynlxalq tkilatlarn diqqtin atdrlmdr.
77
6. Ermnistann ial nticsind Azrbaycana

vurulmu sosial-iqtisadi zrr
Ermnistann silahl tcavz v Azrbaycann 20%
razisinin ial nticsind blgd yaranm fvqlad humanitar vziyytl yana, hmin razilrdki snaye v knd
tsrrfat infrastrukturlar mhv edilmi, btvlkd lk iqtisadiyyatna klli miqdarda zrr vurulmudur.
al olunmu razilrd faliyyt gstrn snaye sahlri
respublika iqtisadiyyatnda mhm yer tuturdu. Burada yeyinti, yngl, tikinti materiallar snayelri zr mssislr
daha ox inkiaf etdirilmidi. Gstriln sahlrin bu regionda inkiafna gcl knd tsrrfat xammal v yerli tbii ehtiyatlar msbt tsir gstrirdi. al edilmi razilrin snaye
sahlrindn n gcl inkiaf ednlri yerli halinin rzaqla
tmin olunmasnda mhm hmiyyt ksb edn ya-pendir,
rablq v qismn d yngl snaye sahlri idi. DQMVnin snaye sahlri trkibi v inkiaf sviyysin gr kemi Azrbaycan SSR-nin iqtisadi regionlar arasnda drdnc yeri tuturdu (Aberon, Gnc-Qazax, Naxvan MR). al
olunmu rayonlarn snaye potensial sasn Dalq Qaraba
Muxtar Vilayti razisind cmlnmidi. Sayca n ox snaye
v tikinti mssislri (137 mssis) bu vilaytin razisind
yerldirilmidi. al altnda olan rayonlarn btn snaye
mhsullarnn 40%- qdri v yaradlm sas fondlarn 18,7
%-i bu vilaytin v snaye mhsulunun 5%-i, sas fondlarn is
41%-i Fzuli v Adam rayonlarnn payna drd. Snaye v
tikinti sahsind ikinci pillni Adam v Fzuli inzibati rayonlar (snaye mhsulunun 51%-i, sasl fondlarn 41%-i), yerd
qalan 5 inzibati rayonda - Lan, Klbcr, Cbrayl, Qubadl v
Zngilanda snaye xeyli zif inkiaf etmidi. Azrbaycan SSRnin 1988-ci ild mumi snaye mhsulunun 2,7 faizi, sas fondlarn is 3,4 faizi ial altnda olan rayonlarn payna drd.
al olunmu rayonlarn ayr-ayr snaye mhsullarna
78
gr Dalq Qaraba mnaqisindn vvl Azrbaycan Respublikas zr xsusi kisi bel olmudur: divar materiallar 11,0%, tikinti hngi - 7,8%, tikinti materiallar - 3,0%, ayaqqab
- 11,0 %, t - 5,0%, konservlr - 6,9 %, ink ya - 25,2%, rab
materiallar - 35%, xam ipk - 13,5%, yun - 19.3%, mineral su
- 15% v s. Hmin rayonlarda stisu v Tursu mineral su qabladrma mssislri, Dalq Qaraba v Adamdak mrmr,
miar da zavodlar, oxlu keyfiyytli v htta kemi SSR-d
mhur olan Adam tipli rablar v digrlrini istehsal edn
rab zavodlar, ya-pendir mssislri, toxuculuq v ayaqqab fabriklri, Qaraba pk Kombinat v s. faliyyt gstrirdi.
Bakdak mssislrinin 50-dn ox yeni filial ial olunmu
razilrd qalmdr. mumiyytl, bu regionda 310-dan ox
snaye v tikinti obyektlri, o cmldn 183-dn ox snaye v
127 tikinti mssislri qalmdr.
Bununla yana, regionda gcl kommunikasiya xtlri
v obyektlri yaradlmd. Ermnistann hrbi tcavz
nticsind mumi uzunluu 25 min km olan avtomobil v torpaq yollar, mumi uzunluu 3984 metr olan 160 dd krp,
14,5 min km uzunluunda elektrik xtlri, 2500 dd transformator, 2,3 min km su kmri xtti, 2,0 min km qaz kmri, mumi uzunluu 240 km olan kanalizasiya xtti, 160 dd su tutar,
34 dddn ox qaz paylayc quru, 35 min saylq telefon stansiyas v s. dadlmdr. Eyni zamanda 4 aeroport, Bak-Adam v Horadiz-Ordubad dmiryolu xtlri, Bak-XankndiNaxvan qaz kmri v s. ial olunmu razilrd qalmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, Ermnistann ial altnda olan
razilr Azrbaycann iri knd tsrrfat regionu idi. lverili
daaras v datyi dznliklri v hamar sthli yaylaqlar olan,
yax rtubtlnn Kiik Qafqazn ial olunmu hisssi lkd
knd tsrrfatnn bitkiilik v heyvandarlq sahlrinin inkiafna geni imkanlar yaradrd. Knd tsrrfatnn trkibind
taxllq, yem istehsal, zmlk, ttnlk, kartofuluq,
pambqlq, heyvandarlq v xsusil qoyunuluq daha stn
yer tuturdu.
79
Yuxar Qaraban qdimdn inkiaf etdiriln zmlk

sahsin 70-ci illrdn sonra daha byk diqqt yetirildi. zmlk v rabln inkiaf il bal olaraq yeni texnikas v
rab zavodlar olan ixtisasladrlm iri sovxoz-zavodlar yaradld. Regionda inkiaf etdiriln sahlrdn biri d ttnlk
idi. Ermnistann tcavz nticsind hmin razid faliyyt
gstrn bir ox knd tsrrfat mssislri, o cmldn,
kolxozlar, sovxozlar, tsrrfat birliklri v aqrofirmalar z
faliyytlrini dayandrmdr.
al olunmu razilrd 7296 dd hidroquru, 36 dd nasos stansiyas, 26 dd suvarma sistemi, 18 dd suvarma sisteminin ba qurusu, 1200 km tsrrfatlar aras suvarma kanal,
5600 km tsrrfatdaxili sistem sradan xarlm, 127,7 min ha
keyfiyytli suvarlan torpaq qalmdr.
Ermnistann ial etdiyi razilrd hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti nticsind mcburi kkn evrilmi yz minlrl etnik azrbaycanl z doma torpaqlarnda
yetidirdiklri knd tsrrfat mhsullarndan mhrum edilmidir. Bundan lav, kknlrin mvqqti mskunladqlar
dzn razilr tamam baqa torpaq-iqlim raitin v ona uyun aqroqaydalarla becriln knd tsrrfat mhsullarna
malikdir. Yeni razid bel mhsullar becrmk onlara ox byk tinliklr trdir.
Qeyd edilmlidir ki, Azrbaycan Respublikasnda istehsal ediln taxln 14,3%-i, zmn 31,5%-i, tin 14,5%-i, sdn 17,1%-i, yunun 19,3%-i v baramann 17%-i ial olunmu rayonlarn payna drd. z d bu rayonlarda ekoloji
chtdn n tmiz v keyfiyytli knd tsrrfat mhsullar
yetidirilirdi.
Ermnistan tcavz bu rayonlarn yksk inkiaf etmi
heyvandarlq sahlrin daha ox ziyan vurmudur. Bel ki,
Azrbaycan SSR-d da rayonlarnn sosial-iqtisadi geriliyini
aradan qaldrmaq mqsdi il vvlki illrd hmin razilr
byk hcmd vsait ynldilmi, vergilrin hcmi azaldlm, xsi hytyan tsrrfatlar inkiaf etdirilmidir. Btn
80
Ermni silahl birlmlri trfindn dadlm

infrastruktur, sosial, mit obyektlri v yaay evlri







bu tdbirlr da rayonlarnda heyvandarlq sahlrinin gcl

inkiafna sbb olmudur. Azrbaycan rayonlarnn qfildn
v bir-birinin ardnca ial edilmsi mharib zonasndan malqara srlrinin qabaqcadan xarlmasna imkan vermdi. Bu
razilrdn kiik qruplarla xarlan heyvanlar yol boyu aclq
v susuzluqdan tlf oldu.
Ermnistan silahl qvvlri trfindn Azrbaycan
razilrinin ial olunmas nticsind 311 knd tsrrfat
mssissi, o cmldn 145 yeni yaradlm, masir texnika il
tchiz olunmu zmlk-rablq mssissi v xsusil,
mhur Qaraba cins-cdr atlar yetidirn Adam atlq sovxozu, 135 kolxoz v 31 tsrrfataras mssis dadlmdr.
Bununla yana, 1365 avtomobil, 3425 kin v qoqu traktoru,
taxl v pambq yan kombaynlar, 7296 hidroquru, 62 su nasosu v suvarma aqreqatlar, 1200 km tsrrfatlararas suvarma kanal, 645,5 min ha knd tsrrfatna yararl torpaq, 185,5
min ha kin sahsi, 40 min ha cavan zm plantasiyas sradan
xarlm, hr il orta hesabla 79,4 min ton taxl, 20,5 min ton
pambq, 324, 3 min ton zm, 23,5 min ton kartof, v b. bitkiilik
mhsullar ial nticsind toplanmam, 313,1 min badan ox
iri buynuzlu mal-qara, o cmldn 111,2 min ba ink v cam,
1 milyon 98 min qoyun v kei qart edilmi v Azrbaycann
hdudlarndan knara srlb aparlm, hminin 20 min ton
t, 75,5 min ton sd, 846 ton illik heyvandarlq mhsullar itirilmidir. Azrbaycann yay otlaqlarnn 70%-i ial zonasnda
qalmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, hl mnaqidn vvl Azrbaycan
dvlti da rayonlarnn, o cmldn, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin (DQMV) mhsuldarlq qvvlrinin inkiaf
etdirilmsi haqqnda qrar qbul etmidir. Bununla bal olaraq, DQMV v hazrda Ermnistann ial altnda olan digr
rayonlarn razisind geni miqyasl tikinti ilrin balanlmdr. Burada gcl tikinti tkilatlar yaradlm, blgy
yeni man mexanizmlri v nqliyyat vasitlri gtirilmidir.
Yerlrd gcl tikinti material mssislri, o cmldn,
81
DQMV-d mrmr zavodu tikilmidir. al nticsind yeni

tikintilr n gtirilmi btn bu maddi-texniki baza mhv
edilmi v nzrd tutulan layihlr hyata keirilmmidir.
Bundan lav, Azrbaycann cbhyan v Ermnistan il
srhdyan rayonlarna da klli miqdarda birbaa zrr vurulmudur. Bel ki, Ermnistan il hmsrhd olan rayonlarn bir
ox mntqlri tamamil dadlm, dinc hali is z doma
yurdlarn trk etmy mcbur olmu, bu rayonlarda olan sosial-iqtisadi, mdniyyt msislri, snaye v knd tsrrfat
obyektlri mhv edilmidir. mumiyytl, Ermnistann silahl
tcavz nticsind Azrbaycann Naxvan Muxtar Respublikasna, Astafa, Acabdi, Qazax, Tovuz, Gdby, Trtr,
Beylqan rayonlarna klli miqdarda zrr vurulmudur.
mumilikl, Ermnistann silahl tcavz nticsind ial edilmi Azrbaycan razilrind 900-dn artq yaay
mntqsi (hr, qsb, knd v s.), mumi sahsi 9,1 mln
m2 olan 150 min yaxn yaay evi v mnzil, 4366 sosialmdni tyinatl obyekt, 7000 ictimai bina, 2389 snaye v knd
tsrrfat obyekti, 1025 mktb, 855 uaq baas, 4 sanatoriyamalic kompleksi, 798 shiyy mssissi, o cmldn
695 xstxana v digr tibb mssissi, 927 kitabxana, 1510
mdniyyt mssissi, 598 rabit obyekti dadlaraq mhv
edilmidir. Bundan lav, 5198 km avtomobil yolu, 348 krp,
286 km dmir yolu xtti, 116 dmir yolu krps, 224 su anbar,
7568 km su xtti, 2000 km qaz kmri xtti, 76940 km elektrik
xtti dadlmdr.
Grndy kimi, Ermnistann silahl tcavz nticsind
blgd fvqlad humanitar vziyytin yaranmas,
Azrbaycan xalqnn tarixi milli mdniyyt abidlrin, regionun tbii srvtlrin v ekoloji durumuna brpa edilmsi
mmkn olmayan drcd dymi ziyanlarla brabr, lky
klli miqdarda sosial-iqtisadi zrr vurulmudur.
82
7. Ermnistann ial nticsind Azrbaycana

dymi maddi zrrin mumi miqdar
Ermnistann silahl tcavz v 20% Azrbaycan razisinin
ial nticsind on minlrl Azrbaycan vtnda hlak olmu,
gll v qlp yaralar nticsind mxtlif drcli lil evrilmi v ikst olmudur. Bununla yana, tcavz nticsind
yz minlrl vtnda z doma yurdundan didrgin drk,
z hquq v azadlqlarndan mhrum edilmi mcburi kkn
halna dm, lkd fvqlad humanitar vziyyti yaranm, minlrl azrbaycanl indiydk v itkin dm hesab
edilir. Tcavzn nticlri he bir Azrbaycan ailsin tsirsiz
tmmi, demk olar ki, hr bir Azrbaycan ailsinin zv
Dalq Qaraba mharibsinin qurbanna evrilmidir. Bel bir
raitd, lkd yaranm psixoloji v mnvi durumu hr hans bir vahid il qiymtlndirmk qeyri-mmkndr.
Bununla yana, tcavz nticsind Azrbaycan xalqnn
milli mdniyyt abidlri qddarcasna dadlm v dnya xalqlar mdniyytinin trkib hisssi olan Azrbaycan
mdni irsin vzolunmaz zrr vurulmudur. Bu abidlrin
qiymtlrini v onlarn dadlaraq mhv edilmsi nticsind
Azrbaycan xalqna dymi mnvi zrrin miqyasn tyin
etmk praktiki olaraq mmkn deyil.
Silahl tcavz zaman v o dvrdn ken mddt rzind
ial altnda olan Azrbaycan razilrind Ermnistann
cinaytkar faliyyti nticsind regionun tbii srvtlri talan
edilmi, bu razilrd mtmadi olaraq yannlar trdilmi, regionun flora v faunasna, onun bioloji mxtlifliyin, blgnin
ekoloji durumuna brpa edil bilmyck zrr vurulmudur.
Ermnistann cinaytkar faliyyti nticsind blgy vurulmu bu zrri hazrda tam dolunluu il qiymtlndirmk
mmkn deyil.
Silahl tcavz v ial nticsind Azrbaycan halisin
vurulmu mnvi zrrl yana, lky ox byk miqdarda
83
maddi zrr dymidir. Bu zrr z is iki hissdn ibartdir

