Sumqayit 1988. Cinayet Ve Ceza PDF

Eyruz MMMDOV
Ramazan MMMDOV
Bak, NURLAR - 2014
Eyruz Mmmdov, Ramazan Mmmdov.

Sumqayt 1988: Cinayt v cza.
Bak, NURLAR Nriyyat-Poliqrafiya Mrkzi, 2014, 384 s.
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqayt hrind ktlvi itialar trdilmidir. Kitabda SSR v Azrbaycan SSR Prokurorluqlarnn
v mstqil Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun mkdalar
trfindn aparlm istintaq materiallarndan, cinayt mllrinin icralarnn, zrrknlrin, onlarn xilaskarlarnn v digrlrinin ahid
ifadlrindn, hminin mhkm materiallarndan istifad olunmudur. Bununla bel, uydurma Byk Ermnistan problemi, ermni
mslsin hsr olunmu oxsayl dbiyyatdan istifad etmkl, hmin
hadislrin sbb v nticlri, cinaytin sifariilri, tkilatlar v icralar akarlanr. Ba vermi cinaytd yalnz icralarn, hm d onlarn da
hamsnn deyil, bir qisminin czalandrld gstrilir.
Eyruz Mmmdov
eyruz-snv@mail.ru
Tel: (050) 322 65 17
Ramazan Mmmdov,
ramazan.mamedov.44@mail.ru
Tel: (050) 334 35 95
ISBN: 978-9952-490-14-5
E. Mmmdov, R. Mmmdov, 2014
Sumqayt mksevrlr v zhmtkelr hridir.

Burada alan hr bir insann Sumqaytn quruculuunda byk rolu olmudur. Onlar istehsalatda, thsild,
mdniyytd sl fdakarlq nmunsi gstrmi,
gnclik hrinin an-hrtini artrmlar. Sumqaytn
bnvrsini qoyan, bu zalda yln insanlarn vladlarnn glckd atalarnn yolunu layiqinc davam etdirrk
Sumqayt daha gzl, iravan bir diyara evircklrin
bhm yoxdur.
Heydr liyev,
Azrbaycan xalqnn mummilli lideri
(1974-c ild Sumqayt hrinin
25 illik yubileyindki xndan)
1988-ci ilin fevralnda Sumqaytda ba vermi

hadislr, slind, Azrbaycan xalqna qar ynldilmi
txribatdr. Ona gr d hazrda mnim gstriiml
bu msl haqda cinayt ii yenilnib. stintaqn hd i
txribatn tkilatlarn myynldirmkdir. stintaq
hrktlri tam baa atdqdan sonra bu hadisy siyasi qiymt verilck. Azrbaycan dvlti bu cinaytin
almasnda v tkilatlarn myynldirilmsind
maraqldr v bu id mkdalq etmk istyn xslr,
tkilatlar v dvltlrl mkdala aqdr.
lham liyev,
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
N SZ
Azrbaycan z mstqilliyini elan etdikdn sonra onun tarixi,
adt-nnlri v mdni irsi haqqnda bir sra maraql v samball
srlr ap olunaraq geni oxucu auditoriyasnn ixtiyarna verilmidir. nformasiya bolluu olan bir raitd dqiq mlumat toplamaq,
onu analiz etmk v oxucu qarsna xartmaq byk msuliyyt tlb
edir. Sosialist cmiyytinin yetirmsi olan Sumqayt hri haqqnda
Sovetlr lksind dastanlar qoulmu, mdhiyylr sylnmidir.
65 il rzind hr byk, rfli, eyni zamanda tin bir yol kemidir. Sumqaytn quruculuunda mxtlif milltlrin nmayndlrinin grgin myi v byk zhmti olduunu grrk. Sumqayt az
bir zamanda ninki respublikada, o cmldn dnyada z tarixi, yeni
adt-nnlri, mdni irsi olan beynlmill v zhmtkelr hri
kimi tannmdr.
Azrbaycann sabiq prezidenti, ulu ndr Heydr liyev 1974-c
ild Sumqaytn 25 illik yubileyind itirak etmi, hrin fallar qarsnda x edrk demidir: Sumqayt mksevrlr v zhmtkelr
hridir. Burada alan hr bir insann Sumqaytn quruculuunda
byk rolu olmudur. Onlar istehsalatda, thsild, mdniyytd sl fdakarlq nmunsi gstrmi, gnclik hrinin an-hrtini artrmlar. Sumqaytn bnvrsini qoyan, bu zalda yln insanlarn vladlarnn glckd atalarnn yolunu layiqinc davam etdirrk Sumqayt
daha gzl, firavan bir diyara evircklrin bhm yoxdur.
Ulu ndr H.liyevin dediyi szlrdn 40 il yaxn vaxt keir.
Sumqaytda yaayan insanlar bu, tarixi xsiyytin mdrik szlrini
he bir vaxt unutmurlar v z doma hrlrinin sl tssbkelrin
evrilrk onu inkiaf etdirir, trqqi yollarnda byk uurlar qazanrlar. Bu, bizim hammz sevindirir.
Sumqayt yaca Azrbaycann baqa hrlrindn kiik olsa da,
onun zngin tarixi vardr. Bu tarixi hrtrfli hat etmk, olduu kimi
qlm almaq v oxuculara atdrmaq olduqca mrkkb bir idir.
Sumqayt inkiaf etdikc, problemlri d oxalmdr. Bununla

bel, o, irliy doru inaml addmlar atm, trqqi etmi, z xo mlin v saf niyytin gr, Azrbaycan tarixind layiqli yerlrdn birini
tutmudur.
1988-ci ilin fevral aynda ermni milltilri xaricd yaayan havadarlarnn, SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin, Ermnistann xsusi xidmt orqanlarnn v Danak partiyasnn li il Sumqaytda
txribat trtdilr v onun ks-sdas dnyann bir ox lklrindn
eidildi. sl hqiqti dnya xalqlarna atdrmaq n respublikann
alimlri, tarixilri, politoloqlar, jurnalistlri bir sra qiymtli srlr
yazdlar, kinofilmlr kdilr v dnya ictimaiyytin tqdim etmy
nail oldular. Bu, ermnilri v onlarn xaricdki dostlarn he cr qane
etmir v onlar bu gn d ancaq z iyrnc siyastlrini davam etdirmkddirlr.
Oxucularn diqqtin atdrmaq istyirik ki, Azrbaycan Respublikasnn xalqlar dostluu hri kimi tannan Sumqaytda 1988-ci il,
fevral aynn 27-29-da trdilmi itialar nticsind mxtlif milltlrdn olan 32 nfr qtl yetirilmidir. Bu itialar aradrmaq n
SSR Ba Prokurorluu trfindn 18/55461-88 sayl xsusi cinayt ii
alm, yzlrl adam mhkm qarsnda cavab vermli olmu, bir
nesi uzunmddtli hbs czasna mhkum edilmidir.
Zahirn antiermni grntl, slind is ox ustalqla tkil olunmu v ilk baxda grnmyn, mahiyytin gr antiazrbaycan, antisumqayt xarakteri dayan hmin hadislrdn artq 25 il vaxt keir.
Bu hadislrin sbbini n dostluq hri Sumqaytda, n d burada
yaayb-yaradan 80-dn artq mxtlif milltlrdn olan insanlarn biribirin qar olan mnasibtlrind axtarmaq dzgn olmazd.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti cnab lham liyev, 1988ci ilin fevral aynda Sumqaytda trdilmi hadislrl bal, aparlm
cinayt ilrin yenidn baxlmas n hquq-mhafiz orqanlarna
mfaviq gstri vermidir. Bir ne il rzind orqan iilrinin apardqlar istintaq v ld etdiklri mlumatlar, mxtlif informasiyalar
biz sas verir deyk ki, Sumqayt hadislrinin tdqiqat il mul
olan SSR Ba Prokurorluu birtrfli istintaq ii aparm, btn cinayt
hadislrini xuliqan elementlrinin stn atmdr.
Geni oxucu ktlsi n nzrd tutulmu Sumqayt,1988.

Cinayt v cza kitabnda mlliflr alblar ki, Azrbaycan oxucusuna v dnya ictimaiyytin mlum olmayan bzi mqamlara aydnlq
gtirsinlr, qaranlq suallara dqiq v konkret cavab versinlr. Aparlan
aradrmalar bir daha onu gstrir ki, Sumqayt hadislrinin ssenarisi
1988-ci ildn ox-ox vvllr tutulmu, Dalq Qaraba probleminin
ermni milltilrinin istklrin uyun hll olunmad bir vaxtda ondan ehtiyat variant kimi istifad olunmas planladrlmd. Bu, bel d
oldu.
Ermni milltilri v xaricd yaayan ermni lobbisi dnyann ayr-ayr lklrinin parlamentlrin, beynlxalq qurumlara mracitlr
gndrir, bu id satn alnm ktlvi informasiya vasitlrindn
istifad edrk, guya Sovet Azrbaycannda 70 il rzind ermnilr
qar milli sart siyasti aparldn, Sumqayt hrind is onlara qar soyqrmn trdildiyini iddia edir v dnya ictimaiyytini
Sumqayt genosidini tanmaa sslyirlr.
Bir qayda olaraq, daima yalan v bhtan zrind qurulan ermni
ideologiyas z iyrnc v mkrli planlar il xarici oxucular sl
hqiqtdn uzaqladrr, onlar ermniprst mvqe tutmaa arrlar.
Tarix is z iini grr, olduu kimi qalr. Onu thrif etmk, dyimk
qeyri-mmkndr. Bunu ermni xalq birdflik baa dmlidir!
Sumqayt,1988: Cinayt v cza kitabnda irli srln versiyalar, mhakimlr, mlahizlr z obyektivliyi v subyektivliyi il seilir. Bu, tbiidir. Balca amil ondan ibartdir ki, kitabn
mlliflri Sumqaytda trdilmi ktlvi itialarn, qanl hadislrin
CNAYTN Dalq Qaraba problemi il lokal mkan v razi
sbblrindn daha ox qlobal xarakter dadn, hadislri sifari
vern v tkil edn qvvlrin izlrinin respublikann hdudlarndan
ox-ox uzaqlara gedib xdn gstrmy almlar.
Oxucular tez-tez sual verirlr: Bs, grsn, Sumqaytda ba
vern hadislrin SFARLR, TKLATILARI v
CRAILARI kimlrdir? Bu suala kitabda cavab axtarmaa, bzi qaranlq mqamlara aydnlq gtirmy alacaq.
Azrbaycan. Sumqayt.
1988-ci il. Fevraln 28-dn 29-na ken gec
Sumqaytda 32 nfr insan qtl yetirilmidir.
STA-nn xbri, mart 1988-ci il
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern qanl

aksiyann sifariilri, tkilatlar v icralar, grsn, kimlr olmudur? Bu suallara dqiq v obyektiv cavab vermk olduqca tindir.
Bununla bel, 25 il rzind aparlan aradrmalar, thlillr, analizlr
gstrir ki, Sumqaytda ba vern hadislr Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin Ba katibi M. Qorbaovun dediyi kimi,
bir qrup xuliqann ii deyil, bu hadis daha ox siyasi v qlobal xarakter dayr.
Qorbaov Qrb satlmaqla yana, hakimiyytinin ilk illrindn ermniprst mvqe tutdu, Dalq Qaraba problemi yarand. Bu
problemin dyn ddyn grn Qorbaov v onun komandas,
Ermnistan rhbrliyi, xaricd yaayan havadarlar, xsusi xidmt orqanlar v danak partiyas z niyytlrin atmaq n ox irkin v
mkrli bir plana l atdlar. Onlar Kremlin razl il Sumqaytda qanl
aksiya trtdilr.
Sumqaytda trdiln hadislr ermni ovinistlrinin z mqsdlrin atmas n sbb deyildi. Bu, bir bhan idi. Odur ki,
hadisnin mahiyytini amaq, yaranma raitini, bu hrin obyekt kimi
seilmsi v bu hadisni trtmkd ermnilrin gddklri mqsdlri
bir az geni rh v thlil etmy alacaq. Btn bu suallara cavab
vermzdn vvl, oxucular, qsa da olsa, Sumqayt hrinin tarixi il
tan etmk istrdik.
FSANLR HR SUMQAYIT
10
Xalq arasnda geni yaylm Su qayt fsansi ox ehtimal ki, bu

yerin corafi mhiti il laqdardr. Bel ki, Xzrin qumlu sahilind
qzmar gn altnda yaam insanlar suya byk ehtiyac duyurdular.
Onlarn yegan su midi kiik ay idi. Bu ay da ox zaman yay ayla-
rnda gnin iddtli istisi nticsind quruyar, hali d susuz qalard.

Aramsz sn klklr is suyu qurumu ayn yatana qumu doldurar,
onun mcrasn dyirmi. Ona gr d, ola bilsin, Su, qayt ifadsi
tbii flakt nticsind Xzrin qumlu sahilind susuz qalan insanlarn uzun illr kdiklri zab-ziyytdn xilas olmaq midi il zlrini
Allaha tutub yalvarmaqlaryla baldr.
Bu torpan ad il bal olan digr fsan is Sum, qayt adlanr.
El arasnda Sum v Ceyran adlanan bu fsannin d maraql tarixi
var
Ucsuz-bucaqsz boz shra. Payz v q fsillrind aramsz sn
klklr, bahar v yay aylarnda is qzmar gnin yandrb-yaxan,
torpa qovrulmu bomboz quma evirn dzlmz istisi
Sahilboyu midsiz addmlarla irlilyn msafirlr sanki lml
arpr, ona tabe olmamaq n btn qvvlrini toplayrdlar.
Sum adl cavan bir olan v onun sevgilisi Ceyran adl bir gzl qz
byk midlrl irliy doru addmlayaraq, qarda gedn karvandan
geri qalmrdlar. Aralarnda olan saf mhbbt v eqin gc onlarda
tezlikl suyun taplacana inam artrrd. Bununla bel, yolboyu insanlarn dizlrind taqt, gzlrind iq azaldqca susuzluq rklrdki
yann daha da artrrd.
Suyun qarsn ksn byk qaya idi. Onu yerindn trptmk is
insandan byk crt v hnr tlb edirdi.
- Nec olursa-olsun, gedib suyun qaban ksn qayan yerindn
oynadb, siz su gtircym!
Sumun bu szlri insanlarda bir mid yaradr. Sum sevgilisin
mhbbt dolu baxlarla baxb, ondan ayrlr v yola dr. Qarda
byk bir flakti hiss edn Sumun sevgilisi onun dalnca qqrr:
- Sum, qayt!.. Sum, qayt!..Sum, qayt!..
nsanlar gzlrini fq zillyrk midl gzlmy balayrlar.
Hr baxda bir sual oxunurdu. Grsn, Sum suyun qaban ksmi
qayan yerindn trpd bilckmi?.
Sum ox csur v igid olan idi. nsanlar susuzluqdan xilas etmk
v onlar su il tmin etmk arzusu sanki qollarna yeni bir qvv verir.
O, qaya il arpr v tinlikl olsa da, onu yerindn oynada bilir.
Bu vaxt suyun coqun dalalar trafa yaylr. Uzaqdan gln suyun
11
rltsn eidn insanlarn sevinc nidalar trafa yaylr. nsanlar suyun gldiyini grb bir-birilrini tbrik edirlr. Ceyran is sevgilisini
csartli v hnrvr hrktin gr tbrik ed bilmir. Sum dalalarn
qoynunda itir v mhv olur. Bu ar drd dzmyn Ceyran zn gl
atr. Rvayt gr, hmin vaxtdan bu yerlri Sumqayt, Ceyrann
hlak olduu yeri is Ceyranbatan adlandrrlar.
Bu, xalqn yaratd bir fsandir
12
Moskva. 1935-ci il.

Bak hrini elektrik enerjisi il tmin
etmk n Aberon yarmadasnda yeni
enerji mrkzi tikilsin
(SSR Xalq Komissarlar Sovetinin qrar)
XX srin 30-cu illrinin ortalarnda Bak hrinin elektrik

enerjisin tlbatn dmk mqsdil mxtlif layihlr hazrlanmaa
balanmdr. 1935-ci ild Moskvada hazrlanm layihlrdn biri d
Baknn Sumqayt rayonu razisind stilik Elektrik Mrkzinin ina
olunmas il bal idi. Bu da lknin nhng neft mrkzinin elektrik
enerjisi il tchiz olunmas problemini qismn hll edckdi.
1936-c ild Sumqaytda istilik elektrik mrkzinin tikintisind itirak edn fhllr v mhndis-texniki iilr n baraklar v mitia obyektlri tikilmy baland.
stilik Elektrik Mrkzi il yana, metallurgiya zavodunun tikintisi d planladrlmd. Azrbaycanda yeni snaye mrkzi yaratmaq
n Sumqayt razisinin seilmsi tsadfi deyildi. vvla Sumqayt
Respublikann paytaxt Bak hrin yaxn idi. Bu is glck hrin
iqtisadi, elmi-texniki v mdni ykslii n ox lverili rait yaradrd.
Az bir zamanda Azrbaycan boruyayma, alminium, sintetikkauuk zavodlarnn bnvrsi qoyuldu. Snaye mssislrinin
tikintisin Rusiyadan, Ukraynadan, Belorusiyadan, Latviyadan,
Qazaxstandan, Ermnistandan, zbkistandan, Estoniyadan gnclr
axd. Azrbaycann ayr-ayr blglrindn d Sumqayta byk axn
baland.
SSR Dvlt Mdafi Komitsinin qrar il, 1944-c il, yanvar aynn 17-d Sumqaytda Zaqafqaziya Snaye Tikinti tresti yaradld.
Bu trest tkc Sumqaytn inas il deyil, Grcstanda v Ermnistanda
snaye obyektlrinin tikintisi il d mul olurdu.
1949-cu ilin noyabr aynn 22-d Azrbaycan Respublikas Ali
Sovetinin Frman il Sumqayta hr statusu verildi. Hmin il
Sumqaytda 6400 nfr adam alrd. Burada ilmk insanlardan
13
hnr v csart tlb edirdi. Ar l myi ox vaxt insanlar taqtdn

salrd. Fhllr gnd 12-14 saat ilmli olurdular. Qda vziyyt olduqca ar keirdi. axta, qar-boran, dnizdn sn soyuq imal klyi
insanlarn bel namnasib bir vziyytd qalb ilmlrini sual altna
qoyurdu. Bzilri qorxaqlq gstrir, bzilri ar l myin tab gtir
bilmir, bzilri is yngl qazanc ld etmk n Sumqayt trk
edirdilr. Lakin vtnprvr v cfake gnclr az deyildi. Onlar yeni
Sumqayt hrinin v snaye mssislrinin yaranmas urunda syl
alr, onlara taprlan i msuliyytl yanardlar.
1952-ci ilin sonunda Azrboru zavodunda ilk boru istehsal olunub
Bak neftilrin gndrildi. Bu hadis il laqdar Sovetlr lksind
faliyyt gstrn bir ox metallurgiya snayesind alan metallurqlar Sumqayta gldilr. Onlarn oxu yerli kadrlarn ixtisaslarnn artrlmas il mul oldular. Sumqayta pnah gtirn metallurqlarn bir
hisssi Xzrin sahilind salnm Gnclik hrind yaama daha
stn tutdular v geri qaytmadlar. Bunlardan Padqornn, Telzneri,
Kovalyovu, Aleksandrovu, vanovu, Medvedyevi v baqalarn misal
kmk olar. 1953-c ild is Alminium zavodunda ilk lvan metal
istehsalna balanld. 1955-ci ild Smqaytda halinin say artq 40
min atmdr.
Sumqaytda zhmtke insanlarn myi yksk qiymtlndirilirdi. Ayr-ayr mssis v tkilatlarda alan qabaqcl fhllr olduqca ox idi. Bu da rhbrlrin nzrindn qamrd. Sumqaytda,
mkd frqlndiklrin gr, SSR Ali Sovetinin frman il metallurqlardan Murad Zeynalova, Zmin Hsnovaya, Tofiq Krimova,
inaat Aslan Osmanova, kimyalardan mad Pnahova, Dada
Dadaova, Aaxan Aayev Sosialist myi Qhrman ad verilmidir. Neftqazavtomat Elmi- Tdqiqat nstitutunun direktoru sgr
Abdullayev is SSR Dvlt Mkafatna layiq grlmdr. Btn
bunlar sumqaytllarn myin veriln yksk qiymt idi.
14
Sumqayt v sumqaytllarn uurlar haqqnda is saatlarla danmaq olar. Bu haqda oxuculara lav olaraq mlumat
vercyik.
1988-ci LN FEVRAL AYINDA

SUMQAYITDA N BA VERMDR?
1988-ci ilin fevralnda Stepanakertd ermni milltilri ktlvi
mitinqlr keirirdi. Onlar SSR v Ermnistan SSR rhbrliyindn tlb
edirdilr ki, Dalq Qaraba Azrbaycan Respublikasnn trkibindn
xarlb, Ermnistan Respublikasnn trkibin qatlsn. Bu, antikonstitusion bir tlb idi. Bakda, Sumqaytda v Azrbaycann ayr-ayr blglrind ermnilrin haqsz tlblrin qar etiraz dalas
gclndi. Azrbaycan torpaqlarnn toxunulmazl rsmi kild elan
olundu.
Sumqayt 65 il rzind tin, lakin rfli bir yol kemidir. Burada
bel sual dour: Yax, vaxt il dostluq hri adlanan, znd 82
milltin v etnik qrupun nmayndsini birldirn, da da zrin
qoyub byk v nhng bir hr salan, beynlmill bir aild yaayan
insanlar 1988-ci ilin fevral aynn 28-dn 29-na ken gec bir qrup ekstremistin li il Sumqaytda qanl aksiyann trdilmsin nec rvac
gr bilrdilr? Dostlua xyant edn kim oldu? Dalq Qaraba
problemini ortaya kim atd? Hadislr tkan vern, tlimatlandran,
maddi vsait ayran qvvlr kimlr idi?
Bu suallar trafnda xarici dvltlrd mxtlif fikirlr dolamaqdadr. Ermniprst ktlvi informasiya vasitlri z uydurma czmaqaralar il indi d oxucular adrr, guya Sumqaytda ermnilr
qar genosidin olmasn sbut etmk istyirlr.
Biz bu kitabda, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, hqiqt syknib
25 il bundan vvl Sumqaytda n ba vermidir? - sualna obyektiv yanaaraq doru-drst cavab vermy, kimin haql, kimin
haqsz olduunu sbut etmy alacaq.
Ciddi elmi v jurnalist aradrmalar gstrir ki, bu hadislrin
sl sbblri n Sumqaytla, n d ki sumqaytllarla bal olmamdr. nki vahid bir aild slh v min-amanlq raitind yaayan
azrbaycanllar, ermnilr v hminin digr milltlrdn olan sumqaytllar arasnda hr hans bir ictimai-siyasi, milli-etnik v ya dini
mnsubiyytlr zminind he bir davt olmamdr. Sumqaytda
ba vern hadislrin kklri daha drin, miqyas daha bykdr v
15
bu hadislr iki millt arasnda xuliqanlq hrktlrindn daha ox,

qeyd etdiyimiz kimi, siyasi xarakter dayr.
Sumqayt hadislrin Dalq Qaraba rakursundan baxmaq
grkdir. Byk Ermnistan yaratmaq xlyasnda olan Ermnistan
Respublikasnn rhbrliyi, millti qvvlr, danak partiyasnn
fallar, kfiyyat orqanlar Azrbaycan-Ermnistan mnasibtlrini
grginldirmkl separatizm geni meydan ardlar. Rusiyann
ermniprst mvqedn x etmsi nticsind, SSR Dvlt
Thlksizlik Komitsi, Ermnistann xsusi xidmt orqanlar v
xaricd yaayan ermni lobbisinin ssenarisi sasnda Sumqaytda qanl
aksiya trtdilr.
Sumqayt hadislri Dalq Qaraba problemi il, Dalq Qaraba
problemi is SSR-nin dadlmas planlar il bal idi.
Aparlan mahidlr v aradrmalar gstrir ki, haqqnda
dflrl yazlm tarixi unutqanlq adlanan sosial bladan xilas olmaq son drc tin problem evrilmidir. Bu problem qar is
grgin, ardcl v prinsipial tbliat ii aparmaq, ermnilrin hiylgr
v mkrli siyastlrini ifa edrk dnya ictimaiyytin atdrmaq lazmdr. Sumqaytda trdilmi itialarn hans sbbdn ba verdiyinin, hans qvvlr trfindn v n mqsdl trdildiyinin hrtrfli
analizin ehtiyac olduundan, 1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da ba
vern hadislrin mahiyytini, kkn, icralarn, tkilatlarn v
sifariilrini z xartmaa sy gstrcyik.
Sumqaytda fevral aynn 28-d hrd ktlvi itialar, zoraklq
aktlar baland bard mlumat daxil olan kimi, Sumqayt hrinin
prokuroru, Ba dliyy maviri smt Qaybov cinayt iinin qaldrlmas v istintaqa balanmas bard aadak mzmunda qrar qbul
etmidir:
16
17
Qrarn trcmsi:
QRAR
(cinayt iinin qaldrlmas haqqnda)
28 fevral 1988-ci il
Sumqayt hri
Sumqayt hrinin prokuroru, Ba dliyy maviri ..Qaybov

Sumqayt hrind ktlvi itialar bard materiallara baxaraq,
Myyn etdi:
28 fevral 1988-ci ild Sumqayt hrinin razisind ktlvi itialar, talanlar, ermni milltindn olan xslrin yaadqlar mnzillrin
dadlmas, elc d onlara qar digr zoraklq hrktlrinin ttbiq
edilmsi hallar ba vermidir. Yuxarda gstrilnlr saslanaraq,
Azrbaycan SSR CPM-nin 104-109-cu, 131-ci maddlrini rhbr tutaraq,
Qrara
ald:
Cinayt iinin materiallarna gr, Azrbaycan SSR-nin CPM-nin

72-ci maddsin saslanaraq, cinayt ii qaldrlsn v istintaqa balanlsn.
Sumqayt hrinin prokuroru,
Ba dliyy maviri ..Qaybov
18
Sumqaytda itialarn qars alndqdan sonra, 1988-ci il mart aynn 1-d SSR
Ba Prokurorunun mavini A.F.Katusevin
qrarna sasn, SSR Ba Prokurorluu
trfindn cinayt hadislri icraata gtrlmdr. SSR Ba Prokuroru yannda mhm ilr zr mstntiq V.S.Qalkinin
rhbrliyi il, 231 nfrdn ibart istintaqmliyyat qrupu yaradld. Bu ii aparan
istintaq qrupu Sovetlr lksinin mxtlif
blglrindn ezamiyy olunmu hquqnaslardan, kriminalistlrdn,
psixoloqlardan, shiyy iilrindn ibart idi. stintaq-mliyyat qrupunun trkibin Azrbaycan SSR-dn is hquq-mhafiz orqanlarnn
cmi 43 nfr mkda clb edilmidir. (Sonralar onlarn oxusu idn
knarladrlmdr)
stintaqn gediind myyn edilmidiri: 1988-ci il fevraln 2729-da Azrbaycan SSR-nin Sumqayt hrind xuliqanlq edn
xslr trfindn ktlvi itialar trdilmidir. Bu itialar
nticsind 32 nfr hlak olmu, 400 nfrdn ox adam mxtlif
drcli bdn xsarti alm, 250 nfrin mnzili hcuma mruz
qalm, dadlm, 50-dn artq mdni-mit obyektin xsart
yetirilmi, 40-dan ox nqliyyat vasitsi sndrlm, bir hisssi yandrlmdr. Dvlt 7 milyon rubl mblind maddi ziyan vurulmudur.
(Bax: 18/55461-88 -li cinayt iinin
ittiham akt, c.1, i.v.59-60)
Bellikl, rsmi olaraq elan olunmu faktlar bunlardr v onlar
bh altna almaq n he bir digr faktlara syknn sas yoxdur.
Bununla bel, itialarda hlak olmu milliyytc ermni olan adamlarn say il bal fikir mxtlifliyi mvcuddur. Bu fikir mxtlifliyinin
sbblri v mqsdlri bard bir qdr sonra ayrca danacaq. ndi
is aadak suala cavab verk.
19
TALARI
KM TRTMDR?
20
stintaqn ilkin mrhlsind 1050 nfr bhli xs qismind

tutulmu, onlardan bir hisssi inzibati, bir hisssi is cinayt msuliyytin clb edilmidir. 97 nfr barsind 55 cinayt ii baxlmas
n mhkmlr gndrilmidir. Onlardan 92 nfri azrbaycanl, 2
nfri rus, 2 nfri lzgi, 1 nfri is ermni idi. Cinayt msuliyytin
clb edilmi xslrdn 183, o cmldn qsdn adam ldrmy gr
38, 42 nfr barsind is mllrind cinayt trkibi v ya cinayt
hadissi olmadndan iin icraatna xitam verilmidir.
Hadislrl bal saxlanlanlar arasnda mxtlif milltlrdn olan
adamlar azrbaycanllar, ermnilr, ruslar, yhudilr v baqalar vard. Sumqaytda xuliqanlq ednlrin arasnda ermnilr trfindn
satn alnm ekstremist qruplar, cinaytkarlar, terrorular, txribatlar,
narkomanlar v spirtli iki dknlri var idi. 30 nfr is mumiyytl
he bir ictimai-faydal mkl mul olmurdu. (Gnc oxucularmza
mlumat n bildirk ki, o dvrd ham il tmin olunurdu v idn
yaynma hallarna, bir qayda olaraq, yol verilmirdi. - mll).
stintaq materiallarnda gstrilir ki, 444 adam mhkm qarsnda cavab vermi, onlardan 400 nfri 10-15 sutka tcridxanalarda
saxlanlmdr. Bir nesi uzunmddtli hbs czasna, hmd man
olu hmdov is lm czasna mhkum olunmudur. Mlumat n
bildirk ki, hmdovun mslsin Moskvada tlsik baxlm v onu
Sumqaytda ba vern hadislrin tkilats kimi qlm vermilr.
Bu haqda bir az geni dayansaq pis olmaz. 1988-ci ilin mart aynn
12-d SSR Ba Prokurorluunun bir qrup nmayndsi hmdovgilin
evin basqn etmi, onu vanna otandan yarlpaq vziyytd srklyib hytdki mana mindirmilr.
1988-ci ilin oktyabr aynn 18-d SSR Ali Mhkmsi hmdovun,
Cfrovun, smaylovun mhkm prosesin balad. Mhkm prosesi balayan gn Ostankino telekanalnn (indi ORT kanalnn
Vremya xbrlr proqram - mll.) Xbrlr proqramnda btn dnyaya xbr verdilr ki, Sumqayt hadislrind baksn
nfrin mhkm iin balanlr. Ertsi gn Moskvada nr olunan

ktlvi informasiya vasitlri d bu bard ictimaiyyt mlumat atdrdlar. Moskvada, SSR Ali Mhkmsinin binasnda Sumqaytda ktlvi
itialarn ba vermsind mqssir bilinn xslrin mhakimsi
baland. Mtthimlr krssnd yln .hmdov,T.smaylov,
Q.Cfrov talanlar, yannlar, qtllrl nticlnn ktlvi itialarn
tkilind v yaxndan itiraknda tqsirlndirilirdilr.
Mhkm prosesind SSR Ali Mhkmsinin zv R.K.Brize sdrlik edirdi. Mhkmnin trkibin SSR Ali Mhkmsinin xalq iclaslar V.A.Kuznetsov v S.Smirnov daxil idilr. Dvlt ittihams SSR
Ba Prokurorunun kmkisi D.Kozlovski idi. (zvestiya qzeti,
19.10.1988.)
ttihamnamlri vrqldikc, ahidlr dindirildikc mlum olurdu ki, mtthimlrin hr istintaq orqanlarnn tqsirlndirdiklri
drcd gnahkar deyillr. Onlar, sadc olaraq, hmin hadislrd v
talanlarda itirak ediblr, ar cinayt hadissi trtmyiblr. Materiallar
istintaqa qaytarldqda mhkmy tzyiqlr baland.
O dvrd SSR Ali Mhkmsinin sdri V.Terebilovun Novoye
vremya jurnalnda msahibsi ap olundu. Terebilov mhkm proseslrin yuxardan, xsusil Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi aparatndan tzyiqlr olduundan ikaytlnirdi. V tlb edirdi ki, mhkm
mstqil olmaldr. Terebilov daha sonra qeyd edirdi ki, hazrda SSR Ali
Mhkmsi hmdovun, Cfrovun, smaylovun mhkm prosesin
baxr. Mhz yuxarlarn tzyiqi nticsind mhkm heyti obyektivliyini, humanizmini bir trf qoyub, hmdovun timsalnda, nyin bahasna olursa-olsun, tkilat obraz yaratmaq niyytin dd.
Moskovskiye novosti qzeti 1988-ci il, noyabr aynn 20-d yazrd: Vkillr bel hesab edirlr ki, iin istintaq tam aparlmayb. Cinaytlrin tkilatlar z xarlmayb, ba vermsinin
sbblri v raiti akar edilmyib. Buna baxmayaraq, 1988-ci
il, noyabr aynn 18-d SSR Ali Mhkmsinin kollegiyas bel
bir qrar xarr: Cfrovun v smaylovun cinayt materiallar
yenidn yoxlanlmaq n istintaqa qaytarlsn, .hmdov is n
ar czaya layiq grlsn.
21
Biz dflrl demiik: Cinayt varsa, cza da olmaldr. Bunu

QANUN tlb edir. Bununla bel, hmdovla bal, qsa da olsa, z
fikrimizi bildirmk istyirik.
Yetkinlmmi bir gnci byk snaye hri olan Sumqaytda itialarn tkilats kimi qlm vermk n qdr daltli idi? Ax,
tarixdn mlumdur ki, hr bir itia yaratmaq n vvlcdn byk
bir tkilat yaradlr v ora professionallar toplanlr. Bu i gnlrl,
hftlrl, aylarla vaxt srf olunur, maddi v ideoloji imkanlar hazrlanr.
Bel olan halda, hmd hmdovun hans tkilatlndan danmaq
olard?
Biz hmdovun Sumqaytda ba vern hadislrd itirakn danmrq. Biz qaranlq qalan v bir ox urlu insanlar tssflndirn
odur ki, yenic texniki pe mktbini bitirn bir gnc Sumqaytda
ba vern itialarn tkilats nec ola bilrdi? Bu fikir he bir
mntiq smr. Bunu Moskva bel tlb edirdi, bel d oldu.
22
Sumqaytda trdilmi ktlvi itialarla bal, Azrbaycan