- bilavasit mharib gediatnda dymi maddi zrr v
mharibdn sonrak illrd dymi maddi zrr.
Azrbaycann BMT-d Daimi Nmayndliyinin BMT
Ba Katibin nvaland 25 oktyabr 1996-c il tarixli
mktubunda gstrilir ki, ilkin v axra qdr myyn olunmayan mlumatlara gr Ermnistann Azrbaycana qar
tcavznn nticsind vurulmu maddi zrrin mumi
dyri on milyardlarla AB dollar tkil edir [2]. slam Konfrans Tkilatnn sndlrind d bu rqm 60 mlrd. AB dollar hcmind gstrilir. 13-14 Mart 2008-ci ild keirilmi slam
Konfrans Tkilatnn on birinci Zirv Grnd (Mslman
Ummas 21-ci srd) qbul olunmu zv lklr, KT
zv olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardm gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 2/11-E (IS) sayl
qtnamsinin Azrbaycana aid olan hisssind qeyd edilir ki,
Ermnistan trfindn ial edilmi razilrd Azrbaycana
dymi iqtisadi zrrin hcmi 60 mlrd. AB dollardr [56].
Qeyd edilmlidir ki, Azrbaycana vurulmu (1994-c il n
qiymtl) 60 milyarddan artq maddi zrrin 30 milyarddan
oxu kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti inzibati razisinin
ial nticsind Azrbaycana dymi iqtisadi zrrdir. Yalnz onu gstrmk kifaytdir ki, tkc kemi DQMV inzibati
razisin aid olan ua rayonunun ial nticsind txmini
hesablamalara gr Azrbaycana 4.257.474.000 (drd milyard
iki yz lli yeddi milyon drd yz yetmi drd min) AB dollar hcmind maddi zrr dymidir [57]. Xsusil vurulanmaldr ki, qsbkarlar trfindn dadlaraq mhv edilmi 248
tarixi abidnin, Azrbaycan airi v dvlt xadimi M.P.Vaqifin
mqbrsinin, Daalt Dvlt Tbit Yasaqlnn, Paleontoloji abid olan Xan maarasnn dyrinin hr hans pul vahidi il qiymtlndirmsinin mmknszly sbbindn, bu
tarix v mdniyyt incilrinin qiymti ua rayonunun ial nticsind dymi maddi zrrin gstriln hcmind z
ksini tapmamdr (Bax: lav 1 Mllif).
84
Tkc Dalq Qaraba regionuna bitiik olan, lakin bu regiona daxil olmayan 7 ial edilmi Azrbaycan rayonuna birbaa
vurulmu maddi zrrin dyri 1994-c il n qiymtl 28,066
milyard (iyirmi skkiz milyard altm alt milyon) AB dollar tkil etmidir. Bel ki, ial nticsind vurulmu birbaa
maddi zrr rayonlar zr AB dollar il (1994-c il qiymtl)
aadak kimi olmudur: Klbcr rayonu - 1.774.000.000 (bir
milyard yeddi yz yetmi drd milyon) $ [58]; Adam rayonu
- 6.100.107.000 (alt milyard yz milyon yz yeddi min) $ [59];
Fzuli rayonu - 4.742.936.050 (drd milyard yeddi yz qrx iki
milyon doqquz yz otuz alt min lli) $ [60]; Qubadl rayonu
- 1.485.627.000 (bir milyard drd yz sksn be milyon alt
yz iyirmi yeddi min) $ [61]; Cbrayl rayonu - 3.450.000.000
( milyard drd yz lli milyon) $ [62]; Zngilan rayonu 3.414.170.000 ( milyard drd yz on drd milyon yz yetmi
min) $ [63]; Lan rayonu - 7.099.526.500 (yeddi milyard doxsan
doqquz milyon be yz iyirmi alt min be yz) $ [64] (Bax:
lav 2 Mllif).
Bundan lav, Ermnistann silahl tcavz nticsind
Azrbaycann cbhyan v bu dvltl srhdyan rayonlarna
da klli miqdarda birbaa maddi zrr vurulmudur. Bu zrrin
miqdar 1994-c il n qiymtl 1.389.233.284 (bir milyard
yz sksn doqquz milyon iki yz otuz min iki y sksn
drd) AB dollar tkil etmidir. Bel ki, mvafiq rayon icra
hakimiyytinin verdiyi mlumatlara gr ial nticsind vurulmu birbaa maddi zrr rayonlar zr AB dollar il (1994c il qiymti il) aadak kimi olmudur: Trtr v Adr
rayonlar 799.295.100 (yeddi yz doxsan doqquz milyon iki
yz doxsan be min yz) $ [65]; Qazax rayonu 327.529.464 (
yz iyirmi yeddi milyon be yz iyirmi doqquz min drd yz
altm drd) $ [66]; Tovuz rayonu 189.873.420 (yz sksn
doqquz milyon skkiz yz yetmi min drd yz iyiymi)
$ [67]; Acabdi rayonu 22.420.050 (iyirmi iki milyon drd
yz iyirmi min lli) $ [68]; Astafa rayonu 1.998.950 (bir milyon doqquz yz doxsan skkiz min doqquz yz lli) $ [69];
85
Beylqan rayonu 3.812.500 ( milyon skkiz yz on iki min

be yz) $ [70]; Gdby rayonu 44.303.800 (qrx drd milyon
yz min skkiz yz) $ [71] (Bax: lav 3 Mllif).
Qeyd etmk lazmdr ki, gstriln mlumatlar Dalq Qaraba mharibsi zaman Naxvan Muxtar Respublikasna
dymi maddi zrri znd ks etdirmir. Mlum olduu kimi,
hl mharibdn vvlki dvrdn indiydk Naxvan Muxtar
Respublikas Ermnistan trfindn blokadaya alnm v Muxtar Respublikaya qar silahl hcumlar hyata keirilmi v iki
yaay mntqsi ial edilmidi, hazrda Naxvan MR-in bir
yaay mntqsi ial altnda qalmaqdadr. Bundan lav, blokada nticsind Naxvan MR-nn istehlak mallar, tbii qaz v
neft mhsullar il tchizatnda ciddi tinliklr meydana xm, Azrbaycan hkumti lknin bu blgsindki tinliklri
aradan qaldrmaq n xeyli miqdarda lav vsaitlr srf etmidir. Odur ki, Azrbaycann Naxcvan Muxtar Respublikasna da Ermnistann tcavz nticsind oxsayl insan tlfat
il yana, byk maddi zrr vurulmudur. Lakin bu zrrin
dqiq miqdar tqdim ediln aradrmada z ksini tapmamdr.
Bellikl, Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind
Azrbaycana vurulmu (1994-c il n qiymtl) 60 milyarddan artq maddi zrrin 28,066 milyard (iyirmi skkiz milyard
altm alt milyon) AB dollar kemi DQMV il qonu olan
v hazrda ial altnda olan 7 rayona, 1.389.233.284 (bir milyard yz sksn doqquz milyon iki yz otuz min iki
yz sksn drd) AB dollar is cbhyan v Ermnistanla
hmsrhd olan rayonlara vurulmudur ki, bu da Naxcvan
Muxtar Respublikasna vurulmu maddi zrrin hcmi nzr
alnmamaqla 29,455 milyard (iyirmi doqquz milyard drd yz
lli be milyon) AB dollarndan artqdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, 1994-c ildn 2011-ci ildk dollar inflyasiyaya mruz qalm, onun dnya bazarnda alclq
qiymti dyirk, bir ne df aa dmdr. Odur ki,
Ermnistann ial nticsind Azrbaycana vurulmu birbaa
86
maddi zrrin dyri dnyann ehtiyat valyutas olan dollarn

1994-c ildki qiymti il 60 milyard dollar tkil edirdis, bu
miqdar dollarn dnya bazarnda 1994-c ildn 2011-ci ildk
alclq qiymtinin dyimsi nzr alnmaqla yenidn hesablanmaldr.
Dollarn dnya bazarnda alclq qiymtinin gstricilrindn biri kimi dnya bazarnda qzln qiymti gstrilir. Bu
gstricidn istifad etdikd, dnya bazarnda 1994-c ildn
etibarn qzln qiymtin nzr salmalyq. Qzln giymti XX
srin 90-c illrinin ikinci yarsndan 2001-ci ilin sonunadk,
demk olar ki, sabit qalmdr v 2001-ci ild onun bir unsiyasnn qiymti 276,50 dollar tkil etmidir. Lakin 2002-ci ildn
balayaraq dnya bazarnda qzl bahalamaa, dollar is,
ksin, qiymtini itirmy balamdr v 2011-ci ilin birinci
yarsnda qzln bir unsiyasnn dyri orta hesabla 1500 AB
dollar mblgind olmudur. Grndy kimi, 2002-ci ildn
balayaraq 2011-ci ildk dnya bazarnda qzln bir unsiyas 5
dfdn artq bahalam, dollar is mvafiq olaraq inflyasiyaya
mruz qalaraq, 5 dfdn artq z alclq qiymtini itirmidir
[72]. Bellikl, 1994-c ild Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind Azrbaycana dymi bilavasit maddi zrrin
dyri 60 milyard olmudursa, 2011-ci il qiymtlri il hmin
zrrin miqdar 300 milyard dollardan artq tkil edir.
Bununla brabr qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycana vurulmu maddi zrrin miqdar ilbil artmdr. Bel ki, iala qdr
kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti inzibati razisind
Azrbaycann mumdaxili mhsulunun txminn 15%-i formalard. al olunmu digr 7 rayon is Azrbaycann
mumdaxili mhsulunun txminn 10%-i formaladrrd.
Odur ki, Ermnistan trfindn Azrbaycan torpaqlarnn ial nticsind Azrbaycan hr il txminn znn DM-nun
25%-ni itirir.
Qeyd edilnlri nzr aldqda, iala qdr Azrbaycan
Respublikasnn mumdaxili mhsulunun formalamasn
T = A + O formulu il gstrmk olar. Burada T - Azrbaycann
87
tam DM-u, O - hazrda ial altnda olan razilrind formalaan DM v A - Azrbaycann iala mruz qalmam
razilrind formalaan DM.
Sad hesablamalar sasnda O = 0,25 T olduunu nzr alsaq,
O=A/3 alrq. Hesablamalardan grndy kimi, Ermnistann
ial nticsind Azrbaycan hr il iala mruz qalmam
razilrind formalaan mumdaxili mhsulun d birini itirir. Dvlt Statistika Komitsinin rsmi mlumatlar sasnda
1995-2010-cu illr zr Azrbaycan Respublikasnda formalaan DM sasnda aldmz formul il ial nticsind itirilmi DM hesablamaq olar v bu hesablamalarn nticlri
aadak cdvld gstrilir.
CDVL. Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind
Azrbaycan Respublikasnn 1995-2010-cu illr rzind itirdiyi
mnftin miqdar (milyon AB dollar il)
88
llr
al edilmmi
razilr zr DM, A,
milyon AB dollar*
al edilmi razilr
zr itirilmi DM, O,
milyon AB dollar
1995
2415,2
805,1
1996
3180,8
1060,3
1997
3960,7
1320,2
1998
4446,4
1482,1
1999
4583,7
1527,9
2000
5272,8
1757,6
2001
5707,7
1902,6
2002
6235,9
2078,6
2003
7276,0
2425,3
2004
8680,4
2893,5
2005
13238,7
4412,9
2006
20983,0
6994,3
2007
33050,3
11016,8
2008
46258,2
15419,4
2009
43016,0
14338,7
2010
51799,9
17266,6
CM (1995-2010-cu illr zr)

86702,0
89
* Bu stunda gstriln rqmlr Azrbaycan Respublikas

Statistika Komitsinin rsmi mlumatlardr [73].
Grndy kimi, Ermnistann ial nticsind 1995-2010cu illr rzind Azrbaycan 86.702.000.000 (sksn alt milyard
yeddi yz iki milyon) AB dollar mblind mnftdn
mhrum olmudur.
Qeyd edilmlidir ki, Azrbaycan dvlti Ermnistan
trfindn razilrin ial nticsind yaranm fvqlad
humanitar vziyytin aradan qaldrlmas istiqamtind ciddi sylr gstrmi v ardcl olaraq bu istiqamtd mxtlif
layihlr hyata keirmidir. Bel ki, indiydk Azrbaycann
ayr-ayr hr v rayonlarnda qaqn v mcburi kkn
aillri n 67 yeni qsb salnm, 100 min nfrdn ox
mcburi kkn yeni evlr krlmdr. 130 thsil, 50-y
yaxn shiyy, onlarla rabit mssissi v mdniyyt oca tikilib istifady verilmidir. Bundan lav, uzun illrdir
ki, bu kateqoriyadan olan vtndalarn komunal xrclrinin
dnilmsi dvlt trfindn hyata keirilir, onlara dvlt
trfindn subsidiyalar dnilir. Qaqnlarn v Mcburi
Kknlrin lri zr Dvlt Komitsinin verdiyi mlumata
gr, 13 may 2011-ci ildk Azrbaycan hakimiyyti trfindn
qaqn v mcburi kknlr n 4,684 milyard (drd milyard
alt yz sksn drd milyon) AB dollar (3,7 milyard manat)
mblind vsait xrclnmidir. Bu xrclrin 740 milyon AB
dollar beynlxalq humanitar tkilatlar trfindn, digr hisssi
is (3,944 milyard dollar) Azrbaycann dvlt bdcsindn v
Dvlt Neft Fondunun hesabndan ayrlmdr [74].
al nticsind Azrbaycann tbii srvtlrin v ekologiyasna vurulmu zrrin miqdar da hddindn artq bykdr. Hrbi mliyyatlar gediatnda v razilrin ial
nticsind Azrbaycann tbitin vzolunmaz zrr yetirilmidir. Azrbaycann ial olunmu razilrind flora v fauna nmunlrinin tbii yaay mhiti mhv edilmkddir.
Azrbaycan Respublikasnn Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyinin txmini hesablamalarna gr, Ermnistan trfindn
90
ial edilmi razilrd tbii srvtlrin talan edilmsi, tbii

landaftn, nadir bitki v heyvanlar alminin mhv edilmsi
v traf mhitin ekoloji tarazlnn pozulmas nticsind
Azrbaycana 2011-ci ildk 40,15 milyard (qrx milyard yz
lli milyon) AB dollarndan (31,72 mlrd. AzN) artq mbld
ziyan dymidir [55].
Nhayt, Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind
Azrbaycana vurulmu birbaa sosial-iqtisadi zrrin 300 milyard AB dollarndan, lknin 1995-2010-cu illr rzind itirdiyi mnftin 86,702 milyard AB dollarndan, ial edilmi
razilrd Ermnistann hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti nticsind lkd yaranm fvqlad humanitar vziyytin
aradan qaldrlmas mqsdil qaqn v mcburi kknlr
n srf edilmi xrclrin 4,684 milyard AB dollarndan, ial altnda olan razilrd Azrbaycann tbii srvtlrinin dadlaraq talan edilmsi v traf mhitin ekologiyasna vurulan
zrrin 40,15 milyard AB dollarndan artq olmasn nzr
alaraq, Azrbaycana dymi maddi zrrin mumi miqdarn
myynldirdikd grrk ki, onun mbli ox bykdr
v 2011-ci ilin vvllrin olan mlumatlara sasn 431,536 milyard (drd yz otuz bir milyard be yz otuz alt milyon) AB
dollar tkil edir.
Eyni zamanda qeyd etmk lazmdr ki, gstriln mbl
znd ial nticsind Azrbaycana vurulmu maddi zrrin
tam miqdarn ks etdirmir. Bel ki, 1995-2010-cu illr zr
Azrbaycann itirmi olduu mnftin mbli hesablanarkn
bu illr rzind AB dollarnn dnya bazarnda inflyasiyas
nzr alnmamdr. Bundan lav, ial altnda olan razilrd
tbii srvtlr v traf mhitin ekologiyasna vurulan zrrin
miqdar Azrbaycan trfind olan rsmi mlumatlar sasnda
hesablanmdr v bhsiz ki, bu mlumatlar ial trfin
dnya ictimaiyytindn gizli saxlad cinaytkar mllr
nticsind formalam zrri btvlkl znd ks etdirmir. nc bir trfdn, mnaqi hll edilmyinc v
Azrbaycan ial edilmi razilrd z dvlt mstqilliyini
91
brpa etmyinc Azrbaycann itirmi olduu mnftin miqdar artmaqda davam edck. Digr bir trfdn v n balcas,
gstriln mbl Azrbaycann milli-mdniyyt abidlrin
vurulmu zrri znd ks etdirmir v bu zrrin miqdarn hesablamaq, demk olar ki, mmknszdr. Nhayt,
gstriln mbl Azrbaycana vurulmu maddi zrrin mumi miqdardr, bu mbl qaqn v mcburi kknlr d daxil olmaqla, btvlkd Azrbaycan trfin vurulmu mnvi
zrri znd ks etdirmir v bu zrrin hesablanmas n
xsusi tdqiqatlarn aparlmasna ehtiyac vardr. Bellikl, aydn olur ki, btn faktorlar nzr alnarsa, ial nticsind
Azrbaycana vurulmu zrrin mmi miqdar daha da byk
olar.
Qeyd edilnlr gstrir ki, Ermnistann silahl tcavz
v ial nticsind Azrbaycana vurulmu zrrin yuxarda
gstriln hesablamalar ilkin xarakter dayr. Bu hesablamalar tam dolunluu il Azrbaycana dymi maddi v mnvi
zrrlri znd ks etdirmir v digr, o cmldn mlum
sbblr gr hllik Azrbaycan trfin mlum olmayan bir
sra amillr nzr alnarsa, bu zrrin daha da byk olmas
bh dourmur.
92
8. razilrin ial nticsind vurulmu

zrr gr Azrbaycann Ermnistandan
tzminat alma hququ
Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind
Azrbaycan klli miqdarda maddi v mnvi zrr dymidir.
Bu zrrin miqdarnn dqiqldirilmsi v onun dnilmsi
probleminin hll edilmsi btvlkd Ermnistan-Azrbaycan
Dalq Qaraba mnaqisinin tnzimlnmsinin mhm
aspektlrindn biridir. Bununla yana, ial nticsind
Azrbaycana dymi maddi v mnvi zrrin dnilmsi il
bal problemin bir ne praktiki hmiyyti vardr.
Birincisi, Ermnistann tcavz nticsind Azrbaycana
vurulmu zrrin miqdarn myyn etmy imkan verir.
Masir beynlxalq hquqa gr Azrbaycan Respublikas ona
dyn ziyann dnilmsi bard iddia qaldrmaq v mvafiq
tzminatlar almaq hququna malikdir (Bu hququn hyata
keirilmsi mexanizmi artq baqa bir problemdir).
kincisi, Ermnistan trfindn Azrbaycana qar irli
srl biln iddialarn myyn drcd qarsn alr. Bel
ki, Azrbaycan trk etmi ermnilr iddia edirlr ki, guya,
Azrbaycanda onlarn qalm mlaknn dyri 70 mlrd. tkil
edir. Bundan lav bu rqm onlar guya vurulmu mnvi
zrr gr daha 30 mlrd. AB dollar lav edirlr [75].
Ermnistanda faliyyt gstrn Qaqnlar v beynlxalq
hquq vtnda cmiyyti bksinin 2011-ci ilin dekabrnda tqdim etdiyi mruzd is Azrbaycan trk etmi ermni
qaqnlarna dymi birbaa maddi zrrin 56 mlrd. AB dollar olduu iddia edilir. Mruzd Azrbaycandan olan ermni
qaqnlarn Azrbaycan halisinin 7-8%-ni tkil etdiyi v onlarn torpaqlarn zllm prosesind itirak etmdiklri vurulanaraq, Azrbaycan torpaqlarnn 8%-nin ermni qaqnlara
verilmsin v ya onlara mvcud bazar qiymtin uyun olaraq,
93
kompensasiyann dnilmsin iddial olduqlar bildirilmidir. Eyni zamanda mruzd Azrbaycanda zlldirilmmi
tkilatlarn, xsusn d Dvlt Neft irktinin glirlrindn d
ermnilr kompensasiya dnilmsi kimi iddia irli srlr.
Mruzd Azrbaycanda neft-qaz istehsal v ixrac sahsind
faliyyt gstrn xarici irktlr v qarq kapitala malik olan
irktlrin d ermni qaqnlara kompensasiya dmlri iddias da z ksini tapb. Mruzd hminin ermni qaqnlara
xsusi olaraq vurulmu mnvi zrrin miqdarnn hesablanmasnn zruriliyi d gstrilir (!) [76]
ncs, ial nticsind Azrbaycana dymi maddi v
mnvi zrrin dnilmsi probleminin gndm gtirilmsi
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnda Azrbaycan trfinin sbutedici bazasnn daltli
olmasn bir daha tsdiq edir v gclndirir. Bu is Ermnistanla
aparlan informasiya v diplomatiya mharibsind vacib
amillrdn biridir.
Ermnistan Azrbaycana qar silahl tcavz etdiyin v
Azrbaycan razilrini ial etdiyin gr beynlxalq-hquqi
msuliyyt dayr. Bel ki, BMT Ba Assambleyasnn 14 dekabr
1974-c ild qbul etdiyi Tcavzn trifi adl 3314(XXIX)
sayl qtnamsinin 5-ci maddsind gstrilir ki, tcavzkar
mharib beynlxalq slh qar cinaytdir v tcavz akt
beynlxalq msuliyyt dourur [77].
Tcavz aktnn trdilmsi soyqrm, irqi ayr-sekilik, etnik
tmizlm, aparteid, humanitar faci v s. kimi cinayt mllri
kimi BMT Nizamnamsi v digr vacib beynlxalq sndlrin
pozulmasna ynlib v dnya birliyi dvltlri trfindn
beynlxalq cinayt kimi tvsif edilir. Mhz bu sbbdn tcavz
cinayti soyqrm cinayti, mharib cinaytlri v insanla
qar cinaytlrl brabr Roma Statutunun 5-ci maddsin
sasn Beynlxalq Cinayt Mhkmsinin yurisdiksiyasna aid
edilmidir [78].
Qeyd edilmlidir ki, bu beynlxalq cinayt mllrinin
trdilmmsi hdliklri btvlkd dnya birliyi dvltlri
94
n xsusi kateqoriyal hdliklr xarakteri dayr. Bu

hdliklrin pozulmas btvlkd dnya birliyi dvltlrinin
mumi maraqlarnn pozulmas il mayit edilir. Odur ki, bu
hdliklr btn trflr qarsnda olan hdliklrdir v dnya dvltlri bu hdliklri pozmu dvlti msuliyyt clb
etmk hququna malikdirlr.
Bellikl, Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz
etmsi, Xocal hrind soyqrm cinaytlri trtmsi, ial
edilmi razilrd etnik tmizlm siyasti hyata keirmsi bu
dvltin tk Azrbaycan qarsnda deyil, btvlkd dnya
birliyi dvltlri qarsnda beynlxalq-hquqi msuliyytini
dourmudur.
Eyni zamanda tcavz v ial nticsind Azrbaycana
konkret maddi v mnvi zrr vurulmudur v bu zrr
gr ial dvlt kimi Ermnistan Azrbaycan qarsnda msuliyyt dayr. Qeyd edildiyi kimi, Ermnistann
Azrbaycana qar tcavz nticsind Azrbaycan torpaqlarnn 20%-i ial edilmi v bir milyona yaxn insan qaqn
v mcburi kkn olmu, Azrbaycann halisin, razisin,
iqtisadiyyatna, mdniytin, ekologiyasna, bitki v heyvanat
almin byk miqdarda maddi v mnvi zrr vurulmudur. Yuxarda gstrildiyi kimi, ilkin hesablamalara gr ial
nticsind Azrbaycana vurulmu maddi zrrin mumi miqdar 431,536 milyard (drd yz otuz bir milyard be yz otuz
alt milyon) AB dollar tkil edir.
Aydndr ki, Ermnistann Azrbaycana vurduu maddi v
mnvi zrr bel zrrin tam hcmd dnilmsi zrurtini
yaradr. Bel ki, beynlxalq hquqa gr msuliyyt dayan
dvlt znn hquqazidd mli il digr dvlt vurmu olduu ziyan tam hcmd dmlidir.
Qeyd edilmlidir ki, masir beynlxalq hquqda zrrin
dnilmsinin myyn formalar mvcddur. Bu formalar
bir trfdn zrrin tam dnilmsi vzifsini, digr trfdn
is bel dmnin hyata keirilmsi sullarn ks etdirir. Bu
msllr tam aydnl il BMT Ba Assambleyasnn 12 dewww.elkhan-suleymanov.az
95
kabr 2001-ci ild qbul etdiyi 56/83 sayl Beynlxalq hquqazidd mllr gr dvltlrin msuliyyti adl qtnamsin
eyni adl lavd gstrilmidir. Sndin 28-ci maddsind
gstrilir ki, beynlxalq hquqazidd mllr dvltin
beynlxalq msuliyytin sbb olur ki, bu da hquqi nticlr
dourur. Beynlxalq hquqazidd mllr gr dvltlrin
msuliyytinin 31-ci maddsin sasn, msuliyyt dayan
dvlt beynlxalq hquqazidd mllr nticsind vurduu
zrri dmlidir v bu zrr beynlxalq hquqazidd mllr
nticsind vurulmu btn ziyanlardan, o cmldn maddi
v ya mnvi ziyanlardan ibartdir. Beynlxalq hquqazidd
mllr gr dvltlrin msuliyytinin 34-c maddsind
beynlxalq hquqazidd mllr nticsind vurulmu zrrin
dm formalar myyn edilib. Bu maddd gstrilir ki,
beynlxalq hquqazidd ml gr vurulmu zrr gr tam
dm formalar restitusiya, kompensasiya v satisfaksiya formalarnda ola bilr. Bu formalar hm ayr-ayrlqda, hm d d
bir-biri il bal istifad edil bilr [79].
Bu mdda eyni zamanda BMT Ba Assambleyas trfindn
16 dekabr 2005-ci ild qbul edilmi 60/147 sayl Beynlxalq
humanitar hququn ciddi pozuntular v insan hquqlar
sahsind beynlxalq normalarn ciddi pozuntularnn qurbanlar n zrrin dnilmsi v hquqi mdafi hququna
aid sas prinsiplr v rhbredici mddalar adl qtnam
il bir daha tsdiq olunmudur. Bu qtnamnin Vurulmu
zrrin dnilmsi adl IX fslinin 18-ci bndind gstrilir ki,
beynlxalq hquqa v lklrin milli qanunvericiliyin gr, v
hm d konkret hallar nzr alaraq, insan hquqlar sahsind
beynlxalq normalarn ciddi pozuntularnn v beynlxalq humanitar hququn ciddi pozuntularnn qurbanlarna v pozuntunun ciddiliyin v hr bir hala mvafiq myyn olunmu
qaydada zrrin tam v effektiv dnilmsi restitusiya, kompensasiya, reabilitasiya, satisfaksiya v ba vermi hadisnin
tkrarlanmamas zmanti formalarnda ola bilr [80].
Aydndr ki, tkc hquqazidd mlin trdilmsin qdr
96
mvcd olan vziyytin brpa edilmsi tam dm n