Respublikas trfindn qaldrlm 18/60206 -li cinayt ii sonralar
bir ne mstqil icraata blnmdr. Bunun sbblri istintaq materiallarnda sasn iin hcmi il laqlndirilir. 18/55461-88 nmrli
cinayt iinin ittiham aktnda bu bard deyilir:
Cinaytlrin trdilmsind yzlrl vtnda itirak etmidir.
Mnzillrin talan olunmas, yandrlmas, insanlarn dylmsi, zorlanmas v qtl yetirilmsi aktlar aznlam xuliqan qruplar trfindn
trdilmidir. Onlarin bir qismi istintaq trfindn myyn edilrk
hbs olunmu v cinayt msuliyytin clb edilmidir. Bzilri artq
mhkum olunmular. Onlarn 1988-ci il 27, 28 v 29 fevral tarixlrind
ayr-ayr vaxtlarda Sumqayt hrinin mxtlif mikrorayonlarnda v
mhlllrind cinayt trtdiklri akarlanmdr. Onlarn cinaytkar
faliyytinin thqiqat davam edir v hl ox vaxt aparacaqdr.(Bu abzasdak sonuncu cml, he bhsiz ki, yuxarlarn sifariin xidmt
edirdi, bir nv ictimaiyyti sakitldirmk n idi v vaxt qazanmaq
mqsdini gdrd. mll.).
stintaq materiallarnn byk hcmli, ktlvi itialarda itirak ednlrin saynn oxluu il laqdar olaraq, cinayt ii bir ne
mstqil icraata blnmdr. O cmldn, hmin cinaytlrd itirak etmi Sfrov Nizami Sumbat olu, Mmmdov Qalib Qdirah
olu, Hseynov Vaqif Vahabli olu, Ncfov Nadir hmdxan olu,
Gncliyev Elin li olu, sayev fsr slam olu, Qriqoryan Eduard
Robertovi barlrind cinayt ii 1988-ci il dekabrn 30-da ayrca icraata verilmidir.(c.1, i.v.1-3)
Qeyd etmk lazmdr ki, Sumqaytda ba vern hadislr haqqnda ktlvi informasiya vasitlrind, ayr-ayr kitablarda, internet saytlarnda, sas mvzu kimi, adlarn kdiyimiz 7 nfr cinaytkarn
mllrindn danlr. Bu qrupun trkibind milliyytc ermni olan
Eduard Qriqoryann hadislrd rolu haqqnda daha geni v trafl
mlumatlar verilir.
Aparlan aradrmalar gstrir ki, E.Qriqoryan Sumqayt
hadislrind ona rhbrlik edn bir qrup ermni milltilrinin v
Dvlt Thlksizlik Komitsinin sifarilrini yerin yetirdikdn sonra,
Sumqayt hrin trk etmk mrini almd. Lakin tsadf nticsind
hrbilr trfindn saxlanlm v onu zrrknlr tanmlar.
Bel nticy glmk olur ki, gr Eduard Qriqoryan hrbilr
trfindn hbs alnmasayd, szsz ki, bada M.Qorbaov olmaqla,
Moskva trfindn Azrbaycan xalq dnya ictimaiyyti qarsnda
nfuzdan salnacaqd. Sumqayt hrini is sivilizasiyadan uzaq, quldurlar, canilr hri kimi tarixd qara shify salacaqdlar. Lakin bu,
n Moskva rhbrliyin, n d ermni milltilrin nsib olmad.
Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluu trfindn aparlan geni miqyasl i v ld olunan mlumatlar sas verir deyk ki,
E.Qriqoryanla bal kifayt qdr materiallar toplanlmdr v onlar
oxucularn ixtiyarna verilckdir.
Oxuculara bildirmk istyirik ki, Sumqaytda ba vern cinayt
hadislrinin hams icraata gtrlm, son nticd mhkmy
verilmidir. Yuxarda qeyd etdik ki, harda cinayt varsa, orda da
cza olmaldr. fsuslar olsun ki, 1988-ci ild Sumqaytda ba vern
hadislrdn sonra ermni ideoloqlar dnyann ayr-ayr ktlvi informasiya vasitlrind geni tbliat kampaniyas apararaq bildirmilr
ki, guya Azrbaycann hquq-mhafiz orqanlar itialarda itirak
23
edn cinaytkarlara qar loyal mvqe tutmu, oxlarn hbsdn azadla buraxmlar. Faktlar is bu fikrin sassz, bhtan xarakterli olduunu
sbut edir.
Yerli mtbuatdan aydn grnr ki, Sumqaytda trdilmi itialarda hbs olunan cinaytkarlar mhkm qarsnda cavab vermi v
mxtlif mddtlr azadlqdan mhrum edilmilr.
(Kommunist Sumqaita qzeti, may, 1988).
MHKM HKM IXARMIDIR
24
Azrbaycan SSR Ali Mhkmsi Ryast Heytinin zv

T.A.Zabrannann sdrliyi il cinayt msllri ilri zr mhkm
kollegiyasnn iclas baa atmdr. Dvlt v ictimai ittihamlar,
Sumqayt hr prokuroru, Ba dliyy maviri ..Qaybov, 7 sayl
texniki-pe mktbinin mllimi A.X.manov, hr hquq idarsinin

vkili A.Q.Abdullayev prosesd itirak etmilr. (Xalq iclaslar:
Bak idman mallar fabrikinin ilingri A.Q.Nayev v Zrgrlik
snayesi birliyinin mhndisi S.S.Petrosyan).
Sumqayt 7 sayl texniki-pe mktbinin agirdi, Lenin komsomolunun (mumittifaq Lenin Kommunist Gnclr ttifaq) zv, vvllr
mhkum olunmam, Qribov Yaar Xanlar olu 1988-ci il, fevral aynn 29-da ktlvi itialarda itirak etmi v V.V.Srkisyana bdn
xsarti yetirmidir.
Mhkm, Azrbaycan SSR-nin Cinayt Mcllsinin 72-ci maddsinin 105-ci bndin sasn, Y.X.Qribovu azyallarn mk-trbiyvi
kaloniyasnda czasn kmkl 6 il azadlqdan mhrum etmidir.
(Kommunist Sumqaita, may, 1988).
z istklrin yetmyn ermni milltilri Ermnistann,
Rusiyann v xarici lklrin mtbuat shiflrind 1988-ci ilin fevral
aynn 27-29-da Sumqayt hrind trdilmi qtllr barsind he bir
sas olmayan, iirdilmi materiallar drc edirlr. Onlar iddia edirlr
ki, guya Sumqaytda 32 nfr yox, daha ox ermni ldrlmdr. Bu
rqm onlar qane etmir v konkret rqm d gstr bilmirlr. nki
milli ideologiyalar saxtakarlq zrind qurulduundan uydurmalarla
mul olurlar. Biz is btn yazlarda ilk nvbd qanuna syknirik,
uydurmalara deyil, konkret faktlara saslanrq. Yeri glnd, rsmi v
hquq-mhafiz orqanlarnn mnblrin istinad etmyi zmz borc
bilirik.
AAIDAKI STATA FKR VERN!
Sumqayt hadislri Dalq Qaraba hadislri il baldr.
Fevraln 22-d Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind balanm ktlvi
itialar Azrbaycann n byk snaye mrkzlrindn biri olan
Sumqaytda vziyyti grginldirmidi. Nticlr mlumdur. 32 nfr
adam lmdr. 94 thriki v itirak hbs edilmidir. Sumqayt
trafnda crbcr uydurmalar istintaqa mane olur. Msln, ayilr
yaylrd ki, guya bir sra mssislrd xsusi olaraq metal ubuqlar v
25
baqa predmetlr hazrlanrm, rabit qovaqlarnn iilri ermnilrin

mnzillrindki telefonlar qsdn bkdn xarblarm. Bu v buna
bnzr xbrlri yoxlamaq n mstntiqlr Sumqaytn bir ox sakinlrinin, mssislrin fhllrinin, mnzil-istismar kontorlarnda, rabit qovaqlarnn v digr xidmt blmlrinin mkdalarn
dindirmilr. Bel xbrlrin he biri tsdiq edilmmidir
A.F.Katusev,
SSR Ba Prokurorunun mavini
(zvestiya qzeti, 1988-ci il)
1988-ci il 27-29 fevral gnlrind

Sumqaytda trdilmi ktlvi itialar zaman
hlak olan sakinlrin siyahs:
I. Ermnilr:
1. Avakyan Yuriy Baqratovi, Sumqayt hri, 3-c mikrorayon,
ev 5/2, 47 sayl mnzilin sakini.
Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 19-20 radlrind ba vermidir.
Mstntiqlr: Oskin Nikolay Dmitriyevi, Bondarenko Pavel
Pavlovi.
2. Trdatov Qabriel Abramovi, Sumqayt hri, 1925-ci il
tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2, 6 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Kauk Aleksandr Stepanovi, Avtandilov Oleq
Yuryevi.
26
3. Aruanyan Vladimir Ovanesovi, Sumqayt hri, 1936-c il

Qtl hadissi fevraln 28-d, saat 20-24 radlrind ba vermidir.
Mstntiqlr: Boytsov Mixail li, Quraya Vyaeslav Borisovi.
4. Movsesova Yersilya Baxiyevna, Sumqayt hri, 1902-ci il

tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a , 18 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Musin Valeri Fyodorovi, Devidenko Vyaeslav
Mixaylovi.
5. Aramyan Armo Aotovi, Sumqayt hri, 1928-ci il
tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 21 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Kormikin Aleksandr Vasilyevi, Kauk Aleksandr
Stepanovi, Kolobakin Yevgeniy vanovi, Abdullayev Vaqif Kamal
olu.
6. Avakyan Lola Pavlovna, Sumqayt hri, 1961-ci il tvlldl,
45-ci mh. , ev 10/13, 37 sayl mnzilin sakini.
Qtl hadissi fevral aynn 28-d, saat 21.00-da ba vermidir. Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Qameza Valeriy vanovi,
brahimov Akif Qdrt olu, Hseynov Eldniz Hsrt olu.
7. Qambaryan Aleksandr Aleksandrovi, Sumqayt hri,
1926-c il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 17, 40 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Fyodorov Anatoliy vanovi, Karabulin Aleksandr
Konstantinovi, Axundov Sxavt Bahadur olu, Soroixin Valeriy
Pavlovi.
8. Babayan Arak Arslanovi, Sumqayt hri, 1934-c il
tvlldl, 4-c mhll, ev 27a, 12 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Simerenko Sergey Borisovi, tefanyuk Matveyevi,
Cavadov M.B.
27
9. Avanesyan Albert Manvelovi, Sumqayt hri, 1955-ci il

tvlldl, 5-ci mhll, ev 28/19, 1 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Valeyev amil Vazixovi, Zanko Anatoliy vanovi,
Piss Valeriy Vasilyevi.
10. Avanesyan Valeriy Manvelovi, Sumqayt hri, 1957-ci il
tvlldl, 5-ci mhll, ev 28/19, 1 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Valeyev amil Vazixovi, Zanko Anatoliy vanovi,
Piss Valeriy Vasilyevi.
11. Melkumyan Soqomon Markarovi, Sumqayt hri, 1932ci il tvlldl, mhll 41a, ev 2/b, 21 sayl mnzilin sakini.
12. Aramyan Artur Armovi, Sumqayt hri, 1963-c il
tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 21 sayl mnzilin sakini.
13. Melkumyan qor Soqomonovi, Sumqayt hri, 1957-ci il
tvlldl, mhll 41a, ev 2/b, 21 sayl mnzilin sakini.
14. Melkumyan Eduard Soqomonovi, Sumqayt hri, 1959cu il tvlldl, mhll 41a, ev 2/b, 21 sayl mnzilin sakini.
15. Melkumyan rina Soqomonovna, Sumqayt hri, 1961-ci
il tvlldl, mhll 41a, ev 2/b, 21 sayl mnzilin sakini.
28
16. Ambartsumyan Mia Arsenovi, Sumqayt hri, 1941-ci

il tvlldl, 4-c mikrorayon, ev 18/24, 2 sayl mnzilin sakini.
Qtllr fevral aynn 29-da, saat 21.00da ba vermidir.
Mstntiqlr: Xaritonov qor Aleksandrovi, Sosnin Viktor
Anatolyevi, Boytsov Mixail li, Voytin Nikolay Vasilyevi, Mamedov
Zeynal.
17. Arakelyan Arta Levonovi, Sumqayt hri, 1937-ci il

tvlldl, mhll 41a, ev 5a, 9 sayl mnzilin sakini.
Qtl fevral aynn 29-da, saat 19-20 radlrind ba vermidir.
Mstntiqlr: Taradanov Yevgeniy Aleksandrovi, Quray
Vyaeslav Borisovi, Lsyakov V.P.
18. Danielyan Nikolay Artyomovi, Sumqayt hri, 1939-cu
il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 4/2, 25 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Paramov Aleksandr Vasilyevi, Ostin Nikolay
Dmitriyevi, Mixaylovskiy Valentin Aleksandrovi.
19. Danielyan Seda Osipovna, Sumqayt hri, 1938-ci il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 4/2, 25 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: Bondarenko Pavel Pavlovi, Patra Yaroslav
Semyonovi.
20. Martirosov Qarri Artyomovi, Bak hri, 1954-c il
tvlldl, Lenin prospekti, ev 43, 16 sayl mnzilin sakini.
Qtl fevral aynn 29-da, saat 18-19 radlrind Sumqayt hrin
daxil olarkn ba vermidir.
Mstntiqlr: Pavdovskiy Stanislav Yefimovi, Kozlenko Aleksey
Nikolayevi, Quliyev lham Nriman olu.
21. Melkumyan Raisa Arsenovna, Sumqayt hri,1934-c il
tvlldl, mhll 41a, ev 2/b, 21 sayl mzilin sakini.
Mstntiqlr: Miin Vladimir Aleksandrovi, Qerasimenko Sergey
Anatolyevi.
22. Qriqoryan Emma irinovna, Sumqayt shri, 1930-cu il
29
Mstntiqlr: Bernatski Pyotr osifovi, Xarenko Aleksandr

Vladimirovi.
23. Melkumyan Firuz Arakelovna, Sumqayt hri, 1918-ci
il tvlldl, 17-ci mikrorayon, ev 51, 59-cu mnzilin sakini.
Qtl fevral aynn 29-da, saat 17-18 radlrind ba vermidir. Mstntiqlr: Summer Leonid Danilovi, Mozalyov Oleq
Aleksandrovi.
24. Tovmasyan Rafik Ambartsumovi, Sumqayt hri, 1956c il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 6/2a, 8 sayl mnzilin sakini.
Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Fyodorov Anatoliy vanovi.
25. Mehdiyeva Tamara Gerasimovna, Sumqayt hri, 1915ci il tvlldl, 3-c mikrorayon, ev 16, 49 sayl mnzilin sakini.
Qtl fevral aynn 28-d, saat 21-00 radlrind ba vermidir.
Mstntiqlr: lyin Oleq Serafimovi, Qameza Valeriy vanovi.
26. Srkisyan agen Qareginovi, Sumqayt hri, 1927-ci il
tvlldl, 5-ci mhll, ev 14, 16 sayl mnzilin sakini.
Qtl hadissi fevral aynn 29-da, saat 17-19 radlrind ba vermidir.
Mstntiqlr: Variev Yakov Nikolayevi, adura Pyotr Pavlovi.
II. Azrbaycanllar:
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern itialar
zaman 6 nfr azrbaycanl hlak olmudur.
30
27. Babayev Vkil Krim olu. Masall

rayonunun Sda kndind kolxozu ailsind
anadan olmudur.
Ail zvlri byk idi. Vkil 15 yanda
Sumqayta pnah gtirir. Zaqafqaziyatikinti
trestinin 12 sayl yol-tikinti idarsind fhl
ilmy balayr. Ald mk haqqndan az
da olsa, knd valideynlrin gndrir. Yaa
dolduqda i yerini dyimy mcbur olur. Bir
mddt Sumqayt Superfosfat, Mit kimyas zavodlarnda, Azrkimyatikinti trestind
almaa balayr. d bacarql, mksevr
v zhmtke bir insan kimi byk hrmt
sahibi olur. Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra, mart aynn ilk
gnlrind Vkil ev glib xmr. Ail zvlri narahat olur. Sumqaytn
xstxanalarna ba kirlr, lakin tapa bilmirlr. Dostlar onu Bakda,
Respublika xstxanasnn morqunda taprlar. Vkilin csdi tannmaz
olmudu. Vkilin byk ailsi vard. Skkiz vlad atasz qald.
28. Xudaov Dada Bala olu. 1942-ci
ild Yardml rayonunun Vlili kndind anadan olmudur. 1967-ci ild ailsi il birlikd
Sumqayta glmi, Azrboru zavodunda i
dzlmidir. Xarakterc mlayim, sakit v
smimi insan idi. El bu keyfiyytlrin gr,
kollektiv arasnda byk hrmti vard. 1988ci ilin mart aynn vvllrind Dada idn
ev qaydrd. Yolda gnc bir olann yaral
olduunu grb ona yaxnlad, cavan olan
qan iind idi. Onu gll il vurmudular.
Dada gnci qucana ald, yaxnlqdak qzet
kknn yanna gtirdi, kryini divara
sykdi. Yolun ortasnda olann lindn dn mxtlif yalar vard.
Dada onlar ymaq istrkn stnd bir ne zabit v sgr oturmu
BTR srtl glib onun stndn kedi v Dada dnyasn dyidi.
31
Meyidi bir hftdn sonra tapld. Doulduu kndd dfn olundu.

Dada Xudaovun drd vlad vard.
29. sgndrov Natiq Yadulla olu.
1965-ci ild mili rayonunda anadan olmudur. Orta mktbi bitirdikdn sonra orduda
qulluq etmidir.
Hrbi xidmti baa vurduqdan sonra taleyini Sumqaytla balayr. Burada Evtikm
kombinatnda ilmy balayr. Axamlar
is thsilini Azrbaycan naat Mhndislri
nstitutunda davam etdirir. All, savadl v
mdni olan idi. Sumqayt hadislrind itialarda itirak etmmidir. ksin, i yoldalarn itialara qoulmaa qoymamdr.
Natiq idn qaydarkn BTRin altnda qalmdr. Valideynlri
15 gn onun meyidini tapa bilmdilr. On altnc gn Natiqi Bakda
Semako xstxanasnn zirzmisind tapdlar. Doulub boya-baa atd mili rayonunda dfn etdilr.
32
30. Orucov Canpolad Mhyddin olu.

1965-ci ild Ermnistann Sisyan rayonunun
ki kndind anadan olmudur. Aillri
Ermnistandan kb Azrbaycana pnah gtirmidir, Aberonun Saray qsbsind zlrin
mskn salmlar.
1982-ci ild Canpolad qsbnin orta mktbini bitirdikdn sonra Rusiyada hrbi-xidmtd
oldu. sgrlikdn sonra sndlrini Azrbaycan
Neft v Kimya nstitutuna verdi v qbul olundu. Tlblik illri baland. nstitutda il
oxudu. 1988-ci il mart aynda rus sgrlrini
Sumqayta gtirn ermni srcs onu avtobusun tkrlri altna salb
ldrmdr. Yerli camaat tcili olaraq onu hr xstxanasna apard.
Canpolad cmi saat yaad. Onun beyin qapa dalmd. Hkimlr
lacsz idilr. Bu haqda komendant Krayev mlumat verils d, he bir

tdbir grlmdi.
31. liyev Surxay Valeh olu.
1971-ci ild Ermnistann Qafan rayonunun Siznk kndind anadan olmudur. Surxay
ox yaaya bilmdi.Cmi on yeddi bahar, on
yeddi q. Byk arzular vard. Ali mktb
daxil olmaq, diplom almaq, valideynlrini
sevindirmk, ail hyat qurmaq fsuslar olsun ki, namrd gllsi qfil gldi, hmin anda
Surxay qtl yetirdi. Dmn gllsi gnc
bir olann arzularnn ik amasna imkan
vermdi v o, gzlrini yumaraq bdiyyt qovudu.
32. Qasmov Yaar Nsrddin olu.
Meyidin xsiyytini myynldirmk mmkn olmad v onu
hr qbiristanlnda basdrdlar.
Oxuculara mlum olsun ki, itialarda itirak edn bzi gnclr,
cinayt xarakterli hadislr trtdiklrin gr, mhkm trfindn
mxtlif mddt azadqdan mhrum edildilr. Alt nfr azrbaycanl
is rus qounlarnn v ermnilrin vhi hrktlrinin qurban oldular. Sumqaytda ba vern hadislrd 32 nfr qtl yetirilmidir.
Onlardan, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, 26 nfri ermni milltindn
idi. Cinaytkarlar qtl yetirdiklri insanlar balta, baq, armatur v
ucu ksik dmir paralar il ldrmlr. Gll il qtl yetirilnlr is
Azrbaycan milltindn olan gnahsz vtndalar olub. Burada bir sual
meydana xr: Grsn, gll atmaa rus sgrin kim icaz vermidi?
Bununla bal Moskvadan gln hquq-mhafiz orqanlar he maraqlanmadlar da. Demli, gizli atlan glllr kimins mri il olmudur.
General Krayevin mri vard ki, Sovet qounlar hrd dinc v
min-amanlq raiti yaradacaq, he kim qar zor ilnmyck,
gll atlmayacaq. Bs nec oldu ki, Sumqaytda 17 yal gnc Surxay
liyevi gll il vurub ldrmlr? Bu suala indiydk cavab taplmr.
Blk bu, xsusi orqanlarn gstrii idi? Mqsdlri is Sumqaytda
33
34
qtllrin sayn artrmaqla azrbaycanllar haqqnda mnfi imic yaradb,

btn dnyada rsvay etmk idi? Kim bilir. Blk d!
Faktlar sas verir deyk ki, bu gnahsz 6 nfrin lmnd
ermnilrin li vardr. Aradrmalar gstrir ki, ktlvi itialar zaman hrbilr v rusiyal mstntiqlr, D.Xudaov, C.Orucov,
N.skndrov, S. liyev v V.Babayevin hlak olmalar faktna gr
istintaq iin Bak Qarnizonu Hrbi Prokuororluu trfindn 30.12.88ci il tarixd xitam vermilr.
Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun apard istintaq
iindn mlum olmudur ki, ekstremist ideyalar daycs, Bak hr
sakini, milliyytc ermni olan Valeri Markaryan v rus ordusunun
sgrlri bir ne azrbaycanlnn lmn sbb olmular. Markaryan
avtobusda sgrlri Sumqayta gtirdikdn sonra, raitdn istifad
edrk avtobusu kd dayanm dinc insanlarn stn srm, 4
nfr azrbaycanln qsdn ldrmdr. sgrlrin gz qarsnda
ermni milltindn olan Markaryan cinayt hadissi trdir, onun haqqnda is he bir tdbir grlmr. Msl aydndr. Biz el glir ki,
artq izaha ehtiyac yoxdur.
Bununla bel, Markaryanla bal fikrimizi bildirmk istyirik.
ahid qismind dindiriln Bak sakini Yusif Mmmdov
Sumqayt hadislri zaman Bak 1 sayl avtobus parknda src
ilyib. Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluuna verdiyi izahatnda deyilir ki, 1988-ci ilin fevral aynn 29-da, avtoparkdan (8 avtobus)
Sumqayta rus sgrlrini gtirdik. Onlar hr partiya komitsinin qarsnda drtdk. Bakya qaydandan sonra eitdim ki, avtonqliyyat
dstsindn milliyytc ermni olan src Markaryan Valera rus
hrbilri il birlikd Sumqayta daxil olmu, qarda ktlni grb,
avtobusu onlarn stn srm, nticd bir ne azrbaycanl hlak
olmudur. Markaryan hadis yerindn qamdr.
Y.Mmmdovun szn ahidlrdn mrah Babayev, Rasim
xliyev, Mhrrm Qurbanov da tsdiq etmilr. Onlarn dediklrin
gr, V.Markaryan Krunk cmiyytinin zv idi. Avtoparkda oxlu
ermni alrd. 1988-ci ilin vvllrind Dalq Qaraba bizim olacaq, artq bu msl Moskvada hll olunub deyirdi. Onun szlrin
hmiyyt vermirdik. Sonralar Dalq Qaraba trafnda problemlr
qalxanda, Markaryann szlri yadmza dd. ox kinli v ovinist idi. Avtoparkda oxlar il yola getmirdi. Xasiyytc kobud idi,
azrbaycanllarla az nsiyyt girrdi.
Sumqaytda ba vern qtl hadislrindn baqa, bir ox sumqaytl,
o cmldn 23 nfr ermni, 7 nfr rus v 50 nfr azrbaycanl
mxtlif bdn xsartlri almlar. Aada onlarn siyahsn drc
edirik.
35
1988-ci il, 27-29 fevral gnlrind Sumqaytda trdilmi ktlvi

itialar zaman mxtlif drcli bdn xsarti alan sakinlrin
siyahs:
Soyad, ad, atasnn ad
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
36
Mdiyev Murtuz liheydr

olu
Mehtiyev Qhrman Bir
olu
Nuriyev Valeriy Quu olu
Avanesyan Clyetta
Aleksandrovna
Mmmdov Aydn hmd
olu
Pnahov Pnah
Marrazyan Yuriy
Aleksandrovi
Arutunyan Qurgen
Sergeyevi
Martirosyan Ararat
Andreyevi
Martirosyan zabella
Aleksandrovna
Heydrov Prvrdigar
Hseyn olu
Qasmov Heydr Qznfr
olu
Bilbilayev brahim
Mmmd olu
Yhyayev Bxtiyar
lisultan olu
Tvlld
1928
1948
1960
1949
1949
1956
1949
1924
1927
1928
1965
1957
1948
1957
nvan
12 mik-n, ev 6,
mn.38
1 mik-n, ev 19/43,
mn.22
3 mik-n, ev 11/8,
mn.26
4 mik-n, ev 21/29,
mn.81
3 mik-n, ev 19/33,
mn.37
11 mik-n, ev 34,
mn.20
4 mik-n, ev 27/10,
mn.34
3 mik-n, ev 21/31,
mn.16
Bak hri, Kirov
ksi-7
Bak hri, Kirov
ksi-7
2 mik-n, ev 18, mn.
26
1 mh-l, ev 5(a),
mn.19
Bak hri, 9-cu Buxta
dngsi, ev 25, mn.2
42-ci mh-l, 16 sayl
yataqxana, otaq 16
15 lkprov Ramiz
Mhrrm olu
16 Cbraylov Rvn Mlik
olu
17 rfov Ltif Cabir olu
18 liyev Samddin Hsn
olu
19 Mixailyan Boris Xudanovi
20 Allahverdiyev dalt li
olu
21 Dmiriyev Nuxbala Cmil
olu
22 Arakelov Andrey
Vladimirovi
23 Ayvazyan Lyudviq Eqiovi
1954
1962
1966
1946
1962
1963
1930
1964
1948
24 Martirosyan Qarik
Kasumovi
25 Hseynov Yaar kr olu
1965
26 Qabrielyan Armo Aronovi
1944
27 Podiev Vladimir Setrakovi
1934
28 Quliyev Kamil Qdrt olu

29 liyev Rft Kamil olu
1966
1964
30 Novruzov Nazim
msddin olu
31 Nayev Azad Ovezdruevi
32 smaylov Telman Labt
olu
33 Allazov Aslan Rid olu
1964
1939
Xamaz r-nu, Lenin

ksi, ev 43
Nasoslu qs., SMP
yataqxanas, otaq 1
10 mik-n, ev 2,
mn.11
Qusar r-nu, PMK-3,
ev 2
2 mik-n, ev 2, mn.31
Dostluq ksi-34,
yataqxana-1, otaq 40
4-c mhl,ev19/14,mn.7
17-ci mh-l, ev 4,
mn.9
Bak, Kirov k-si,
ev 21
Bak, Krasin-48,
mn.14
34 mh-l, ev 8, mn.
36
4 mik-n, ev 24,
mn.51
1968
1963

Bak, Yusifzad-65,
mn.30
1 mik-n, ev 5/7,
mn.20
Bak-117,h/h 5456 (a)
1968
Bilcri, h/h 5456
37
38
34 Malik Oleq Anatalyevi

35 Strelyakov qor Lvovi
36 Qmbrov Hbib Aur olu
1967
1969
1968
37 Akimov Aleksandr
Qriqoryevi
38 Quliyev Eldar li olu
1962
39 Qdimov Camal ingiz

olu
40 Lyubimov Sergey
Valentinovi
41 Skobkarev Aleksandr
Sergeyevi
42 Parin qor Viktorovi
43 Zaxaryan Olqa Mixaylovna
1969
Bak, Qoqol-48,
mn.9
Bilcri, h/h 5456
1968
Bilcri, h/h 5456
1967
Bilcri, h/h 5456
1966
1962
Bilcri, h/h 5456

8 mik-n, ev 27/16
mn.67
36 mh-l, ev 22,
mn.41
15 mh., yataqxana 3,
mn.56
5 mh., ev 11/18,
mn.29
6 mik-n, ev 20,
mn.143
3 mik-n, 4/3, mn.25
1940
44 Qazaryan Eru Vaqanovna
1930
45 Frcov Telman Qurban

olu
46 Ayrumyan Armais
Avtovazovi
47 Rhimxanova Anaxanm
Aakii qz
48 Danielyan Vitaliy
Nikolayevi
49 Krimov Abbas Krim olu
50 Petrosyan Manvel
samirovi
51 Baqdasaryan Albert
Vladimirovi
52 Sfryan rina Rikovna
1965
1961
1950
1972
1935
1938
1972
1963
Bilcri, h/h 5456

Bilcri, h/h 5456
1 mik-n, ev 17/31,
mn.18
Bak, Yusifzad-15
1 mik-n, 13/31, mn.7

1 mik-n, ev 14/33,
mn.58
6 mh., ev 11, mn.7
34 mh, ev 12,
mn.26
53 Qafarov Aur
1929
54 amil mirah
1938
55 lsgrov Aydn lyas olu
1960
56 Adgzlov Mmmd
Babakii olu
57 Zkryan Boris Movsesovi
1951
1922
58 Abbasov rif Hbib olu
1960
59 brahimov Sovxan brahim

olu
60 Qasmov Hac Qasm olu
1940
1933
61 Yunusov Baba Yunus olu
1949
62 Mmmdov Azr Hsn

olu
63 Kutko qor Aleksandrovi
1961
64 Mustafayev Raza Mustafa

olu
65 Ramazanov Mikail Hsn
olu
66 Mmmdov Aa kpr
olu
67 biov Ehtibar Hsn olu
68 Mehrliyev Mehrli li
olu
69 fiyev Nail Surxay olu
1929
1969
1972
1966
1969
1968
1957
10 mik-n, ev 10,
mn.20
12 mik-n, ev 31,
mn.33
Bak-118,
ernevski-8
11 mik-n, ev 8,
mn.27
9 mik-n, ev 49,
mn.12
6 mik-n, ev, ev 8,
mn.4
9 mik-n, ev 68,
mn.13
9 mik-n, ev 51,
mn.77
11 mik-n, ev 23,
mn.46
Omsk hri, Autilovi
ksi, ev 3, mn.93
14 mh., ev 4/46,
mn.20
41 mh., ev 1, mn.6
34 mh., ev 12/16,
mn.37
Yataqxana sakini
Bak, Fabrisius
ksi-37
2 mik-n, ev 21/16,
mn.16
39
70 brahimov Elman Mmmd

olu
1971
Saray qsbsi, 1 May

ksi, ev 15, mn.2
71 Muradov Ehtibar Adil olu
1971
72 Allahverdiyev Bhram
73 Mustafayev dalt Yaar
olu
74 Krimov Cavan Hsn olu
1972
1965
1972
75 Mrslov Gn
1964
76 Babayan Arsuk Adamovi
1929
77 Avakyan Aleksandr
Sukratovi
78 Arakelyan Asya Tiqranovna
1959
79 Plavdjan Aleksey Akopovi
1933
80 Arakelyan Roza Rafikovna
1965
Sumqayt hri,
nvan yoxdur.
nternat mktbi, -2
1 mik-n, ev 9/5,
mn.52
17 mik-n, ev 42,
mn.23
naatlar qsbsi,
ev 16, mn.2
41 mh-l, ev 1,
mn.45
45 mh-l, ev 10/13,
mn.30
41 mh-l, ev 5A,
mn.9
8 mik-n, ev 24a,
mn.9
Bak ksi, ev 17/2,
mn.63
1947
Bir d tkrar edirik: Cinayt trdilmidir! Demli, cinayti

trdnlr czalarn almaldrlar! Bunu Qanun, hr eydn vvl,
dalt v insanlq tlb edir! Cinayti trdn Qanuna mvafiq olaraq czasn almaldr. Bu, cmiyytd birg yaay tmin edn
aksiomlardan biri olmaldr. Ona gr d, tbiidir ki, Sumqaytda
trdilmi ktlvi itialarda itirak edn adamlar mhkmy clb
olunaraq czalandrldlar. Aada Azrbaycanda (Bak v Sumqayt
hrlrind) v SSR-nin mxtlif hrlrind (Moskva, Volqoqrad,
Voronej, Samara) keiriln mhkmlr trfindn mxtlif czalara
mhkum olunmu adamlarn siyahsn veririk.
40
Azrbaycan SSR Ali Mhkmsinin

cinayt ilri zr 1-ci drcli mhkm
kollegiyas trfindn baxlan cinayt ilri
1. Baxov Prviz Frman olu 29 mart 1989-cu il tarixli hkml,
CPM-nin 72-ci maddsil 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
2. fndiyev Mahmud Qurban olu 29 avqust 1988-ci il, 3 il
mddtin azadlqdan mhrum edilm;
3. Yetkinlik yana atmam Mmmdov Vqar Mrift olu 02
sentyabr 1988-ci il, 3 il 2 ay mddtin azadlqdan mhrum edilm;
4. Balayev Mzahir Qznfr olu 24 avqust 1988-ci il, 9 il
5. sayev Elin Mhmmd olu 17 fevral 1989-cu il, 3 il
6. smaylov Taleh Saleh olu 16 may 1988-ci il, 15 il mddtin
azadlqdan mhrum edilm;
7. Mmmdov Rft Binyamin olu, Cmdov Vaqif Qulam olu,
Mmmdov Yusif Muxtar olu v liyev Aahseyn bdlhseyn olu
- 22 sentyabr 1988-ci il, hr biri 2 il 6 ay mddtin azadlqdan mhrum
edilm;
8. zimov Sadiq Sahib olu 13 yanvar 1989-cu il, 3 il mddtin
azadlqdan mhrum edilm; Vliyev Elman Balaca olu hmin
hkml, 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
9. Hacyev Mnsim Bolevik olu 21 sentyabr 1988-ci il, 2 il
10. hmdov Taryel Malik olu, sdov Oruc Qureyi olu v
Dadaov lkin irli olu -31 oktyabr 1988-ci il, hr biri 2 il mddtin
11. Mmmdov Dilqam Qamad olu29 noyabr 1988-ci il, 6 il
mddtin azadlqdan mhrum edilm; Davudov Vidadi Zalil olu 3
il, Qurbanov Sabir Qubu olu 4 il, Mehdiquliyev akir li olu 6 il,
Qasmov Covdar Qnbr olu 3 il, Salmanov Mhmmd Mhrrm
olu 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
12. liyev Balami Hsnqulu olu 30 dekabr 1988-ci il, 9 il
41
42
13. Hacyev Namiq Balolan olu 09 fevral 1989-cu il, 2 il 6 ay