kifayt deyil. Bel ki, bu cr mllr tk maddi zrrin vurulmas il mhdudlamr, onlar eyni zamanda lav mnvi zrrin
vurulmas il mayit olunur. Odur ki, BMT Ba Assambleyasnn 56/83 sayl Beynlxalq hquqazidd mllr gr
dvltlrin msuliyyti qtnamsin lavnin 31-ci maddsin
sasn msuliyyt dayan dvlt beynlxalq hquqazidd
mllr gr vurduu zrri dmlidir v bu zrr hquqazidd mllr nticsind vurulmu istniln maddi v mnvi
ziyan znd ks etdirir. Bundan baqa, hmin Beynlxalq
hquqazidd mllr gr dvltlrin msuliyytinin 34-c
maddsin sasn beynlxalq hquqazidd mllr nticsind
meydana glmi hquq pozuntularnn nticlrini btvlkd
aradan qaldrmaq n dm ya ayr-ayr formalarn v ya
btn formalarn ttbiq edilmsini tlb ed bilr. Bu pozulmu beynlxalq hdliyin xarakterindn, hminin vurulmu
zrrin nvndn v miqdarndan asldr. dm formasnn
seilmsi eyni zamanda zrrkmi trfin saslandrlm
istyindn asldr.
BMT Ba Assambleyasnn Beynlxalq hquqazidd mllr
gr dvltlrin msuliyyti qtnamsin lavnin 35-ci
maddsind gstrilir ki, beynlxalq hquqazidd mllr gr
msuliyyt dayan dvlt restitusiyann hyata keirilmlidir.
Bel ki, restitusiya hquqazidd mlin trdilmsin qdr
mvcd olan vziyytin brpa edilmsini znd ehtiva edir.
Bu is restitusiya vasitsil vvlki maddi vziyytin v qeyrimaddi hquqlarn brpa edilmsi demkdir.
Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi il bal Ermnistann hquqazidd mli nticsind Azrbaycana
vurulmu zrrin restitusiya formasnda dnilmsi btn ial olunmu Azrbaycan razilrinin qaytarlmas, Ermnistan
sirliyind saxlanlan azrbaycanllarn azad edilmsi, onlarn
insan hquqlarndan istifad ed bilmsi, mcburi kknlrin
vvlki yaay yerlrin qayda bilmsi, mlaknn qaytarlmas v s. demkdir. Bundan lav, restutisiya Ermnistan trfinin
97
Dalq Qaraban bu lky birldirilmsi il bal Ali Sovetin qbul etdiyi qrarn, Ermnistann dvlt mstqilliyi aktnda Dalq Qaraban bu dvltin razisi elan edilmsi v
digr qanunsuz qbul edilmi btn normativ aktlarnn lv
edilmsini d znd ehtiva edir. Eyni zamanda, ial edilmi Azrbaycan torpaqlarnda ial Ermnistan trfi il
balanm mqavillr sasnda xarici irktlrin tsrfat
faliyyti il mul olunmasna qadaan qoyulmas tlbinin
yerin yetirilmsi d restitusiya rivsind hyata keiriln
tdbirlrdn olmaldr.
Kompensasiya beynlxalq hquqazidd ml nticsind
vurulmu zrrin maliyy kild dnilm formasdr. BMT
Ba Assambleyasnn Beynlxalq
hquqazidd mllr
gr dvltlrin msuliyyti adl qtnamsin lavnin
36-c maddsin sasn beynlxalq hquqazidd ml
gr msuliyyt dayan dvlt znn qanunazidd mli
nticsind vurduu zrri restitusiya il dnilmyn hissd
kompensasiya yolu il dmy borcludur. Kompensasiya
ldn verilmi glir d daxil olmaqla, bel zrrin dnilmsin
ynlib. Bellikl, kompensasiya vurulmu zrrin restitusiya
il dnilmdiyi halda ttbiq edil bilr. Kompensasiya maliyy
baxmndan qiymtlndiril biln hr bir zrri, o cmldn
myyn edil biln ldn verilmi mnft d daxil olmaqla,
dm formasdr. O, vurulmu zrr gr tam dmni tmin
etmy ynlmlidir v beynlxalq praktikada zrrin n ox
rast glinn dnilmsi formasdr. Bu mdda myyn edir
ki, kompensasiyann miqdar mlaka zrrin vurulduu vaxtdak dyri deyil, onun kompensasiya dnilmsi vaxtnda
olan qiymti miqdarnda dnilmlidir.
Grndy kimi, kompensasiya vurulmu zrr gr
mstqil dm formas v ya restitusiyaya lav qismind
x ed bilr. Baxmayaraq ki, hquq pozuntusu halnda, ilk
nvbd, restitusiya mslsi meydana glir, restitusiyann
hyata keirilmsi bir ox hallarda mmkn olmur v ya tam
dmni tmin etmir. gr zrr kmi dvlt kompensasiyaya
98
stnlk verirs, bu halda restitusiya xaric oluna bilr. Kompensasiyann vzifsi tam dmnin tmin edilmsindn ibartdir.
mumiyytl, vurulmu zrr deynd, dvltin zn vurulmu zrrl yana onun vtndalarna, tkilatlarna v kommersiya strukturlarna vurulmu zrr nzrd tutulur. Odur ki,
zrr kmi dvlt, hm d onun vtndalarnn salamlna
vurulmu zrr gr myyn kompensasiyann dnilmsini
tlb etmk hququna malikdir. Onu da qeyd etmk lazmdr
ki, birbaa vurulmu fiziki v maddi itkilrl yana, hm d
mnvi v psixoloji zrr gr d, msln, doma v yaxnlarn itirilmsin, zablara, thqirlr, mlki halinin qanunsuz hbsd saxlanlmasna, ignclr, ikstetmy v s. gr
kompensasiya verilmlidir.
Qeyd edilmlidir ki, beynlxalq hquqazidd mllr gr
kompensasiya, onun hcmi v miqdarna vaxtn tsirin dair
sual yarana bilr. Praktika gstrir ki, uzun srn vaxt kedikd
bel kompensasiya hququ itirilmir. Digr trfdn dymi
itkilr kompensasiyann miqdarn myyn etmk n sas
meyardr. sas hmiyyti mlakn dyrinin, ld edilmmi
mnftin, lav xrclrin kompensasiya edilmsi dayr.
Beynlxalq hquqazidd mlin nticsind zgninkil
dirilmi v ya lv edilmi mlakn dyri, bir qayda olaraq,
onun daltli bazar qiymti sasnda myyn edilir. Xsusi xarakterli mlaka aid, misal n, mdni mlkiyyt
aid msl daha tin hll edilir. Mssisnin dyrinin
qiymtlndirilmsind onun tmiz balans qiymtinin, yni,
onun aktivlri v hdliklri arasnda frqin myyn edilmsi
sulu istifad olunur.
traf mhit vurulmu zrr gr kompensasiyann
verilmsinin z xsusiyyti var. Bel ki, zrr kmi dvlt
trfindn ekoloji zrrin nticlrinin aradan qaldrlmas v
ya lv edilmsi gediatnda aparlm alabatan xrclrin v
ya zdlnmi mlakn dyrinin azaldlmasna gr kompensasiyann dnilmsi zruri hesab olunur. Bundan lav,
onu da nzr almaq lazmdr ki, dvltlrin msuliyyti
99
haqqnda Beynlxalq hquqazidd mllr gr dvltlrin

msuliyytinin 36-c maddsin aid rhin 15-ci bndind qeyd
olunur ki, hrdn utilitar hmiyyt damayan dyrlr adlanan bioloji rngarnglik, tbii landaftn gzlliyi v s. kimi
ekoloji dyrlr vurulmu faktiki zrr he d mlaka vurulmu zrdn az real v dnilmli olmal deyil, baxmayaraq ki,
blk d, miqdar chtdn onun hesablanmas daha tin ola
bilr.
Beynlxalq hquqda bu sahy aid normalarn formalamas
v inkiaf Kveyt qar tcavz nticsind vurulmu zrrin
raq trfindn dnilmsin dair msllrin hllind BMT
Thlksizlik urasnn v BMT Kompensasiya Komissiyasnn faliyyti il baldr. Bel ki, BMT Thlksizlik urasnn
687 sayl 3 aprel 1991-ci il tarixli qtnamsinin 16-c bndind
qeyd edilir ki, Kveyt hquqazidd tcavz v onun ial
nticsind meydana glmi btn itkilr, o cmldn traf
mhit vurulmu zrr v tbii resurslarn azalmasna gr
beynlxalq hquq zr raq msuliyyt dayr. Bu qtnamy
sasn BMT-nin Kompensasiya komissiyas konkret olaraq,
traf mhit vurulmu zrr v tbii resurslarn azalmas anlaylarn hat edn zrrin mxtlif nvlrini gstrdi. Qeyd
edilnlr traf mhit vurulmu zrr gr msuliyytin artrlmas tendensiyasn ks etdirir v bu hal traf mhit vurulmu zrrin azaldlmasnda dvltlrin mumi maran
myyn edir.
Beynlxalq hquqazidd mllr gr dvltlrin
msuliyytinin 37-ci maddsin sasn beynlxalq hquqazidd
mllr gr msuliyyt dayan dvlt bu mllr nticsind
vurulmu zrrin restutisiya v ya kompensasiya il dnil
bilmyn hisssi qdr satisfaksiya tqdim etmlidir. Satisfaksiya pozuntularn etiraf edilmsindn, tssf edilmsindn,
rsmi zr istnilmsindn v ya digr mvafiq formadan ibart
ola bilr. Qeyd edilmlidir ki, satisfaksiya halnda pul klind
dmlr d mmkndr v bu halda bel dmlr mnvi
zrrin dnilmsi formas klind olur.
100

satisfaksiya Ermnistan trfinin Azrbaycana qar tcavz
faktn etiraf etmsi, Azrbaycan torpaqlarnn ial faktn etiraf etmsi, Xocalda trdilmi soyqrm etiraf etmsi,
Azrbaycan xalq qarsnda rsmi zr istmsi formalarnda ola bilr. z hrktlri il beynlxalq hquqazidd ml
gtirib xarm xslrin czalandrlmas da satisfaksiyann
bir formas ola bilr.
Xsusil vurulamaq lazmdr ki, beynlxalq hquqazidd
mllr gr dmlrin myynldirilmsi zaman n
tin msllr dniln zrrin miqdarnn v bel zrrin
qiymtlndirilmsi qaydalarnn myyn edilmsind yaranr. Bu qaydalar pozulmu hdliklrin xarakterindn,
trflrin davrannn qiymtlndirilmsindn v bir sra
digr amillrdn asl olaraq hmiyytli drcd bir-birindn
frqlnir. Masir praktikann thlili gstriri ki, bir ox hallarda dvlt vurulmu ziyan bu dvlt qar tcavz v bu
dvltin razilrinin ial edilmsi nticsind, bu dvltin
digr mlakna zrrin vurulmas nticsind, traf mhitin
irklndirilmsi, o cmldn transsrhd aylara v s. dymi
zrrin aradan qaldrlmas il bal xrclrin aparlmas
nticsind ba verir.
Bundan lav, beynlxalq praktikada hr hans dvltin
beynlxalq hquq pozuntusu nticsind zrr kmi dvlt
ona vurulmu zrr gr tzminatn mblindn faiz almaq
hququna malik olmas z ksini tapmdr. Bel ki, Beynlxalq
hquqazidd mllr gr dvltlrin msuliyytinin 38-ci
maddsin sasn, beynlxalq hquq pozuntusu nticsind vurulmu zrrin tam dnilmsin nail olmaq mqsdil hmin
zrrin mblin faiz hesablanr. Sndd gstrildiyi kimi, faizin drcsi v hesablanmas metodu o formada myyn edilir ki, vurulmu zrrin tam dnilmsin nail olunsun. Habel,
faizlr vurulmu zrrin sas mblinin dnilmsin balanlmal olduu tarixdn dni hdliyinin yerin yetirilcyi
tarix qdr hesablanr. Bellikl, zrrkmi dvlt ona vuwww.elkhan-suleymanov.az
101
rulmu zrr gr bel zrrin nticlrinin aradan qaldrlmas mqsdil tzminat mblindn faiz almaq hququna malikdir. Misal olaraq gstrmk lazmdr ki, 1991-ci ild
raqn silahl tcavz nticsind Kveyt vurulmu zrrl
bal msllrin kompleks kild hllin nail olmaq n
BMT Kompensasiya Komissiyas yaradld. BMT Kompensasiya Komissiyasnn dar urasnn faiz haqqnda msly hsr
olunmu qrarnda gstrilir ki: 1. i udmu iddialara kompensasiya qismind verilmi sas mbldn istifad etmk
imkannn itirilmsini kompensasiya etmk n kifayt olan
faiz drcsi zr faizlr zrr yaranm tarixdn dni ediln
tarix qdr verilmlidir... 3. Faizlr kompensasiyann sas
mbli dnildikdn sonra verilmlidir.
BMT Kompensasiya Komissiyasnn dar uras mxtlif
xslr, korporasiyalar v hkumtlr trfindn daxil olmu
1550871 iddia rizsi sasnda raqn Kveyt silahl tcavz
nticsind vurulmu zrri 52 467 108 060 (lli iki milyard
drd yz altm yeddi milyon yz skkiz min altm) AB dollar mblind myyn etmidir [81]. BMT Kompensasiya
Komissiyasnn verdiyi mlumata gr 28 oktyabr 2010-cu il
tarixin qdr kompensasiya edilck mblin 30,7 milyard
AB dollar dnilib [82].
Grndy kimi, Azrbaycann Ermnistann beynlxalq
hquqazidd mllri nticsind vurulmu maddi v mnvi
zrr gr tzminat almaq hququ var v bunun n mvafiq beynlxalq-hquqi mexanizmlr mvcuddur. Azrbaycann
ona dymi zrrin mqabilind mvafiq tzminat almaq hququna malik olmas beynlxalq tkilatlarn qrarlarnda da
tsdiqlnmidir. Misal n, 13-14 Mart 2008 il Dakar, Seneqal Respublikasnda keirilmi On Birinci Zirv Grnd
(Mslman Ummas 21-ci srd), slamn mqdds
yerlrinin qorunmas haqqnda 2/11-C (S) sayl qtnamsinin
4-c bndind KT Azrbaycann ona dymi ziyann
mqabilind tzminat almaq hququna malik olduunu hesab edir v bu tzminatn dnilmsi n Ermnistann tam
102
msuliyyt dadn tsdiq edir. Eyni mzmunlu mddalar

KT-nin digr sndlrind d z ksini tapmdr. Msln,
Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 10/11-P (IS) sayl qtnamsinin 22-ci
bndind qeyd olunur ki KT: Azrbaycann mruz qald
zrrlr gr mvafiq kompensasiya hququ olduunu hesab edir v bu zrrlr gr adekvat kompensasiya dnilmsi
msuliyytini Ermnistann zrin qoyur.
Bellikl, aydndr ki, Azrbaycana vurulmu maddi v
mnvi zrrin dnilmsi problemi Ermnistann tcavznn
nticlrinin aradan qaldrlmasnn v btvlkd ErmnistanAzrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmas prosesinin vacib aspektlrinin biridir.
103
Ntic
Aparlm tdqiqat v thlillri mumildirrk, aadak
nticlr glirik:
1. Ermnistan sassz razi iddialarn realladrmaq
mqsdil Azrbaycana qar silahl tcavz etmi, 20%
Azrbaycan razisini, o cmldn kemi Dalq Qaraba
Muxtar Vilaytini (DQMV) v digr 7 rayonu ial etmidir.
Ermnistan dvlti Azrbaycana qar silahl tcavz etmkl
beynlxalq slh qar cinayt mli trtmidir. Tcavz
cinaytkarl insanla qar cinayt hesab edilir v Ermnistan
hyata keirdiyi silahl tcavz aktna gr beynlxalq-hquqi
msuliyyt dayr.
2. Azrbaycana qar silahl tcavz zaman Ermnistann silahl qvvlri trfindn 20 mindn ox insan ldrlm, 50
mindn ox insan yaralanm v ikst edilmi, minlrl insan
itkin dm, mhkmsiz edamlar v mlki halinin ktlvi
qrn, girov gtrlmsi, onlardan icbari ilrd istifad olunmas hallar ba vermidir. Hrbi sirlr v girovlar ignclr
v digr qeyri-insani rftarlara mruz qalm, yarallar v
xstlr adi tibbi yardm bel gstrilmmidir. Bellikl,
Ermnistann Azrbaycana qar apard tcavzkar mharib
zaman beynlxalq humanitar hquq normalar kobud kild
pozulmudur.
3. Ermnistan silahl qvvlri 1992-ci il fevraln 25-dn
26-a ken gec Xocal hrind soyqrm cinayti trtmidir.
hrin ial zaman dinc halinin 613 nfri, o cmldn 63
uaq, 106 qadn, 70 qoca xsusi amanszlqla, ignclrl ldrlm, insanlarn balar ksilmi, gzlri xarlm, hamil
qadnlarn qarnlar sng il deik-deik edilmidir. Qanl aksiya zaman 1275 insan sir gtrlm, 150 insan itkin dm, 487 insan ikst olmudur. Ktlvi qrnlar zaman 8 ail
tamamil mhv edilmi, 25 uaq hr iki valideyinini, 130 uaq
is bir valideyinini itirmidir, 56 insan ignclr verilrk l104
Ermnistann Azrbaycana qar silahl

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri

tcavznn nticlri
drlmdr. Xocal hri mhv edilrk yer zndn silinmidir. Xocal facisi Ermnistann rsmi dvlt strukturlar
trfindn vvlcdn planladrlm, hr sakinlri olan etnik azrbaycanllarn tamamil v ya qismn mhv edilmsin
ynlmidi. Bu cinaytlr Azrbaycan xalqna qar soyqrm
cinaytlri olaraq, insanla qar cinaytlr kateqoriyasna aiddir.
4. Azrbaycana qar silahl tcavzdn vvl Ermnistan
razisind yaayan 250 mindn artq etnik azrbaycanl z tarixi torpaqlarndan deportasiya edilmi v qaqn qismind
Azrbaycan razisind mskunlamdr. Ermnistan ial etdiyi razilrd azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyasti
hyata keirmi v bu razilri monoetnik zonaya evirilmidir.
al edilmi razilrindn 760 mindn artq yerli azrbaycanl
hali xarlaraq mcburi kkn evrilmidir. Nticd 1 milyondan artq azrbaycanl z tarixi vtnlrindn, evlrindn
didrgin salnaraq, qaqn v mcburi kkn vziyytin dmdr. Hmin kateqoriyaya aid olan insanlar Azrbaycann 62
hr v rayonunda mvqqti mskunladrlmlar. Bellikl,
etnik azrbaycanllarn Ermnistan razilrindn deportasiyas v Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz insan
hquqlarnn ktlvi v kobud kild pozulmas il mayit
olunmu, Azrbaycanda fvqlad humanitar vziyyt yaranmdr.
5. Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind
Azrbaycana klli miqdarda maddi zrr vurulmudur. al edilmi Azrbaycan razilrind 900-dn artq yaay
mntqsi, mumi sahsi 9,1 mln m2 olan 150 min yaxn yaay evi v mnzil, 4366 sosial-mdni tyinatl obyekt, 7000 ictimai bina, 2389 snaye v knd tsrrfat obyekti, 1025 mktb,
855 uaq baas, 4 sanatoriya-malic kompleksi, 798 shiyy
mssissi, 927 kitabxana, 1510 mdniyyt mssissi, 598
rabit obyekti v digrlri dadlaraq mhv edilmidir.
al nticsind Azrbaycan xalqnn milli mdniyyt
abidlri dadlm v mdni irsin misli grnmmi zrr
105
vurulmudur. Azrbaycann ial altnda olan razilrind

planl kild traf mhit vzolunmaz ziyan vurulmu, bir
ox nadir bitki nvlri tamamil mhv edilmi, kin sahlri
yararsz hala salnm, tbii srvtlri qeyri-qanuni istismar
edilrk talan edilmidir.
Ermnistann ial nticsind Azrbaycana klli miqdarda
zrr vurulmudur. al nticsind Azrbaycana vurulmu
maddi zrrin hcmi, ilkin aradrmalara sasn, 2011-ci ilin
vvllrin 431,592 milyard (drd yz otuz bir milyard be yz
doxsan iki milyon) AB dollarndan artq tkil edir v ial
aradan qaldrlmayanadk ilbil artacaq.
Beynlxalq hquq normalarna v beynlxalq silahl
mnaqilrin tnzimlnmsi praktikasna sasn iala son
qoyulmas znd ial dvlt trfindn iala mruz qalm
dvlt vurduu zrr mvafiq olaraq tzminatn dmsini
d ehtiva edir. Odur ki, Azrbaycan razilrinin ialna son qoyulmas, hm d ial dvlt olan Ermnistann Azrbaycana
vurduu zrr mqabilind tzminat dmsi mslsinin
gndmd saxlanlmasn aktual edir.
6. BMT Thlksizlik urasnn 822(1993), 853(1993),
874(1993), 884(1993) sayl qtnamlrind, Avropa uras Parlament Assambleyasnn 1416(2005) sayl qtnamsind, Avropa Parlamentinin 20 may 2010-cu id qbul etdiyi Avropa
ttifaqnn Cnubi Qafqaz zr Strategiyas adl qtnamsind,
slam Konfrans Tkilatnn (indiki slam mkdalq
Tkilat), ATT-in v digr beynlxalq tkilatlarn oxsayl sndlrind Azrbaycann razilrinin ial edilmsi, yz
minlrl Azrbaycan vtndann mcburi kkn evrilmsi
v Azrbaycanda humanitar bhran vziyytinin yaranmas
faktlar tsbit edilmidir. Beynlxalq tkilatlarn sndlrind
Azrbaycann beynlxalq sviyyd tannm srhdlr
rivsind razi btvly dstklnmi, Azrbaycann ial altnda olan Dalq Qaraba blgsindn v digr rayonlarn razilrindn silahl qvvlrin qeyd-rtsiz xarlmas,
mcburi kknlrin z vtnlrin qaytmaq v thlksiz ya106
amaq hquqlarnn tmin edilmsi tlb edilmidir.

Eyni zamanda vurulanmaldr ki, beynlxalq ictimaiyyt
yalnz mnaqi il bal mxtlif sndlr qbul etmkl
kifaytlnmi, bu sndlrd z ksini tapm mddalarn
realladrlmas istiqamtind he bir praktiki i grmmi,
tcavzkar dvlt olan Ermnistana qar he bir sanksiya
ttbiq etmmi, bu dvlt qar he bir tzyiq gstrmmi,
htta ial Ermnistanla iala mruz qalm Azrbaycan
arasnda he bir frq qoymamdr. Bundan lav, beynlxalq
tkilatlar bir ox hallarda Ermnistann Azrbaycan
razilrini ial etmsi, Ermnistann ial v hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti nticsind 1 milyondan artq
azrbaycanlnn qaqn v mcburu kkn halna dmsi v
s. kimi ifadlr iltmkdn bel yan kemyi daha stn tuturlar.
bhsiz ki, dnya ictimaiyytin ial altnda olan razilrin
azad edilmsi v Azrbaycann beynlxalq sviyyd tannm
srhdlri rivsind dvlt suverenliyinin tmin edilmsi,
qaqn v mcburi kknlrin pozulmu hquqlarnn brpa
edilmsi, onlarn z vtnlrin qaytmaq v thlksiz yaamaq hquqlarnn tmin edilmsi msllrin bigan yanamalar Azrbaycan vtndalarn ciddi narahat edir v onlarn
narazlnn getdikc artmasna sbb olur.
N n dnya ictimaiyyti ial Ermnistan dvltin qar sanksiyalar ttbiq etmk istmir? N n dnya ictimaiyyti
Ermnistann iallq v ial edilmi razilrd hyata keirdiyi etnik tmizlm cinaytlrin gz yumur? N n
dnya ictimaiyyti ial Ermnistandan beynlxalq hququn imperativ prinsiplrin riayt edrk ial etdiyi razilri
qeyd-rtsiz azad etmyi tlb etmk v bu istiqamtd
BMT Nizamnamsind tsbit olunmu mexanizmlrdn
istifad etmk vzin, ATT-in Minsk qrupunun vasitiliyi
il Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin danqlar rivsind trflri kompromis ld etmy arr?
Grsn, Azrbaycan Ermnistan razilrini ial etmi olsa
107
idi, dnya ictimaiyyti indi Ermnistana gstrdiyi mnasibti

Azrbaycana da gstrrdimi? Azrbaycan ictimaiyyti
trfindn haql olaraq bu qbildn olan suallar daha tez-tez
sslndirilir v onlara obyektiv cavab axtarlr.
Blk, dnya ictimaiyytinin Ermnistann silahl tcavzn, onun Azrbaycan razilrini ial etmsin v indiydk
hmin razilri ial altnda saxlamasna, yz minlrl
Azrbaycan vtndann hquqlarnn ktlvi v kobud
kild pozulmasna bigan mnasibt nmayi etdirmsinin
sbbi ial Ermnistann xristian, iala mruz qalm
Azrbaycann is mslman dvlti olmasdr. Bu fikir hazrda Azrbaycan ictimaiyytind zn yer tapmaqdadr v
son dvrlr cmiyytd bu fikrin trfdarlarnn say getdikc
artmaqdadr. Bel meyllrin artmas, szsz ki, Azrbaycan
cmiyytind dnya ictimaiyytin, sasn d inkiaf etmi Qrb
lklrin inamn azalmasna, onlarn etibarllna bhlrin
artmasna gtirib xarr. Odur ki, dnya ictimaiyyti tezlikl
ialn aradan qaldrlmas, qaqn v mcburi kknlrin z
vtnlrin qaytarlmas v thlksiz yaamaq hquqlarnn
tmin edilmsi istiqamtind praktiki sylrini artrmal, ikili
standartlara son qoymaldr.
108
LAV 1.
ua rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn
dadlm v mhv edilmi obyektlr haqqnda
MLUMAT
Sra
Dadlm v
mhv edilmi
obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
al edilmi v
ya dadlm
yaay mntqlri
dd
hrlr
dd
qsblr
dd
kndlr
dd
37
2.
Yaay
evlri, mnzillr
dd
6800
1.020.000.000
3.
Snaye obyektlri
dd
35
179.000.000
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
183
50.000.000
1.
109
cins maldarlq
tsrrfatlar
dd
5.000.000
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
9500
13.300.000
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
30000
6.000.000
dd
26000
234.000
ail
1000
200.000
qular
ar ailsi
5.
Texnika, nqliyyat,
mexanizmlr v s.
dd
1050
50.400.000
6.
Rabit obyektlri,
telemrkz
dd
15
93.000.000
7.
Shiyy
mssislri
xstxanalar
dd
18.200.000
poliklinikalar
dd
2.000.000
ua sanatoriyas
dd
100.000.000
fa turist bazas
dd
5.000.000
110
8.
uaq sanatoriyas
dd
10.000.000
me salamlq
mktbi
dd
3.000.000
tcili tibbi yardm

stansiyas
dd
2.000.000
sanitar-epidemioloji
stansiyas
dd
1.000.000
stomatoloji
poliklinika
dd
1.200.000
apteklr
dd
500.000
optika maazas
dd
50.000
knd sah
xstxanalar
dd
350.000
knd hkim
ambulatoriyalar
dd
300.000
felder-mama
mntqlri
dd
11
440.000
dd
37
362.000.000
Tdris mssislri
(mktblr,
TPM texnikumlar,
institutlar)
111
9.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
14.000.000
10.
Mdniyyt
mssislri
kitabxanalar
dd
31
6.200.000
klublar v
mdniyyt evlri
dd
30
15.000.000
muzey eksponatlar
dd
5000
35.000.000
rsm qalereyasnn
eksponatlar
dd
1500
6.000.000
teatr
dd
5.000.000
uaq incsnt v
musiqi mktblri
dd
14.000.000
mdniyyt v
istiraht parklar
dd
15.000.000
kinoteatrlar
dd
8.000.000
450.000.000
11.
Avtomobil yollar
km
300
12.
Dmir yolu xtlri
112
13.
Krplr
(avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
25
75.000.000
14.
Su anbarlar
dd
4.000.000
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
550
82.500.000
16.
Elektrik xtlri
km
850
25.500.000
17.
Magistral qaz
boru xtlri
km
620
35.300.000
18.
stilik sistemlri
dd
8.000.000
19.
Kanalizasiya
sistemlri
km
35
25.800.000
20.
Digr maddi
dyrlr
1.510.000.000
Dymi ziyann
mumi miqdar, $
4.257.474.000
Qeyd:
1. Hazrda dadlm, vaxtil dvlt trfindn qorunan 248 tarixi
abid, M.P.Vaqifin mqbrsi, Daalt Dvlt Tbit yasaql v Paleontoloji abid Xan maaras qiymtsizdir.
2. 19 il rzind ermni iallar trfindn talan v istismara
mruz qalan 10000 ha kin sahlri, 10540 ha otlaqlar, 89 ha meyv
balar, 8359 ha me sahlrinin qiymtlndirilmsi mmknszdr.
113
LAV 2.
Kemi DQMV inzibati razisin aid olmayan ial
edilmi Azrbaycan rayonlar zr Ermnistan silahl
qvvlri trfindn dadlm v mhv edilmi
obyektlr haqqnda mlumat
Klbcr rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri
trfindn dadlm v mhv edilmi obyektlr haqqnda
MLUMAT
Sra
1.
2.
3.
114
Dadlm v
mhv edilmi
obyeklr
al edilmi v
ya dadlm
yaay
mntqlri
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd,
yaay
mntqlrind)
Snaye
obyektlri
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB
dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
dd
128
574000
dd
12000
650000
dd
18
9000
4.
Knd tsrrfat
obyektlri
(texnika,
nqliyyat v s.)
dd
627
47000
kinilik sahlri
ha
3952
2000
maldarlq
tsrrfatlar
ha
55
3800
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
29179
66600
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
113254
14000
meyv v zm
balar
ha
500
1000
otlaqlar
ha
13746
12000
5.
Rabit obyektlri
dd
1000
6.
Shiyy
mssislri
dd
76
7500
xstxanalar
dd
700
poliklinikalar
dd
23
1100
doum evlri
dd
50
115
apteklr
7.
Tdris
mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
44
400
dd
97
9700
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
400
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
254
7600
kitabxanalar
dd
141
2800
klublar
dd
112
6700
muzeylr
dd
500
muzey
eksponatlar
dd
12000
1000
10.
Mscidlr
dd
11.
Avtomobil
yollar
km
625
12.
Dmir yolu
xtlri
km
116
62500
13.
Krplr
(avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
21
3500
14.
Su anbarlar
dd
1000
15.
Magistral su
xtlri (kanallar)
km
92
4000
16.
Elektrik xtlri
km
820
8200
17.
Magistral qaz
boru xtlri
km
18.
Me sahlri
ha
39000
20000
19.
Digr sahlr
zr dymi
zrr
Dymi ziyann
mumi miqdar
(min AB dollar)
256000
1.774.000,0
Dymi zrrin mumi miqdar 1.774.000 min (bir milyard