14. Babayev Snan Oruc olu 23 avqust 1988-ci il, 4 il; Abbasov
Rvn lyas olu v Hbibov Alim ziz olu hr biri 3 il mddtin
15. Hseynov lqar Manaf olu 28 mart 1989-cu il, 4 il mddtin
16. Yetkinlik yana catmam Qribov Yaar Xanlar olu24 may
1988-ci il, 6 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
17. smaylov lham Azad olu 31 may 1988-ci il, 3 il mddtin;
Cfrov Yavr Qiyas olu 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
18. Rzayev Vidadi Hicmddin olu 10 avqust 1988-ci il, 3 il
19. Abbasov Elham Adgzl olu 10 noyabr 1988-ci il, 7 il
20. Mirzyev kbr Mirz olu 31 oktyabr 1988-ci il, 3 il mddtin
21. Ncfov lmdar Tbriz olu 17 avqust 1988-ci il, 2 il
mddtin hrum eazadlqdan mdilm;
22. Thmzov Zabit Suren olu 18 avqust 1988-ci il, 2 il mddtin
23. Bayramov Yaar Qurban olu 17 avqust 1988-ci il, 3 il
24. Abbasov Akif Pnahli olu 02 avqust 1988-ci il, 9 il mddtin
25. biov Aydn nallah olu 27 may 1988-ci il, 3 il mddtin
26. Hziyev Sxavt Famil olu 29 sentyabr 1988-ci il, 3 il
27. Krimov raft Musa olu 05 avqust 1988-ci il, 4 il mddtin
28. Hseynov Nizami Qmbr olu 11 aprel 1989-cu il, 5 il
mddtin; Quliyev Abdul msddin olu 7 il mddtin; Rzayev
Vidadi Mikayl olu 8 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
29. Hseynov Arif Mustafa olu 10 noyabr 1988-ci il, 3 il

30. Samoylov Serqey Nikolayevi v Pavlovskiy Boris Eduardovi
14 sentyabr 1988-ci il, hr biri 3 il mddtin
azadlqdan mhrum edilm czalarna mhkum olunmular.
Sumqayt hr mhkmsi
trfindn baxlan cinayt ilri
1. liyev lham spolkom olu 25 yanvar 1989-cu il, 3 il mddtin
2. Yetkinlik yana atmam Hseynov amil kbr olu 01 noyabr 1988-ci- il, 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
3. Novruzov liabbas Novruz olu 16 may 1988-ci il, 1 il 6 ay
4. Mmmdov Nazil Clil olu 27 yanvar 1989-cu il, 10 il
5. lkbrov dalt Aarza olu 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 ay
6. Enteyn Aleksandr Vladimirovi 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 ay
7. Mirzmtova Bik Seyidli qz v Hseynova Kistamam
Ncmudin
8. qz 06 avqust 1988-ci il, hr biri 5 il mddtin azadlqdan
mhrum edilm;
9. Quliyev Fizuli Atakii olu v hmdov Yaqub Ali olu 19
oktyabr 1988-ci il, hr biri 5 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
10. Yetkinlik yana catmam liyev Rafiq Mzffr olu 09 sentyabr 1988-ci il, 2 il mddtin azadlqdan mhrum edilm;
11. Ncfov Nadir Xlf olu 01 aprel 1988-ci il, 1 il 6 ay mddtin
12. Mmmdov Vaqif Zlfqar olu 31 mart 1988-ci il, 1 il 6 ay
43
13. Rsulov Rauf Rsul olu 31 mart 1988-ci il, 1 il mddtin

14. brahimov Mhrrm Hseyn olu 02 avqust 1988-ci il, 4 il 6
ay mddtin azadlqdan mhrum edilm; hmdova Ayna liqulu qz
aylq qazancndan 20 faiz tutulmaqla 1 il mddtin islah ilri czasna
mhkum edilm (i yerind);
15. Krimov lqar Meti olu - 3 il mddtin
azadlqdan mhrum edilm czalarna mhkum olunmular.
Bundan baqa:
SSR Ali mhkmsinin 18 noyabr 1988-ci il tarixli hkm il
hmdov hmd man olu lm csasna;
Volqoqrad vilayt mhkmsinin hkm il Nzrov Lan
Babaxan olu, sgrova Sevil Qarakii qz, Xdrov Namiq Mhmmd
olu, Mehdiyev Zakir li olu;
Voronej vilayt mhkmsinin hkm il Mehdiyev lmdar
Hsnal olu, Rzayev Zakir li olu;
Samara vilayt mhkmsinin hkm il Hacyev Namiq
Balolan olu mxtlif mddtlr azadlqdan mhrum edilm
czalarna mhkum olunmular.
44
Bellikl, istintaq materiallarna saslanaraq demk olar ki, cinayt

d bllidir, cinaytkarlar da czalandrlmlar. Hadislr hquqi
qiymtini almdr. Daha n lazmdr? Mvzunu qapatmaq olar?!
Xeyr, olmaz! nki cinayt hadislri tam kild aqlanmayb,
cinayt trdnlrin is hams czalandrlmayb. Bir fakt tsdiqlmk olar
ki, SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupu bel qrara glmidir ki,
ktlvi itialar milltlraras mnasibtlr zminind trdilmmidir. Bs, bel olan halda, niy istintaq orqanlar cinayt hadislrinin
baverm sbblrini, hadislrin sifariilrini v tkilatlarn z
xarmamdr?
cralar, yetkinlmmi gnclr hbs olunmudur. Biz onlar mdafi etmk fikrind deyilik. Amma bizi narahat edn odur ki,
yeniyetm uaqlar, texniki-pe mktbinin agirdlrini bu i clb

edn qvvlr niy knarda qalmdr? Aydn msldir ki, bu id
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi v onun Yerevanda faliyyt
gstrn xsusi xildmt orqanlarnn li vardr. Bu haqda aada trafl
mlumatlar verilckdir.
CNAYTN alt qatlar aldqca bir ox qaranlq mqamlara aydnlq gtirilck.
45
Nvbti sual:
TALAR
NY BA VERMDR?
46
Bu sual z mahiyytin gr vvlki iki sualdan kskin kild

frqlnir. Hadislri z gzlri il grm, onlarn canl ahidi olmu
hr bir vtnda, prinsip etibaril, vvlki iki suala tam hatli olmasa
da, bu v ya digr drcd znn obyektiv v ya subyektiv cavabn ver bilr. Sonuncu suala is hr ks obyektiv v dolun cavab
ver bilmz. Bu suala cavab vermk n tkc hadislrin canl ahidi olmaq kifayt deyildir. Burada artq CNAYTN grnmyn
trflrind, yni aysberqin alt qatnda olan mxfi v qeyri-mxfi materiallarla tan olmaq n grgin axtarlar, xsusi aradrmalar v
analizlrin aparlmas tlb olunur.
1988-ci ilin fevral aynda SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqlrinin materiallarn tkrar-tkrar oxumaqla da bu suala obyektiv cavab tapmaq mmkn deyildir. nki istintaq iini aparan
hquq-mhafiz orqanlarnn iilri slind bu suala cavab axtarmaq
niyytind olmayblar. Grnr, yksk ealonda ylnlr aadaklara bu haqda drin mlumat toplama qadaan etmidilr.
stintaqa balamamdan bu suala, filosoflar demikn, apriori (yni
tcrbdn istintaqdan qabaq, tcrbnin istintaqn nticlrini
gzlmdn) cavab blli olmudur: Bir ne qrup xuliqanlq edn
adamlar dinc adamlara hcum edir, onlarn mnzillrin soxulur, onlar dyr, syr, talan edir, zorlayr, igncy mruz qoyur, ldrr.
Xuliqanlq edn, cinayt trdn dstlrin arasnda bir ne
nfri istisna etmkl, ksriyyti azrbaycanllardan ibart olmudur.
Xuliqanlq hrktlri is bir milltin nmayndlrin - ermnilr
qar ynlmidir. Bununla bel, sanki istintaq orqanlar bu fakta diqqt
yetirmmilr. lbtt, bel diqqtsizliyin tsadf nticsind ba
verdiyini gman etmk, n azndan sadlvhlk olard. Ciddi yanaldqda is bunun qrzli olduunu grmk tin deyil.
Bel nticy glmk olar ki, slind istintaqn bir mqsdi olmudur: xuliqan nsrlri tapmaq v czalandrmaq. Msly tam obyektiv qiymt verdikd istintaqn birtrfli, blk d sifarili aparlmas aq-akar grnr. Dalq Qaraba problemi dyn ddyndn
Sumqayt ehtiyat variant kimi i salnmdr.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti cnab lham liyevin
1988-ci il, fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vermi ktlvi itialarla laqdar imzalad srncama uyun olaraq istintaq ilri hazrda tzlnib.
Cinayt iinin materiallar daim tzlnn http://www.prokurorluq.gov.az sumqayit-senedler internet saytnda da yerldirilmidir.
Cnab Prezidentin siyasi dstyi il istintaq ilrinin uurla sona atdrlacana, Sumqaytda trdilmi bu iyrnc hadislr, nhayt ki,
dzgn hquqi v siyasi qiymt verilcyin, doma hrimiz vurulmu mnvi lkdn yetrinc tmizln bilcyimiz mid bslyirik.
Bu istiqamtd aparlan diplomatiya ilrind, ermni milltilrinin
i zn amaq n, onlarn Azrbaycan xalqna yaxdqlar iftira v
bhtanlar, Sumqaytda guya genosid - soyqrm olduunu bildirn
mnfur v irkin tbliatlarn ifa etmkd sylr artrlmaldr.
47
Daha bir sual:

SUMQAYITDAN BA AMAQ
MMKNDRM?
Azerbaydjanskaya revolyusiya (Azrbaycan inqilab) kitabnn
mlliflri D. Furman v A. Abasov Sumqaytda trdilmi 1988-ci
il fevral hadislrinin ox mrkkb sbblri olduunu xsusil qeyd
edrk yazrlar: Sumqayt ada Azrbaycan tarixind dhtli
hadislr silsilsinin ilk hadissi olmudur ki, ondan da ba xarmaq,
slind mmkn deyildir. nki qeyri-formal mafioz laqlrin v korrupsiyann kk sald cmiyytd siyast ksr hallarda real olaraq gizli qvvlr, gizli sazilr v txribatlar yolu il hyata keirilir v daha
ox gizli qvvlr, gizli sazilr v fitnlr yolu il d rh olunur.
Qdim Romada mstntiqlr bel bir prinsip stnlk verirlrmi:
gr cinayt ba vermidirs, sn vvl badan canini axtarma, bu
cinaytin kim srf etdiyini axtar. ox doru fikirdir. Biz d bu doru
fikr syknrk Sumqaytda trdilmi ktlvi itialarn kim, yaxud kimlr srf etdiyini aradrmaa alaq.
48
D.Furman v A.Abasov mvzunu davam etdirrk yazrlar:gr deyilnlr Moskvann Sumqayt hadislrini ictimaiyyti
sakitldirmk mqsdil rt-basdr etmy, ermnilrin hadislri
1915-ci il ermni soyqrmnn davam kimi tqdim edrk maksimum
drcd iirtmy, azrbaycanllarn is sumqaytl fhl - cani
Eduard Qriqoryann hadislrd oynad sirli rolunu iirdrk hr
eyi el ermnilrin z stn atmaga aldqlarn lav etsk, etiraf
etmli olacaq ki, Sumqayt hadislrinin hqiqi mnzrsinin n vaxtsa aydnlaacan gman etmk alabatan i deyildir.
Bellikl, nzri chtdn Sumqaytda ktlvi itialarn trdilmsind maraql ola bilck iki sas trf vardr.
Onlardan biri
Ermnistan, digri is Azrbaycandr.
Ermnilrin
versiyas:
Sumqaytda
ktlvi
itialar azrbaycanllar tkil etmilr. Mqsd: ermnilr qar soyqrm trtmk, bununla onlar qorxudaraq Dalq Qaraba urunda
mbarizdn kindirmkdir.
Azrbaycanllarn versiyas: Sumqaytda ktlvi itialar ermni
v ermniprst millti-separat qvvlr, xsusi xidmt orqanlar,
Danak partiyas trfindn trdilmidir: Mqsd: azrbaycanllarn
vhi, quldur, qanin, sivilizasiyadan uzaq bir toplum olduunu dnya ictimaiyytin atdrmaqdr. Azrbaycanllarla birg yaaman
qeyri-mmkn olduunu sbut etmk, bununla da Dalq Qaraban
Azrbaycann trkibindn cxarlb Ermnistan Respublikasna
birldirilmsi urunda mbariz aparmaqda siyasi dstk ld etmkdir.
Mstqil fikir sahiblri aydn baa drlr ki, Sumqayt txribatnda
hr ey bir o qdr d sad deyildir. Bu iki xalq etnik zmind toqqudurmaq kims ox srfli idi. Dnya miqyasl tannm yaz Eduard
Topol Azadlq radiostansiyasnn mxbiri Tengiz Qudavaya verdiyi msahibsind bu hadislrl bal z fikrini bildirrk demidir:
Bu, txribatdr. Mn buna tam minm. Mn z jurnalistlik trcmeyihalma Sumqaytda balamam. lknin hr bir yerindn buraya axb hr cr insanlar glmilr. Mn qzetd ilyirdim, bu gn ermni
haqqnda yazrdm, sabah azrbaycanl haqqnda... Bizim redaksiyada be nfr yazan adam var idi, onlardan iki tam onda bei yhudi,
biri ermni qz, biri d azrbaycanl; biz hmyad idik v hr eyd
brabr idik. V mn eidnd ki, sonra hr ey Sumqaytdan baland, talanlar, qrnlar dht, qarabasma mni gtrd: mnim btn dostlarm bu chnnmin iinddirlr! Mn o vaxtlar, Sumqaytda
ilyn dvrd, da turizmi il, alpinizml mul olurdum v yadmdadr, sovet hakimiyytinin 50 illiyi idi, ya hanssa baqa bir bayram idi,
biz piyada Dalq Qarabaa yola ddk. Biz btn Dalq Qaraba
gzdik, mn ayaqlarmla, piyada btn Dalq Qaraba addm-addm gzdim. Biz hr df meni keib nvbti knd yaxnlaanda,
knd sakinlri grrlr ki, knd trf bir dst adam glir, ancaq onlar hl n bizim siftlrimizi grmrdlr, n d ki, kim olduumuzu
bilmirdilr, ancaq biz knd atar-atmaz, knd qadnlar frqi yox
49
idi, bu azrbaycanllarn kndi idi, yaxud ermnilrin bizi llrind

axr dolu bardaqla v rkl qarlayr, biz hm azrbaycan dilind,
hm d ermni dilind xo gldin deyir, xo sz sylyirdilr... He bir
dmnilik yox idi. Mn bunu tsdiq edirm, nki mn hm ermni
kndind axr iib rk ksirdim, hm d azrbaycanl kndind:
YOX D HE BR DMNLK....
Politoloq, Na sovremennik jurnalnn daimi mllifi Kseniya
Myalo Sumqayt hadislri il bal yazr: Milltlraras
mnaqilr adlanan toqqumalar SSR-d kifayt qdr stabil, nizaml bir cmiyytd v kifayt qdr yksk rifah raitind, hm d,
ox vacibdir ki, halinin ksr hisssinin yksk thsil malik olduu
bir raitd ba verib yayld. Durunluq adlanan dvrn xarakterik gstricisi olan ar kili statikadan (sakitlikdn, skuntdn) bir
gz qrpmnda kskin dinamikaya (evik hrktlr) kemk n
ox gcl tsir malik olan vasitlr ttbiq etmk lazm glirdi v bel
vasitlr tapld. Bu, ilk nvbd, bandit aksiyalarnn keirilmsi n
urlu surtd (qsdn) cinaytkarlarn, llxsus n qat canilrin geni kild clb olunmasdr; onarn sas vzifsi ilk qan tkmkdir,
hm d el sullarla ki, insanlar, halinin ksr hisssini vahimdn
donub qalmaa mcbur etsinlr. Bel d oldu: Sumqaytda, Frqand,
Oda...
Svante Kornell (AB), Con Xopkins adna Orta Asiya v Qafqaz
Universitetinin Ba direktoru: Qounlar konflikt qarmrdlar. Onlar
hadislr knardan laqeydcsin baxrdlar. Yeri gldikd is iki etnik qrupu qzdrr v davt salrdlar. (Dalq Qarabada konflikt:
mslnin hllinin dinamikas v perspektivi).
Aleksey Zverev, rus politoloqu: SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsi Sumqaytda hadislr zaman itialarn ba vercyindn
v qtllrin trdilcyindn xbrdar idi. (Qafqazda mbahisli
srhdlr mqalsi).
50
Sumqayt v Dalq Qaraba SSR mkannda yenidnqurma ad altnda gedn ictimai-siyasi mhitin yetidirdiyi bir
problem idi. lkd n ba verirdi?
1988-ci ilin fevral hadislrindn sonra bir ox ermnilr

iki millti qar-qarya qoymaqda ilk nvbd millti qvvlri, ovinistlri, hakimiyyt can atanlar qnamaa baladlar. Sumqaytda hadislr obyektiv yanaan ermnilr az deyildi. Hmin gnlrd ba vermi hadislr Sumqaytda yaayan
ermnilr z mnasibtlrini Kommunist Sumqayta qzetin
gndrdiklri mktublarnda bildirirdilr. Auk-Atayann
mktubunu olduu kimi oxucularn diqqtin tqdim edirik:
51
Mktubun ixtisarla Azrbaycan dilin trcmsi:
52
Bakdan gln qzetlri alb oxumaq istyirdim. Qzet kknn

qarsnda adam ox idi. Mn qzet atmad. N xbr var? dey
sorudum. Eyni eyi yazrlar.
Sovetlrin vaxtnda bizi beynlmill ruhda trbiy etmidilr.
Sonralar mlum oldu ki, SSR-d beynlmill trbiy formal xarakter
dayr. Btn ideyalar, arlar rm zllr zrind qurulmudu. slind beynlmill trbiy ardcl, dostlua, qardala syknn
v he bir vaxt xyant xidmt etmyn ideyalar zrind qurulmal
idi. Bunu demokratiya tlb edir. Lakin bu mllr riayt olunurdumu? lbtt ki, yox! Azrbaycan-Ermnistan mnasibtlrind hr ey
ksin oldu. El qvvlr var ki, milli zmind davt salr, qonuluqda
yaayan milltlri biri-birin qar qzdrr, grginliyi artrrlar. Bel
insanlar he bir vaxt z vtnlrini sev bilmzlr.
nanmaq olmur ki, 15 il Dalq Qaraba Partiya Komitsinin birinci katibi vzifsind ilmi Gevorkov milli msl il ciddi mul
olmasn. gr olsa idi, Qarabada mitinqlr keirilmzdi.
Sumqaytda hadislr ba verdi. ox qribdir, hmin an btn
dnya bu hadislrdn danmaa balad. Bu, qabaqcadan planladrlm bir txribat idi. Sumqaytda cinayt hallar ba vermidir. Hquqmhafiz orqanlar istintaqla muldurlar. Mhkm proseslri gedir.
Cinaytkarlar czalarna atblar. Sorumaq lazmdr: grsn, niy
mhz icralar hbs olunub? Grsn, niy sifariilr v tkilatlar
azadlqda gzirlr, onlara qar l gtrlmyib? Mtbuat da
birmnal mvqe tutmudu.
Qaraba Komitsinin fal zv Ayrikyan fevral aynn 24d Vainqton tayms qzetin verdiyi mlumatda Stepanakertd
mitinqlrin keirilmsini bildirirdi. Fevraln 26-da is Ayrikyann
vasitsil ikaqo sandi tayms qzetind txribat xarakterli mqal
drc olunmudur.
Msly ciddi mnasibt bslynlr d var idi. Ermni ziyals
Ayrapetyan Qolos Rodin qzetinin 1988-ci il 4 may tarixli saynda
ovinist Ayrikyan ifa etmidir. df mhkum olunmu bu millti
nsr Ermnistann SSR-nin trkibindn xmas n meydanlarda

alovlu xlar edirdi. Dalq Qarabadan azrbaycanllarn qovulmas
tbliat il mul olurdu.
Mnim 70 yam var. Bakda anadan olmuam. Mharib itiraksyam. Sumqaytda 1 sayl trestin 9 nmrli tmir-tikinti idarsind
almam. He bir sxnt hiss etmmim, hquqlarma toxunan olmayb. strdim, hr iki xalq tezlikl barsn, slh brqrar olsun. Bunu
birmnal baa dmk lazmdr.
A.Auq-Atayan,
mharib v mk veteran.
53
SYAS BRODA QRUPLAMA

V AZRBAYCANA QARI QEYR-OBYEKTV
MVQE
Sumqaytda trdiln hadislr rfsind SSR-d ba vern ictimai-siyasi proseslrin nec cryan etdiyin nzr salaq. 1985-ci ilin
aprel aynda Mixail Qorbaov Sovet ttifaq Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin Ba katibi seildi. lkd yenidnqurma
siyasti elan olundu. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, yenidnqurma
siyasti bir ox xalqlarn gzlrini ad. Thrif olunmu dnnimizi,
kemiimizi btn lpaql il grdk. nandmz adamlara, prsti
etdiyimiz insanlara, tsbit olunmu marksizm-leninizm ideyalarna
mnasibtimiz kkndn dyidi.
Ermnistan rhbrliyi, xaricd yaayan ermni lobbisi, ermni
Qriqoryan kilssi Qorbaovun yenidnqurma siyastindn tarixi bir
ans kimi istifad etmk niyytin dd. Onlar Kremlin dstyi il
Azrbaycana qar torpaq iddias il x etdilr.
M.Qopbaovun trafnda ermniprst qvvlr cmlmidi.
ahnazarov siyasi, Aanbekyan iqtisadi, Sitaryan is planladrma
msllri zr onun kmkilri idilr. Bu lk Dalq Qaraba problemini xaricd yaayan ermni icmas il razladrm v Qorbaovdan
dstk alacaqlarna sz vermidilr. Mhz lyn yaxn kmkliyi
v Qorbaovun razl il bir ne millti ermni kadr mxtlif
vziflrd yerldirilmidi.
54
Q.
Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin xarici

laqlr bsinin mdir mavini Karen Brutensi, tbliat bsinin
msul iisi Leon Onikovu, Marksizm-Leninizm nstitutunun direktor
mavini Mixail Medlovu v baqalarn buna misal gstrmk olar.
Mdaf nazirliyind, Ba Prokurorluqda v Dvlt Thlksizlik orqanlarnda da ermni milltilri oxluq tkil edirdilr. Onlar gizli v aq
kild myyn qvvlr arasnda Dalq Qarabala bal mslnin
hllind ermnilrin mvqeyini mdafi etmk n Moskvada yaayan bir ox vzifli xslri, deputatlar, politoloqlar, jurnalistlri satn
alrdlar.
Sovetlr birliyind insanlar ilk illr yenidnqurma siyastin
inanrdlar. Lakin Qorbaovun Qrbin tsiri altna dmsi bir ox
ziyallar, alimlri, adi insanlar bhy sald. Bu, Qorbaovun
marksizm-leninizm ideyalarna qar dnk xdn grn yksk
ealonda olan qvvlr arasnda paralanmaya sbb oldu. Sovet
ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin Siyasi Brosunda
qruplamalar ml gldi. Birincilr sosial demokratlar idi. Bu
qrupa Qorbaov, Yakovlev, evardnadze v baqalar daxil idilr.
kincilr yenidnqurma konservatorlarndan ibart idi. Bu qrupa is Liqaov, Lukyanov, Rjkov v baqalar rhbrlik edirdilr.
Birincilr Amerikann, ngiltrnin, onun kfiyyat orqanlarnn yaxndan kmkliyi il byk Sovet imperiyasn datmaq, kommunist
rejimini lv etmk, ikincilr is SSR-ni qorumaq v inkiaf etdirmk
istyirdilr. Qruplamalar arasnda qardurma gizlin kild aparlrd.
M.Qorbaovun Qrb meyl etmsi hl hakimiyyt glmsindn
qabaq balamd. O, 1984-c ilin dekabr aynda SSR Ali Sovetinin
zv kimi, ngiltry sfr etmidi. Londonda ngiltrnin sabiq Ba
naziri Marqaret Teterl grmd. V bu grdn sonra glckd
M.Qorbaovun hakimiyyt gtirilmsi urunda Qrb lklrind
grgin i baland. Sonralar Marqaret Teter msahiblrin birind
demidir ki, Mn insanlar tanmaqda he bir vaxt shv etmmim.
Qorbaovu qbul edrkn ryimd dedim: Bu insanla ilmk olar.
(Veerniy Leninqrad, 1991.)
1984-ci ild Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin
Ba katibi U.ernenko idi. O, ar xst olduundan, artq Kremld
55
56
glckd Ba katib vzifsin kimin kemsi gizli mzakirlr sbb

olurdu. 1985-ci ild ernenkonun vfatndan sonra Siyasi Bronun
zv, uzun mddt SSR Xarici lr Naziri ilmi, 1985-ci ild SSR
Ali Sovetinin sdri olan A.Qromko Qorbaovun namizdliyini irli
srd v bu tklif yekdillikl qbul olundu.
Sonralar Qorbaovun Qrb dvltlrinin lind bir alt olduu,
lkd hrc-mrcliyin yaranmas, yerlrd hakimiyyt strukturlarna
qar itatsizliyin gstrilmsi qabarq kild zn biruz verdi.
Yenidnqurma illrind Vainqton post qzeti yazrd:
Ken ay iri dvltlrin liderlri arasnda keiriln mxfi grd,
sovetlrin vzifli xslri bildirdilr ki, Kremlin sas vzifsi ondan
ibartdir ki, Qrb dvltlrini xbrdar etsin ki, Sovetlr lksini
ar gnlr gzlyir.
Dorudan da, Sovetlr lksini ar gnlr gzlyirdi. Vainqtonun
yksk dairlrind Sovet hakimiyyt piramidasnn zirvsind
ylmi dissident tituluna layiq grlm M.Qorbaov yaranm
vziyytdn x yolunu hr eydn vvl tfkkrd inqlabi dyiikliyin
aparlmasnda grrd. Yuxarlar amiranlik, aalar is mtilik psixologiyasndan, vrdilrindn xilas etmk n Qorbaov
tfkkrd inqilabn flsfsini sosialist plralizmi adlandrd v bu
prinsip hyata keirilmy baland. Hqiqtin axrnc instansiyas olmaq hququ he ksd yoxdur. V ya: He ks z fikrini hqiqtin
son hddi saymaq hququna malik deyildir. Yaxud da: Biz hqiqt
anlay il bal msllrd monopoliya, tkbana aalq iddiasnda
deyilik. Hqiqt birg axtarlar v qarlql sylr nticsind z xr
v s. (M.S.Qorbaov Perestroyka i novoye mleniye dlya naey stran
i dlya vseqo mira, 1988, sh.76, 172.)
M.Qorbaovun irli srdy nzriyy he d SSR-ni dnyada
olan kisini artrmaa ynltmdi, ksin, Son hqiqti sylmk v
yetirmk hququ he kimd yoxdur, dey Sovet imperiyasn datmaa imkan yaratd. Sovet thsilinin, demk olar ki, btn mrhllrind
tdris ediln flsfi idrak nzriyysinin mlum absolyut hqiqt yoxdur prinsipin syknrk, yaay qaydalarn, normalarn qurmaq
baxmndan ox mbahisli bir flsf yaratm oldular. Bu flsf
d cmiyyti son drc anarxiyaya, xaosa gtirib xartd.
SSR Xalq Deputatlar Sovetinin qurultaynda bir sra deputatlar

sovetlrin vaxtnda byk slahiyytlr malik, yksk vzif sahibi
olanlar sovetlrin leyhin, Qrbin diktsi il, geni tbliat kampaniyasna qouldular, lkd neqativ hallara qar obyektiv, ox vaxtlar da qeyri-obyektiv xlar etmy baladlar. Bu deputatlar getdikc
traflarna oxlu silahdalar topladlar. M.Qorbaov akarlq v fikir
plyuarizmi ad altnda prdlnrk hmin demokratlarn qanunsuz
hrktlrin ox vaxt gz yumurdu. lkd hrc-mrclik yaranrd,
Qorbaov is xalqdan gizlin xarici dvltlrin balar il mxfi grlr
keirir, onlarn mslhtlri il z nvbti addmn dqiqldirirdi.
YEKUN, NTC:
1985-ci ildn sonra M.Qorbaovun yenidnqurma siyassti
xarici dvltlr, xsusi xidmt orqanlar trfindn byk bir imperiyann dalmas n tarixi bir ans yaratd. Mrkzi Komitnin
Siyasi Brosunda paralanma ml gldi. Konservatorlarla sosialdemokratlar arasnda aq kild olmasa da, gizlin kild mbariz
gedirdi. M.Qorbaov Qrb lklrinin tsiri altna drk, lkd
demokratiya prdsi altnda trafna toplad bir sra drnaqaras demokratlarn kmyi il Sovetlr lksini yava-yava datmaa balad. Bu proseslrin srtlndirilmsind is ilk nvbd mili zmind
mnaqilrin qzdrlmas n plana kildi.
1986-c ild Alma-Atada, 1988-ci ild Sumqaytda, 1989-cu ild
Tiflisd, sonralar Frqan, O hrlrind ba vern itialar byk bir lknin bnvrsinin laxlamasna sbb oldu.
Ermnistan Azrbaycana qar torpaq iddias il x edrk dmnilik siyastini Moskvann tlimat sasnda ardcl aparmaa balad. Qorbaovun xarici lklr sfrlri, Dalq Qaraba problemi il
bal, Amerikada ermni lobbisi il gr srhdlrin dyidirilmsi
siastini gdrd.
Ermnistan v Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin rhbrliyi tcili
olaraq Xalq Deputatlar Sovetlrinin sessiyalarn keirib, Dalq
Qaraba Azrbaycandan alnb, Ermnistan Respublikasna verilmsi
qrar il x etdilr v SSR Ali Sovetin sessiyasnda bu mslnin
57
mzakirsini SSR rhbrliyindn xahi etdilr. 1988-ci ilin fevral aynda Azrbaycan Respublikas Ali Sovetinin sessiyasnda Dalq Qaraba
Muxtar Vilaytinin Xalq Deputatlar Sovetinin sessiyasnn xartd
qrar anti-konstitusion sayd v qrar lv etdi.
Ermni separatlar xaricd yaayan havadarlarn kmyi il
Azrbaycana hr cr tzyiq etmy baladlar. M.Qorbaova mracitlr
edilir, onun qbuluna dr, bu mkrli v irkin id Ermni Qriqoryan
kilssindn d geni istifad olunurdu. Btn bunlar aysberqin grnn
trfi idi. Grnmyn trfind is Amerikann, ngiltrnin, SSR-nin
kfiyyat orqanlar, Ermnistann xsusi xidmt orqan, danak partiyasnn millti qvvlri dururdu. Onlar gizlin faliyyt kerk iki
millt arasnda olan milli mnaqini qzdrr, Moskvada faliyyt
gstrn bir ox ziyallar satn alaraq Azrbaycana qar tbliat aparmaa arrdlar.
Burada SSR-d gedn ictimai-siyasi proseslrdn, Qorbaovun
Qrb meyl etmsindn, xarici kfiyyat orqaqlarnn rolundan, Dvlt
Thlksizlik Komitsinin ayr-ayr respublikalarda txribatlar yaratmasndan, Dalq Qarba problemind ermnilrin dstklnmsindn,
milli respublikalarda mitinq v ttillr keirilmsindn danmaq,
hminin siyastilrin, ideoloqlarn, jurnalistlrin fikirlri il tan olmaq yerin dr.
Y.Liqaov, Sovet ttifaq Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin katibi, Siyasi Brosunun zv
58
Zaqadka Qorbaova kitabnda yazr:

1990-c ilin yanvarnda Amerikann qzetlrinin birind nr
olunan bir mqald deyilirdi ki, grsn Qorbaova kmk etmk
lazmdrm? gr bu kommunist rejiminin gclnmsin, sovet iqtisadiyyatnn mhkmlnmsin srf olunacaqsa, onda bu yardma
ehtiyac varm? Gstriln kmk o vaxt edil bilr ki, ayrlan vsait
Kommunist Partiyasnn dalmasna, iqtisadiyyatda xsusi mlkiyyt
formasnn yaranmasna ynlsin. Qorbaov yenidnqurma siyastin
balayan gndn ikinci yolu sedi v onu yava-yava hyata keirmy balad.
V.lyuxin, Rusiya Federasiyas Dvlt Dumasnn sabiq deputat