yeddi yz yetmi drd milyon) AB dollar hcminddir.
117
Adam rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
dd
82
1900000
dd
34680
1560000
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd, yaay
mntqlrind)
3.
Snaye obyektlri
dd
17
1655
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
29
14200
ha
19672
1450
maldarlq
tsrrfatlar
dd
7500
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
14915
9147
kinilik sahlri
118
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
109911
10441
meyv v zm
balar
ha
10722
514
otlaqlar
ha
20384
980
5.
Rabit obyektlri
dd
57
11500
6.
Shiyy mssislri
dd
120
39980
xstxanalar
dd
17
13600
poliklinikalar
dd
24
12000
doum evlri
dd
600
apteklr
dd
26
780
tibb mntqlri
dd
52
13000
7.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
114
23830
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
59
7700
119
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
108
25000
kitabxanalar
dd
57
13700
klublar
dd
47
9600
muzeylr
dd
1300
muzey eksponatlar
dd
16850
400
10.
Mscidlr
dd
16
1360
11.
Avtomobil yollar
km
266
39900
12.
Dmir yolu xtlri
km
32
2100
13.
Krplr
(avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
10
900
14.
Su anbarlar
dd
550
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
dd
180
1980
16.
Elektrik xtlri
km
62780
1100
17.
Magistral qaz
boru xtlri
km
155
18600
120
18.
Me sahlri
19.
Digr maddi
dyrlr
Dymi ziyann
mumi miqdar
(min AB dollar)
ha
986
147900
2339850
6.100.107,0
Dymi zrrin mumi miqdar 6.100.107,0 min (alt milyard

yz milyon yz yeddi min) AB dollar hcminddir.
121
Fzuli rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
dd
84
2.575.000.000
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd, yaay
mntqlrind)
dd
26208
1.928.656.552
3.
Snaye obyektlri
dd
45
45.875.000
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
990
117.810.349
maldarlq
tsrrfatlar
dd
40
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
29689
kinilik sahlri
122
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
55769
meyv v zm
balar
ha
16500
otlaqlar
ha
69447
5.
Rabit obyektlri
dd
39
1.948.690
6.
Shiyy mssislri
dd
127
7.496.000
xstxanalar, hkim
mntqsi v felder
mama mntqsi
dd
61
poliklinikalar
dd
doum evlri
dd
apteklr
dd
63
7.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
88
1.385.962
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
76
1.765.000
123
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
183
kitabxanalar
dd
90
klublar, mdniyyt
evlri, teatr
dd
2770
muzeylr
dd
muzey eksponatlar
dd
10.
Mscidlr
dd
10
500.000
11.
Avtomobil yollar
km
235.7
2.763.181
12.
Dmir yolu xtlri
km
36
3.900.000
13.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
16
1.815.970
14.
Su anbarlar
dd
96
5.000.000
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
859
19.890.000
16.
Elektrik xtlri
km
2114
5.290.680
17.
Magistral qaz boru

xtlri
km
210
2.586.666
124
19.568.000
18.
Me sahlri
Dymi ziyann
mumi miqdar (AB
dollar)
ha
68
1.680.000
4.742.932.050
Dymi zrrin mumi miqdar 4.742.932.050 (drd milyard

yeddi yz qrx iki milyon doqquz yz otuz iki min lli) AB
dollar hcminddir.
125
Qubadl rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
dd
94
1 hr, 93 knd
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd, yaay
mntqlrind)
dd
6988
489160
3.
Snaye obyektlri
dd
6912
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
1080
211867
ha
13988
60774
maldarlq
tsrrfatlar
obyekt
48
42820
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
25086
14850
kinilik sahlri
126
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
25846
1693
meyv v zm
balar
ha
850
12760
Otlaqlar
ha
17130
78970
5.
Rabit obyektlri
dd
32
6480
6.
Shiyy mssislri
dd
86
51443
xstxanalar
dd
26445
poliklinikalar
dd
22900
doum evlri
dd
1294
apteklr
dd
804
7.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
63
72960
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
11
3872
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
180
61670
127
kitabxanalar
dd
84
32940
klublar
dd
55
27810
muzeylr
dd
80
muzey eksponatlar
dd
2350
840
10.
Mscidlr
dd
180
11.
Avtomobil yollar
km
650
1800
12.
Dmir yolu xtlri
13.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
3180
14.
Su anbarlar
dd
1020
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
150
450
16.
Elektrik xtlri
km
4830
2660
17.
Magistral qaz boru

xtlri
km
165
670
18.
Me sahlri
ha
13365
66826
128
19.
Yerli icra v hquq

mhafiz idarlri
dd
8460
20.
Digr idar v
mssislr
dd
95
22800
21.
Tikinti idrlri
dd
7200
22.
Yol idarlri
dd
2800
23.
Hytyan torpaqlar
ha
12905
76190
24.
Ev qular
ba
1048200
4200
25.
Ar ailsi
dd
1210
267
26.
Hazr knd
tsrrfat
mhsullar
ton
10000
33660
27.
razi vahidi zr icra

nmayndlrinin
inzibati binas
dd
31
2400
28.
Kiik mssislr
dd
112
5600
29.
Kooperativlr
dd
41
16480
30.
Kndli fermer
tsrrfatlar
dd
14
1120
129
31.
Dyirmanlar
dd
18
890
32.
Su nasos stansiyalar
dd
2100
33.
Elektrik stansiyalar
v transformatorlar
dd
120
5800
34.
Vtndalarn ev
yalar v minik
avtomobillri
276870
Dymi ziyann
mumi miqdar (min
AB dollar)
1.485.627,0
Dymi zrrin mumi miqdar 1.485.627,0 min (bir milyard

drd yz sksn be milyon alt yz iyirmi yeddi min) AB dollar hcminddir.
130
Cbrayl rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri

MLUMAT
Sra
Dadlm v
mhv edilmi
obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
dd
97
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd,
yaay
mntqlrind)
dd
14000
700000
3.
Snaye obyektlri
dd
68400
4.
Knd tsrrfat
obyektlri
(texnika, nqliyyat
v s.)
dd
44
264900
ha
20426
92000
dd
180
27000
kinilik sahlri
maldarlq
tsrrfatlar
131
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
14078
6300
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
59164
5900
meyv v zm
balar
ha
6462
51700
otlaqlar
ha
30379
82000
5.
Rabit obyektlri
dd
65
1100
6.
Shiyy
mssislri
dd
83
170000
Xstxanalar
dd
77
169000
Poliklinikalar
dd
300
Doum evlri
dd
300
Apteklr
dd
400
Tdris
mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
91
133250
7.
132
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
35
1750
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
149
149300
kitabxanalar
dd
78
62300
klublar
dd
40
80000
muzeylr
dd
500
muzey
eksponatlar
dd
5000
5000
10.
Mscidlr
dd
1000
11.
Avtomobil yollar
km
320
199000
12.
Dmir yolu xtlri
km
52
52000
13.
Krplr
(avtomobil, dmir
yolu v s.)
dd
56
4000
14.
Su anbarlar
dd
28
600
15.
Magistral su
xtlri (kanallar)
km
60 km su
xtti,
142 dd
19000
133
16.
Elektrik xtlri
km
281km/
61870
kVa
18000
17.
Magistral qaz boru

xtlri
km
150
4500
18.
Me sahlri
ha
4480
151100
19.
Tarixi v dini
abidlr
dd
134
12000
20.
Frdi mlak
(mnzil,mit)
yalar
560000
21.
Nqliyyat
vasitlri, man,
mexanizmlr,
avadanlqar
166000
22.
Ar ailsi
dd
2300
2100
23.
Tikinti
mssislri
dd
11
37000
24.
Mhndis
infrastrukturu
72000
25.
Khrizlr
dd
11
120000
134
26.
ctimai binalar
Dymi ziyann
mumi miqdar
(min AB dollar)
dd
886
543300
3.450.300,0
Dymi zrrin mumi miqdar 3.450.300,0 min ( milyard

drd yz lli milyon yz min) AB dollar hcminddir.
135
Zngilan rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
dd
85
1380
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd, yaay
mntqlrind
qalan ev yalar,
avadanlqlar)
dd
36000
1260
3.
Snaye obyektlri
dd
12
32500
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
2820
98700
ha
7900
5500
maldarlq
tsrrfatlar
dd
31
12400
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
52342
21900
kinilik sahlri
136
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
104000
12500
ev qular
ba
14281
130
ar ailsi
yeik
1600
1040
meyv aaclar
dd
301474
3000
meyv v zm
balar
ha
4600
23000
otlaqlar
ha
22874
4200
5.
Rabit obyektlri
dd
80
8100
6.
Shiyy mssislri
dd
66
10100
xstxanalar
dd
4400
poliklinikalar
dd
45
4500
doum evlri
dd
700
apteklr
dd
500
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
81
32200
7.
137
8.
Mktbqdr
mssislr (baalar)
dd
42
6300
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
152
32000
kitabxanalar
dd
65
11600
klublar
dd
63
12000
muzeylr
dd
24
3600
muzey eksponatlar
10.
Mscidlr
11.
4700
dd
500
Avtomobil yollar
km
390
31200
12.
Dmir yolu xtlri
km
140
35000
13.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
13
1400
14.
Su anbarlar
km
1900
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
105
3700
16.
Elektrik xtlri
km
2900
4400
138
17.
Magistral qaz
boru xtlri
km
45
3200
18.
Me sahlri
ha
14260
285200
19.
Su nasos stansiyalar
dd
15000
20.
Tikinti tkilatlar
(mssislri)
dd
11
1200
21.
Dmiryol vazallar
dd
2400
22.
Ticart v ictimai
ia obyektlri
dd
191
17200
23.
Telefon xtlri
km
3000
3200
24.
Radio uzel xtlri
km
2500
3200
25.
Anbarda qalan
hazr mhsullar:
rab mhsulu
deka/L.
min
478.3
3800
26.
Konserv mhsulu
/banka.
min
120
1200
27.
Taxl mhsulu
ton
4000
1200
28.
Ttn mhsulu
ton
2700
12400
29.
Barama mhsulu
ton
12
400
139
Dymi ziyann
mumi miqdar
(min AB dollar)
3.414.170,0
Qeyd: Hr bir aily dyn v he bir pul vahidi il

qiymtlndiril bilmyn mnvi zrr nzr alnmamaqla,
3.414.170,0 min ( milyard drd yz on drd milyon yz
yetmi min) AB dollar mblind maddi ziyan dymidir.
140
Lan rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
dd
1 hr,
1 qsb,
125 knd
3.294.867,14
25.395,35
3.779.264,01
2.
Yaay evlri,
mnzillr
(hrlrd, yaay
mntqlrind)
dd
13745
1.138.814,7
3.
Snaye obyektlri
dd
228
3.297.867,14
4.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
244
91.816,0
ha
4800
1.458,0
maldarlq
tsrrfatlar
dd
58
14.812,02
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
12816
34.901,0
kinilik sahlri
141
ar ailsi
ail
38.536
5.453,6
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
79679
15.621,38
meyv v zm
balar
ha
390
2.170,0
otlaqlar
ha
103600
17.400,0
5.
Rabit obyektlri
dd
67
55.063,0
6.
Shiyy mssislri
dd
142
10.089,25
xstxanalar
dd
54
8.075,0
poliklinikalar
dd
355,0
doum evlri
dd
83
1.585,0
apteklr
dd
74,25
7.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
111
37.655,0
8.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
25
1.350,0
142
9.
Mdniyyt
mssislri
dd
217
14.245,0
kitabxanalar
dd
119
3.366,0
klublar
dd
81
4.663,0
muzeylr
dd
6.120,0
muzey eksponatlar
dd
1850
196,0
10.
Mscidlr
dd
2.750,0
11.
Avtomobil yollar
km
2584
857.111,0
12.
Dmir yolu xtlri
km
---
---
13.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
45
22.500,0
14.
Su anbarlar
dd
31
940,5
15.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
1290
26.623,0
16.
Elektrik xtlri
km
1826
21.965,0
17.
Magistral qaz boru

xtlri
km
584
118.558,0
143
18.
Me sahlri
ha
34000
512.100,0
19.
Ticart v ia
obyektlri
dd
460
11.447,25
21.
Rayon zr tikintisi
tamamlanmam
sosial v istehsal
obyektlri
dd
120
876.600,0
22.
Digr sahlr
dymi ziyan
Dymi ziyann
mumi miqdar
(min AB dollar)
2.031,66
7.099.526,500
Dymi zrrin mumi miqdar 7.099.526,500 min (yeddi

milyard doxsan doqquz milyon be yz iyirmi alt min be yz)
AB dollar hcminddir.
144
LAV 3.
Cbhyan v Ermnistanla hmsrhd Azrbaycan
rayonlar (Qazax, Astafa, Gdby, Tovuz, Trtr,
Acabdi, Beylqan rayonlar) zr Ermnistan silahl
qvvlri trfindn dadlm v mhv edilmi obyektlr
haqqnda mlumat (Naxvan MR istisna olmaqla)
Qazax rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn
MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
knd
ha
7698
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
2.
al edilmi
razilrin sahsi
3.
Frdi yaay evlri
dd
716
182841268
4.
al edilmi
kndlrin
halisinin say
nfr
3661
5.
Pioner drgsi
bina
2033100
145
6.
Mdniyyt evi
bina
3157812
7.
Mktb binalar
bina
10159310
8.
Uaq baas
bina
5327292
9.
Mit xidmt evi
bina
1164766
10.
Klub, kitabxana
kitab fondu il
birlikd
bina
10
3767318
11.
Hkim mntqsi v
xstxana binas
bina
147668
12.
Sovxozlarn inzibati
idar binas
bina
243486
13.
Mal qara fermalar

v kompleks binalar
bina
19
1189088
14.
Anbar binalar
bina
601494
15.
Nasos stansiyas v
mexaniki suvarma
bksi
ha
1640
27291432
16.
Maaza binas
bina
462862
17.
Restoran v
yemkxana
bina
457974
146
18.
Qonaq evi
19.
bina
106784
Pot binas
bina
71972
20.
rk zavodu
bina
56150
21.
Yannsndrm
deposu
bina
121680
22.
mant bank
bina
86760
23.
Polis bsinin
binas
bina
132076
24.
Doludan mhafiz
kompleksi
bina
16650
25.
Doum evi
bina
705000
26.
halinin yaay
evlrin dyn zrr
bina
177
1618016
27.
Televiziya verilii
stansiyas
stansiya
177750
28.
mli su kmri
km
14.5
347242
29.
Taxta km sexi
bina
27862
30.
Avtomobil qaraj
ha
61650
147
31.
Manlarn tmir
emalatxanas
bina
168262
32.
Dyirman
bina
20312
33.
Dmir yol xtti

(krp il birlikd)
km
17
35217800
34.
Dmir yolular
n yaay binas
(16 mnzilli)
bina
3155640
35.
Artezian su quyular
dd
16250
36.
Nzart mntqsi
dd
5000
37.
Vertalyot
meydanas
ha
2.25
37500
38.
Krplr
dd
4359840
39.
Sovxozun yanacaq
doldurma mntqsi
bina
24074
40.
Ayaqqab sexi
(avadanlqlar
il birlikd)
bina
124966
41.
Manlar,
avadanlqlar v
ehtiyat hisslri
9950168
148
42.
Magistral qaz boru

xtlri
km
149.69
6529250
43.
Elektrik xtti v
transformator
stansiyas il birlikd
km
62.3
320157
44.
Rabit xtti v
ATS-200
km
52.1
491098
45.
Avtomobil yollar
km
63
8663840
46.
Tbii melr
ha
3000
4506800
47.
zm balar
ha
406
230000
48.
kinilik sahlri
ha
1583
1486875
49.
Otlaq v digr
sahlr
ha
2922
1826250
50.
ribuynuzlu
heyvanlar
ba
8420
5052000
51.
Xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
12450
1120500
52.
Qu
ba
6456
48420
149
53.
Tarix v mdniyyt
abidlri
Dymi ziyann
mumi miqdar, $
150
dd
15
327.529.464
Astafa rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
dd
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
2.
al edilmi razilrin
sahsi
ha
3.
Yaay evlri,
mnzillr
m2
2220
610500
4.
Snaye obyektlri
dd
5.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
ha
18,0
135000
ba
42
34125
kinilik sahlri
maldarlq
tsrrfatlar
iribuynuzlu heyvanlar
151
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
190
28500
meyv v zm
balar
ha
otlaqlar
ha
155
2325
6.
Rabit obyektlri
dd
7.
Shiyy mssislri
dd
xstxanalar
m2
300
82500
poliklinikalar
dd
doum evlri
dd
apteklr
dd
8.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
m2
200
55000
9.
Mktbqdr
mssislr (baalar)
m2
380
104500
10.
Mdniyyt
mssislri
m2
230
63250
kitabxanalar
dd
152
klublar
m2
280
77000
muzeylr
muzey eksponatlar
11.
Mscidlr
12.
Avtomobil yollar
km
3.5
218750
13.
Dmir yolu xtlri
km
14.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
15.
Su anbarlar
dd
16.
Magistral su
xtlri (kanallar)
km
1.0
62500
17.
Elektrik xtlri
km
18.
Magistral qaz
boru xtlri
km
19.
Me sahlri
ha
60
525000
Dymi ziyann
mumi miqdar, $
1.998.950
153
Gdby rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri

MLUMAT
Sra
Dadlm v
mhv edilmi
obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
knd
2.
al edilmi
razilrin sahsi
3.
Yaay evlri,
mnzillr
4.
Snaye obyektlri
5.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
kinilik sahlri
mumi
dyri (AzN
manatla),
1994-c
il n
qiymtlrl
200
152000
dd
74
15000 000
ha
80
86000
maldarlq
tsrrfatlar
154
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
1775
396000
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
4856
269000
ha
1000
100000
80 dd dayaq,
800 metr kabel
86000
meyv v zm
balar
otlaqlar
6.
Rabit obyektlri
7.
Shiyy
mssislri
m2
110
dd
xstxanalar
poliklinikalar
doum evlri
apteklr
8.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
150000
155
9.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
10.
Mdniyyt
mssislri
kitabxanalar
klublar
dd
25000
km
80000
muzeylr
muzey eksponatlar
11.
Mscidlr
12.
Avtomobil yollar
13.
Dmir yolu xtlri
14.
Krplr
(avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
30000
15.
Su anbarlar
dd
120000
16.
Magistral su xtlri
(kanallar)
156
17.
Elektrik xtlri
18.
Magistral qaz boru

xtlri
19.
Me sahlri
Dymi ziyann
mumi miqdar
(AzN v ya AB $)*
120 dd
dayaq,
4000 metr
naqil,
2 dd
transformator
216000
35.000.000
AzN
v ya
44.303.800 $
* Qeyd: 1 $ = 0,79 AzN
157
158
Trtr rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(min AB
dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
dd
26
630000
ha
63987
6389
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
2.
al edilmi
razilrin sahsi
3.
Yaay evlri,
mnzillr
dd
6680
46722
4.
Snaye obyektlri
dd
19
1235
5.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
6500
375
ha
14327
1432,7
dd
78
81000
kinilik sahlri
maldarlq
tsrrfatlar
159
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
83000
16850
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
105000
1550
meyv v zm
balar
ha
5312
1062,4
otlaqlar
ha
9675
1935
6.
Rabit obyektlri
dd
26
39
7.
Shiyy mssislri
dd
32
112
xstxanalar
dd
14
poliklinikalar
dd
knd felder-mama
mntqsi
dd
22
44
doum evlri
dd
10
apteklr
dd
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
dd
28
84
8.
160
9.
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
dd
12
18
10.
Mdniyyt
mssislri
dd
52
104
kitabxanalar
dd
26
78
klublar
dd
24
120
muzeylr
dd
muzey eksponatlar
dd
1437
11.
Mscidlr
dd
12.
Avtomobil yollar
km
285
2950
13.
Dmir yolu xtlri
km
14.
Krplr
(avtomobil, dmir
yolu v s.)
dd
15
15.
Su anbarlar
dd
16.
Magistral su xtlri
(kanallar)
km
52
310
161
17.
Elektrik xtlri
km
1600
1630
18.
Magistral qaz boru

xtlri
km
19.
Me sahlri
ha
2521
5204
Dymi ziyann
mumi miqdar, $
799.295,1
Qeyd: Cdvld Adrdn Trtr rayonuna birldirilmi

548 kv.km razi nzr alnmdr.
162
Acabdi rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri

MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyektlr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar)
1994-c il n
qiymtlrl
dd
ha
750
2250000
dd
45
3071250
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntrlri
al edilmi
razilrin sahsi
Yaay evlri,
mnzillr
Snaye obyektlri
Knd tsrrfat
obyeklri (texnika,
nqliyyat v s.)
dd
24
292800
ha
2130
15336000
maldarlq
tsrrfatlar
dd
1524000
iribuynuzlu
heyvanlar
ba
80
79200
kinilik sahlri
163
xrdabuynuzlu
heyvanlar
ba
2500
750000
meyv v zm
balar
ha
88
743600
otlaqlar
ha
870
2610000
dd
492000
Rabit obyektlri
Shiyy mssislri
xstxanalar
(ambulatoriya)
398000
poliklinikalar
doum evlri
apteklr
dd
826000
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
Mktbqdr
mssislr
(baalar)
10
Mdniyyt
mssislri
164
kitabxanalar
dd
384000
klublar
dd
69000
muzeylr
muzey eksponatlar
11
Mscidlr
12
Avtomobil yollar
km
670000
13
Dmir yolu xtlri
14
Krplr
(avtomobil,
dmir yolu v s.)
dd
144000
15
Su anbarlar
16
Magistral su xtlri
(kanallar)
17
Elektrik xtlri
km
35
8400
18
Magistral qaz boru

xtlri
19
Me sahlri
165
20
Transformatorlar
dd
22
189200
21
Elektrik diryi
dd
215
64500
22
Subartezianlar
dd
65
2242500
23
Sosial obyektlr
dd
1200000
Dymi ziyann
mumi miqdar, $
22.420.050 $
Qeyd:
al zaman 22 nfr mlki xs ldrlm, 18 nfr

yaralanmdr.
166
Beylqan rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri

trfindndadlm v mhv edilmi obyektlr haqqnda
MLUMAT
Sra
Dadlm v mhv
edilmi obyeklr
l
vahidi
mumi
miqdar
mumi dyri
(AB dollar),
1994-c il n
qiymtlrl
1.
al edilmi v ya
dadlm yaay
mntqlri
2.
al edilmi razilrin
sahsi
3.
Yaay evlri,
mnzillr
dd
142.500
4.
Snaye obyektlri
dd
3.400.000
5.
Knd tsrrfat
obyektlri (texnika,
nqliyyat v s.)
kinilik sahlri
maldarlq tsrrfatlar
iribuynuzlu heyvanlar
167
xrdabuynuzlu
heyvanlar
meyv v zm balar
otlaqlar
6.
Rabit obyektlri
7.
Shiyy mssislri
dd
270.000
xstxanalar
poliklinikalar
doum evlri
apteklr
8.
Tdris mssislri
(mktblr,
texnikumlar)
9.
Mktbqdr
mssislr (baalar)
10.
Mdniyyt
mssislri
kitabxanalar
168
klublar
muzeylr
muzey eksponatlar
11.
Mscidlr
12.
Avtomobil yollar
13.
Dmir yolu xtlri
14.
Krplr (avtomobil,
dmir yolu v s.)
15.
Su anbarlar
16.
Magistral su xtlri
(kanallar)
17.
Elektrik xtlri
18.
Magistral qaz boru

xtlri
19.
Me sahlri
Dymi ziyann mumi
miqdar, $
3.812.500
169
SAS MNBLR
1. .. :
. , 1911,
.59-60 (: : , 1990).
2. Human Rights Questions. Letter dated 25 October, 1996 from
the Permanent Representative of Azerbaijan to the United Nations addressed to the Secretary General // http:// www.un.org/
documents/ga/docs/51/c3/ac351-9.htm
3. . 260 (III) 9 1948
12 1961 . // [http:// www.un.org
4. Joint Statement on the Nagorno-Karabakh Conflict. y U.S.
President Obama, Russian President Medvedev, and French
President Sarkozy at the LAquila Summit of the Eight, July
10, 2009 // http://www.whitehouse.gov/ the_press_office/JointStatement-on-the-Nagorno-Karabakh-Conflict
5. Joint Statement on the Nagorno-Karabakh Conflict by
Dmitry Medvedev, President Of The Russian Federation,
Barack Obama, President Of The United States Of America, and
Nicolas Sarkozy, President Of The French Republic, Muskoka,
26 June 2010 // http://www.whitehouse.gov/ the-press-office/
g8-summit-joint-statement-nagorno-karabakh-conflict-dmitrymedvedev -president-russi
6. Joint statement on the Nagorno-Karabakh Conflict, by the
Presidents of the OSCE Minsk Group Co-Chair Countries at the
G-8 Summit. Deauville, France, 26 May 2011 // http://www.osce.
org/mg/78195
170
7. .
1989 . .:
, 1991, .120
8. ,

, 1970
// http://www.un.org.
9.
, , 1975 // http://www.
osce.org
10. Azerbaijan: Sevev Years of Conflict in Nagorno-Karabakh.
New York: Human Rights Watch/Helsinki, 2004, p.67-73.
11. Armenia-Azerbaijan. Resolution 822 (1993) Adopted by
the Security Council at its 3205-th meeting, on 30 April 1993 //
http://www.un.org.
the Security Council at its 3259-th meeting, on 29 July 1993 //
http://www.un.org.
the Security Council at its 3292nd meeting, on 14 October //
http://www.un.org.
the Security Council at its 3313-th meeting, on 12 November //
http://www.un.org.
15. Cooperation between the United Nations and the Organization for Security and Cooperation in Europe. Resolution
adopted by the General Assembly on 16 January 1998 [withwww.elkhan-suleymanov.az
171
out reference to a Main Committee (A/52/L.38 and Add.1 and

A/52/L.39)] A/RES/52/22 // http://www.un.org.
adopted by the General Assembly on 9 February 2000 [without reference to a Main Committee (A/54/L.64 and Add.1 and
adopted by the General Assembly on 2 March 2001 [without
reference to a Main Committee (A/55/L.69 and Add.1, and
20. Emergency international assistance to refugees and
diplaced persons in Azerbaijan. Resolution adopted by the General Assembly on 20 December 1993, A/RES/48/114 // http://
www.un.org.
21. The situation in the occupied territories of Azerbaijan.
Resolution adopted by the General Assembly on 7 September 2006 [without reference to a Main Committee (A/60/L.60/
172
Rev.2)], A/RES/60/285 // http://www.un.org.