Qorbaovun qtiyytsizliyi, siyasi nal respublikalar birbirindn tcrid eldi. Sovetlr lksinin dadlmasna is sbb Dalq
Qaraba oldu. Xaricd ssenarisi ilnib v yerlrd icralar trfindn
hyata keiriln bu konflikt tdricn, lakin planl surtd SSSR-ni datmaa balad. Qorbaov is milli mnaqini sndrmk vzin,
onu daha da qzdrrd. gr el ilk andan konkret v qti tdbir
grsydi, torpaqlarn toxunulmazln qtiyytl bildirsydi, he bir
dant da olmaz, Sumqayt hadissi ba vermzdi. Qorbaova bu haqda Liqaov da Bakdan qaydarkn demidir. Lakin o, buna he bir
hmiyyt vermmidi.
Svetlana Lurye, Yerevan Dvlt Universitetinin elmi iisi
Qaraba urunda mbarizy qoulan bu ilrin Moskvann
icazsi il aparldna min idik.
(Ermnilrin ktlvi urunda Rusiyann v ruslarn obraz
mqalsindn)
Leonid Borisov, rus politoloqu:
Predatelstvo. Kak ruilos velikoye imperiya kitabnda yazr:
1988-ci ild faci ba vermidir. Rus ziyallar bir millti satm,

geriy baxmadan o biri milltin mdafisin qalxmlar. Azrbaycan
alimlri, yazlar, rejissorlar bir yerd ilyir, yncaqlarda itirak edirdilr. Birdn onlar dmn oldular, azrbaycanllar pis,
ermnilri is yax adlandrdlar. Pislr hr cr silahdan at tutuldu. Ermnilri mdni xalq, azrbaycanllar varvar adlandrmaa baladlar. Bu, sl satqnlq idi. Azrbaycanllar kommunizmin
trfkelri kimi, ermnilri is azadlq v mstqillik urunda demokrat kimi qlm verirdilr. Azrbaycanllar bitrfdirlr, ermnilr
is proqressivdirlr. Azrbaycanllar vhi, ermnilr is milltin z
mqddratn tyin etmk urunda mbarizdirlr. Hr ey yuxarlarn
dediyi kimi gedirdi. Azrbaycanlilar haqqinda is he kim fikirlmirdi.
59
S.Qriqoryants. Parisd yaayan dissident:

SSR-nin tarixi badan-baa qan iinddir. Cinaytkarlar v
tkilatlar hamya mlumdur. Bs kimdir gnahkar? lbtt ki,
Qorbaov!
(Russkaya msl qzeti, Qafqazda faci mqalsi).
Gevorq Emin, ermni airi:
Rus xalqna bir o qdr d vacib deyildir ki, ermni xalqnn tarixini bilsin. Rusiya z tarixin diqqt yetirmlidir v onda o, Ermnistan
mdafi etmli olacaq. Bu iki dvltin siyasti hmi st-st db.
Rusiyann Qaraba problemind mvqeyindn is ox ey asldr.
(Mnim Ermnistanda missiyam mqalsi).
N.Boroyan, ermni tarixisi:
60
1918-20-ci illrd danak hkumti ermni xalqnn gzrannn

yaxladrlmas vzin, mslmanlar z ana torpaqlarndan qovmaq
v hmin torpaqlar ial etmk mqsdini gdrd.
Bir sra xarici lklrin kfiyyat orqanlar, ermni lobbisi, ekstremist qvvlr Qorbaova hr cr yardm v kmklik edirdilr. lk
get-ged tnzzl doru irlilyirdi. SSR Mdafi naziri D.Yazov
Sumqaytn ks-sdas sndli filminin jurnalistlrin verdiyi
msahibsind bildirmidir ki, SSR-nin iqtisadiyyat 1986-c ild inkiafda idi, 1987-ci ild bu inkiaf dayand, 1988-ci ild is tnzzl
uramaa balad. Bu haqda SSR Nazirlr Sovetinin sdri N.Rjkov
Mrkzi Komitnin Siyasi Brosunda dflrl qeyd ets d, Qorbaov
lkd yeni proseslr gedir, dey bu sas fikirdn yaynrd. Bundan
is xarici dvltlr istifad etmy baladlar. nki Qorbaov onlarn
lind bir alt evrilmidi..
Qromko znn Pamyatnoe xatirlr kitabnda Qorbaovun
namizdliyini irli srdyn gr peman olduunu bildirmi, htta
bel bir ifad iltmidir ki, grk hr eyi z lim alaydm. Artq
gec idi. Qorbaov xaricilr satlmd.
Yaz Boris Oleynik Knyaz tm kitabnda yazr:

Landsberq il bir videokaset baxdqdan sonra mn hr ey aydn
oldu. Yanvar aynn 13 v 14d biz (Qorbaov nzrd tutulur-mll.)
Minsk hrind idik. Vilnsd itialar ba verdi, insan qan axdld. Bu hadis haqqnda mlumat olanlar var idi. V onlar Qorbaovun
Minskd lngimsini bu sbbdn tlb etmilr, yoxsa hmin hadislr
ola bilsin, he ba da ver bilmzdi. ndi mn aydn olur ki, Qarabada,
Sumqaytda, Bakda, Frqand, Tiraspolda, Tiflisd ba vern itialar da Qorbaovun icazsindn sonra ba vermidir. Mn buna
inanmaq istmzdim. Lakin ssenarilrin hams eynidir: qounlarn
gecikdirilmsi, radikal qvvlrin itialarda itirak etmsi v sair.
Qorbaovun siyasti SSR-ni qorumaq yox, datmaq idi. O, trafna
toplam drnaqaras demokratlar dstklyir, onlara hr cr maddi,
mnvi yardm gstrirdi. Yenidnqurmadan bhrlnmk istyn
qvvlr millti hrkatlar, milli respublikalarda xalq cbhlri yaratmaa baladlar. lkd fikir azadl geni vst ald, iqtisadiyyat
getdikc tnzzl uramaa balad, mdniyytin kklri sarsld,
xlaqszlq, narkomaniya ba alb getdi.
SSR Xalq Deputatlar Qurultaynda zlrini vtnprvr v
demokrat adlandran Burlatski, Sobak, Afanasyev, Papov, Saxarov,
Staravoytova, Borovik, Stankevi, gidyan, Nuykin v bir ox baqalar milli mnafedn x etmk vzin, milli zmind mnaqilri
qzdrrdlar.
61
SUMQAYITDA BA VERN TALARIN

SSENARS
BAQA RESPUBLKALARDA DA TKRAR
OLUNDU. HADSLR EYN MRKZDN DAR
OLUNURDU
62
Sovet tifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin

beynlmillilik siyastin zrblr vurulmaqda idi. lk itialar 1986c ild Alma-Atada ba verdi. Aparlan analizlr v istintaq materiallarndan bel mlum olur ki, Qazaxstann paytaxtnda itialardan vvl
fhllr Dvlt Thlksizlik orqanlar trfindn silah paylanlmd.
Bu da itia zaman qardurma yaratd v respublikada olan vziyyti
grginldirdi.
1986-c ild Qazaxstan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin
birinci katibi, akademik, Mrkzi Komitnin Siyasi Brosunun zv
Dinmuxammed Kunayev vzifsindn azad edildi. Onun yerin rus
milltindn olan Kolbin tyin olundu. Bu kadr dyiikliyin AlmaAtada kskin reaksiya verildi. Gnclr klr axdlar. Mrkzi
Komitnin qbul etdiyi qrara qar z mnfi fikirlrini sylmy
baladlar. Dekabr aynn 18-d mitinqlri datmaq n Alma-Atada
tlblr qar gc ttbiq olundu, ilk qan tkld. Bu, yenidnqurma
siyastinin milltlraras axnama salnmasnn ilk addm idi.
Qazaxstanda halinin demk olar ki, yars ruslardan ibart idi. ki
millti qar-qarya qoymaq Qorbaov siyastinin balca, lakin gizlin
planlarndan biri idi.
1992-ci il aprel aynn 17-d Komsomolskaya Pravda qzetin msahib vern ulu ndr Heydr liyev Qazaxstann Alma-Ata hrind ba vern hadislrin gnahkar M.Qorbaov olduunu vurulayaraq demidir: Qazax milltiliyi ifadsini ilk df mhz M.Qorbaov
iltmidir.
Bli, Moskva Alma-Ata hadislrini trtmkl Sovet ttifaq
mkannda milltlraras mnaqilrin balanmasna v yaylmasna
rvac vermidir. Bir sitata da diqqt yetirsk pis olmaz. 1989-cu ild
Qazaxstan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin birinci kati-
bi Nursultan Nazarbayev hadislrdn bir ne il sonra Moskvada

nr etdirdiyi Bez pravx i levx (1991) adl kitabnda yazrd:
Rhbrlrdn he kim insanlarn qarsna xmaq v aq shbt
etmk istmirdi. Daha dorusu, he kim bunu etmy qadir deyildi,
nki ham yalnz tkil olunmu xalqla nsiyytd olmaa, vvlcdn
hazrlanm mtnlri tribunalardan oxumaa vrdi etmidi. O vaxt
htta kmk n D.Kunayev mracit etmy chd gstrilmi, lakin
bu tbbs msbt bir ntic vermmidir. Onun Kolbinl shbti bel
niticlndi ki, itialarn tkilatlarn Mrkzi Komitnin Bro
zvlri Nazarbayev, Kamalidinov, Mukaov arasnda axtarmaa baladlar. Sabitliyi brpa etmy gclri atmadndan hiddtlnrk
bzn bizim zmz birbaa deyirdilr ki, qarql trdnlr bizik.
Demli, sabitliyi d biz yaratmalyq. Yalnz sonralar biz mlum oldu
ki, el hmin vaxt Alma-Ataya daxili qounlarn byk hisslri gndrilmy balanmd.
Grndy kimi, Kreml artq Alma-Atada itialarn balanacandan xbrdar idi v onlarn ssenarisind nzrd tutulan hadislr
istniln kild alnmad. Mrkz, Moskva, Dvlt kfiyyat orqanlar
xarici hmkarlar il birlikd baqa planlara l atdlar. Nticd 1988-ci
ild Sumqaytda, 1989-cu ild Tiflisd, Frqand, Oda, 1990-c ild
Bakda, 1991-ci ild Vilnsd itialar ba verdi. Ba vern hadislrd
byk insan tlfatna yol verildi.
Hadislri analiz etdikd bir msly diqqt yetirmk vacibdir.
Ayr-ayr respublikalarda milli zmind yaranan konfliktlrin ssenarisinin bir mrkzdn tutulduu aydn kild zn gstrir.
Sumqayt hadislrindn vvl imkanl ermnilr mant kassalarndan pullarn xarm v hri trk etmilr. tialarn trdilmsi
haqqnda kifayt qdr ahidlrin izahatlar mvcuddur. Bu ahidlrin
arasnda SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin, SSR Daxili lr
Nazirliyinin mkdalar il yana, Ermnistanda hakimiyytd olan
qvvlrin v Krunk cmiyytinin xbrlri vard. Lakin, glin, hl
tlsmyk v faktlara mracit edk.
Tannm jurnalist E.Albaz SSR Dvlt Thlksizlik orqanlarnn
apard gizlin planlar v hyata keirdiklri txribatlar haqqnda silsil
mqallriyl oxuculara yax tandr. O, 1992-ci ild, Moskvada nr
63
olunmu Mina zemedlennoqo deystviye kitabnda yazr: Tiflisd 9

aprel gn rfsind Grcstann Dvlt Thlksizlik Komitsinin
polku hazr vziyyt gtirilmidir. KQB-nin mkdalar insanlar
meydandan tankla, tstehkam dmir bellrl dadanda onlar foto v
videokamera il kmy baladlar.
KQB-nin dst-xtti zbkistanda hyata keirildi. Frqan
hrind ba vermi hadislrd xsusi xidmt orqanlarnn li vardr.
Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin katibi, Siyasi
Bronun zv A.Yakovlev Sumerki kitabnda yazr: Bir ne
konfliklr v hycanl hadislrdn tutmu, Novoerkasskdan balayaraq fhllrin glllnmsi, Alma-Ata, Sumqayt v Frqand insan
qannn axdlmas SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin ssenarisi
sasnda ba vermidir.
***
Alma-Ata hri.
halinin etiraz aksiyas.
(1986, dekabr).
Alma-Ata
64
Alma-Ata
Ermni halisinin
S.Vurun adna
mdniyyt sarayna
toplamas
(Sumqayt, fevral,1988)
zbkistanda ba vern
hadislr faci il baa
atd. Hrbilr, hmi
olduu kimi, gzlm
mvqeyind idilr.
(Frqan, Talak,
iyun, 1989).
65
Frqan, Talak
Frqan, Talak
Vilns hrind
itialar v hrbilrin
mdaxilsi.
(Vilns, yanvar, 1991).
66
Vilns
Vilns
Tiflis hrind itialar mtbuat shiflrind.

Tiflis, aprel, 1989
67
Analogiyaya fikir verin: Alma-Atada, Tiflisd, Frqand, Oda,

Uzend Sumqayt ssenarisin uyun txribat yaradld. Regionda milli-etnik qruplar arasnda mnasibtlr grginlmy balad. Talakda
yerli haliy tan olmayan adamlar peyda oldular v ktlni itialara sslmy baladlar. tialarn yaxnlamas haqqnda Moskvaya,
Mrkzi Komity mktublar gndrilir, lakin btn mracitlr cavabsz qalrd. Hadislrdn vvl Uzend yaayan taciklrin 13 faizi
zlrinin v ail zvlrinin thlksizliyini tmin etmk n hri
trk etmidir.
Uzend d nmalum adamlar gziir, konflikt yaradr, dava salrdlar. Qrib burasdr ki, htta hr mscidinin Axundu da z ailsi
il birlikd hri trk etmidir. Nticd 1989-cu ilin yay aylarnda Frqan, Oda v Uzend milli etnik zmind yaranan konfliktlr
sbbindn qan tkld. tialarn qarsn almaq n hr qoun yeridildi, komendant saat ttbiq olundu. Mgr btn bu hadislr
Sumqayt hadislrinin davam deyildimi? Davam idi. Sual olunur:
Mgr btn bu hadislrdn Qorbaovun xbri yox idimi? tialarn
qarsn almaq n kifayt qdr hrbi qvvlr yox idimi? Var idi!
str Sumqaytda, istr Frqand, istr Oda, istrs d Uzend ba
vern hadislrd istintaq ilri balansa da, bir qrup xuliqan hbs olunub
mhkm trfindn mxtlif mddtlr azadqdan mhrum edildilr.
fsuslar olsun ki, tkc icralar hbs olundular v czalandrldlar.
Sumqaytda olduu kimi, Frqand, Oda v Uzend d sifariilr
v tkilatlar yoxa xdlar, bir nv klgd gizlndilr. Bu itialar Qorbaovun v xsusi xidmt orqanlarnn milli zmind apardqlar txribat xarakterli silsil tdbirlr idi.
Dediklrimizi o dvrd SSR Nazirlr Sovetinin sdri vzifsind
ilmi, Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsi Siyasi
Brosunun zv Nikolay Rjkovun aadak szlri birmnal olaraq
tsdiq edir.
68
N.Rjkov, SSR Nazirlr Sovetinin sdri

(1985-1990-c illr. stoki razrueniya kitab)
Qorbaov lkd milli zmind yaranan kskin mnaqilr zaman hmi xaric sfr edrdi. Bundan istifad edn qvvlr bu
hadislri Siyasi Broda olan konservativ qruplarn zrin yxrdlar. Qorbaov, Yakovlev, evardnadze, Medvedev is knarda qalrdlar. Qorbaov hmi onlar z il sfrlr aparrd. ox adamlar
sadlvhlkdn buna inanrdlar. Mgr bu miqyasda olan hadislr
bir ne gn hazrlanb hyata keiril bilrmi? Bu hadislrin kk,
mahiyyti v nticlri n gnlr ox azlq tkil edir. Ba katib dnyann hans bir gusind olmasna baxmayaraq, hr eydn xbrdar
olurdu.
Ferqanskaya Pravda qzeti, iyun 1989.
Adama el glirdi ki, tufann yaxnladn xbr vern he bir
lamt yoxdur. Shrdn Talakda sakitlik hkm srrd. Ancaq saat 10
radlrind Avrora kino-teatrnn yannda qzm izdiham toplamaa balad. Onlar sakitldirmk n raykom iilri hadis yerin
gldilr. Ancaq bu da kmk etmdi. ox tccbldr ki, dmncsin
hval-ruhiyyd olan adamlarn arasnda demk olar ki, yerli halidn,
yni talakllardan he kim yox idi. Mhz onlar, yni dmn hvalruhiyyd olanlar mshti trklrin divan tutmaa arrdlar v
tezlikl nternosional ksin z qoyub, qarlarna xan hr eyi
darmadan etdilr. nsanlar qrlr, evlr od tutub yanrd.
Turkestan qzeti, yanvar-fevral 1990.
.Korolyov. Frqan: hadislr v faktlar
Hr ey Kuvasaydan balandzbklrl mshti-trklri arasnda xrda msl stnd konflikt yarandayilr ba alb gedirdi.
Guya Kuvasayda uaqlar v qadnlar ldrrlr, evlri yandrrlar.
slind is bel hadislr olmamd. Talakda bir qrup ekstremistlr
mxtlif silahlardan v llsi ksik tfnglrdn at adlar. Partlayc
69
paketlri v iind yandrc maddlrl doldurulmu qablar mshti-trklrinin evlrin atmaa baladlar. Bu, 4 saat davam
etdi. zbanalq v vhilik ba alb gedirdi. Bunun da byk v ar
nticlri oldu. 43 ev yandrld, 170 ev v mnzil qart edildi. 10 man, 12 motosikl alova brnd. Qtl hadislri, zoraklq hallar ba
alb getdi.
SSR Daxili lr Nazirliyinin mtbuat mrkzinin verdiyi mlumata
gr, hadislrd 99 nfr qtl yetirilmidir. Onlardan 20-si zbk,
69-u mshti-trklri, 10 nfri is baqa milltin nmayndri olub.
A.ustov, yaz
Orta Asiyada milli etnik qruplar arasnda vziyyti qzdrrdlar.
Bunda maraql qvvlr vard. Trk evlrini yandrrdlar. Respublika
rhbrliyi v gc strukturlar gcsz idi. SSR Daxili lr Nazirliyinin
Daxili Qounlar itialarn qarsn almaq n bir ne saat gecikmidi.
70
Biz torpaq lazmdr, Ermnistann Nazirlr

Soveti sdrinin sabiq birinci mavini Kirokasyan
dedi, nki ermnilr Ermnistandan xb gedirlr.
Ona gr ki, torpaqlar yoxdur.
F.Bobkov, SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsi sdrinin sabiq birinci mavini
1987-ci ilin oktyabr aynda Sovet ttifaq Kommunist Partiyasnn

Mrkzi Komitsinin Plenumu keirildi v Heydr liyev tutduu
vziflrdn azad edildi.
Siyasi Broda sritli v tcrbli fiqur saylan Heydr liyevin
tutduu vziflrdn uzaqlarlmas ermnilrin torpaq iddias il
bal probleminin hllind anslarn artrd. Onlar sas manenin
aradan qaldrlmasn alqladlar v Qorbaova z niyytlrini aqsaq bildirmy baladlar. Plenumdan bir ay sonra Dalq Qaraba
mexanizmi i dd.
1987-ci ilin noyabr aynda Qorbaovun iqtisadi msllr zr
kmkisi, akademik A.Aanbekyan Fransaya udu. O, Parisd ermni
elitas qarsnda x edrk, Dalq Qaraban Azrbaycandan alnb Ermnistana verilmsini mqsduyun hesab etdi v bu mslnin
Siyasi Broda mzakir olunacan qeyd etdi.
HAY
Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi
Komitsinin katibi, yenidnqurma siyastinin ba
memar saylan Aleksandr Yakovlev Sumqaytn
ks-sdas sndli filminin kililri zaman Sumqayt
jurnalistlrin verdiyi msahibsind bildirmidir ki,
Aanbekyan Paris z tbbs il getmmidir. O,
Qorbaovun yannda olmu, onunla mslhtlmi,
tezislri il tan etmi v sonra Paris umudur.
71
72
Akademik A.Aanbekyann byanat bir sra xarici lklrin ermni

ktlvi informasiya vasitlrinin: AyB radiostansiyas, Azadlq
radiosunun ermni redaksiyas, Amerikann ssi, Nyu-York Tayms,
Frans-press v baqa mtbuat orqanlarnn sas mvzusuna evrildi.
Xarici lklrd faliyyt gstrn nqlab danaklar, Ermni
inqlablar ittifaq, Kndli azadl, Birlmi tatlarn rq Ermnilri, Kilikiya, Jirair, Ermnistann mdafisi, Gnc ermni
danaklar v s. kimi siyasi tkilatlarn iind drhal byk canlanma ba verdi. Amerikada yaayan ermni icmas Aanbekyann bu
byanatndan sonra, M.Qorbaovun Amerikaya sfr etmsinin diplomatik yolla hllin aldlar v demk olar ki, bu sfr tezlikl hll
olundu.
M.Qorbaov 1987-ci ilin dekabr aynda Amerikaya sfr etdi. Kaliforniya tatnda o, ermni elitas il grd, lkd ba vern ictimaisiyasi proseslrin gediatndan, akarlqdan, demokratiyadan sz ad.
Ermni lobbisinin Sovetlr birliyinin bas il gr tsadfi deyildi. Onlar Dalq Qaraba mslsi dndrrd v bel bir fikird
idilr ki, Sovetlr lksind elan olunan yenidnqurma siyastindn
yararlanmaq lazmdr. Ermni milltilri Dalq Qaraba problemini
Qorbaov qarsnda zldilr, bu torpan tarixn ermnilr mnsub
olduunu sbut etmy aldlar. Qorbaov da z nvbsind bu
msld obyektiv olacana, ermnilrin midini dorultmaa alacana sz verdi. Bundan mmnun qalan ermnilr M.Qorbaova v onun
xanm Raisa Maksimovnaya Amerika rssam nok Klousonun
, Ayvazovskinin . srlrini, aginyan ailsi is XII sr pravoslav kilssinin
lyazmalar kitabn hdiyy verdilr. Bundan lav, Raisa Maksimovnaya
brilyantla bzdilmi qiymtli qolbaq da balanld. Moskvaya qaydan Qorbaov v hyat yolda snt srlrini v lyazmalar dvlt
muzeylrin thvil verdilr. Brilyant qolbaq is Raisa xanma AmerikaErmni icmas trfindn veriln hdiyy kimi yadigar qald.
Qorbaova arxalanan ermnilr 1987-ci ilin axrlarnda Ermnistann
Ali Sovetind v Dalq Qaraban trkibind olan rayonlarda Dalq
Qaraban Azrbaycandan alnb Ermnistana verilmsi mslsini xalq
deputatlar sovetlrinin sessiyalarna xartdlar. Gndmd bir msl
dururdu: Dalq Qaraban Azrbaycan Respublikasnn trkibindn

xarlmas v Ermnistan respublikasnn trkibin verilmsi. Bu qrar
Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsin, Respublika
Ali Sovetin, Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsin,
SSR Ali Sovetin gndrildi.
Azrbaycanda bu msly qar kskin reaksiya oldu. Moskva is
ermnilrin qeyri-qanuni qrarna qar konkret tdbir grmdi, ksin,
hadislrin gediatn izlmy balad. Onu da qeyd etmk yerin
drdi ki, gr bu msl 1960-70-ci illrd qaldrlsayd, hmin
rayonlarn v vilaytin xalq deputatlar sovetlrinin sessiyalarnda
gndm gtiriln msl SSR Ali Soveti trfindn lv olunar, bu
iin tkilatlar ciddi czalandrlard. Lakin bu ba vermdi. Zaman
dyimidi. Qorbaovun bu cr qti addm atmaa crti atmad.
nki artq Qrb v ermni lobbisi trfindn satn alnmd.
Moskva Azrbaycann reaksiyasn gzlyirdi. Azrbaycan is
torpaq iddiasn rdd etdi, Respublika Ali Sovetinin sessiyas Dalq
Qaraba Muxtar Vilaytinin qbul etdiyi qrar sassz sayb lv etdi.
Onu da qeyd edk ki, ermni milltilri XX srd Dalq Qaraba
mslsini bir ne df qaldrmdlar. Stalinin vaxtnda bu mslnin
himayilri v siyasi tkilatlar Mrkzi Komitnin Siyasi
Brosunun zvlri A.Mikoyan v L.Beriya idi.
Mir Cfr Barov xatirlrd (Bak. Nurlan nriyyat.
Sh. 308) kitabndan bir misal kmk yerin drdi. 1945-ci
ild Ermnistan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin rhbri
Q.Arutyunov Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsin rsmi mktubla mracit edrk, Dalq Qaraba Vilaytini
Azrbaycann trkibindn xarlaraq Ermnistann razisin
birldirmk haqqnda msl qaldrmd. Gstrmk lazmdr ki,
bu, Arutyunovun csarti rivsin smayan bir addm idi. Bel
tklifi o, yalnz Mrkzd olan z havadarlarna gvnrk irli sr
bilrdi. Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin o zamanki ikinci katibi H.Seyidov xatrlayrd ki, 1945-ci ild Moskvada
Stalinin qbul otanda Siyasi Bronun zvlri L.Beriya v A.Mikoyan
Azrbaycan Cnubi Azrbaycanla birldirilrk byk Azrbaycan
Respublikasnn yaradlmas haqqnda mslnin guya artq hll edil-
73
74
diyi mnasibti il M.C.Barovu tbrik etmidilr. Onlar bel bir

inam ifad etmidilr ki, buna gr d yqin Barov liaqlq edrk,
Dalq Qaraban Ermnistana, Zaqatala-Balakn blgsinin is
Grcstana verilmsin etiraz etmyck. M.C.Barov Bu bard
dnmk vaxt deyil, dey cavab vermi (sh. 30) v Sovet ttifaq
Kommunist (Boleviklr) Partiyasna aq mktubla mracit edrk
Dalq Qaraban tarixn Azrbaycana mnsub olduunu tarixi faktlarla saslandrmdlar. V qeyd etmidir ki, Dalq Qaraban he bir
vaxt Ermnistan Respublikas il srhddi olmamdr.
Tarixdn bir ne misal oxucularn diqqtin atdrmaq yerin
drdi. 1967-ci ild Trkiyd nr olunan Cumhuriyyt qzeti yazrd: Sovet Rusiyasnn xarici ilr naziri Molotov 1945-ci il iyunun
7-d Trkiyy nota verdi. Bu notada Qafqazn rq vilaytlrindn
Qars, rdahan geri istnilir v boazlarda rus stnlyn brpa etmk
n bir sra tlblr irli srlrd. Bu msld d o dvrn qanl rus imperializminin zfr mstliyi trk inamnn v csartinin qranit qayasna toxundu. Almaniyaya qalib glslr d, Stalin siyastin
mlub olan anqlosaksonlar hmin anlarda Trkiyy arxa durmadlar. O zaman Trkiy xarici ilr naziri Nurulla Smr il Sovet elisi
Vinoqradov arasnda ba tutmu aadak shbt maraqldr.
Nurulla Smr: - Yer znn byk bir parasna sahib olan
Rusiyann dorudanm daha artq torpaa ehtiyac vardr?
Vinoqradov: - Torpaa ehtiyac olan Rusiya deyil, Ermnistan
Sovet Sosialist Respublikasdr.
kinci misal. SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi sdrinin sabiq
birinci mavini Filipp Bobkovun Moskvada DTK v hakimiyyt adl
kitab apdan xmdr. (Moskva. EKSMO nriyyat. 2003. sh.14)
Mllif hmin kitabda yazr: Sumqaytda ba vern dhtli geclrdn
sonra mn tikinti kombinatnn fhlsi olan bir ermni qadnla shbt
etdim. Onun glini ar gn keirmi, olu is yaralanmd.
- Siz el bilirsiniz ki, Yerevanda olan ziyallar biz ermnilr haqqnda dnrlr?- dey qadn bildirdi. Xeyr! Onlar torpaq haqqnda
dnrlr. Dalq Qaraba da onlara bu mqsd n lazmdr.
Hmin kitabdan daha bir misal. Mn bir ne aydan sonra
Moskvada Ermnistan Respublikasnn Nazirlr Soveti sdrinin sabiq
birinci mavini Kriokasyanla grdm. Tqadd idi. O, uzun mddt

mn izah etdi ki, Dalq Qaraba onlara n n lazmdr.
- Biz torpaq lazmdr, - dedi.
- Niy? - tccbl sorudum.
- nki ermnilr Ermnistandan xb gedirlr, ona gr ki, torpaqlar yoxdur.
- Hara?
- Stavropol vilaytin, Sibir, Mrkzi Rusiyaya.
- Burada n var ki?
- Nec yni? Millt dalr. Rusiyann mxtlif rayonlarna
kmnin qarsn almaq n biz mtlq torpaq lazmdr.
HAY
Bir fakta da diqqtinizi kmk istrdik. 1991-ci il,
avqust putundan sonra Qorbaov Forosdan Moskvaya gldi v ilk nvbd z silahdalarn satd. Partiyadan imtina etdi. Hmin anlar Qorbaovun glck
taleyi hl mlum deyildi. Boris Yeltsin eyforiya irisind idi. Farosda olan hadislr, Moskvada ba vernlr
insanlar adrmd. Byk bir dvlt dalmaq zr
idi.
Partiyann sirrlrini z xartmaq, vsaitlrinin,
qzllarnn xaricd hans banklarda yerldirilmsi oxlarn maraqlandrrd. Mrkzi Komitnin ilr mdiri Kruinann pncrdn mmmal kild zn
atmas v hlak olmas, tsadfi deyildi. Partiya qzllarnn v pul vahidlrinin hans lkd, hans banklarda yerldirilmsini Kruinadan savay he kim
bilmir, demk sadlvhlk olard. Maral Axromeyev
d kabinetind zn ldrmd. Bu lmn intihar
olmasna he kim inanmrdi. Qtiyytli bir xsiyyt,
byk irady malik bir insan zn nec sui-qsd ed
bilrdi? O, bir ox sirrlrin sahibi idi. Onlar alsayd,
75
76
lkd axnama ba ver bilr, bir ox vzifli xslr

ifa olunar, bu da xalq arasnda byk narazlqlara
sbb olar v qardurma ba ver bilrdi, qan tklrdi.
SSR Daxili lr naziri Boris Puqonun da zn
sui-qsd etmsi oxlarna bhli gldi. Bu nfrin
sui-qsdi n iqtidar, n d mxalifti maraqlandrmrd. Hamn hakimiyyt kimin glmsi maraqlandrrd. Qarda kimis rtb, vzif, deputat statusu,
slahiyytlr gzlyirdi. Onlar hakimiyyt gldikdn
sonra yeni kurs elan edcklrin sz verir, SSR-nin
tarixind zlrin mxsus yer tutmu, Axromeyevin,
Kruinann, Puqonun cinaytlrinin stnn alaca
bard xalqa bol-bol vdlr verirdilr.
Hakimiyyt is irindir. Bu irin-kr hakimiyyt
iind znlr tez bir zamanda yaxnlq etdiklri, ryast heytlrind yana oturduqlar, ziyaftlrd biribirilrinin salqlarna bad qaldrdqlar silahdalarn
he yada da salmadlar.
Ktlvi informasiya vasitlrind hr hadisnin
xarici kfiyyat orqanlarnn v SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin plan sasnda ba verdiyi sylnilirdi.
Bzi mlumatlara gr, Puqonun kabinetini tfti
ednd onun seyfindn bir ne qovluq xmd. Birinin
stnd zbkistan, mesheti trklri, birinin stnd
is Dalq Qaraba yazlmd. Mesheti trklrinin
balarna alan oyunlar hamnn yadndadr. Dalq
Qaraba qovluunda Stepanakertd faliyyt gstrn
Krunk cmiyytinin millti hrkatlar, torpan
Azrbaycandan alnb Ermnistana verilmsi, txribat
planlar, terrorist tkilatlar il lbir olmas, Bak v
Sumqaytda yaayan ermni milltilri il apardqlar separat danqlar v sair mlumatlar toplanlmd.
Demli, Moskva, lknin rhbrliyi, hquq-mhafiz orqanlar Sumqayt hadislri haqqnda vvlcdn mlumatl idilr, lakin konkret tdbirlr grlmrd.
Ermni lobbisi Moskvada olan havadarlarna arxayn idilr, yeri gldikd Qaraba problemind sz
ken rhbrlr, dvlt mmurlarna, xsusi xidmt
orqanlarna maddi yardm gstrirdilr.
Sumqaytda ba vern hadislrd SSR Daxili lr
Nazirliyinin Rusiyann ayr-ayr hrlrind cinaytaxtar blrind alan, ermni milltindn olan bir
qrup mliyyatn Sumqayta ezam etmsi tsadfi deyildi
tialarda itirak edn ermnilri ermni mstntiqlri dindirmi v onlara tcili olaraq Sumqayt trk
etmyi taprmdlar. Bu haqda Azrbaycan Respublikasnn Ba Prokurorluunda kifayt qdr material
vardr.
NAXIVANIN, KROVABADIN (GNCNN),

AUMYANIN, XANLARIN, MKRN, DAKSNN,
DALIQ QARABAIN ERMNSTAN SSR-
BRLDRLMS HAQQINDA
KRUNK cmiyyti
1906-c ild mr Faiq Nemanzad rad qzetind yazrd:
Ermnilr nec olursa - olsun, zlrinin Ermnistan yaratmaq planlarn hyata keircklr v bu mqsd nail olmaq n bizi Yerevandan,
Qarabadan, Qarsdan qovub xartmaa chd gstrcklr. Biz
bilmliyik v unutmamalyq ki, ermnilr istniln alaqla hazrdrlar. Onlar txribatlara l ataraq, mslmanlar zlrin qar qalxmaa thrik edck, bilrkdn byk itkilr yol verck, sonra da btn
Avropaya zlrini yazq, mzlum, iztirabl bir xalq kimi gstrmk n
ah-nal krk zaryacaqlar. Onlar z cinaytlri n tdricn plan
hazrlayacaq v onu hyata keirmk n yollar arayacaqlar.
Azrbaycann grkmli ictimai xadiminin XX srin vvllrind
syldiyi bu szlr bu gn d z aktualln itirmyib. Azrbaycan tor-
77
78
paqlarnn hesabna zlrin Ermnistan dvlti yaradan ermnilr indi

d Dalq Qaraba urunda mbarizdn l kmir v ruslardan hr
cr dstk gzlyirlr. Xankndind yaradlan Krunk cmiyytinin
bu id fall gz qabandadr.
Ermnistan rhbrliyinin v Danak partiyasnn Azrbaycana qar apardqlar mkrli siyast Dalq Qarabada z qat milltiliyi il
seiln Krunk cmiyytinin siyasti il st-st dr. Bu cmiyytin
Azrbaycana qar tutduu mvqe barmaz, faizm ideologiyasna
syknn, xaricdn maddi yardm v silah alan bir quruma evrilmidir. Onlar Ermnistan rhbrliyindn, kfiyyat orqanlarndan ekstremist qruplardan, diplomatlardan Dalq Qaraban Ermnistana qatlmasnn Beynlxalq normalara uyun hll olunmasn tlb edirdilr.
Krunk milltilrinin apardqlar mkrli v hiylgr siyast hr yerd
zn qabarq kild gstrirdi.
1980-ci ilin sonlarnda Dalq Qaraba probleminin dyn ddyn hiss edn ermni milltilri v onlarn xaricd yaayan havadarlar xalq itatsizliy ssldilr. Stepanakertd mitinqlr keirilmy
balanld. Bu id Krunk cmiyyti fallq gstrirdi.
1988-ci il, fevral aynn 12-d Krunkun trkib hisssind 47
nfr kommunist, 4 nfr vilayt partiya komitsinin zv, 22 nfr deputat, mssis v tkilat rhbrlri, ktlvi informasiya vasitlrinin
mkdalar vard. Krunkda 11 nfrdn ibart sovet yaradlmd. Cmiyytin sdri vilaytd tannm, mafioz qrupa rhbrlik edn
Tikinti Materiallar Kombinatnn direktoru A.Manuarov idi. Bu adamn nfuzu tkc Dalq Qarabada deyil, onun hdudlarndan ox-ox
knarda da vard. Rusiyada bir sra nfuz sahiblri, mafioz strukturlarn
rhbrlri il laqsi yaranmd. Vilaytd kadrlarn seilmsind v
yerldirilmsind onun byk rolu vardr.
Trud qzetinin mxbiri il shbtind ona bel bir sual verilmidi: Krunkun yaradlmas n vilayt partiya komitsinin birinci
katibindn razlq alnbm? Mxbirin sualna Manuarov bel cavab
vermidir: Gevorkov kimdir? Onu hakimiyyt gtirn mn olmuam.
Bunu o, ox gzl baa dr.
Gevorkov haqqnda da bir ne sz demk yerin dr. Bir mddt
Azrbaycan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsind msul vzifd
alandan sonra, 1970-ci illrin vvllrindn Dalq Qaraba Muxtar

Vilayti Partiya Komitsinin birinci katibi vzifsin seilmidir.
Onunla ilynlr v yerli hali Gevorkovu zndn raz, mtbeh,
xudpsnd, tntnli ziyaftlr keirmyi xolayan, vaxtnn oxunu
ona yaxn olan adamlarla istiraht edn, tez-tez ova xma xolayan
adam kimi tanyrdlar. Gevorkov partiya iindn ox uzaq idi. Onun
sritsizliyi v tkilatlq qabiliyyti olmad 1988-ci ild zn
biruz verdi. Onu vilaytd bir partiya funksioneri kimi bel tanyrdlar. Gevorkovun rhbrliyi altnda Dalq Qarabada ciddi islahatlar
aparlmamd. nki onun idarilik v tkilatlq bacar demk
olar ox zif idi. O, amiranlik metoduna v inzibatla daha ox
stnlk verirdi.
Gevorkov Dalq Qarabada uzun mddt ayr-ayr sferalara
rhbrlik edn v iqtisadiyyatla gizlin mul olan bir qrup mafiozlarn
lind alt evrilmidi. Partiya rhbri kimi, hmin qrupa daxil olan
insanlara vilaytd hr cr rait yaradlrd, problemlri yarananda
is tcili olaraq hll olunurdu. Dalq Qaraba problemi qaldrlanda
onun idaretmd qeyri pekarl, hali arasnda hrmtsizliyi n plana xd. Vilayt Partiya Komitsinin qbul etdiyi hr hans bir qrar
yerlrd skutla qarlanrd. Hamnn diqqti Krunka, onun rhbri
Manuarova tulanrd. Bu, zdniraq xalq qhrman ermnilr
Dalq Qaraban Azrbaycandan alnb Ermnistana qatlmas haqqnda bol-bol vdlr verirdi. 1990-c illrin vvllrind Manuarov hbs
olunmudu.
SSR Ba Prokurorunun mavini A.F. Katusev STA-nn
(TASS agentliyi) mxbirlri V.Ternavskiy v Kanaenkoya verdiyi
msahibsind (Kommunist qzeti, 01 dekabr, 1988-ci il) demidir:
Manuarov Krunk cmiyytin rhbrlik etdiyin gr hbs
olunmayb. Bunun baqa sbblri vardr. stintaqn myyn etdiyin
gr, o, xalq maln ourlamaqla mul olan mtkkil qrupa balq etmidir v hmin adamlar xsusil iri mbld dvlt pulunu
mnimsmilr. Manuarovla birlikd onun riklri V.Z.Arakelyan,
..Vanesyan, A.D.Nersesyan, A.A.Barseqyan, Q.V.Mesropyan,
79
80
A.X.Kasyan, S.R.Atoyan, A.M.Abramyan, A.Y.Babayan, R.S.

Srkisyan da hbs edilmilr.
Manuarovlar Dalq Qaraba bir o qdr dndrmrd. Onlar
Krunka balq etmkl z cinayt mllrini gizltmy alrdlar. Bununla bel, onu milltin qhrman kimi qlm verirdilr v
onu hbsdn azad etmk n Dalq Qarabada xsusi komit yaradlmd. Manuarovun trfdarlar tkc Qarabada deyil, Moskvada
da var idi. Onlar hr cr canfanlq gstrir, Manuarovu hbsdn azad
etdirmk n mxtlif vasitlr l atrdlar. Mitinqlr v piketlr keirir, ttil elan edirdilr. Bu id akademik Saxarovun, ermnilrin ba
ideoloqu saylan Staravoytovann xsusi rollar olmudur. Moskvada
yksk dairlrd, hminin ayr-ayr xarici tkilatlar qarsnda
msllr qaldrlr, Manuarovun qanunsuz hbs olunduunu sbut
etmk istyirdilr. Onlar ermni lobbisinin kmkliyi il hbsxanada olmu, Manuarovla grm v sz vermidilr ki, onun azad olunmas
n ictimai ry yaradacaqlar. Bel d oldu. Azadlq, Amerikann
ssi radiostansiyalar bar-bar barr, Sovet lksind insan hquqlarnn kobudcasna pozulmasndan narahat olduqlarn bildirir, yani
olaraq Manuarovu misal gtirirdilr. Demokratlar istdiklrin nail
oldular. Manuarov hbsdn azad olundu. Onun azad olunmas bir sra
qvvlr lazm idi. Manuarov Ermnistan-Azrbaycan qardurmasnda z rolunu daha da falladrmal idi. Rusiyada olan laqlrindn
istifad etmli v Azrbaycana qar mkrli planlarn gerklmsind
sas rol oynamal idi.
Krunkun zvlri vaxtl-vaxtnda mrkzdn tlimatlar alr,
azrbaycanllara qar ovinist tbliatlarn gizlin hyata keirirdilr.
Maraql faktlardan biri budur ki, 1988-ci ilin yanvar-fevral aylarnda
Sumqaytda ktlvi itialar ba vermmidn vvl hrd faliyyt
gstrn 14 mant kassasndan milliyytc ermni olan yzlrl
manti trfindn 1 milyon 226 manat mantlr gtrlmdr.
Kapitalbankn 2 sayl Sumqayt filial trfindn mantlrin
verilmsin dair tqdim edilmi ilkin sndlrdn grnr ki, yuxarda
gstriln dvr rzind 18 nfr 1000 rubldan, 7 nfr 2000 rubldan,
8 nfr 3000-dn artq, 4 nfr 4000 rubldan, 3 nfr is 5000 rubldan
artq mbld mantlrini gtrmlr.
Misal: N.Aacanyan-16765 r., S.Gevorkyan-11244 r.,

K.Martirosyan-8730 r., Z.Melkumyan-13580 r., R.Mikaelyan-7610
r., V.Avanesova-13760 r., A.Poqosyan-9360 r., S. Karielova-16697
r., Q.Qaxiryan-8795 r., R.Srkisyan-7752 r., S.Aanbekyan-6754
r., Q.Akopov-6519 r., A.Srkisyan-8880 r., D.Davidyants-8202 r.,
V.Srkisyan-5377 r., L.Babayan-17890 r., A.Ambartsumyan-12760
r., R.Tomosyan-8670 r., Y.Xaaturyan-8877 r., E.Baqdasaryan-9228
r., K.Xankoryan- 6574 r., M.Azaryan-8570 rubl.
1988-ci ild Sumqaytn mant banknn ayr-ayr filiallarnda alan vtndalarn bir nesinin ahid ifadlrin diqqt yetirk.
81
AZRBAYCAN RESPUBLKASI
BA PROKURORLUU
4 may 2010
60206
Bak hri
ahidi dindirm
PROTOKOLU
Dindirm baland, saat 11:15 dq.
Dindirm baa atd, saat 12:45 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1946-c il, noyabr aynn 11d Adam rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, Sumqayt
hrinin sakini Xlilova ziz Tanrverdi qzn, Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil mhm ilr zr mstntiqi, dliyy maviri
Mmmdov Elmar likram olu, Azrbaycan Respublikas Cinayt
Mcllsinin 227230-cu maddlrinin tlblrin uyun olaraq, ahid
qismind dindirmidir.
ahid dindirmdn vvl hans i zr arld bard mlumat
verildi v ona i zr mlum olan btn hallar bard danmaq vzifsi
bard xbrdarlq edildi. ahid izah edildi ki, Azrbaycan Respublikas
CPM-nin 26-c maddsin uyun olaraq, z ana dilindn istifad etmk,
ibtidai aradrma v mhkm bax zaman trcminin kmyindn
pulsuz istifad etmk, mhkmd ana dilind x etmk hquqlar
vardr. ahid bildirdi ki, Azrbaycan dilini bilir, trcmiy ehtiyac
yoxdur.
ahid
82
Mn veriln suallara cavab olaraq bildirmk istyirm ki, 1998ci ildn bu gndk Sumqayt hri, 20-ci mhll, ev 20/54, mnzil
2-d yaayram. vvllr baqa nvanda yaayrdm. Uzun mddt 181
-li mant kassasnda kassir v nzarti vziflrind ilmim.
ldiyim mant kassas Sumqayt hri, 12-ci mikrorayon, ev 1
nvanda yerlirdi. mant kassasnda ildiyim illr rzind yaxn
mikrorayonlarda yaayan mantilri, o cumldn milliytc ermni
olanlar yax tanyrdm.
Mn siyastl mgul olmasam da, 1987-ci ilin axrlarnda gedn
shbtlrdn, televiziyadan, qzetlrdan v digr mnblrdn mn
mlum oldu ki, Stepanakertd ermnilr mitinqlr tkil edrk, Dalq
Qaraba Azrbaycan Respublikasnn trkibindn xarb Ermnistan
Respublikasnn trkibin qatmaq istyirlr. 1987-ci ilin son aylarndan
v 1988-ci ilin yanvar-fevral aylarnda ermnilr kassadan z pullarn
xartmaa baladlar.
Mn tqdim edilmi 26 yanvar 1988-ci il tarixli 01342 li, 13
fevral 1988-ci il tarixli 086 -li, 26 yanvar 1988-ci il tarixli 9234
-li, 09 fevral 1988-ci il tarixli 10224 li, 27 fevral 1988-ci il tarixli
11227 -li, 02 fevral 1988-ci il tarixli 10751 -li mxaric orderlrin
sasn, irinyan Edik irinovi 3133 rubl, Sayan Larisa Surenovnaya
5119 rubl, Ananesyan Spartak aqenovi 1989 rubl, Qasparyan Nina
Sarkisovnaya 1165 rubl, Xaikyan Arakel Sumbatovi 2164 rubl,
Asryan Martik Sedrakovi 3872 rubl mblind mant kassasndan
nd kild pul vermim. Mxaric orderind olan imzalardan ikinci
imza mnimdir, digrlri nzarti Sleymanova Hnif Sleyman qznn v mtrinin imzalardr.
mant Larisa Sayan xsn tanyrdm. O, kassadan 5119 rubl
mblind pul xaranda sbbini sorudum. Larisa mn dedi ki,
Dalq Qarabada faliyyt gstrn Krunk cmiyytinin zvlri
mn hd-qorxu glirlr. Onlara myyn mbld pul dmliym.
Sumqaytda itialar trtmyi planladrblar. Pul vermsm, ev nvanm Sumqaytda olan ermni milltilrin verck, evim basqn edib, biz divan tutacaqlar. O vaxt mn onun dediklrin ciddi
hmiyyt vermdim. Pullar adi qaydada kassadan xarb verdim.
83
Daha sonra mn Larisa Sayan grmmim v onunla he bir laq

saxlamamam.
ahid
84
Xlilova . T.
: 26.05.2010

26 2010 .

. 95, 227, 230

: 11.00
: 14.00.

, , -
16. 07. 1964 . -
-
-
- 11-
- .
, -
..
, . 26

85
,
, ,
.
. ,
,
.
86
:
, 1-
, 36/126 10 .
, 1953- ,
, .
, 2000
( ).
1986 ,

. , 1991
,
. 1994 ,
11 15. ,

,
.
,
,
.
1984
.
.
11- ..
11-
, 12 1
.
,
, .
80-
30 . ,
, ,
, 50 ,

.
,

,
. ,
,
. , 11
.
,
.
, ,
, . ,
-
,
, .
,
..
, ,
, 1988 . ,
,
. 1987
87
88
.
,
,
.
, ,

, 1988
, ,
.
, ,
,
, ,

. ,
. ,
1987 , ,
11-
, . ,
, ,
, - ,
, , . ,
,
. ,
. ,
- ,
.
,
, .
,
,
. ,
, , .
,
.
1987- - 1988 ,
. ,
,
, ,
. ,
,
,
. ,
,
. ,
, ..
,
, ,
, , , ,

.
,
,
,
. ,

.
10-15 , .
,

, . ,
, - ,
, , -
, .
, ,
.

89
. ,
.
, ,
.
.
,
, . ,

,
1988 ,
,
.
90
Sorokina Marina Nikolayevnann verdiyi ifadnin

Azrbaycan dilin trcmsini ixtisarla oxuculara tqdim edirik:
Mn Sumqaytda anadan olmuam. rim Vladimir Sorokin uzun
muddt nqliyyat sistemind alb. vladmz var. Ali thsilimi
Bakda almam. Sumqayt rabit idarsind ilmim. Sonra uzun
mddt 12-ci mikrorayonda yerln potda plan bsin rhbrlik
etmim. Kollektivimizd mxtlif milltin nmayndlri alrd.
Etnik qrupda bir df d olsun mbahisy, konflikt rast glmmidik.
zmz bir ailnin zv kimi hiss edirdik. 1987-ci ilin sonlarnda biziml alan bir ne ermninin biz qar mnasibtlrinin soyuqladn hiss etmy baladm. Yevgeniya Arustamyan, Raisa
Mejlumyan tez-tez z ana dillrind danrdlar. Dzdr, burada
qbahtli bir ey yox idi. Lakin baqa milltin nmayndlri onlara
yaxnlaan kimi, shbtlrini yarmq qoyurdular. 1987-ci ilin dekabr, 1988-ci ilin yanvar-fevral aylarnda sumqaytllara oxamayan,
saqqall, qara gdklr geyinmi adamlar Yevgeniya il Raisann
yannda grnmy baladlar. Onlar potdan xr, aac altna kilib
ermnic ndns danrdlar. vvllr bel hallara rast glmmidik.
Bir gn mn bizim pot risinin mavini Alena Balayann otanda oldum. Stolun stnd oxlu miqdarda 10-15 manatlq pul krmlrini
grdm. Bu mni bhlndirdi. Daxili nizamnamy gr, bu iin
Balayana he bir aidiyyat yox idi. Hmin an A.Balayann byk
bir siyah trtib etdiyini grdm. Mni grn kimi, sndlri v pul
krmlrini stolun siyirmsin qoydu. Sonralar mn mlum oldu ki,
hmin pullar Qarabaa Krunk cmiyytin gndrilib.
91
Ermnistandan qaqn dm azrbaycanllar.

1988-ci ilin vvllri
92
93
94
95
96
97
98
99
100
Lyubov Vladimirovna smailovann Azrbaycan Respublikas

Ba Prokurorunun mstntiqin verdiyi ifadni ixtisarla oxucularn diqqtin atdrrq:
Mn Arxangelsk hrind anadan olmuam. 1986-c ildn
Sumqayt hrind yaayram. 1988-ci ilin fevral aynda Sumqaytda ba vern hadislrl bal z fikir v mlahizlrimi bildirmk
istyirm. Mn n azrbaycanl, n d ermniym. Hadislr knardan
baxmaq, qiymt vermk mnim n asandr v mnim smimiliyim
inanmanz istrdim.
Hr ey M.Qorbaovun yenidnqurma siyastindn baland.
Ermnilr onun hakimiyyt gliindn tarixi ans kimi istifad etmk
niyytin ddlr v Byk Ermnistan ideyasn ortaya atdlar.
Dalq Qarabada tcili olaraq ermnilrin imzalar toplanlmaa baland. Onlar Moskvadan, Kremldn tlb edirdilr ki, Dalq Qaraba
Azrbaycan Respublikasndan alnb, Ermnistan Respublikasna verilsin.
Sirr deyil ki, Dalq Qaraba problemini zlmk n SSR
Nazirlr Soveti sdrinin birinci mavini, Mrkzi Komitnin Siyasi
Brosunun zv Heydr liyevin hakimiyytd olmas ermnilrin
niyytlrini tezlikl hyata keirmlrini mmknsz edirdi.
H.liyev tutduu vziflrdn knarladrlandan sonra Qorbaovun
iqtisadi msllr zr kmkisi A.Aanbekyan Parisd ermni icmas
qarsnda x edrk, Dalq Qaraban daha ox Ermnistana aid
olduunu syldi v bu id lkd gedn yenidnqurmadan v demokratiyadan istifad edcklrini byan etdi. Mgr Aanbekyann
Parisdki byanat srhdlrin dyiilmsin ynlmmidimi? Mgr
bunu M.Qorbaov grmrdm? Mn buna inanmram v o vaxt da
inanmrdm. Qorbaov bunu gzl baa drd.
Dalq Qaraba problemi 1988-ci ilin vvllrind artq ttifaq
miqyasnda problem evrildi. Ermni milltilri z tbliat
mexanizmlrini i saldlar. Stepanakertd, Yerevanda mitinqlr keirilirdi, ttillr ba alb gedirdi. arlar sslndirilirdi ki, azrbaycanllar
ermnilri Dalq Qarabada dinc yaamaa qoymur, ona gr d onlar
Azrbaycandan ayrlmaq istyirlr.
101
102
Moskvada ermnilrin haqsz tlblrin qti cavab vern yox idi,

ksin, ermniprst qvvlr hadislri qzdrr, iki millti z-z
qoyurdular. 1988-ci il, fevral aynn 17-d Dalq Qaraba Muxtar
Vilaytinin Xalq Deputatlar Sovetinin sessiyas keirildi. Gndm
bir msl xarlmd. Azrbaycan SSR, Ermnistan SSR, SSR Ali
Sovetlrindn xahi olunsun ki, Dalq Qaraba Azrbaycandan alnb
Ermnistana verilsin.
Ermnistan SSR Ali Sovetinin Ryast Heyti Azrbaycan trfinin
mvqeyini gzlmdn, tlsik olaraq bu mslni Ali Sovet xartd v Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistana birldirilmsi
haqqnda qrar verdi. Btn bu qrarlar antikonstitusion qrarlardan
ibart olsa da, bu msly Moskva ciddi reaksiya vermirdi. Sovetlr
birliyinin qanunlarna gr, Moskvann icazsi olmadan he bir respublika konstitusiyaya zidd qrar qbul ed bilmzdi.
1988-ci ilin vvllrindn Ermnistandan azrbaycanllar xartmaa baladlar. sgrnda ermnilr iki azrbaycanl gnci qtl yetirdilr.
nternet shiflrin baxmam. Bir ox mnblrd ermnilrin zlri d
etiraf edirlr ki, hmin vaxtlar ermnilr azrbaycanllar z doma yurdyuvalarndan qovurdular. Ermnistandan gln qaqnlar onlara qar olan
munasibtdn, thqirlrdn, vhilikdn trafl danrdlar. Ermnilrin
dediyin gr, tezlikl Sumqaytda itialar ba verckdir.
Hmin vaxt Azrbaycan rhbrliyi Moskvann Ermnistana qar kskin tdbir grcyin arxayn idi. Lakin Moskva susurdu, bu da
ermnilrin l-qolunu ar, millti hrkatlar gclndirirdi.
Yadmdadr, hmin vaxtlar Qafan rayonuna sovet qounlar yeridilmidi. Deyilnlr gr, Moskvadan bel bir siqnal daxil olmudu ki,
guya fevral aynn 20-d burada azrbaycanllara qar soyqrm tkil
olunacaq. Amma sbut olundu ki, bu provakasiya xarakteri dayr.
Bu siqnalla ermnilr bir ne gn rzind 200 Azrbaycan ailsini
Qafandan qovmudular. 1988-ci il, fevral aynn 26-da Sumqaytda
Azrbaycann btvlynn qorunmas haqqnda mitinq keirildi. Mn
indi anlamaa balamam ki, Sumqaytda gn itialar ba alb
gedirdi, insanlar qtl yetirilir, evlr qart edilir, zoraklq aktlar ba
verirdi. SSR-nin rhbrliyi, gc strukturlar is hadislr mdaxil
etmkdn ox-ox uzaq idilr. Ax, SSR Mdafi v Daxili lr
Nazirliyinin daxili qounlar Sumqaytda idilr. Onlarn gzlri qarsnda evlr qart edilirdi, insanlar ldrrdlr. Grsn, onlar niy
bu itialarn qarsn almadlar? Dinc hali sgrlr, BTR-lrin
stnd oturan zabitlr mracit edirdilr ki, kmklik etsinlr, onlar is cavablarnda deyirdilr ki, biz hl mr almamq, hadislr
mdaxil ed bilmrik. Burada sual dour: Bs niy qounlar
Sumqayta yeridilmidi?
Qorbaov xlarnn birind demidir ki, qounlar Sumqayta bir
ne saat gecikmidir. Mgr lk rhbrin bu cr yalan danmaq
yaraardm? Mn bir Sumqayt sakini kimi, zm sgrlr, zabitlr
mracit edirdim ki, qoymayn qan tklsn, evlri qart etsinlr, lakin cavablarnda iyinlrini kir, bizdn asl deyil, dey nsiyytdn
yaynrdlar.
Qorbaovun syldiyi bir qrup xuliqan Sumqaytda itia yaratmdr. Bu azyal xuliqanlar Sumqaytda byk bir txribat
trtmy qadir idilrmi? Bu he bir mntiq smrd. Btn bunlardan Qorbaovun szsz ki, xbri vard.
Sumqaytda azrbaycanllar da, ermnilr d shbtlrind
deyirdilr ki, hadislrd Ermnistandan qaqn dm azrbaycanllar
da var idi. Bununla yana, qara plal, idmanlara bnzr, iri cssli
cavanlar da ox idi. Onlar ktlnin qabana dmdlr v hans binaya hcum etmyi yetkinlmmi gnclrdn tlb edirdilr. Bel
qnat glmim ki, Sumqayt hadislri vvlcdn planladrlm
v dnlm bir txribat idi. Hmin qara plallar cavanlara spirtli
ikilr v narkotiklr paylayrdlar. Hmin hblri qbul edn cavanlar
sonradan daha da aznlardlar. Dediyim kimi, ermnilr bu aksiyan
vvlcdn planladrmdlar. Sumqaytn ayr-ayr yerlrind kameralar quradrlmd v itialar videokamera il kilirdi. kiln
sndli film xaricd gstrils d, indi ermnilrin oxusu bu filmdn
imtina etmk fikrinddirlr. Bel ki, ifa olunacaqlarndan qorxurlar,
nki sndli film badan-baa montaj olunmu kadrlardan ibartdir.
Bir tarixi kimi, bir msly d toxunmaq istyirm. SSR-nin
vaxtnda sovetlr birliyind yaasaq da, Moskva rhbrliyi hmi
ermnilrin trfini saxlayr, onlara iqtisadi chtdn hmi kmklik
edirdi. Azrbaycana qar is bir qsqanclq duyulurdu. nki Rusiya
103
104
il Ermnistann maraqlar hmi sti-st db. Rusiya olmasa,

Ermnistan zif dr v baqa dvltlrdn asl olar.
Mn uzun mddtdir Azrbaycanda yaayram v bir tarixi kimi,
demk istyirm ki, ermnilr azrbaycanllara nisbtn kinli, paxl,
zndn raz, tnqidi sevmyn bir milltdir. El bir ermni yazsn
v airini tapmaq olmaz ki, onlar z srlrind Byk Ermnistan
tbli etmsin. gr ermnilr Pukini, Qriboyedovu, Velikonu oxusalar, ermni milltinin kim v ni olduqlarnn canl ahidi olarlar.
1988-ci ild Moskvada nr olunan ktlvi informasiya vasitlrinin
oxunda antiazrbaycan tbliat geni vst almd. Mn deyrdim ki,
rus ziyallar azrbaycan xalqn satm, ermnilrin trfin kemidilr.
Bu onlar trfindn balanlmayan bir gnahdr. Azrbaycan hmi
btn milltlr qar eyni mnasibt bslmi, ham il dinc, minamanlq raitind yaamaa vrdi etmilr. z qonaqprvrliyi v
mehribanl il baqa milltlr rnkdir.
Bir fakta da toxunmaq istyirm. Tam minlikl dey bilrm ki,
Sumqayt trk edn ermnilrin ksriyyti Yerevana, Stepanakert yox,
Rusiyaya, sasn d Krasnodar, Rostov v Stavropol vilaytlrin, bzilri
is Orta Asiyaya kmlr. Bu onu sbut edir ki, Dalq Qaraban
Ermnistana birldirilmsi ideyas xalqn iindn glmyib, bu problem
knardan ortaya atlb v ktlnin beynini zlrinin irkin v mkrli siyastlri il dumanlandrblar. Bu gn Ermnistanda bir nfr d azrbaycanl
qalmamdr. Azrbaycanda is 30 min ermni yaayr.
Dalq Qarabada yaradlan v faliyyt gstrn Krunk
cmiyytinin Sumqaytda filiallar vard. Onlar hr ay pul toplayb
Stepanakert krrdlr. mtina ednlrin is evlrin basqn edilir,
qart olunur, insanlar qtl yetirilirdi.
Sumqaytda ba vern itialarda ermnilr qar zoraklq gstrn Qriqoryan bir ermni qz ifa etmsydi, yqin o da
czadan knarda qalacaqd. Qriqoryan tk hrkt etmirdi, onun yaxn
kmkilri var idi. Tssflr olsun ki, bir oxlar namlum sbblr
gr istintaqdan yayndlar v oxlar Sumqayt trk etdi. zahatmn
sonunda bildirmk istyirm ki, hadislr zaman yaadm mhlld
azrbaycanllar ermnilri v onlarn aillrini z evlrind gizltdilr
v lmdn qurtardlar. Bunu he kim unutmamaldr!.
BA PROKURORLUU
8 sentyabr 2010-cu il
60206
Sumqayt hri
Dindirm baland: saat 11:00 dq.

Dindirm baa atd: saat 13:00 dq.
ahidin dindirm
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1949-cu il, iyul aynn 22d Voronej hrind anadan olmu, orta thsilli, tqad, Sumqayt
hrinin sakini Mehdiyeva Valentina Tixonovnan Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil mhm ilr zr dliyy maviri Mmmdov
Elmar likram olu, Azrbaycan Respublikas CM-nin 95, 227, 230cu maddlrinin tlblrin uyun olaraq, ahid qismind dindirmidir.
Mn veriln suallara cavab olaraq aadaklar bildirirm:
1959-cu ildn Sumqayt hrind yaayram. 11 sayl orta mktbi
bitirdikdn sonra, 1967-ci ild rabit idarsind telefonu vzifsin i
dzldim. Hmin id 35 il aldm. Hazrda tqaddym. imiz 3
nvbdn ibart idi. Kollektivimizd ermni milltindn olan xslr
ox idi. Onlarn ksriyyti msul vziflrd ilyirdilr. Kollektiv
arasnda mehribanlq hkm srrd.
1988-ci ilin vvllrindn ermnilrin azrbaycanllara, o cmldn
ruslara qar mnasibtlri dyimy balad. Hmin ay Ermnistana
v Dalq Qarabaa sifarilr oxald. Biz hmin sifarilrin mzmunu
il tan ola bilmirdik, bel ki, hmin ilri ermnilr zlri hyata
keirirdilr. Telefon danqlar vvllr ox vaxt rus dilind aparlrd,
sonradan is tkc ermni dilind danrdlar.
105
Ermnilrin i zaman biri-birilrin kustar klind ap olunmu

qzet vrqlrini trmsinin ahidi olurdum. Onlar otaqlarna kilib
hamdan gizlin onlara veriln materiallar oxuyurdular. 1988-ci ild
onlarn sl millti v ovinist xarakterlri z xd. Ekstremist ruhlu
ermnilr arasnda Emma Aruanyan gstrmk olar. Onun yannda
tez-tez gnc olanlar grmk olard. Onlar plt il ermni dilind danrdlar. vvllr bel hadislr rast glmmidik. Hmin olanlarn
geyimlri bizi hmi maraqlandrrd. Qara plal v saqqall cavanlar
idilr. Sonralar mlum oldu ki, Dalq Qarabadan glmdilr.
Fevral aynn 28-29-da rabit idarsinin risinin mri il biz id
qalmal olduq. Emma is i xmaqdan imtina etdi. Sonra mlum oldu
ki, mant kassasndan pulu xarb, Sumqayt trk edib. Mnim fikrim
beldir ki, Sumqaytda olan hadislri ermnilrin zlri tkil etmidilr.
nki azrbaycanllar trfindn baqa millt qar he bir vaxt qrzli
mvqe grmmidik. Onu da deyim ki, gr azrbaycanllarn humanizmi olmasayd, Sumqaytda ermnilr daha ox qrlard. Onlarn oxunu qorumaq n zlrini thlk altna atan azrbaycanllar olmudular. Ndns xaricd ermnilr bu haqda susurlar.
ahid
106
Nuriyeva Sevda Musa qz, Azrbaycan Respublikas Ba