22. The situation in the occupied territories of Azerbaijan.
Resolution adopted by the General Assembly on 14 March
2008 [without reference to a Main Committee (A/62/L.42)] A/
RES/62/243 // http://www.un.org.
23.
,
// http://www.un.org/russian/ga/ 61/issues/ps.shtml.
24. Report on conflicts in Transcaucasia (Rapporteur: Mr.
Jean Seitlinger) //http://assembly.coe.int//main.asp?link=http://
assembly.coe.int/documents/WorkingDocs/doc97/edoc7793.
htm
25. On the conflicts in Transcaucasia. Resolution 1119 (1997)
// http:// assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta97/eres1119.htm.
26. The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt by
the OSCE Minsk Conference. Doc. 29 November 2004. Report
Political Affairs Committee. Rapporteur: Mr. David Atkinson
// http://assembly.coe.int/documents/ workingDos/doc04/
EDOC10364.htm.
27. The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt by
the OSCE Minsk Conference. Resolution 1416 (2005) // http://assembly.coe.int/ Main.asp?link=/ Documents/AdoptedText/ta05/
ERES1416.htm.
28. Report Committee on the Honouring of Obligations and
Commitments by Member States of the Council of Europe
(Monitoring Committee).The functioning of democratic institutions in Azerbaijan // http://assembly.coe.int/ Main.asp?link=/
Documents/WorkingDocs/Doc08/EDOC11627.htm.
173
29. The functioning of democratic institutions in Azerbaijan. Resolution 1614(2008) // http://assembly.coe.int/Mainf.

asp?link=/Documents/AdoptedText/ta08/ERES1614.htm
30. Final Communiqu of the seventh slamic Summit Conference (Session of Fraternity and Revival). Casablanca, Kingdom of Morocco, 13-15 December, 1994 // http://www.oic-oci.
org/english/conf/is/7/7th-is-summit.htm#top
31. Final Communiqu of the eighth slamic Summit Conference ((Session of Dignity, Dialogue, Participation). Tehran,
slamic Republic of Iran, 9-11 December, 1997 // http://www.
oic-oci.org/english/conf/is/8/8th-is-summits.htm#FINAL COMMUNIQUE
32. Final Communiqu of the ninth slamic Summit Conference. Doha, State of Qatar, 12-13 November, 2000 // http://www.
oic-oci.org/english/conf/is/9/
9th-is-sum-final_communique.
htm
33. Final Communiqu of the tenth slamic Summit Conference (Session of Knowledge and Morality for the Progress
of Ummah). Putrajaya, Malaysia, 16-17 October, 2003 // http://
www.oic-oci.org/english/conf/is/10/10is-fc-en.htm
34. Final Communiqu of the third Extraordinary Session of
the slamic Summit Conference "Meeting the Challenges of the
21st Century, Solidarity in Action". Makkah Al Mukarramah, 7-8
December, 2005 // http://www.oic-oci.org/ex-summit/english/
fc-exsumm-en.htm
35. Final Communiqu of the eleventh slamic Summit Conference (Session of Muslim Ummah in the 21st Century). Dakar,
Republic of Senegal, 13-14 March 2008 // http://www.oic-oci.
org/is11/english/FC-11-%20SUMMIT-en.pdf
174
36. First Additional Meeting of the CSCE Council. Helsinki,

24 March 1992. Summary of Conclusions // http://www.osce.
org/mc/29121
37. Budapest Document 1994, CSCE Budapest Summit //
http://www.osce.org/mc/39554
38. Lisbon Document 1996, OSCE Lisbon Summit // http://
www.osce.org/ mc/39539
39. Istanbul Document 1999, OSCE Istanbul Summit // http://
www.osce.org/ mc/39569
40. Joint Statement by the Heads of Delegation of the OSCE
Minsk Group Co-Chair Countries and the Presidents of Azerbaijan and Armenia. OSCE Astana Summit, 1 December, 2010 //
http://summit2010.osce.org/en/press_release/ node/427
41. The need for an EU strategy for the South Caucasus.
2009/2216(INI)), P7_TA(2010)0193 // http://www.europarl.europa.eu/sides/ getDoc.do?type=TA&language=EN&reference
=P7-TA-2010-0193
42. Riga Summit Declaration issued by the Heads of State
and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Riga on 29 November 2006 // http://www.nato.
int/cps/en/natolive/official_texts_ 37920.htm
43. Bucharest Summit Declaration Issued by the Heads of
State and Government participating in the meeting of the North
Atlantic Council in Bucharest on 3 April 2008 // http://www.
nato.int/cps/en/natolive/ official_texts_8443.htm
44. Final communiqu Meeting of the North Atlantic Council at the level of Foreign Ministers held at NATO Headquarwww.elkhan-suleymanov.az
175
ters, Brussels // http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_

texts_46247.htm
45. Strasbourg / Kehl Summit Declaration Issued by the
Heads of State and Government participating in the meeting
of the North Atlantic Council in Strasbourg / Kehl on 4 April
2009// http://www.nato.int/ cps/en/natolive/ news_52837.htm
46. Lisbon Summit Declaration // http://www.nato.int/cps/
en/natolive/ official_texts_ 68828.htm?mode=pressrelease
47. :
, // http://news.day.az/
politics/240260.html
48. :
// http://www.navigator.az/news/3/11586.
html.
49. // http://www.rosbalt.
ru/2009/04/ 29/637331.html
50. , 25 26 1992
. // http://karabakh-war.
com/ khojaly-massacre/memorial-khojaly/
51. . .
/ . . .: , 2005, .235
52. The State Commission of the Republic of Azerbaijan on
Prisoners of War, Hostages and Missing People. Prisoners of
War, Hostages and Missing Persons // http://www.human.gov.
176
az/?sehife=etrafli&sid= MTYzMjAzMTEyNDM2NDcyMw==&
dil=en.
53. Resolution No.10/11-P(IS) on the Aggression of the Republic of Armenia against the Republic of Azerbaijan. The Eleventh Session of the slamic Summit Conference (Session of the
slamic Ummah in the 21st Century), Dakar, Republic of Senegal, 13-14 March 2008 // http://www.oic-oci.org/is11/english/
res/11-SUM-POL-RES-FINAL.pdf
54. 18 years pass since occupation of Agdam // http://www.eco.
gov.az/en/ news.php?id=6445.
55. Azrbaycan Respublikasnn Ekologiya v Tbii Srvtlr
Nazirliyi trfindn Milli Mclisinin deputat E.Sleymanova
nvanlanm 2MM/760-02-04 sayl 12 aprel 2011-ci il tarixli
mktub
56. Resolution No. 2/11-E(IS) on the Activities Related to
Economic Assistance to Member States and Non-OIC Countries
and Muslim Communities, 11th slamic Summit Conference,
Dakar, Republic of Senegal, 13-14 March 2008 // http://www.oicoci.org/is11/english/res/11SUM-ECO-RES-FINAL.pdf
57. Azrbaycan Respublikas ua rayonu cra Hakimiyyti
basnn Milli Mclisin deputat E.Sleymanova nvanlad
7/161 sayl 11 may 2011-ci il tarixli mktub
58. Azrbaycan Respublikas Klbcr rayonu cra
Hakimiyyti basnn Milli Mclisin deputat E.Sleymanova
nvanlad VM-1/78.3 sayl 02 mart 2011-ci il tarixli mktub
59. Azrbaycan Respublikas Adam rayonu cra hakimiyyti
02/171 sayl 01 mart 2011-ci il tarixli mktub
177
60. Azrbaycan Respublikas Fzuli rayonu cra Hakimiyyti

01/90 sayl 23 fevral 2011-ci il tarixli mktub
61. Azrbaycan Respublikas Qubadl rayonu cra Hakimiyyti
bas mavininin Milli Mclisin deputat E.Sleymanova
nvanlad 90 sayl 25 fevral 2011-ci il tarixli mktub
62. Azrbaycan Respublikas Cbrayl rayonu cra
nvanlad 127 sayl 01 mart 2011-ci il tarixli mktub
63. Azrbaycan Respublikas Zngilan rayonu cra
nvanlad 136 sayl 07 mart 2011-ci il tarixli mktub
64. Azrbaycan Respublikas Lan rayonu cra Hakimiyyti
65. Azrbaycan Respublikas Trtr rayonu cra Hakimiyyti
490 sayl 04 may 2011-ci il tarixli mktub
66. Azrbaycan Respublikas Qazax rayonu cra Hakimiyyti
basnn birinci mavininin Milli Mclisin deputat
E.Sleymanova nvanlad 6/125 sayl 04 aprel 2011-ci il tarixli
mktub
67. Azrbaycan Respublikas Tovuz rayonu cra hakimiyyti
68. Azrbaycan Respublikas Acabdi rayonu cra
Hakimiyyti bas mavininin Milli Mclisin deputat
178
E.Sleymanova nvanlad 4/111 sayl 29 aprel 2011-ci il tarixli

mktub
69. Azrbaycan Respublikas Astafa rayonu cra Hakimiyyti
16/d-MM sayl 12 aprel 2011-ci il tarixli mktub
70. Azrbaycan Respublikas Beylqan rayonu cra
nvanlad 1/118 sayl 07 aprel 2011-ci il tarixli mktub
71. Azrbaycan Respublikas Gdby rayonu cra
nvanlad 92 sayl 04 aprel 2011-ci il tarixli mktub
72. //
www.dollar-usd.ru
73. Azrbaycan rqmlrd // http://www.azstat.org/publications/azfigures/ 2011/az/010.shtml
74. Ba nazirin mavini, Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin
lri zr Dvlt Komitsinin sdri cnab li Hsnovun
mtbuat konfrans keirilmidir. 13 may 2011-ci il // http://www.
refugees-idps-committee.gov.az/az/news/84.html
75. :
? // http://regnum.ru/news/
polit/1307304.html
76.
,
, 13.12.2011 // http://www.lragir.am/russrc/
society22187.html
179
77. . 3314(XXIX), 14 1974

2319- // http://www.un.org
78. Rome Statute of the International Criminal Court // http://
www.icc-cpi.int
79. Responsibility of States for internationally wrongful acts.
Annex to Resolution A/RES/56/83 adopted by the General Assembly [on the report of the Sixth Committee (A/56/589 and
Corr.1)], 12 December 2001 // http://daccess- dds-ny.un.org/doc/
UNDOC/GEN/N01/477/97/PDF/ N0147797.pdf?OpenElement
80. Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy
and Reparation for Victims of Gross Violations of International
Human Rights Law and Serious Violations of International Humanitarian Law. Annex to the Resolution A/RES/60/147 adopted
by the General Assembly [on the report of the Third Committee (A/60/509/Add.1)], 16 December 2005 // http://daccess-ddsny.un.org/ doc/UNDOC/GEN/N05/496/42/PDF/N0549642.pdf?
OpenElement
81.
// http://www.un.org/
russian/documen/scaction/2005/ part6.pdf
82. 590
. . // http://
www.unic.ru/bill/?ndate=2010-10-29
QEYD: Tdqiqatlar zaman Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsinin
Prezident kitabxanasnn (http://www.elibrary.az), Azrbaycan Respublikasnn Xarici
lr Nazirliyinin (http://www.mfa.gov.az), Ekologiya v Tbii Srvtlr Nazirliyinin
(http://www.eco.gov.az), Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt
Komitsinin (http://www.refugees-idps-committee.gov.az), Dvlt Statistika Komitsinin
(http://www.azstat.org) v digr dvlt strukturlarnn materiallarndan istifad edilmidir.
180
MNDRCAT
Giri ----------------------------------------------------------------1. Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin tarixi v geosiyasi kklri ---------------------------------2. Beynlxalq tkilatlar trfindn Ermnistann
Azrbaycan razilrini ial etmsi faktnn tannmas ---3. Azrbaycan razilrinin Ermnistan trfindn ial
edilmsi nticsind fvqlad humanitar vziyytin yaranmas ---------------------------------------------------------------4. Ermnistann ial nticsind Azrbaycan tarixi v
mdniyyt abidlrin dymi zrr -------------------------5. Ermnistan trfindn ial olunmu Azrbaycan
razilrind traf mhit v tbii srvtlr dymi zrr 6. Ermnistann ial nticsind Azrbaycana vurulmu sosial-iqtisadi zrr ------------------------------------------7. Ermnistann ial nticsind Azrbaycana dymi
maddi zrrin mumi miqdar ----------------------------------8. razilrin ial nticsind vurulmu zrr gr
Azrbaycann Ermnistandan tzminat alma hququ ----Ntic---------------------------------------------------------------LAV 1. ua rayonu zr Ermnistan silahl qvvlri trfindn dadlm v mhv edilmi
obyektlr haqqnda mlumat ------------------------------------LAV 2. Kemi DQMV inzibati razisin aid olmayan ial edilmi Azrbaycan rayonlar zr Ermnistan
silahl qvvlri trfindn dadlm v mhv edilmi
obyektlr haqqnda mlumat ------------------------------------LAV 3. Cbhyan v Ermnistanla hmsrhd
Azrbaycan rayonlar zr Ermnistan silahl qvvlri
trfindn dadlm v mhv edilmi obyektlr haqqnda mlumat (Naxvan MR istisna olmaqla) -----------------sas mnblr ---------------------------------------------------www.elkhan-suleymanov.az
3
5
18
56
65
69
78
83
93
104
109
114
145
170
181

Ermenistanin Azerbaycana Tecavuzu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ermenistanin Azerbaycana Tecavuzu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Elxan Sleymanov

Ermnistann Azrbaycana qar

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

maq hququna malikdir. Odur ki, Ermnistann silahl tcavz

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

1. Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

hyata keirildi. Ermnistan silahl birlmlrinin tammiqyasl

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

halisinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in KrAraz

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

qtl yetirildi ki, bunlarn ksriyyti d qadnlar, uaqlar v

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

cinaytlri kimi qiymtlndirilmlidir.

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

2009-cu ild taliyann Akvil hrind G8 (Byk skkizlik)

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

prezidentlrini siyasi irad nmayi etdirrk, Dalq Qaraba

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

tlb olunmam, bu mqsd nail olmaq n tcavzkar

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

trfdn, ermni xalq z mqddratn indiki Ermnistan

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

lkni mnaqi trfi edir, bu mnaqi trflri Ermnistan

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

2. Beynlxalq tkilatlar trfindn Ermnistann

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk, btn ial

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

mlki halisi yerdyimy, slind is etnik tmizlnmy

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

diz hrinin v Zngilan rayonunun ialn narahatlqla qeyd

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Dalq Qaraba mnaqisin dair BMT Ba Assambleyas

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

vziyyt hsr olunmudur (snd /60/L.60/Rev.2). BMT

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

yox, Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun ermnilri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

edrk bu regionda btn insanlarn thlksizliyinin tminat,

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

tcavzkar dvlt kimi qiymtlndirir, BMT-ni bu dvlt

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Kommunikeni [34], 2008-ci ilin mart aynda KT On birinci

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Seneqaln paytaxt Dakar hrind KT Dvlt v Hkumt

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda 11/22-P sayl v

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 6/37-E sayl qtnamnin

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

sn tlb edir v bununla yana hm d Ermnistann silahl