Prokurorluuna verdiyi ifaddn:
Uzun mddt 0177 sayl mant kassasnda mdir vzifsind
ilmim. ldiyim mant kassas Kimya stehsalat birliyinin inzibati binasnda yerlirdi. Mssisd ermnilrin say he d az deyildi. Onlarn ksriyyti bizim mantilrimiz idilr. 1988-ci ilin fevral
aynda ermnilrin demk olar ki, hams kassadan pullarn xartdlar.
Sonralar mn mlum oldu ki, Marina Osipyan adl bir qadnn vasitsil
bir ox ermnilr kassadan xarlan pullarn bir hisssini Dalq
Qarabada faliyyt gstrn Krunk cmiyytin keirmilr.
1988-ci illrd mant banknn ayr-ayr filiallarnda alan Cfrova Xanm Rhman qz, Quliyeva Yazgl lsgr qz,
Mmmdova Zmin Mahmud qz, Sorokina Marina Nikolayevna,
Nuriyeva Sid Siracddin qz, hmdova Xeyransa Xantay qz v baqalar z ifadlrind bildirmilr ki, mantilrdn bir nesi, msln
Lida Martirosovann, Siranu Baranovann, Ramella Ayrapetyann
Sumqayt hrindn getmk niyytlri yox idi. Lakin Sumqayt trk
etmk mcburiyytind qalmdlar. Ramella Ayrapetyann dediyin
gr, Qarabadan olan znglr v Sumqaytda bir sra millti ermni
Sumqayt trk etmyi onlardan tlb etmidir.
Sumqaytda tezlikl itialarn ba vercyini, evlrin qart olunacan, Krunka pul krmynlr qar srt davranlarn v zoraklq aktlarnn olaca haqqnda danrdlar. Bu bizi qorxuya saldndan xlmaz vziyytd qalb, pullarmz Qarabaa krmy
mcbur idik. Bununla z thlksizliyimizi qorumu olurduq.
Bli, Krunk cmiyytinin z soydalarna qar srt mvqe tutmas onlarn glckd hans facilrl zldiyindn xbr verirdi. Bir
ox ermni aillri Sumqayta 1940-50-ci illrd kmdlr, burada ixtisas sahibi olmu, ail qurmu v baqa milltin nmayndlri
il dinc, min-amanlq raitind yaamlar. Lakin bu minamanln
leyhin olan ermni milltilri z milltindn olan insanlara qar
zor iltmyi artq planladrmdlar. Bu id Danakstyun partyas,
Ermnistann kfiyyat orqanlar v Moskvann dstyi zn biruz
verirdi.
107
Deyilnlrd hqiqt vard. Sumqaytn ayr-ayr mssis, idar

v tkilatlarnda Krunk cmiyytinin zvlri milltilik siyasti il
mul olur, Yerevandan v Stepanakertdn gln emissarlarla tez-tez
grrdlr. Bnlar ahidlr d z ifadlrind qeyd edirlr.
108
BA PROKURORLUU
02 avqust 2011-ci il
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm badand: saat 13:30 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1960-c il, iyul aynn 8-d
Qusar rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, orta thsilli, Sumqayt
shiyy bsinin avtoqarajnn dispeteri, Sumqayt hrinin sakini
Rzayev Rza Hmid olunu Azrbaycan Respublikas Ba prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil
mhm ilr zr mstntiqi dliyy maviri Mmmdov Elmar
likram olu, Azrbaycan Respublikas Cinayt Mcllsinin 227
230-cu maddlrinin tlblrin uyun olaraq, ahid qismind dindirmidir :
Mn veriln suallara cavab olaraq bildirirm: 1981-ci ildn
Sumqayt hrind yaayram. Sumqayt hr shiyy bsinin qarajnda rngsaz olaraq alrdm. Texnikumu bitirdikdn sonra nvbti
mexanik vzifsin tyin olundum. Hazrda qarajn dispeteriym.
Sumqayt sakini kimi, dey bilrm ki, burada ruslar, azrbaycanllar,
lzgilr, ermnilr, ukraynallar v s. milltlrin nmayndlri
mehribancasna yaayrdlar. Bu hrin bnvrsi qoyulan andan aldm qarajda mxtlif milltin nmayndlri alrdlar.
Txminn 25-30 nfr ii var idi. Aralarnda bir ne ermni z
milltiliyi il seilirdi. Onlarn rhbri is qarajn mdiri Babayan
Karlen Mixaylovi idi. Onunla yaxn dost mnasibtlrind olmu
xslrdn torna Valerini, tkr ustas Diman, ilingr Arkadini,
srclrdn Borisi v Yuran gstr bilrm. Bizd alan ermnilr
109
110
tanmadm qonaqlar il ox vaxt axamlar Karlen Babayann yanna yrdlar. Sonralar yrndim ki, bunlar Stepanakertdn gln
ermnilrdir. Ermni dilind shbt edirdilr. Karlen kazda bzi
qeydlr aparrd.
Bir ne df Karlenn yanna Ermnistan Respublikasndan v
Dalq Qarabadan bir ne manla 7-8 nfr adam gldi. Karlendn
soruanda ki, bunlar kimlrdir? Sualma cavab verdi ki, qohumlarmdr. O vaxtlar bunlara ciddi hmiyyt vermirdim. Bizim qarajda
yax ustalar ox idi. Tmir n glnlrin ksriyyti Ermnistandan
glmlr idi. Manlarn nmrsindn bilirdim.
Ayda iki df, mk haqq alanda ermnilr Dimann boksunda yb namlum siyah trtib edir, pul yrdlar. Sonralar mlum oldu
ki, pullar Dalq Qarabada faliyyt gstrn Krunk cmiyytin
gndrilirmi.
Txminn 1987-ci ilin axrlarnda mn Sumqaytda yaayan
ermnilrin hval-ruhiyysind bir dyiiklik olduunu hiss etmy baladm. 1988-ci ilin fevral aynda ba vermi ktlvi itialardan sonra
mn aydn oldu ki, Karlen Babayan v onunla lbir olan digr ermnilr
bizim qarajda Krunkun zyini yaratmdlar. Karlenin dstsind n
ox tbliat aparan tkr ustas Dima v Boris adl xslr idi. Bir ne
df tmir ilri il bal, Dimann boksunda oldum. Burada ermni
dilind kustar sulla ap olunmu qzetlr grmm. xsn Dima bir
ne df mnim v digr iilrin yannda Dalq Qaraban problemi il laqdar x edrk, tbliat aparmaa almd. Hmi deyirdi ki, gec-tez Dalq Qaraba Azrbaycann trkibindn ayrlaraq
Ermnistana birldirilckdir. O vaxtlar Dimann Dalq Qarabadan
olduunu bilmirdim, nki bel hallara fikir vermirdim. Bir-iki df
Dimaya demim ki, ax sn Sumqayt hrind anadan olmu
v bymsn, snin n maran var ki, bu msl il laqdar
tbliat aparasan. Mnim dediklrim n Dimann, n d yannda olan ermnilrin xouna glmmidi. Boris mn bir gn dedi
ki, baxarsan Sumqaytda n ba verckdir. Mn yen d onun
szlrin hmiyyt vermdim.
Karlen, Dima, Boris Sumqaytda ba verck itialardan
xbrdar idilr. Vaxtnda da aradan xma bacardlar. Qarajda bir ne
df Eduard Qriqoryan da grmm. Onu xsn tanyrdm, lakin

laqmiz yox idi.
Mn 1988-ci ilin fevral aynn ortalarnda Dimann yanna yerli
haliy oxamayan xslrin gldiyini grdm. Bunlar hndrboy,
qara pla geyinmi cavan olanlar idi. Aralarnda ermni dilind
danrdlar. Mnim baxdm grn kimi boksun iin girirdilr.
Qriqoryan da tez-tez onlarn arasnda olurdu. Glnd libo
glrdi, gednd is lind dftr olard.
hrd ba vermi ktlvi itia zaman mn evd idim v ky
xmamdm. Sonra mn mlum oldu ki, bir blokda yaayan, lakin
Krunk cmiyytin pul vermkdn imtina edn ermninin mnzilin
basqn ediblr. Qonuluqda yaayan bir ermni is Krunk cmiyytin
vaxtl-vaxtnda pul krdyndn onun evin basqn edilmdi. Bel
nticy gldim ki, pul vermyn ermnilrin nvanlarn vvlcdn
hazrlamdlar. Qriqoryann qarajdan lind dftr xd yadma
dd. Qriqoryan Karlenin v Dimann verdiyi siyah zr bir qrup
ekstremistl hay-ky uyan, yetkinlik yana atmayan gnclri yoldan
xarb ktlvi itialar trtmy balamdlar.
ahid
Rzayev R.H.
111
BA PROKURORLUU
02 avqust 2011-ci il.
60206
Bak hri
ahidi dindirm
PROTOKOLU
Dindirm baland: saat: 15:30 dq.
112
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1961-ci il, fevral aynn 4-d

Ordubad rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, orta-ixtisas thsilli,
Sumqayt shiyy bsinin avtoqarajnda matoru ilyn, Sumqayt
hrinin sakini Mvsumov Frhad sd olunu Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil mhm ilr zr mstntiqi, dliyy maviri
Mmmdov Elmar likram olu, Azrbaycan Respublikas Cinayt
Mcllsinin 227-230-cu maddlrinin tlblrin uyun olaraq, ahid
Mn veriln suallara cavab olaraq aadaklar bildirirm:
1979-cu ildn Sumqayt hrind yaayram. Hmin ildn bu gn
kimi hr shiyy bsinin qarajnda motoru vzifsind alram.
Sumqaytda bir ox milltin nmayndlri mehribanlq raitind
yaayrd. Onun qurucular da mxtlif milltin nmayndlri olublar. aldm qarajn kollektivi beynlmill kollektiv saylrd.
Azrbaycanllarla yana ruslar, ermnilr, lzgilr alrd. 1988ci ild Sumqaytda ba vern hadislrdn vvl qarajmzda alan
bir ne ermninin bizlr qar mnasibti kskin kild dyidi.
Qarajn mdiri Karlen Babayan idi. Yanna etibarl ermni kadrlarn
toplamd. Onlardan tkr ustas Diman, ilingr Arkadini, src
Boris Poqosyan, src Yura Babayan, Samvel Martirosyan, dmiri
Sergeyi misal gtir bilrm. Hadislrdn qabaq qaraja namlum
adamlar toplardlar. sasn d ermni dilind danrdlar. Sonralar
Yerevandan v Stepanakertdn gln qonaqlar Karlen z kabinetind
qarlayrd. ri he kimi buraxmrdlar. Dorusu, onlarn n haqda

dandqlarna hmiyyt vermirdim. mk haqq alanda, ndns,
yuxarda adlarn kdiyim ermnilr Karlenin kabinetin yardlar.
Bu da biz bhli grnrd. Sonralar mlum oldu ki, onlar Dalq
Qarabada faliyyt gstrn Krunk cmiyytin hr ay maddi yardm edirlr. Btn bunlar planl kild aparlrd v mrkzdn idar
olunurdu.
1988-ci ilin fevral aynda ba vern mlum hadislrdn sonra baa
ddm ki, qarajmzda Karlen Babayan Krunk cmiyytinin zyini
yaradb v ona rhbrlik edir. n ox tbliat aparanlar is tkr ustas
Dima v dmiri Sergey idilr. Onlar Karlenin sa li saylrdlar. Mn
Dimann boksunda ermni dilind bir ne vrq v siyah grmm.
Bu haqda Dima il shbt ednd o, deyirdi ki, gec-tez Dalq Qaraba
bizim olacaqdr. Onu da qeyd edim ki, Karlen, Dima, Sergey, Boris
Krunkun zv olmaqla yana, Danakstyun partiyasnn da fal
zvlrindn idilr.
Karlenin yanna Sumqaytda trdiln hadislr rhbrlik edn
Eduard Qriqoryan da glirdi. vvllr mn onu Paa kimi tanyrdm.
ox bic v hiylgr idi. Biziml hmi azrbaycan dilind danrd.
Sumqayt hadislrind itirak edn v qat cinayt trdnlr arasnda
Paan tandm v onun Eduard Qriqoryan olduu mn mlum oldu.
Bir msly d toxunmaq istyirm ki, Karlenin Bakda Valeri adnda bir avtobus src dostu da var idi. O, Laz markal avtobusu idar
edirdi. Deyilnlr gr, ermni ekstremistlrinin gstriin sasn,
Valeri Sumqayta qaranlq dnd glmi v bir ne azrbaycanln
manla vurub ldrmdr. Bunu qarajda ham danrd.
tialarda itirak ednlrin ksriyyti srxo idi. Narkotik
maddlr d qbul etmidilr. Aralarnda is hndrboylu qara
gdklr geyinmi cavanlar da var idi. Onlar yetkinlmmi uaqlar itialara thrik edir, Ermnilr lm! dey qqrrdlar. V
llrind olan siyahya sasn, lazm bildiklri mnzillr hcum
edirdilr.
ahid
Mvsmov F..
113
BA PROKURORLUU
27.07.2010
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm balad: 10:00
Dindirm baa atd: 14:15
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1961-ci il, avqust aynn
29-da Sumqayt hrind anadan olmu, azrbaycanl, orta thsilli,
ailli, Sumqayt hrinin sakini Aayev qor Mmmdxanovii
Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun
zv, dliyy polkovniki Caryev Srdar Murtuz olu, Azrbaycan
Respublikas CM-nin 227 v 230-cu maddlrin uyun olaraq ahid
HAY
Moskvada bir sra cinayt hadislri v qtllr trdn
Petrosyan v Paqosyan familiyal ermnilr SSR Daxilli lr
Nazrliyi trfindn axtarda olub. Bu iki cinaytkar 1988-ci ild
Sumqaytda ba vern hadislrd fal itirak etmilr.
114
.Aayev z ifadsind demidir: 1988-ci il, fevral aynn 28-d

hr partiya komitsinin qarsnda tkil olunmu mitinqd itirak
etmim. Sumqaytda anadan olsam da, bura toplaanlarn oxusunu
tanya bilmmim. Mitinq itiraklar arasnda qara saqqall, uzun
sal 40-45 yalarnda, orta boylu xs qeyri-azrbaycan lhcsi il

dandna gr diqqtimi clb etmidir. Sonra txminn saat 17.00
radlrind 3-c mikrarayon istiqamtind hrkt edn ktlnin qarsnda txminn 30-35 yalarnda, idman cssli, Qafqaz milltin
oxar, iki nfr qara plal cavan olan grb tandm. Onlardan biri
Sumqayt hr partiya komitsinin qarsnda toplaan mitinqilrin
arasnda olan qarasaqqal gnc idi.
SSR Prokurorluunun mstntiqlri .Aayevi 1988-ci ild
dindirrkn o, mitinqd x edn hmin xslr bard mlumat
vermidir. Mstntiq ona bildirmidir ki, hmin iki nfr Rusiyada
qtl hadislri trtdiklrin gr axtardadr, familiyalar is
Petrosyan v Poqosyandr.
aldm 2 sayl ixtisasladrlm mexanizasiya idarsind
azrbaycanllarla yana ruslar, ermnilr, yhudilr, lzgilr, tallar, udinlr, tatlar, ukraynallar ilyirdilr.
Ermnilr sayca
azrbaycanllardan sonra oxluq tkil edirdi. Onlardan Sukiasov Adolf
Sergeyevi ris mavini, Karapetyants Vladimir Makarovi ba mexanik, Sarkisyan van Andreyevi istehsalat-layih bsinin mhndisi,
Andriyan Nobel Eminovi ekskovator mainisti, Saqatelov Eduard
Andreyevi texnika sahsinin risi, Osipyan Armo Danilovi dispeter
xidmtinin risi vziflrind alrdlar. Ermnilrin say txminn 30
nfr olard.
1988-ci ilin fevral hadislri rfsind ekstremist fikirlri il diqqti
clb edn Nobel Andriyan tez-tez i xmrd, sonralar mlum oldu ki,
Qarabaa gedirmi v Krunkun fal zvlrindndir. Nobel i yoldalar onun haqqnda ciddi tdbir grlcyini sylynd, o, ehtiyatszlq
edib azndan bel bir sz qartmdr: Sumqaytda tezlikl n is ox
ciddi bir hadis ba verck, sanki zlzl olacaq, mn ailml birlikd
buran trk etmliym. Mn ona dedim ki, Nobel, mn bilirm, sn
niy buradan qarsan. Snin ekskovatorunun kabinsindn Krunk
cmiyytinin Sumqaytda yaayan zvlrinin siyahsn tapmam v
siz yqin ki, burada n is bir oyun xartmaq istyirsiniz, ona gr
zn aradan xmaq istyirsn. Nobel ertsi gn yox oldu.
115
HMN DVRD DARD ALIAN ADOLF SUKASOV

MHKMD AHD KM FAD VERRKN DEMDR:
SUMQAYIT
HADSLRN
AZRBAYCANLILAR
YOX,
ERMNLR ZLR TRDBLR.
ahid
116
Aayev .M.
***
Krunk cmiyyti tkc Sumqaytda yaayan ermnilrdn
yox, Azrbaycann btn blglrind mskn salb yaayanlardan
aylq zvlk haqq yrdlar. Bu pulla bzi ermniprst siyastilri,
deputatlar, jurnalistlri satn alr v tbliatla mul olurdular.
Krunk hminin, Yerevanda z millti siyasti il seiln Qaraba
Komitsi il d sx mkdalq edirdi. Hr iki tkilatn mqsdi bir idi
v hr ikisi d mrkzdn, Moskvadan, xaricd yaayan ermni lobbisi
trfindn idar olunurdu. Bir msly diqqt yetirmk pis olmazd.
1988-ci ilin axrlarnda Qaraba Komitsinin bir sra fallarn, camaat mitinq, itatsizliy dvt etdiklrin gr, hbs etmidilr. Bu
da, ermni ovinistlrin qzbin sbb olmu v onlar etiraz aksiyas
keirmy balamlar.
1988-ci il dekabr aynn 21-d Qamburq hrind nr olunan
tern jurnalna msahib vern Qaraba Komitsinin fallarndan
Manuaryan demidir: Ermnistanda btn gnclr llrind silah
v qumbaralarla hazr vziyytddirlr. Onlarn say bilinmir. gr
vziyyt grginls onlar zrbni endirmy hazrdrlar. Yerevanda
ermni millti qvvlr hkumt, partiyaya v gc strukturlarna
hd-qorxu glmy baladlar. 1988-ci ilin dekabr aynda Yerevanda
nr olunan, Kommunist qzetind ekstremist ruhlu bir mqal drc
olundu. Aada mqalnin Ultimatum hisssin fikir verin.
Ermni milltilri qorxmadan Qaraba liderlrini azad
etmdikd terrora l atacaqlarn, dostlar trfindn onlara veriln
stinqer silahlarndan istifad edcklrini byan edirlr. Bu id szsz ki, onlara yardm olan qara qvvlr vardr.
Stepanakertd keiriln mitinqlrd insanlar arasnda psixoloji vziyyt yaranrd. Hkumt dairlri yerlrd gedn ictimai-siyasi
proseslr tam nzart ed bilmirdi. Hmin vaxtlar kommunist partiyas artq nufuzdan dmkd idi. Xruovun 1980-ci ild SSRd kommunizm qurulacaq, Qorbaovun 2000-ci ild hr bir sovet
ailsi evl tmin olunacaq vdlri sabun kpyndn baqa bir ey
deyildi. hali artq kommunistlr inanmrd. Tbliatlarn ideyalar
xalq arasnda qbul olunmurdu, onlar daha ox ekstremist qvvlrin
117
populist xlarna inanrdlar. Buna gr d Dalq Qaraba Muxtar

Vilaytind Krunk cmiyytinin yaradlmasn zruri hasab edn
ermni milltilri Byk Ermnistan yaratmaq haqqnda ideyalar
v fikirlri soydalarnn beyinlrin yeridirdilr.
Krunk cmiyyti tkc Dalq Qarabala kifaytlnmirdilr.
Onlar iki millt arasnda mnasibti qzdrmaq n daltsiz
byanatlarla x etmy baladlar. 1988-ci ilin fevral aynda Krunk
cmiyyti bir byannam hazrlad v onu Amerikann, Fransann,
Rusiyann, Hollandiyann, Almaniyann v digr dvltlrin qanunverici orqanlarna, beynlxalq qurumlara, BMT-y, dnyann ktlvi informasiya vasitlrin gndrdilr.
Byannamni olduu kimi oxucularn diqqtin atdrrq.
118
NAXIVANIN, KROVABADIN (GNCNN),

AUMYANIN, XANLARIN, DAKSNN,
DALIQ QARABAIN ERMNSTAN SSR-
BRLDRLMS HAQQINDA
BYNNAM
Ermni xalq z mstqilliyi urunda srlrl mbariz aparmdr. 1915-ci ild trklr trfindn 3 milyon ermni qrlm, minlrl
ermni dnyaya splnmidir. Ermni xalq Oktyabr inqlabn byk
ruh ykskliyi il qarlamdr. Sovet Ermnistannn dirlmsi dnya
ermnilrind byk inam yaratmdr. Dnyaya splnmi ermnilr
Sovet Ermnistanna axmaa baladlar.
Biz mlum olmayan sbblr gr, Qaraba, Kirovabad
(Gnc), Xanlar, Naxvan, mkir razilri Ermnistandan qoparlb
Azrbaycana verilmidir. Yen d ermni xalqna bdbxtlik z vermidir. Azrbaycanda yaayan ermnilr hr cr raitdn mhrum olublar.
Onlara z ana dillrind danmaa icaz verilmir, televiziya, radio v
kinoda ermni dilin rast glmk mmkn deyil.
Ermnilr Azrbaycanda taleyin hkmn buraxlmdr. Onlarn
yaadqlar rayon v qsblrd yollar brbad haldadr, su atmr,
isizlik artr, ali thsil mktblri demk olar ki, yoxdur. Bir ne il
bundan vvl Dalq Qarabada, Stepanakertd pedaqoji institut almd. Azrbaycanda thsil alan ermnilr institutu qurtardqdan
sonra tyinatlar z doma yerlrin verilmir. Bellikl, onlar Dalq
Qarabadan uzaqladrrlar. Bununla da knd v qsblrimiz boalr,
yal nsil himaysiz yaamaa mcbur olurdu. Azrbaycanda hl d
el adamlar taplr ki, guya biz ovinist siyasti aparrq. Mgr tarixn
ermnilrin torpa olan razilrin Ermnistana birldirilmsi arzusu
milltilikdnmi irli glir? Biz btn qanunlara ciddi riayt edrk
z mqddratmz zmz hll etmliyik. Mgr biz z hquqlarmzdan mhrum olmalyq? zmz Azrbaycan torpanda n vaxta
qdr qonaq kimi hiss edcyik? Niy indiy kimi xalqa hqiqti atdrmrlar?
119
lkmiz yenidnqurma raitind yaayr. Bu ox msuliyytli bir

dvrdr. Akarlq dvrnd ermni xalq trfindn qaldrlan tlblr
Azrbaycan qarsnda qti qoyulmaldr.
Biz Azrbaycanda yaayan ermni icmas Dalq Qaraban,
Kirovabadn (Gnc), aumyann, Xanlarn, mkirin, Daksnin
Ermnistann trkibin verilmsini qtiyytl tlb edir v bu id dnya ictimaiyytinin kmkliyini gzlyirik. leyhimiz qbul olunan hr
hans bir qanun daltsiz v qeyri-qanuni saylacaq. Xarici dvltlrin
bu msld bizi dstklycklrin inanrq.
Krunk, 22.02.1988
Ermni ovinistlri Azrbaycann ayr-ayr regionlarna torpaq iddias il x etmkl, Azrbaycan sas msldn, Dalq Qaraba
problemindn yayndrmaq istyirdilr. Bu plan ermni kfiyyat orqanlarnda v danakstyun partyasnda hazrlanan bir ssenari idi. Lakin
onun yalan v bhtan xarakteri damas dnya ictimaiyytin mlum
oldu. Bununla bel, bir fakt da qeyd etmk lazmdr ki, bu msl bu
gnn mslsi deyildir. Tarix nzr salaq:
Azrbaycan qzeti, 18 may 1919-cu il saynda yazrd:
Btn lklrin proletarlar, birlin! devizini qbul edn danakstyun partiyasnn rvanda nr olunan Coqovurdi Dzain
qzeti Ermnistann srhdlrini tsvir edir. Beynlmilli partiya saylan bu partiya torpaqlarda halinin ksriyytinin ermni olduunu
sas gtirrk, hmin torpaqlar z srhdlrin daxil edir. Bellikl,
Qafqazda Ermnistann aadak srhdlri myynlir;
Btn rvan quberniyas, Qarsn btn rayonlar, Tiflis quberniyasnn aadak rayonlar: Axalkalakinin ikid bir hisssi,
Borjominin bir hisssi, Boralnn imal-qrb hisssi, Gnc quberniyasnn bir hisssi, Qazaxn cnub hisssi, ua btnlkl, Cbrayln
bir hisssi, Zngzur btnlkl, Naxvan.
120
Siyahdan grndy kimi, bu torpaqlar hmi Azrbaycann

ayrlmaz hisssi olub. Ermnilrin v ermniprst qvvlrin, ilk
nvbd tarixilrin bunu bilmsi vacibdir. Kemi qaytsaq grrik
ki, 1918-20-ci illrd rvanda vziyyt he d xoagln deyildi.

Ermni milltilrinin vhiliklri gndn-gn artrd. Kndlr dalr, evlr qart edilir, dinc hali ldrlrd. Ktlvi surtd yaylan bandit dstlri qart v quldurluqla mul idi. Hmin vaxtlar
Irvanda mslmanlarn say ermnilrin sayndan qat-qat ox idi.
Lakin mrkzdn kmyin olmamas zndn, danak qvvlrin silahl dstlri qardurma yaradr v qan su yerin axdlrd. Bir ox
ermni tarixilri rvan xanlnn tarixn ermnilr mnsub olduunu btn dnyaya sbut etmy alblar.
1917-ci ild ar Rusiyas dalandan sonra hakimiyyt boleviklr
gldi. Leninin v Stalinin milli siyasti nticsind rvan torpa
Azrbaycandan alnb ermnilr verildi v Ermnistan Sovet Sosialist
Respublikas yaradld. Ermni siyastbazlar indi d iddia edirlr ki,
rvan xanl tarixn onlara mxsus olub. gr bu hqiqtdirs, onda
niy srlr boyu rvan xanlna azrbaycanllar rhbrlik etmilr?
Aadak faktlar bunu bir daha sbut edir.
Kahin Hovanes ahtaxunann trtib etdiyi siyahda 1390-c ildn 1828ci ildk rvan xanln idar edn xanlarn adlarn tqdim edirik:
1.mir Sd. (1390-1410-cu illr).
2. Pir Hseyn. mir Sdin olu. (1410-1420-ci illr).
3. Pir Yaqub. Pir Hseynin olu. (1420-ci il).
4. bdl. Pir Hseynin olu. (1430-cu illr).
5. Uzun Hsn 1471-ci il. (1471-ci il).
6. Yaqub by. Cahan ahn miri idi. (1440-c illr).
7. Hsn by Qaraqoyunlu. (1460-c illr).
8. Hsn by. Bayandurun nvsi. (1475-ci illr).
9. Div Sultan Rumlu. (1515-ci illr).
10. Hseynxan Sultan. (1550-ci illr).
11. ahqulu Sultan Ustacl. (1550-1575-ci illr).
12.Lala Paa-Qara Mustafa olu Sultan. (1577-ci illr).
13. Mahmudxan Toxmaq-Xudavnd ah dvr. (1576-1583-c illr).
14. Frhad paa Sultan Murad dvr. (1583-c illr).
15. Mhmmd rif paa. (1604-c il).
16. mirgn xan Qacar - ah Abbas dvr. (1605-1625-ci illr).
17. Thmzqulu xan mirgn xann olu. (1635-ci illr).
121
122
18. Murtuza paa Sultan Murad by dvr. (1635-ci illr).

19. Klbli xan. (1636-1639-cu illr).
20. Mmmd xan aata Ktk. (1639-1648-ci illr).
21. Xosrov xan. (1648-1652-ci illr).
22. Mmmdqulu xan Lala byin olu (1652-1656-c illr).
23. Ncfqulu xan. (1656-1666-c illr).
24. Abbasqulu xan mirgn xann olu. (1656-1666-c illr).
25. Sfiqulu xan. (1666-1674-c illr).
26. Sarxan by. (1674-1675-ci illr).
27. Sfiqulu xan -Tbrizli Rstm xann olu. (1675-1679-cu illr).
28. Zal xan. (1679-1688-ci illr).
29. Murtuzaqulu xan. (1688-1691-ci illr).
30. Mmmdqulu xan. (1691-1694-c illr).
31. Zhrab xan. (1691-ci illr).
32. Frzli xan. (1694-1700-c illr).
33. Zhrab xan. (1700-1705-ci illr).
34. bdl Mhmmd xan. (1705-1709-cu illr).
35. Mehrli xan. (1709-1719-cu illr).
36. Allahqulu xan. (1719-1725-ci illr).
37. Rcb paa. (1725-1728-ci illr).
38. Ibrahim v Mustafa paalar. (1728-1734-c illr).
39. li paa. (1734-c il).
40. Hac Hseyn paa. (1734-c il).
41. Mmmdqulu xan. (1735-1736-c illr).
42. Pirmhmmd xan. (1736-c il).
43. Xlil xan. (1752-1755-ci illr).
44. Hsnli xan Qacar. (1755-1762-ci illr).
45.Hseynqulu xan. (1762-1783-ci illr).
46. Qulamli xan. (1783-1784-c illr).
47. Mhmmd xan. (1784-1805-ci illr).
48. Mehdiqulu xan. (1805-1806-c illr).
49. Mhmmd xan Maraal. (1806-1807-ci illr).
50. Hseynqulu xan Qacar qarda Hsn xanla. (1807-1828-ci
illr).
(Azrbaycan qzeti, 15 dekabr 2001-ci il).
HAY
sas mtlb kemzdn vvl, R.Kryann
syldiyi cfng v msuliyytsiz szlrin z fikrimizi bildirmk istrdik. Kryann dndklri xsn
znn qti fikri olsayd, onu alqlayardq. Lakin bu,
onun fikri deyil. Bu, arxasnda dayaq kimi dayanan
v onun siyastini myynldirn Rusiyann fikri
idi. Yoxsa Kryan crt edib Azadlq radiosunda
msahib vermzdi.
Hqiqt gc glsydi, Ermnistan Respublikasnn
Dalq Qarabala bal, apard avantrist siyasti
etiraf etsydi, bu onun mlubiyyti olard. Meymun
lm ayanda balasn ayann altna qoyan kimi,
Kryanlar, ona dayaq duranlar, z xsi mnafelri,
mvcud hakimiyyti ld saxlamaq v onu uzatmaq
namin mnfur v ikizl siyastlri nticsind millti
qurban verib, ayaq altna salb, xalq bihrmt etmzdi.
R.Kryan tez-tez tminat szn ildir.
Tminat dedikd Kryan grsn nyi nzrd tutur? BMT-nin mlum drd qtnamsini inkar etmkd?
ATT-in slhmraml sazilrin ml etmmkd?
Dalq Qarabadan rus qounlarnn xarlmamasnda? Bu tminat onlar kimdn alrlar v zlrin belmi
arxayndrlar? Blk onlar Rusiyann ordusuna v silahlarna arxayndrlar?
Rusiyann, ermni lobbisinin, danak partiyasnn
terrorist qruplarnn, ermni Qriqoryan kilssinin maddi, texniki v mnvi dstklrin arxayn olmasaydlar,
ermnilr z ana torpaqlarn oxdan qoyub qamdlar. nki Azrbaycan ordusu qarsnda tab gtir
bilmycklrini anlayb, yen d dnyaya splnib
zlrini yalqz, ziln, dyln xalq kimi gstrib, baqa
milltlr trfindn zlrin trfke axtarmaa alacaqdlar.
123
Biz dflrl qeyd etmiik v indi d tkrar etmk

istyirik ki, istr Levon Ter-Petrosyan, istrs Robert
Kryan, istrs d Serj Srkisyan Dalq Qaraba
dalas zrind hakimiyyt gliblr v bu hakimiyyt
qan srind qurulub. str Azrbaycan, istrs d
Ermnistan trfdn bu savada minlrl insann hlak
olmas bu nfrin ad il baldr.
Xocal soyqrm is onlarn trtdiklri n byk facidir. Kryanlar, Srkisyanlar yax baa
drlr ki, istr Azrbaycan, istrs d xarici dvltlr
Dalq Qaraba mstqil dvlt kimi tanmrlar.
Bu, Azrbaycann qdim diyardr, ermnilr bura
Trkiydn v randan krlmlr. Bunu yqin ki,
Kryan, Srkisyan yax baa drlr. Bir d onu
yax baa drlr ki, Azrbaycann suverenliyini artq btn dnya ictimaiyyti tanyr, Avropa urasnda,
BMT-d bu msl dflrl sslndirilib.
YEKUN NTC:
124
Dalq Qaraba problemind ermni milltilrinin mnfur

siyasti qabarq kild z xd. XX srd bu torpaqlarn Ermnistana
verilmsi mslsi n yksk dairlrd qaldrlm, mzakir olunmu, lakin ermnilr z niyytlrin nail ola bilmmilr. Tarixilrdn
Makkarti, Malevil, Qumilev, Bosfort, Veliko v baqalar trfindn
Dalq Qaraban srlr boyu Azrbaycan torpa olduu dlillrl sbut olunmudur. Lakin ermni tarixilri hmi Azrbaycan xalqnn
tarixini thrif etmy alm v Dalq Qaraban ermni torpa olduuna dnya ictimaiyytini inandrmaa almlar.
str Stalin, istr Xruov, istr Brejnevin vaxtnda da, milli msl
il bal, Azrbaycann qti hkm hmi birmnal olmudur.
Ermnistan rhbpliyi Qorbaova arxayn olaraq, z irkin siyastini
hyata keirmk n Krunk cmiyytindn geni istifad edirdi.
Dalq Qarabada mitinqlrin v ttillrin keirilmsini, Moskvaya,
Qorbaova teleqramlar vurub Dalq Qaraba problemini onlarn

xeyrin hll olunmasn tlb edirdilr.
Azrbaycan xalq slhprvr xalqdr v hmi qonu dvltlrd
min-amanlq raitind yaama znn sas siyasti saymdr.
Lakin ermnilr bunu anlamaq fikrindn ox-ox uzaq olmu, zlrinin
qzdrc prinsiplrindn maksimum istifad etmy almlar. Bu
id onlara mxtlif qurumlar, ktlvi informasiya vasitlri, satn alnm yaz v jurnalistlr yaxndan kmklik edirdilr.
ovinist v millti cmiyyt saylan Krunk da bel tkilatlardan
biri idi. Onun Sumqaytda byk bir bksi faliyyt gstrirdi.
Azrboru zovodunda ba mhndisin mavini Osipov, sintetik-kauuk zavodunun ba mhndisi Qalstyan, kimya istehsalat birliyind
sex risi Babayan, shiyy bsind Karlen Babayan v Avakyan
Sumqaytda faliyyt gstrn Krunk cmiyytinin fal zvlrindn
idilr. Onlara rhbrlik edn is milliyytc ermni olan hrin hrbi
komissar Klntrov idi.
str Yerevandan, istrs d Stepanakertdn Sumqayta adlarn
kdiyimiz yoldalarn yanna emissarlar glir, mxfi grlr keirir,
onlar bzi tlimatlarla tan edirdilr. Mhz buna gr d, SSR Ba
Prokurorluunun v Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun
apardqlar istintaq zaman bir ox dindiriln ahidlr qeyd etmilr
ki, aldqlar mssis v tkilatlarda Krunk cmiyyti haqqnda
eitmi, lakin buna hmiyyt vermmidilr. Sumqaytda ba vern
hadislrdn sonra onlar Krunk cmiyytinin ovinist siyastinin z
xdnn ahidi oldular.
Btn bunlarla yana, iki millti z-z qoyan, dostlua xyant
edn ermnilr v Krnkun daltsiz iddialarna qar xan,
Sumqaytda yaayan bir ne ermninin syldiklri il fikirlrimizi
yekunladrrq.
A.Akopyan, zvi sintez zavodunun istehsalat
birliyinin iisi, mharib veteran
Qaraba hadislrini eidnd nec hycanlandm szl ifad
etmy tinlik kirm. Otuz ildn oxdur ki, taleyimi Sumqaytla,
kimyalar kollektivi il balamam. Bizim n he vaxt milli frq ol-
125
mayb. Yalnz tmiz adam, vicdanl ii z kollektivinin, mssissinin,

hrinin tssbn kn sovet vtnda olub. Mn mharibd
ken gncliyimi, mharibnin ar gnlrini yax xatrlayram. Arxa
cbhdn sgrlr isti paltar, corab gndrmidilr. Corablardan biri
d mn atd. stnd azrbaycanca bu szlr yazlmd: Sa v
salamat qaydasan. Bir azrbaycanl qadnn llri il toxunmu corabn stn hkk olunmu bu szlr sanki mni dmn gllsindn hifs
eldi. Bu corab z llri il toxuyan qadn onun kim atacan bilmirdi. Birc onu bilirdi ki, sovet sgrin gndrir. Mn indi d bu corab
n ziz xatir kimi saxlayram. Dar gnd aldm bu cr hdiyyni,
ana ryinin alqn unutmaq olarm? nanram ki, Qarabada bir
qrup ovinistin siyastin uyanlar ayq-sayq olmaldrlar. Mharib
he kim xeyir gtirmyib. Sumqaytda ba vern hadislrd d sl
cinaytkarlar hbs olunub, xalq qarsnda cavab vermli olacaqlar.
126
R.Arutunyan, alminium
zavodunun iisi
Mn amxor rayonunun ardaxl kndindnm. Bu kndin
beynlmillilik, dostluq laqlri yax bllidir. Uaqlqdan azrbaycanllarla ermnilrin drdinin, sevincinin bir olduunu z gzlriml
grmm. ldiyim mssis d beldir. Mxtlif milltlrin nmayndlri olsaq da, can deyib, can eidirik. Bir-birimizin xeyrin, rin
yarayrq. Son zamanlar Dalq Qarabada ba vermi hadislr
azrbaycanllar da, digr milltin nmayndlrini d eyni drcd
hycanlandrb. zlrini millt dostu adlandranlar z milltlrinin
d, digr xalqlarn da dmnlridir. Dalq Qaraba probleminin kssdas Sumqayta da atd v nticd qan tkld. Bunu tkil ednlr,
grsn, z vicdanlar qarsnda hesabat verirlrmi?
(E.Mmmdov, 28-dn 29-na ken gec
kitab, sh.27.)
V.Danielyan, mit kimyas istehsalat

birliyi partiya brosunun katibi
Bir fakt demk istyirm. Mssismizin rhbr iilrinin 70
faizi baqa milltlrin nmayndsidir. Bu fakt beynlmilliliy sbutdur. Dalq Qarabada yaayan ermni ovinistlri torpaq iddias
il x etslr d, Azrbaycan dvltinin srhdlri Konstitusiya il
tnzimlnib v onu he kim dyi bilmz.
Azrbaycan xalq srlr boyu slhprvr olub v he bir xalqn
torpaqlarna qar iddia il x etmyib. Bizim bir torpamz, bir
Vtnimiz var, o da Azrbaycandr. Mstqil Azrbaycan paralamaa, torpaqlarn ial etmy he kimin ixtiyar yoxdur. Xaricd yaayan jurnalistlrin, politoloqlarn, siyastilrin ksriyyti bu fikirddir.
(Sosialist Sumqayt qzeti, mart, 1988-ci il).
127
Sumqaytda 32 nfr adam qtl yetirilmidir.

94 nfr mhakim olunmu, bir nfr lm hkm
ksilmidir. Ermnistann Quqark v Masis rayonlarnda 100- yaxn adam ldrlmdr. Ermnistann
hquq-mhafiz orqanlar cmi drd nfri bhli
xs kimi saxlamdr, cinaytkarlara qar is he bir
tdbir grlmmidir
smt Qaybov,
Azrbaycan
Respublikasnn sabiq Ba
prokuroru
128
1988-ci ild Ermnistan-Azrbaycan mharibsi balayan gndn

demk olar ki, Ermnistanda bir nfr d azrbaycanl qalmamdr. oxlar kkn dm, Azrbaycann ayr-ayr blglrind
mskunlamlar. Bir ox azrbaycanllar Ermnistanda tzyiqlr
mruz qalm, onlara ignclr verilmi, bzilrini is qtl yetirmilr.
Azrbaycan Respublikasnn sabiq Ba prokuroru smt Qaybov
msahiblrin birind (Exo Sumqayta sndli filmi, 1991) demidir ki, tkc Quqark v Masisd 100- yaxn azrbaycanl ldrlmdr. Sumqaytda 32 nfr adam qtl yetirilmidi. Mindn
ox adam dindirilmidir.
.94 nfr cinayt msuliyytin clb edilmidir, bir nfr is
lm hkm ksilmidir.
Ermnistann hquq-mhafiz orqanlar is, yuxarda dediyim
azrbaycanllar ktlvi kild ldrdklrin gr, cmi drd
nfri msuliyyt clb etmidir. Bu hans qanuna sr? Bu n
demkdir? Bu, bir daha onu sbut edir ki, ermnilr Moskvaya
arxayn olaraq cinaytkar mllr etmkdn kinmirlr. Bu cr
vhilik v qddarlq gstrn bir millt dnyann ktlvi informasiya
vasitlrind qeyd edir ki, Azrbaycanda ermni daha yaamr, onlarn hamsn qovublar. Bir fakt qeyd etmkl ermni milltilrinin v
ovinist tbliatlarnn yalan v bhtanlarn ifa etmk mmkndr.
Hazrda Bak hrind 30 min yaxn ermni yaayr, onlarn hquqlar baqa milltlrin nmayndlri kimi qorunur.
Sumqayt hrind d ermni halisi yaayr. Ermni milltilrin
v onlarn xaricd yaayan havadarlarna bunu sbut etmk n
Sumqayt hrind yaayan ermnilrin verdiklri ifadlr kifayt edr.
129
BA PROKURORLUU
26 mart 2010
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikas Ba prokurorluunun istintaq qrupunun
Respublikas CM-nin 227 v 230 cu maddlrin sasn, Aayeva
Lyudmila Arakovan ahid qismind dindirmidir.
1. Soyad, ad, atasnn ad: Aayeva Lyudmila Arakovna
2.Tvlld, il, ay, gn: 25.07.1949.
3. Doulduu yer: Azrbaycan Respublikas, Bak hri
4. Vtndal: Azrbaycan Respublikasnn vtnda
5. Thsili: Orta ixtisas
6. yeri, muliyyti v vzifsi: Evdar qadn
7. Ail vziyyti: Ailli
9. Pasport v yaxud xsiyyti tsdiq edn snd:
SP 12.05.06
V AZE 05477821
10. Dvlt tltiflri: Yoxdur
11. Mhkumluu bard mlumat: Mhkum olunmayb
mza
130
Mn, Aayeva Lyudmila Arakovna mn veriln suallara sasn

istintaqa onu bildirmk istyirm ki, 1949-cu ild Bak hrind anadan
olmuam. Milliyytc ermniym. 1975-ci ildn Sumqaytda yaayram.
Neftkimyaavtomat elmi-tdqiqat institutunda laborant ilmim.
Sumqaytda ail hyat qurmuam. Hyat yoldam azrbaycanl
idi, 2007-ci ild dnyasn dyimidir. Mn qar azrbaycanllar
trfindn he bir tzyiq grmmim, mnasibtlrimiz smimidir. ki
vladm var. tialardan sonra mn mlum oldu ki, Sumqaytda yaayan ermnilrin oxu Krunkun zv olub. Olmayanlar is hadislr
zaman zrr kmilr. Hadislri Ermnistann rhbrliyi v xaricd
yaayan ermni icmasnn trtmsin kk-bhm yoxdur.
ahid:
Aayeva L.A.
131
BA PROKURORLUU
24.06.2010
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Respublikas CM-nin 227 v 230-cu maddlrin sasn, Paranyan
Firuz Aatovnan ahid qismind dindirmidir.
1. Soyad, ad, atasnn ad: Paranyan Viruz Aotovna
2. Doulduu il, ay, gn: 08.01.1959.
3. Doulduu yer: Azrbaycan Respublikas, Goranboy r-nu
4. Vtndal: Azrbaycan Respublikasnn vtnda
5. Thsili: Orta thsilli
6. yeri, muliyyti v vzifsi: Sumqayt h. Elmar-market,
xadim
7. 8. Ail vziyyti: Subay
9. Pasport v yaxud xsiyyti tsdiq edn snd:
SV AZE 06893540
SP 18.02.09
10. Dvlt tltiflri - Yoxdur
MZA
132
1962-ci ildn Sumqayt hrind yaayram. 1980-ci illrd superfosfat zavodunda alrdm. Kollektivimiz mehriban v zhmtke
idi. Azrbaycanllarla yana ruslar, ermnilr, ukraynallar ilyirdi.
Bir ail kimi yaayrdq. Fevral aynn 28-29-da id olmuam. Sonralar
mn mlum oldu ki, Sumqaytda bir ne adam ldrblr. tialara
balq edn is Edik Qriqoryan olub, z d bir ne ermnini ldrb. Sonralar ox fikirldim, grsn itialardan xeyli qabaq, bir
ox imkanl adamlar mant kassalarndan pullarn xarb Sumqayt
niy trk ediblr? Mlum oldu ki, hrd ba vern hadislrdn
vvlcdn xbrdar idilr. Zrr knlr kimlr oldu? Evlri qart
edilnlr, qtl yetirilnlr Dalq Qarabada faliyyt gstrn
Krunk cmiyytinin zv olmayanlar. Sumqaytda yaamaqda davam edirm. He bir tzyiqlr, hrmtsizliy rast glmmim. Bura
mnim doma hrimdir.
ahid:
Paranyan V.A.
133
BA PROKURORLUU
23.06.2010
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
zv, dliyy polkovniki, Caryev Srdar Murtuz olu, Azrbaycan
Respublikas CM-nin 227 v 230-cu maddlrin sasn, Quliyeva
Lidiya Stepanovnan ahid qismind dindirmidir.
1. Soyad, ad, atasnn ad: Quliyeva Lidiya Stepanovna
2. Doulduu il, ay, gn: 14.08.1948-ci il.
3.Doulduu yer: Azrbaycan Respublikas, Xamaz rayonu
4.Vtndal: Azrbaycan Respublikasnn vtnda
5.Thsili: Orta thsilli
6.i, muliyyti v vzifsi: Evdar qadn
7.Ail vziyyti: Ailli
9.Pasport v yaxud xsiyyti tsdiq edn snd:
V AZE 05193885
SP, 01.02.2006.
10. Dvlt tltiflri: - Yoxdur
mza
134
Quliyeva L.S.
zvi sintez zavodunda alrdm. Bu zavodu hrd beynlmill

zavod adlandrrdlar. He bir konflikt, mnaqiy rast glmmidim.
1988-ci ild Sumqaytda itia zaman ermni milltilrinin z
milltindn olan ermnilri nec qtl yetirdiklri haqqnda hrd
sz-shbt gzdi. Sonra mtbuatda bu haqda geni mlumat verildi.
Xsart alan ermnilr Krunk cmiyytin pul vermkdn imtina
edn xslr idilr. Mn qar he bir zoraklq hadissi olmamdr.
ksin, vvllr nec mnasibt var idis, hmin mnasibt d davam
etmkd idi.
ahid:
Quliyeva L.S.
Dalq Qarabada vziyyt getdikc grginlmy balad.

Stepanakertd ekstremist qvvlr ktlvi mitinqlr keirmy baladlar. Onlar halini radikal addmlar atmaa sslyir, azrbaycanllara
lm, mslmanlar qrmal, trklr lm dey qqrrdlar.
Onlar sakitldirn qvvlr is yox idi. ksin, hadislri qzdran
qvvlr daha ox idi.
Bir sra ermni yazlar, airlri, politoloqlar, tarixilri yalan v
iftira xarakterli yazlar il Azrbaycan xalqna bhtan atmaa baladlar.
Ulubabyan, Aramyan, Nuykin, Staravoytova, ernienko, Afanasyev,
Xanzadyan, Balayan, Kaputikyan, lixanyan-Bonner Moskvada nr
olunan ktlvi informasiya vasitlrind x edrk, Azrbaycana v
onun slhprvr xalqna qar hdyanlar yadrrdlar. Onlara bel geni
rait yaradan Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin
katibi, Siyasi Bronun zv, Qorbaovun yenidnqurma siyastinin
ba memar saylan A.Yakovlev idi. lkd ktlvi informasiya
vasitlri onun lind cmlmidi. Qorbaov bu slahiyytlri ona
vernd Yakovlev lkd n nfuzlu qzet v jurnallarn redaktorlarn
dyidi, daha millti, daha radikal kadrlar mediaya rhbrlik etmy
135
baladlar. Dvlt arxivlrinin almas v orada olan mxfi materiallardan istifad olunmas onlara taprld. Moskovskiye novosti qzeti,
Oqonyok jurnal daha ox canfanlq gstrmy balad.
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq sdri V.Krukov
1993-c ild Sovetskaya Rossiya qzetind Posol bed
mqalsind yazrd: Aleksandr Yakovlev uzun mddt Kanadada
SSR-nin sfiri ilmidir. Amerika Mrkzi Kfiyyat darsi onu
l alm v SSR-nin dalmas istiqamtind ondan istifad etmidir. Moskvaya rhbrliy gtirilndn sonra A.Yakovlev etnik
qruplarn arasnda konfliktlrin qzdrlmasnda mtbuatdan geni istifad edirdi. Onu da demk lazmdr ki, Dalq Qarabala
bal btn msllrd o, Ermnistann trfini saxlayrd.
1993-c ilin vvllrind SSR Ba Prokurorunun mavini, Rusiya
Federasiyas Dvlt Dumasnn sabiq deputat V. lyuxin Pravda
qzetind yazrd: Mn adlarn kdiyim insanlarn arasnda
Aleksandr Yakovlevin adn kmdim. Bunu da qsdn etmdim. Bu
insan uzun mddt Amerikann kfiyyat orqanlarna ilmidir v onun
laqlri ox byk idi. Bzi diplomatlarn szlrin gr, Amerikann
v ngiltrnin dvlt strukturlar Yakovlevi SSR-nin dalmasnda
Qorbaov siyastinin qarant sayrdlar.
Bunu ermni siyastilri zlri d etiraf edirdilr. Qolos
Armenii qzeti yazrd: Yaddan xartmaq lazm deyil ki, mhz
Mrkzi Komitnin katibi, Siyasi Bronun zv Aleksandr Yakovlevin
v trafnda olan mslkdalarnn Dalq Qaraban bizim xeyrimiz
stimulladrlmasnda byk mklri olmudur. (Kseniya Myalo.
Rosiya i poslednie voyn XX veka, 1989-2000).
136
Ermni Qriqoryan kilssi Dalq Qaraban

Ermnistann trkibin qatlmas tlbini irli srmy
balamdr. Ermni ruhanilri bildirmilr ki, Sovet
ttifaq Kommunist partiyas mrkzi komitsinin Ba
katibi M.Qorbaov bu mslni ermnilrin xeyrin
hll etmzs, daha qti tdbirlr l atacaqlar.
Amerikann ssi radiostansiyas, ermni redaksiyas
Dalq Qaraba problemi il bal, xaricd yaayan ermni lobbisi xsusil fallamd. Nyu-YorkTayms qzeti yazrd ki, Dalq
Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistann trkibin verilmsi haqqnda
tlb mdafisi n AB-da keiriln mitinqlrin, demk olar ki, hamsnn tkilats ermni kilssidir.
Dalq Qaraba mnaqisind Qaraba Komitsi Krunkla yana, ermni Qriqoryan kilssinin d rolundan istifad edir. Kils Dalq
Qaraba Vilaytinin Azrbaycandan ayrlmas xttini alla, tmkinl,
daha mkrli metodla hyata keirmy alrd. Dalq Qarabada
ktlvi xlar balamazdan vvl onlar llrindn glni edirdilr ki,
Dalq Qaraban Azrbaycandan ayrlmasna nail olunsun.
Ermni Qriqoryan kilssi daha ox fallq gstrirdi. Kilsnin
Azrbaycana qar apard tbliata fikir verk: Amerikann ssi
radiostansiyasnn ermni redaksiyasnn etirafna gr, akarlq
ar il ermni Qriqoryan kilssi ermni xalqnn hrkatna balq etmy v Dalq Qaraban Ermnistann trkibin qatlmas tlbini irli srmy balamdr. ERMN DN XADMLR
BLDRMLR K, SOVET TTFAQI KOMMUNST
PARTYASI MRKZ KOMTSNN BA KATB MXAL
QORBAOV BU MSLN ERMNLRN XEYRN HLL
ETMS, DAHA QT TDBRLR L ATACAQLAR.
1988-ci il fevral aynn 25-d Ermnistann dvlt televiziyas il
Ermni Qriqoryan kilssinin katalikosu Vazgen x edrk demidir: Dalq Qaraban Ermnistana birldirilmsini tamamil qanuni, Konstitusiyaya uyun v tbii hesab edirm. Bu gnlr mn bizim xaricdki kils tkilatlarndan oxlu mktub alram, onlar mn
137
138
zng vururlar ki, Sovet hkumtin mracit edim v xahi edim ki,
Dalq Qaraba mslsini Sovet ttifaqnn Konstitusiyasna v Dalq
Qaraba Muxtar Vilayti Xalq Deputatlar Sovetinin qrarna sasn
daltl hll etsin. Mn bu byanatlar da i qomuam v bizim
hrmtli Mixail Qorbaova teleqram vurub xahi etmim ki, Dalq
Qaraba mslsinin ermni halisinin xeyrin hll olunmasna kmk
etsin. Mn sizi min edirm ki, Dalq Qaraba mslsi Moskvada,
SSR-d milltlrin z mqddratn tyin etmk hququna sasn,
hll olunacaqdr. Mslnin bizim xeyrimiz hll olunmas namin
sakit halda, alla, tmkinl iin axrn gzlmliyik. min olun ki,
Dalq Qaraba mslsinin hllind biz hr cr kmklik etmk
istyn xaricdki ermnilrin d iradsi mhz beldir. ks-tqdird
biz mlubiyytl zl bilrik. Ehtiyatl olun, mnim xma v ata
nsihtim ml edin.
Kommunist qzeti znn 1988-ci il, 25 noyabr saynda yazrd:
Ermni kilssi znn xaricd, xsusn AB-da olan din xadimlrinin
tdbirlrini bacarqla istiqamtlndirir v laqlndirir. Onlar is
bunu gizltmir, tez-tez dindarlar hmvtnlri il hmrylik nmayi
etdirmy v Dalq Qaraba mslsinin daltsiz hllin qar qti
etirazlarn bildirmy arrlar.
lbtt, bu, ox glnc bir cfngiyyatdr. Ermnilrin iddialar
zlri kimi ox primitiv v daltsizdir. Onlara imkan verils, onlar
dnya tarixinin, sivilizasiyann, qdim tarixi abidlrin, lyazmalarn
mlliflri olduqlarn qeyd edrlr. Bzi hallarda bunu edirlr d.
Ermnilr bir eyi unudurlar ki, tarix boyu onlar yaradclqdan, quruculuqdan ox, ourluqla mul olmular. Tmiz v vicdanl mk
onlar n ar bir i olmudur. Onlar bu ar zhmtdn hmi qamlar. Bunun mqabilind, yuxarda qeyd etdiyim kimi, zgsinin
srvtini ourlamaa v znnki etmy meyllri ox gcldr.
zgsinin maln ourlamaqdansa, z myinl ns yaratmaq daha
mqsduyundur. Hm d ermnilri bunda ittiham etmk he d
dzgn deyil. Bu onlara xas olan chtdir, milli psixologiyadr.
Ermnilr bir eyi unudurlar ki, tarixn kri olublar. Mskn saldqlar yerlrd onlara hr cr rait yaradlb. lk vaxtlar mal-qara ayrlb, brktli torpaqlar verilib. Bunun mqabilind is onlar yerli hali
il yola getmyiblr, min-amanlq raitind yaamayblar, satqnlqla

mul olublar. Onlara inanmaq, etibar etmk olmaz.
Alman alimi Kolmer Anadolu ekizlri srind yazr: Demk
olar ki, bu yaltd xalqn sas ktlsi il laqd olan hr ks
trklr hrmt etmyi v onlar sevmyi, yunanlar alaltma,
ermnilr nifrt etmyi v onlara baxma yrnir bir yunan iki
yhudini, bir ermni is iki yunan aldada bilr. gr Anadoluda
sizi bir yerd aldatmlarsa, demli, siz ermnilrl tmasda olmusunuz. Mn trklrl bir i barsind rtlnd yazl mqavil
balamadan kifaytlnirm, nki o, sz verdi, qurtard. Yunanla
yazl rt ksirm, nki onlarla bel lazmdr v srflidir.
Ermnilrl is yazl surtd d he bir i grmrm, ona gr ki,
onlarn yalanl v fitn-fsadlar htta yazl rtlri bel poza
bilr.
Bu cr misallara mhur alim-tarixi Lev Qumilyovun kitablarnda
da rast glmk olar.
ndi d Ermni Qriqoryan kilssinin Azrbaycana qar apard tbliata fikir verk. Amerikann ssi radiostansiyas ermni
redaksiyasnn etirafna gr, ermni kilssi akarlq ar il
ermni xalqnn hrkatna balq etmy v Dalq Qaraban
Ermnistann trkibin qatlmas tlbini irli srmy balamdr. Ermni ruhanilri bildirmidilr ki, Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin Ba katibi Mixail Qorbaov bu
mslni ermnilrin xeyrin hll etms, daha qti tdbirlr l
atacaqlar.
Arxiyepiskop Mesropun dediyin gr, 1988-ci il martn 13d Nyu-York hrind ermnilrin mitinqi ermni kilssinin ali
rhbrliyinin ar il tkil edilmidir. O demidir: Biz dnya
ictimaiyytin gstrmliyik ki, ermni xalq sx birlmidir v z
tlbinin hyata keirilmsin nail olacaqdr.
Amerikann ssi radiostansiyasnn redaksiyas 1988-ci il, sentyabr aynn 1-d bildirmidir ki, ermni kilssinin mtbr rhbrliyi
Argentinada yaayan ermnilr mktub gndrmidir. Mktubda bel
stirlr vardr: Sualnzn cavabnda bildirmk istyirik ki, hazrda
btn ermni xalq matm irisinddir. Onun midini lindn al-
139
mlar. Ancaq hr halda Allah bykdr v hqiqt vvl-axr zfr

almaldr.
Nyu-York tayms qzeti hmin vaxtlar yazrd ki, Dalq
Qaraban Ermnistann trkibin verilmsi haqqnda tlblri mdafi
n AB-da keiriln mitinqlrin, demk olar ki, hamsnn tkilats
ermni kilssidir. Xaricdki ermnilrin maliyy vziyyti yaxdr v
o, mxtlif dini tkilatlarla geni beynlxalq laqlr saxlayr.
Bli, deyildiyi kimi d oldu. Stepanakertd ktlvi kild keiriln
mitinq v ttillr, Livandan v Suriyadan gndriln ilk silahlar da buna
sbutdur. sgranda iki gncin ldrlmsi, Sumqaytda trdiln faci
d bunlara sbutdur. Ermnilr z xaricdki havadarlarnn kmyi
il, Dalq Qaraba problemini mumbri problem evirdilr v
Sumqayt kartndan mhartl istifad ed bildilr.
Avstraliyada nr olunan Vohenpress jurnalnn ba redaktorunun mavini Lispan Meyzels Yerevana glib xm v qaytdqdan
sonra jurnaln 1988-ci il, 22-ci saynda ermni kilssind n yksk
vzifli xadimlrdn biri il msahibsinin mzmunu haqqnda geni
mqal drc etmidir. Hmin din xadimi il gr Vyanadak ermni
yepiskopu, professor Mesrop Krikoryann yazl tvsiysi il ba tutmudu. Bu shbt indiki mnaqid ermni ruhanilrinin strategiyasn v taktikasn tamamil yani v inandrc kild nmayi etdirir. Avstriya jurnalistin deyilmidir: Ermni kilssi rsmn indiki
mnaqi barsind z mvqeyini rh ed bilmz, amma min ola
bilrsiniz ki, qardalarmza ryimiz yanr. gr kils z mnasibtini
elan etmirs, Ermnistan hkumti v partiyas yerind sayrsa, onda
Dalq Qaraba ermnilrinin hquqlarn kim mdafi ed bilr? sualna verilmi cavabda deyilir:
Biz yalqz deyilik. Xaricdki qardalarmz siyasi chtdn he
bir mhdudiyyt grmrlr. ONLAR BZM HAQQ MZN
MDAF OLUNMASINI Z HKUMTLRNDN TLB
ED BLRLR V BU TZYQ, BHSZ, AZ SONRA Z
TSRN GSTRCK.
140
YEKUN, NTC:
Ermni Qriqoryan kilssi v Danak partiyas Byk Ermnistan
yaratmaq n z torpaq iddialarn tkc Azrbaycana qar irli
srmrlr. Ax, onlara torpaq lazmdr. Azrbaycan qzeti 1993-c
il, 27 iyul saynda yazrd: Bu yaxnlarda Krasnodar vilaytinin
Armavir hrind senytabr aynda ermni icmas mumdnya ermni mdniyyti festivaln keirmk niyytinddir. Niy
Yerevanda yox, mhz Rusiyann Armavir hrind? Halbuki, bu
hrd cmi 7 faiz ermni yaayr. Labinski rayonunun atamanlar soveti bununla bal z narazln Slava Kubani qzetinin
1993-c ilin 10 iyul saynda bildirmidir. Mqald qeyd edilir ki,
Ermnistandan gln emissarlar alrlar ki, Kubandan Dona
kimi hali arasnda Byk Ermnistan ideyasn tlqin etsinlr.
imaldan Armaviri paytaxt elan etmk, Kubann baqa torpaqlarn is Ermnistana mnsub olduunu camaata sbut etmk
niyytinddirlr. Bu, yolverilmzdir. Biz Kubanda ikinci Qaraban
yaranmasna yol ver bilmrik.
Velikonun yazd kimi, ermnilr z srhdlrini Kiik Asiyadan
fqanstana, Araviya llrindn Voronej qdr uzatmaq istyirlr.
Burada qrib bir ey yoxdur. Torpaqlar ial etmk olar, yerli camaat
sxdrmaq v qovmaq da olar. Ancaq burada sual dour: Ermnilr
bu qdr torpaqlardan nec istifad edcklr? Diaspora bura szsz glmyck, knar milltin nmayndlrini ermnilr qbul
etmyck, zlrinin say is azlq tkil edir. Ermnilrin xyallar
onlarn saynn azalmasna v ayr-ayr lklr splnmsin sbb
olur. Bu, hqiqtn d beldir. Hal-hazrda Amerikada 700 min,
Fransada 300 min ermni yaayr. Ermnilrin sayna gr, Amerikada
Los-Anceles nd gedir. Burada ermni icmasnn 250 min zv var.
Ermnilrin zlri bu hri Los-Armenos adlandrrlar. Fransada n
byk icma Marseld yerlir. (Zerkalo, 2006. 29)
Ermni Qriqoryan kilssi, ermni terrorist tkilat Asaladan
geni istifad edir. Kilsnin trafnda toplaan, sayca az da olsa, bir
ne ermni ilk nvbd Allaha itatl yana, dmnlrin qar terror
141
etmy hmi hazr olduqlarn sbut etmlidirlr. Kils vfat ednlrin

dfnini tmtraqla tkil etmkl yana, o cmldn hbsxanaya dm terroristlr kmk etmyi, azadlqda is hr hans bir txribat
trdilmsin z xeyir-duasn vermi olur.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Amerikada ermni v ingilisdilli
ermni mtbuat ermni terroristlrinin btn faliyytini geni iqlandrr v bundan kinmirlr. Mbalisiz demk lazmdr ki, ermni
Qriqoryan kilssi v ermni ktlvi informasiya vasitlri, iki tkilat
kimi, xaricd yaayan ermni diasporunda ictimai ryi formaladrma mqsd kimi qarlarna qoyublar. Ya hr ey, ya da he n!. Bu
devizl kils hr hans terror aktn pislmir, ksin, onlar bel aktlarn
keirilmsin icaz verirlr.
142
Rus xalqna ermni xalqnn tarixini bilmk bir

o qdr d vacib deyil. Rus xalq z tarixin diqqtl
baxmaldr. Bax onda o, ermnilrin mdafisin qalxar. Bel ki, hr iki dvltin mnafelri hmi stst db.
V.Stupiin, rus politoloqu
Ermnistan-Azrbaycan mnaqisind ermni ziyallarn irkin v avantrist tbliat mhm rol oynamdr. Bellrindn Silva
Kaputikyan gstrmk olar. Sumqaytda ba vern hadislrdn bir ne
gn vvl M.Qorbaov Zori Balayan v Silva Kaputikyan Kremld
qbul etdi. Bu n demk idi? Ermni ziyallar il yenidnqurma
siyasti haqqnda fikir mbadilsi aparmaq, yoxsa Dalq Qaraba
mslsind ermnilri dstklmk?
Silva Kaputikyan ermni Qriqoryan kilssinin katalikosu Vazgenin
Yerevanda dvlt televiziyas il xndan bir gn sonra, efir xaraq
bu haqda aadaklar sylmidir: Sraagn mni v Zori Balayan
Moskvada Sovei ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin
katibi A.N.Yakovlev, dnn is M.S.Qorbaov qbul etdi. Biz onlara
dedik ki, srin vvllrind (XX srin vvllri nzrd tutulur-mll.)
Stalinin millti siyastinin nticsind Dalq Qaraba Azrbaycana
verilmidir. ndi tarixd buraxlan shv dzldilmlidir. Biz Qorbaovu
dstkldiyimizi sbut elmk n ona dedik ki, Dalq Qaraba
halisi onun yenidnqurma siyastini bynir v mdafi edirlr.
Keiriln mitinqlrd onun portretlrinin meydanda olmas ona qar mhbbtdn irli glir. Qorbaov qeyd eldi ki, lkd bir sra
problemlr toplanb, onlar bu yaxnlarda Mrkzi Komitnin plenumunda hll olunmaldr. V qeyd eldi ki, Dalq Qaraba onun daimi
nzarti altnda olacaq. Bizi qbul eldiyi n ona minntdarlmz
bildirdik.
S.Kaputikyan xnda btn ermni halisin, gnclr mracit
edrk dedi ki, Qaraba tarixn Ermnistann olub. Bizim sas
mqsdimiz hr iki torpa birldirmk deyil, sas mqsd tarixn
biz vurulan yaran saaltmaqdr. Tarixi daltsizlik brpa olunma-
143
144
ldr. Xalqmz byk facilr dar olub, lakin xalqmz mdrik

xalqdr. Biz z mdrikliyimizi Qorbaova kmklikd gstrmliyik.
nki yenidnqurmann, demokratiyann dmnlri oxdur, onlar bir
cbhdn x edib, bizim planlar poza bilrlr. Buna gr d hr bir
vchl ona kmk etmli v tarixi torpaqlarmz qaytarmalyq.
Ermni ziyallarnn Kremld Qorbaov v Yakovlev trfindn
qbul olunmas Azrbaycanda birmnal qarlanmad. Qorbaovun
ermnilr meyilli olduu aq-akar hiss olunurdu. Ermnilr is
sevinirdilr. Onlar bel hesab edirdilr ki, gr Ermnistann n tannm ziyallarn Qorbaov qbul edibs, demli, Dalq Qaraba probleminin ermnilrin xeyrin hll olunmasnda mid var. Blk d bu,
Qorbaovun v onu dstklyn liberal demokratlarn taktiki gedii idi. Qaraba probleminin dyn dmsi, Azrbaycan xalqnn
qtiyyti, torpaqlarn Ermnistana verilmsinin mmknszlyn anlayandan sonra Sumqayt ssenarisi hyata keirilmli idi?
Btn bunlarla yana, ermni ziyallar Qaraba probleminin
hllind nikbin idilr, nki Moskvadak havadarlarna arxalanrdlar.
Hadislr is z mcrasndan xd, Ermnistan rhbrliyini v ermni
xalqn bir sra hlli tin olan problemlr qarsnda qoydu.
Bli, hadislrin gediat bunu sbut etdi. Bir mslni qeyd etmk
lazmdr ki, Ermnistan dvltinin he bir vaxt mstqil siyasti olmamdr. Onlar Emidzinin apard siyasi kursu siyasi baza kimi
qbul etmi v bu mstvi zrind hmi hrkt etmilr. stlik d,
btn dvrlrd Rusiyann lind alt evriliblr. Vladimir Stupiin
(Moya missiya v Armenii, sh. 192 - 194) kitabnda yazrd: Rus
xalqna ermni xalqnn tarixini bilmk bir o qdr d vacib deyil.
Rus xalq z tarixin diqqtl baxmaldr. Bax onda o, ermnilrin
mdafisin qalxar. Bel ki, hr iki dvltin mnafelri hmi stst db. Rusiyann Qaraba probleminin mvqeyindn ox asldr.
Ermnilr btn dvrlrind Rusiyann himaysi altnda yaamlar. Rusiyann da Ermnistan mdafi etmkd z mqsdlri olub. Rus
imperializmi Byk Pyotrun vaxtndan Qafqazda nfuzunu itirmmk
n ermni kartndan hmi istifad edib. Bu, id rus ziyallar daha
ox fallq gstriblr. Danak partiyas v ermni lobbisi trfindn
satn alnm hmin vtnprvr demokratlar, ktlvi informasiya

vasitlrind Ermnistan v ermni xalqn dstklyir, Azrbaycan
is kskin tnqid atin tuturdular.
Danaklar, ermni lobbisi v Ermnistan rhbrliyi Qorbaovdan
Dalq Qaraban hllini tezlikl gzlyirdilr. Lakin bu msl bir o
qdr asan deyildi. Mrkzi Komitnin Syasi Brosunda da iki mxtlif
fikirlr mvcud idi. Liberal-demokratlar srhdlrin dyidirilmsi,
konservatorlar is torpaqlarn toxunulmazlnn trfdarlar idilr.
Onlar bilirdilr ki, ksr halda yerlrd milltlr arasnda konflikt yaranacaq v bu konflikt getdikc byyck, alova evrilck. Bunun
qarsn sonralar almaq is olduqca tin olacaq.
Bel d oldu. Ermnistan-Azrbaycan arasnda mnaqi getdikc
dinc, danqlar siyastinin mcrasndan xb, mharib mstvisin
kedi. Stepanakertd mitinqlr sngimirdi. hali qarsnda x
edn Vilayt Partiya Komitsinin katibi Poqosyan, Zori Balayan,
A.Manuarov, R.Ddmyan, S.Kaputikyan ermni xalqn geri
kilmmy arrdlar. Hmin vaxtlar Qaraban Azrbaycan rayonlarnda da mitinqlr baland. Fevral aynn 22-d sgranda iki
azrbaycanl gnc qtl yetirildi. Hquq-mhafiz orqanlar v partiya
rhbrliyi ilk vvl bu haqda informasiyann szmasnn qarsn almaq
haqqnda qrar vermidilr. nki qarda byk qardurma gzlnil
bilrdi. Lakin informasiyan gizltmk mmkn olmad. Bu haqda
haliy mlumat vern is SSR Ba Prokurorunun mavini Katusev
oldu. Grsn, o, bunu n n etmidi? Aran qzdrmaq, glckd
Sumqaytda ba vern qanl hadislr yol amaq niyyti vard? Blk
bu informasiyann trlmsi Moskvadan razlq alndqdan sonra verilmidi? Hr halda Katusevin Dalq Qaraba problemind tutduu
mvqe ox qaranlq qalrd.
ki gncin qtlindn sonra Adam rayonunun halisi qisas almaq
n Stepanakert yr etmk istdi. Bu, byk bir facinin yaxnlamasndan xbr verirdi. gr buna yol verilsydi, Dalq Qarabada
byk qan axdlmasna ehtimal yaranrd. Lakin Azrbaycan xalqnn
humanistliyi buna yol vermdi. SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi
sdrinin birinci mavini Bobkov DTK v Hakimiyyt kitabnda yazrd: Azrbaycanllarn fdakar hrkti bu insan axnnn qarsn ald.
145
Azrbaycann lyaqtli xanm, Sosialist myi Qhrman Xuraman

Abbasova znn csartli addm il emosiyalara qaplm gnclrin
qarsna xd. V z yayln Stepanakert yr edn insanlarn aya altna atd. Yerli adt-nny gr qadn yayl mqdds saylr v
onu tapdalayb kemk olmaz.
Sonra biz Abbasova il birlikd mitinq itiraklar il gr keirdik v bel qrara gldik ki, milltlr arasnda davti qzdrmaq
lazm deyil.
Xuraman Abbasovann kii qeyrtli addm haqqnda bir sra ktlvi
informasiya vasitlri geni mlumatlar yazd. Sosialist Sumqayt
qzeti 1988-ci il, 8 mart saynda Sumqayt hri, Nrimanov ksi 4
nmrli evin sakini Nikolay Ambarsumyann mktubunu drc etmidir. Aada ixtisarla hmin mktubu drc edirik.
146
XU R A M A N A B B A S O V A Y A
M K T U B
ziz bacm Xuraman! Mn 1933-c ild Dalq Qaraban
sgran rayonunda anadan olmuam. 1941-ci ild atam mhariby
gedib. Anam drd uaqla tk qalb. Getsin o gnlr, glmsin. El ar
anlar cavanlarmza qismt olmasn. Uaq olmamza baxmayaraq,
ilyirdik. Analarmzn, nnlrimizin nec zab-ziyyt kdiklrini
z gzlriml grmm. Azrbaycanllarla ermnilr nec d mehriban idilr. Sonuncu tiklrini biri-birilrin verirdilr.
37 ildir ki, Sumqaytda yaayram. Bu illrin hamsn Azrbaycan
boru-prokat zavodunda ilmim. ki olum var. Hr ikisi .ldrm
adna Azrbaycan Politexnik nstitutunu bitirib.
Bunlar yazmaqda mqsdim var. Son zamanlar Dalq Qaraba
trafnda gedn sz-shbtlr, ayilr mni d hycanlandrr. ziz
bacm, eidnd ki, sn z yayln cavanlarn aya altna atmsan,
onlar bir ana kimi, dostlua, mehribanla sslmisn, zmdn asl
olmayaraq, gzlrimdn ya gldi. Qoy btn analar, glinlr z vladlarna bel nsiht versinlr. Qoy btn vladlar ana ssini eitsinlr.
Txribatlara aramzda yer olmamaldr. Anadan olduum sgranda
quldurlar, hakimiyyt can atanlar rhbrlik ed bilmzlr. Tarix onlar
onsuz da z sralarndan silib atacaqdr.
Nikolay Ambarsumyann mktubu cavabsz qalmad.
147
XURAMAN ABBASOVA ONA

AIQ MKTUB NVANLADI
Hrmtli Nikolay Rubenovi, sizin ox smimi mktubunuzu
hycansz oxuya bilmdim. Atalar yax deyiblr ki, rk yanmasa, gz
yaarmaz. Sizin d mktubunuzda sl insan, sl ata, vtnda ryinin
yans vardr. Mn oxuduqca dnrdm ki, ka ham hqiqti bel
drk edrdi. nki xsusn indi szn dzn demy d, eitmy d
ehtiyac var.
Siz d, mn d el yadayq ki, dnyann isti-soyuunu grmk,
a qaradan, dz yridn ayra bilirik. Cavanlarn is bel tcrbsi
yoxdur, onlar hl bundan sonra kamillib formalaacaqlar. Onlar
mhbbtin hkm il trbiy etmk valideynlik, asaqqal v abirk
borcudur.
Bli, mn lnlam cavanlar bir ana rpyi il saxlamam. Siz
mn d, ana rpyin ba yn cavanlara da eq olsun deyirsiniz.
Qaraba xalqlar dostluuna hmi n gzl nmun olub.
Cfr Cabbarl z mhur srind Tu kndini tsvir edir, ermnini
azrbaycanllardan frqlndirmir. Birlik, oxarlq, domalq kimi
keyfiyytlri bizim xalqmz halal rkl, musiqi il, blnmz adtnnlrl qazanmdr.
Qaraban taleyi hamn brk-brk dndrr, hycanlandrr.
Onu ln ehtiraslara qurban vermk olmaz.
ndi bykl-kiikli hammzn borcu alla, kamalla hrkt etmk,
xalqlar birliyini dmn fitnlrin qar alnmaz qalaya evirmkdir.
HRMTL: XURAMAN ABBASOVA
148
rk ars il yazlm bu mktubu grsn daqlbli ermni

milltilri oxudularm? gr oxudularsa, bir ntic xartdlarm? Ermnilr slh, min-amanla sslyn szlr lazm deyildi.
Onlarn beyinlrini azrilri qrn, mslmanlara lm, Qaraba
vermrik! kimi cfng szlrl dumanlandrmdlar. Torpaq iddias
onlarn qanna yerimidi. Bir eyi fikirlmyiblr ki, zg torpa qan
yolu il ial etmk, qan yumaq, duruladrmaq qeyri-mmkndr,
ksin, sassz torpaq iddias v mkrli siyast ermnilrin ninki qanlarn, beyinlrini d zhrlyir.
Bli, Azrbaycann Ermnistana qar he bir iddias yox idi. Lakin
ermni milltilri aran sakitldirmk, halini z i yerlrin qaytarmaq, qonu dvltl mkdal genilndirmk vzin, xalqmza
bhtan atmaqdan, aran qzdrmaqdan kinmirdilr. Ermnistandan
azrbaycanllar qovmaa baladlar. Bak v Sumqaytda zhmtkelrin
mitinqlri keirildi. sas tlb ermnilrin iddiasn rdd etmk, torpaq toxunulmazln sbut etmk idi. Qorbaov Mrkzi Komitnin
katiblri, Siyasi Bronun zvlri Yakovlevi Yerevana, Demievi
Stepanakert, Razumovskini is Bakya gndrdi. Mqsd Dalq
Qarabala bal hr iki milltin ictimai ryini yrnmk idi. Onlar
yerlrd fallarla gr keirdilr, xalq arasnda oldular, fikir mbadilsi
apardlar. ctimai ry Ermnistann leyhin oldu. Ermnilr v onlar dstklyn qvvlr bununla razlamadlar. Onlar nyin bahasna
olursa-olsun, Dalq Qarabaa yiylnmk istyirdilr. Azrbaycan xalq is torpaqlarn toxunulmazln sas gtrrk Moskvadan glnlr
Yox! cavab verdilr.
Qorbaov fevral aynn 25-d Azrbaycan v Ermnistan xalqna mracit etdi. Lakin bu mracit z smrsini vermdi. ki
millt arasnda qardurma z mstvisindn xrd. Xarici lklrd,
Ermnistanda xsusi tlim kemi bir qrup txribat Sumqaytda grnd. Onlar Krunk cmiyytinin zvlri il grb, onlara yaxnlaaraq faci haqqnda mlumatlar verir, ekstremal vziyytd tutacaqlar
mvqeyi onlara aqlayrdlar.
149
BA PROKURORLUU
01.07.2010
60206
Sumqayt hri
ahidin dindirilms
PROTOKOLU
Dindirm baland: Saat 11-10-dq.
Dindirm baa atd:. Saat 12-55-dq.
150
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1940-c ild Naxvan

hrind anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli, Sumqayt
mnzil-tsrrfat idarsinin risi, Sumqayt hrinin sakini, 1988-ci
ild Sumqayt hr Xalq Deputatlar Soveti craiyy Komitsinin sabiq
sdri Mmmdov Tvkkl Yaqub olunu Azrbaycan Respublikas
Ba Prokurorluunun Ar Cinaytlr ilr zr istintaq idarsinin
xsusil mhm ilr zr mstntiqi, dliyy maviri Srdar
msiyev, Azrbaycan Respublikasnn CM-nin 85,95,227,230-cu
maddlrin riayt etmkl, ahid qirsmind dindirmidir.
Veriln suallara cavab olaraq aadaklar bildirirm:
1988-il, fevral aynn 26- idi. Txminn bein yars olard.
Sumqayt hr Partiya Komitsinin ikinci katibi Mlk Bayramova
mnim yanma glib dedi ki, kims zng vurub deyir, guya Nsimi adna istiraht parknda Ermnistandan gln qaqnlar toplab v mitinq
keirmk istyirlr. Biz park dvr vurduq, he kim yox idi. Altnn
yars geri qaytdq. Camaat hr partiya komitsinin qarsna toplamd. Bu, mitinq deyildi. Ayr-ayr adamlar hay-ky saldlar v dalb getdilr. Btn bunlar mnd xoaglmz hval-ruhiyy yaratd.
Bu, yaxnlamaqda olan faci haqqnda xbr verirdimi? Yox! Bel bir
facinin olmasna inanmrdm. Fevral hadislri btn sumqaytllar
n gzlnilmz oldu. Artq 20 ildn ox vaxt keib. Bel nticy
glmim ki, Sumqayt hadislri bir ne il vvl hazrlanmd.
Tezlikl itialarn balanaca haqqnda mnim mlumatm yox
idi. Bel bir informasiya Bayramovada da yox idi. Blk, Azrbaycan
Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin xbri vard? Bilmirm.

Birc onu bilirm ki, Sumqayt hadislri Moskvann razl olmadan ba ver bilmzdi. Bunun maranda olan qvvlr kim idi?
Sovet ttifaq Kommunist Partiyasnn Mrkzi Komitsi? Dvlt
Thlksizlik Komitsi? SSR Daxili lr Nazirliyi? Ermni lobbisi? Bu suala ermnilrin zlri yax cavab vermilr. Publisistyaz Verdlinyan 1990-c ild Moskovskiye novosti qzetin verdiyi msahibsind demidir ki, Qaraban v Sumqaytn aarn
Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin divarlar arasnda axtarmaq lazmdr.
Bir fakta toxunmaq istyirm. Bu haqda ox yazlb. M.Qorbaov
xlarnda deyirdi ki, Sumqayta qounlar bir ne saat gecikmidir.
Bu, tamamil a yalan idi. Sovet qounlar Sumqaytda idilr. Sonralar
Daxili qounlar da hr yeridildi. Hadislrin qarsn almaq mmkn idi. Bu cr vhiliklr, qart, lm, zoraklq hallar da olmazd. Qounlar is gzlm mvqeyi tutdular. Sumqayt hr Partiya
Komitsinin birinci katibi Mslimzad mzuniyytd olduundan
hr mn rhbrlik edirdim. Sumqaytda ab-hava dyimy balad. Ermnistandan qaqnlar Sumqayta axd. Facinin yaxnladn
hiss etmy baladm. General Krayev deynd ki, itialarn qarsn almaq lazmdr, o, mn dedi ki, vaxta var, mri gzlyirik. mrin
tezlikl verilcyin inanrdm. Ancaq fikrim yanl oldu. 32 nfr insan qtl yetirildikdn sonra general Krayev hrin komendant tyin
olundu.
SSR Ba Prokurorluu Sumqaytda istintaqa balad. Onlara lazmi rait yaratdq. Sonralar mlum oldu ki, azrbaycanl mstntiqlri
idn knarladrblar. stintaq tam Moskvann nzarti altnda idi.
Onlar SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi sdrinin birinci mavini
F.Bobkovun v SSR Ba Prokurorun mavini V.Katusevin gstrilrini
yerin yetirirdilr.
Bir gn gndri vrqsi il mni mstntiqin yanna dvt
etdilr. Mn bir albom gstrdilr. Burada txminn min yaxn
kil vard. He birini tanmadm. craiyy komitsind mavinim
ilyn F.Tayevi yanma ardm. Sumqaytda oxdan yaadndan v insanlar yax tandndan onu dvt etdik. Tayev
151
killr baxd v tccbl dedi ki, aralarnda bir nfr d olsun

smqaytl yoxdur, yoxsa he olmasa, bir nesini tanyardm.
Demli, bu, ermni milltilri v xsusi xidmt orqanlar trfindn
hazrlanm muzdlu cinaytkar qruplar idi v onlarn li il Sumqaytda
qan tkld. Bli, Sumqayt hadislri SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsinin, ermni terroristlrinin li il ba tutmudur. zi itirmk
n killr Moskvaya, Dvlt Thlksizlik Komitsin Bobkovun
mri il gndrilmidir.
ahid
152
Mmmdov T.Y.
BA PROKURORLUU
20 aprel 2011-ci il
20206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1955-ci il, avqust aynn
15-d Bak hrind anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli,
Azrbaycan Dvlt Musiqili Dram Teatrnn aktrisas, Bak hrinin
sakini Sfrova Afaq Bir qzn Azrbaycan Respublikas Ba
Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin
xsusil mhm ilr zr byk mstntiqi, ba dliyy maviri nvr Hmidov, Azrbaycan Respublikas CM-nin 85, 95, 227 v
230-cu maddlrin riayt etmkl, ahid qismind dindirmidir .
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern hadislri
yax xatrlayram. nki hmin dvrd mn H.rblinski adna
Sumqayt Dvlt Dram teatrnda alrdm. O qanl-qadal gnlri
unutmaq qeyri-mmkndr. tn illr rzind hmin ac xatirlri yada
salanda hr birimizin qlbind bir tssf hissi yaranr.
1985-ci ild M.Qorbaov hakimiyyt gldi. Yenidnqurma, akarlq, yeni tfkkr ideyalarn irli srd. Bu ideyalardan sui-istifad edn
qvvlr tapld v onlar SSR-nin xritsind bzi srhd dyiikliklri
arzusunda bulundular. sln Azrbaycan torpaqlarndan zlrin
Ermnistan dvlti yaradan millti ermnilr v onlarn xaricdki
havadarlar Azrbaycana qar torpaq iddias il x etmy baladlar.
Ermnistanda yaayan azrbaycanllara qar mnasibt dyiildi, onlar doma yurd-yuvalarndan qovmaa baladlar. Hadislrin ahidi
153
154
kimi, qeyd ed bilrm ki, fevral aynn 27-29-da ermnilr z soydalarna qar cinayt trdrk, gunah azrbaycanllarn stn atdlar.
Sumqaytda Krunk cmiyytinin faliyyti z xd. Yerevandan
ekstremist qruplarn itialarda itirak etmsi aydnlad. lbtt, btn bunlar Moskvann li il edilirdi. Hmin facili gnlr Sumqaytda
byk bir qrup qara plal, xsusi tlim kemi, xsiyytlri mlum
olmayan adamlar ktl arasnda grrdk. Sumqayt he d byk
hr deyildir. Kimis onlarn arasndan tanmaq olard. Lakin onlar sumqaytl deyildilr, Yerevandan glmi bir qrup ekstremist qrupun zvlri idilr. Hmin vaxt hr partiya komitsinin birinci katibi
C.Mslimzad mzuniyytd idi. Partiya komitsinin qarsna xeyli
adam toplamd. Axam saat 19:30 olard. Sosialist myi Qhrman
Zmin Hsnova, hr komsomol komitsinin birinci katibi Eldar
Mmmdov, partiya komitsinin ikinci katibi Mlk Bayramova,
icraiyy komitsinin sdri Tvkkl Mmmdov mitinq toplaanlarn qarsnda xlar etdilr v camaat dald. Ktl dalanda
aralarnda olan qara plallar sbilir, camaat yenidn mitinq dvt
edirdilr. Htta hmin anlar Smd Vurun adna mdniyyt saraynn damndan mitinqlrin killrini bir nfr ermni kirdi. Onu tutub
saxladlar. Onun da ynind qara pla var idi.
Hadislr qzanda, lmlrin say artdqca azrbaycanllar
ermnilri cinaytkarlardan gizltmy baladlar. oxlar hyatlarn
thlk altna ataraq ermnilri z evlrind gizldirdilr. Mnim birotaql mnzilim vard. xsn zm 11 nfr ermniy mnzilimd snacaq verdim. Cinaytkarlara xbr verdilr ki, mn ermnilri evimd
gizltmim. vvlc onlar blokun qabandan geri qaytarmaa sy
gstrdim, inananlar oldu v onlar ktl klind baqa binaya hcuma kedilr. Aradan bir ne dqiq kemi qapmz dyld. Qapn
rim ad. Qapda iki- nfr qara plal cavan olan durmudu, arxalarnda is 15-16 yal yeniyetm uaqlar dayanmdlar. Mn el
gldi ki, qap alan kimi mni tanyacaq v bir azdan Afaq, Afaq,
deycklr. Qara plallardan bunlar eitmdim. O saat anladm ki,
bunlar sumqaytl deyillr. Arxada duran gnclr is bir azdan qqrmaa baladlar: Afaq, Afaq. Qara plallar tccbl biri-birilrin
baxdlar, sonra nb, xb getdilr.
Bir mslni d qeyd etmk istyirm. aldm teatrda ermni ox

ilyirdi. Bizd Yura adl bir ermni vard, drzi ilyirdi. Kabinetind
ermni Qriqoryan kilssinin katalikosu Vazgenin klini asmd. Biz
he hmiyyt vermirdik. Qarik adl bir drzi bir gn mn dedi ki,
Afaq, bu gn sabah Dalq Qaraba bizim olacaq, sni qonaq aracaam. Szlrini zarafat kimi qbul etdim. Sonra Qarik v digr
ermnilr kassadan pullarn xarb, Sumqayt trk etdilr. Demli,
Sumqaytda itialarn ba vercyi haqqnda vvlcdn mlumatlar
var idi.
Moskva Dalq Qaraba Azrbaycandan alb Ermnistana vermli
idi. Bu is mmkn olmad. stn 25 il vaxt keir. Azrbaycan srtl
inkiaf edir, dnyada tannr, byk nfuza malikdir. Ermnilrin is
irkin v mkrli siyastlri ifa olunur v olunacaq.
ahid
Afaq Sfrova
155
BA PROKURORLUU
20 may 2010-cu il.
60206
Sumqayt hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm qurtard: saat 13:25 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1948-ci il, dekabr aynn 5-d Yardml rayonunun anaqbulaq kndind anadan olmu,
azrbaycanl, ali thsilli, ailli, Sumqayt ruhi sb dispanserinin
Ba hkimi, Sumqayt hrinin sakini Tayev Mayl Ba olunu
Azrbaycan Respublikas Ba
msiyev, Azrbaycan Respublikas CM-nin 85, 95, 227 v 230-cu
maddlrin saslanaraq, ahid qismind dindirmidir.
ahid
(Mayl Tayev)
156
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqayt hrind ba vern

hadislri yax xatrlayram. Bir insan, bir vtnda kimi, hadislri
z gz il grm bir xs kimi mnim onlara z xsi mnasibtim
vardr. Mtbuat v ktlvi informasiya vasitlri il maraqlanan bir
adam kimi, ermnilrin d, avropallarn da, ruslarn da bu hadislr
mnasibti bard ox ey mlumdur. lbtt, hadislr zaman ermni
milltindn olan xeyli sayda adamn hlak olmas v xsart almas
faktlar ilk baxda ermnilrin lin formal olaraq bel bir sas verir ki, onlar soydalarnn ldrlmsin gr azrbaycanllar gnahlandrsnlar. Lakin o zaman v daha sonrak hadislrin inkiaf onu
gstrirdi ki, bu xsusi hazrlanm ssenari idi v bu ssenarid ermnilr
msbt qhrmanlar, mzlum v ziln xalq, azrbaycanllar is qddar,
qanin, ermni dmnlri kimi dnlmd v bel d qavranmal
idi.
Sumqaytn bu mnada hadislrin cryan edcyi yer kimi hdf
olaraq seilmsinin d bir ne sbbi var idi. vvla, ermnilr Ermnistandan vvlki illrd qovulmu v ya kb getmi azrbaycanllarn
Sumqayt v onun trafnda yerln razid yaadqlarn bilirdilr
v onu da bilirdilr ki, bu halinin ksriyyti gecqondu adlanan,
demk olar ki, he bir raiti olmayan uuq-skk daxmalarda yaayr v n ar ilrd alrlar. Eyni zamanda, bu hrd yaayan
ermnilrin daha abad mnzillr malik olmalar v daha glirli ilrd
v vziflrd almalar da danlmaz fakt idi. Burada 80-dn artq
milltin nmayndsi yaayrd v ilk vvl bu hrin tikintisin clb
edilmi insanlarn ksriyyti mhkum edilmi xslr olsa da, sonradan bu hr sil gnclik v dostluq hrin evrilmidi v bzn
onu Xzrd Komsomolsk da adlandrrdlar. Bu sbbdn Sumqayt
ermni planlarnn hyata keiril bilmsi n n lverili yerlrdn
biri hesab olunmudu.
Ermnistandan idar ediln hadislrin kknd o dayanrd ki,
mxtlif milltlrin nmayndlri olan bu gnc insanlarn arasnda hanssa mzhb qulluq edn adamlar tapmaq asan idi. Sonradan
mlum olmudu ki, ermni emissarlar Sumqaytda yaayan bzi ekstremist qidli v kemii lkli olan ermnilrl laq yaradaraq, onlarn vasitsil sumqaytl gnclr pulsuz spirtli ikilr, gcl tsir edn
hblr v narkotik vasitlr paylayaraq onlarn milli hisslri il oynamlar. Hminin, onlara Ermnistanda azrbaycanllarn ldrlmsi,
incidilmsi v qovulmas bard, slind hqiqt olan faktlar daha da
iirdrk el bir trzd atdrm v ermnilrdn qisas almaa arm v onlar ermni separatistlrinin ideyalarn qbul etmyn,
azrbaycanllara loyal mnasibt bslyn ermnilrin mnzillrin
talana aparm v qanl facilr trtmilr. Ermnilr bununla, nec
157
158
deyrlr, bir dala iki deyil, htta qu vurmu oldular. Onlar hm

ermni ideyalarna xidmt etmyn v ya xidmt etmk istmyn
ermnilri czalandrdlar v qorxuzdular, hm Azrbaycann imicin
zrb vurdular, hm d dnya ictimaiyytini aldatmaa mfffq oldular.
Ermni tbliat az kpkln-kpkln vhi azrbaycanl xofu yaratmaa alsa da, itia v talanlardan drhal
sonra hquq-mhafiz orqanlar trfindn oxlu sayda mitinq
itiraklar, hminin talanlar tutulub istintaqa clb edildilr.
Qrib d olsa, n ns tutulanlar milli mnsubiyytin gr safrk edir, gr tutulan ermni, grc, yaxud rus idis, onu drhal
azad edirdilr, ancaq azrbaycanllarn alibisi yoxlanlr v onlar
msuliyyt clb edilirdilr. Yni istintaq lap vvldn birtrfli
olaraq azrbaycanllar tqsirkar trf hesab etmidi.
Mhz Sumqaytda yaayan azrbaycanllarn saysind ba ver
bilck daha byk facilrin qars alnd. Azrbaycanllar bzn
z hyatlar bahasna, zlrini thlky ataraq ermni qonularn z
mnzillrind gizltmkl, z xsi manlarnda hrdn xarmaqla
onlarn hyatlarn xilas etmilr.
Sumqaytda yaayan ermnilrin bir qismi Qaraban
Azrbaycandan
alnb
Ermnistana
verilmsi
ideyasn
dstklyirdi. Bu mqsdl imza v maddi vsaitlr toplanr, antiAzrbaycan tbliat aparlrd. Cinaytlrin v mumiyytl,
Sumqayt hadislrinin tkili v tkilatlar, ermni separatizminin Azrbaycann ictimai-siyasi hyatn iflic etmsi, bu hadislri
douran sbblr v rait istintaqla aradrlmrd. lk baxda
adi bir ey kimi grns d, htta ermnilrin zlri d, amma
baqa mqsdl, qeyd edirlr ki, hadislri bir qrup xuliqanlarn
trtmsi bard rsmi istintaqn gldiyi ntic doru deyildir.
Mn hesab edirm ki, o vaxt aparlan istintaq v keiriln mhkm
proseslri ermnilri qeyd-rtsiz zrr kmi trf, azrbaycanllar
is tqsirkar trf kimi tanmaqla, slind onlarn mnafeyin xidmt
edirdilr. V bu zaman, znnimc, bil-bil ermnilrin v onlarn
Moskvadak havadarlarnn tkilatl diqqtdn knarda saxlanlrd.
Sumqayt hadislrinin bilavasit rfsind olan bir hadisni

danmaq istyirm. Fevraln vvllrind mn mzuniyyt vaxt
Soid dinclirdim. Orada tsadfn Sumqaytda rus dilind xan Kommunist Sumqaita qzetinin mxbiri ilyn, tandm
Anaida Martirosyan adl qadnla rastladm. Ona dedim ki, fevraln 10-da Sumqayta qaydacaam, gr istyirs, bir yerd qayda bilrik. Anaida mn dedi ki, o, Sumqayta qaytmaq istmir,
ola bilsin ki, martn ortalar n qaytsn. Mn tccblndim ki,
onun mzuniyyti niy bel uzundur. O, mn dedi ki, mzuniyyti
uzun deyil, amma bilir ki, tezlikl Sumqaytda byk xoaglmz
hadislr trdilck v o, bu sbbdn Sumqaytda olmaq istmir.
Mn onun bu szlrin o qdr d hmiyyt vermdim, amma
hadislr balayanda Anaidann szlri yadma dd v baa ddm ki, ona da mlum imi ki, Sumqaytda ermnilr trfindn
txribat trdilck.
Mn hkim olduum n ox sumqaytl ermnini tanyrdm
v hadis gnlrind tibbi yardm n mracit edn v ya gtiriln
ermnilrin hamsnn ermnilrin n kasb v sakitlrinin olduunu
grdm. Ermnilrin, nec deyrlr, pullularndan, yksk vzifd
olanlarndan he biri xsart alanlar arasnda yox idi.
Mn ermni tanlarmla o vaxtk tmaslarmdan mlumdur
ki, Sumqaytda Krunk tkilatnn emissar o vaxt Qarabadan
Sumqayta hrbi komissar kimi dyidirilib gndrilmi Kalantarov soyadl ermni polkovnik idi. O, buradak ermnilrin hamsnn siyahsn v nvanlarn bilirdi v hadislr rfsind aradan xd. Guya i
yerini dyimidi.
Xatrlaya bildiklrim hllik bu qdrdir.
ahid
Mayl Tayev
159
BA PROKURORLUU
20 may 2010-cu il.
60206
Sumqayt hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1949-cu il, dekabr aynn 5-d Sabirabad rayonunun l Bedli kndind anadan olmu,
azrbaycanl, ali thsilli, ailli, tqad, Sumqayt hrinin sakini
Xancanov Hseynaa Aayar olunu Azrbaycan Respublikas Ba
msiyev, Azrbaycan Respublikas CM-nin 85, 95, 227 v 230-cu
maddlrin riayt etmkl, ahid qismind dindirmidir.
ahid
160
Hseynaa Xancanov

1988-ci ilin fevral aynda Sumqaytda ba vern hadislr zaman
mn hr daxili ilr bsind partiya komitsinin katibi vzifsind
alrdm. Msul vzif dadmdan Sumqaytda cryan edn
hadislri z xidmti kanallarmzla, aldmz mlumatlar sasnda
daha lpaql il grrdm. O vaxtlar Sovet rhbrliyinin banda
duran Mixail Qorbaovun yenidnqurma, akarlq, yeni siyasi
tfkkr kimi populist arlarndan ruhlanan bir sra millti v ekstremist qruplarn faliyyti gizli raitdn xd v aq kild hrkt
etmy balad.
Ermni milltilri, ziyallar Moskvaya, Bakya v Yerevana,
SSR-nin btn mttfiq respublikalarnn Ali Sovetlrin mracitlr yollamaa baladlar ki, Dalq Qaraba Azrbaycandan alnb
Ermnistana verilsin. Moskva is susurdu. Azrbaycan xalq is z qti
szn syldi: torpaq toxunulmazdr v Dalq Qaraba he bir vaxt
Ermnistann ola bilmz. Mrkz Sumqayt hadislrini qabaqcadan
planladrmd. Szsz ki, bu id DTK-nn, Ermnistan rhbrliyinin,
danak partiyasnn v Krunk cmiyytinin li vardr.
Moskvadan hquq-mhafiz orqanlarna gstri verilmidir
ki, hadislr kulminasiya nqtsin atmayanacan he bir tdbir
grlmmlidir. Bu sbbdn d nzrd tutulan ssenari Sumqaytda
ba verdi. Vziyyt getdikc pislirdi. lk qardurmalar fevraln 27d qeyd alnd. Ayn 28-d is hrd artq 12 nfrin ldrlmsi
fakt ba vermidi. Daxili ilr bsinin o vaxtk risi vzifsini icra
edn milis podpolkovniki Xanlar Cfrov vziyyt nzart etmk
n hr gndrilmi general Krayevdn Nasosnda, (indiki
H.Z.Tayev qsbsi) yerldirilmi qoun hisslrinin Sumqayta
yeridilmsin gstri vermsini xahi etdi. General Krayev is ona:
Be-on xuliqann da hdsindn gl bilmirsiniz, dey acqland
v biz kmk etmkdn imtina etdi. Bu sbbdn itkilrin say artd, sanki tkilatlar Sumqaytda lnlrin saynn artmasnda maraql
idilr. Ertsi gn daha 20 nfrin ldrlmsi qeyd alnd. lnlrin
26-s ermni, 6 nfri is azrbaycanl idi.
161
162
Yalnz bundan sonra hr qoun hisslri yeridildi, komendant

saat ttbiq edildi. Qeyd edim ki, hr yeridilmi Sovet Ordusu
hisslrinin sgrlrinin byk ksriyyti ermni idi. sgrlr
azrbaycanllarla kobud davranr, gnahsz insanlar hbs edir, onlara
qar fiziki zoraklq ttbiq edirdilr.
Msl burasndadr ki, fevral aynn 27-d hr prokuroru smt
Qaybov ilk ba vermi cinayt faktlar il laqdar cinayt ii balatsa
da, artq 4 gn sonra Moskvadan gndrilmi SSR Ba Prokurorluunun
istintaq qrupu cinayt iini z icraatna gtrd. Sumqaytn v mumiyytl, Azrbaycann hquq-mhafiz orqanlarnn mkdalarn is istintaq-mliyyat tdbirlrindn knarladrdlar. Bel
bir raitd ermnilrin qabaqcadan, qeyd-rtsiz zrrkmi
trf kimi tannmas asanlad, tutulan ermnilrin hams shvn
yaxalanmlar kimi buraxld. 47 nfr ermni milltindn olan
tkilat, ekstremist, icra (aralarnda xsusi xidmt orqanlarnn nmayndlri d vard) itialardan sonra Rusiyadan gln
ermni mstntiqlri trfindn buraxldlar v onlar yuxarlarn
gstrii il Azrbaycan tezlikl trk etdilr. Qorbaov Sumqaytda
ba vern istintaqn mntiqi davamna maraql deyildi v istr
Sumqayt, istrs d Dalq Qaraba ssenarisindn onun mlumat
vard.
Hrbilr trfindn tutulmu Eduard Qriqoryann ifa edilmsi is
istintaqn yox, zrr kmi Mejlumyan baclarnn onu, onlara qar
zoraklq ednlr kimi, tanmalar nticsind mmkn oldu.
Onu da qeyd etmk istyirik ki, o vaxtlar SSR-nin mvafiq orqanlarnn anti-Azrbaycan mvqeli, ovinist xisltli v qddar mmurlar
buraya ezam olunmudular. Onlar hr addmda he bir sbb olmadan
azrbaycanllar vhi, quldur v s. alaldc szlrl thqir edir,
burada Sovet hakimiyytini brpa edcklri il hdlyirdilr. Onlar
bizi soru-sual edir, bizi adrmaa alrdlar. Mni bilavasit SSR
DTK-nin ba mstntiqi, polkovnik Zubtsev adl birisi soru-sual edirdi. O, dz on yeddi gn hr gn mn izahat yazdrd. Onun soru-suallarnn mntiqindn mn baa ddm ki, onu bu qanl txribat tkil
ednlr yox, yerli partiya v sovet orqanlarnn, tsrrfat v istehsalat
sahlrinin rhbrlrinin xsi hyatlar, intim mnasibtlri bard
kompromat xarakterli mlumatlar daha ox maraqlandrr. Btn bunlar is ona ox gman ki, bu xslr barsind hanssa tdbirlr grmk,
azrbaycanl rhbr iilri lklmk v hbs etmk n lazm idi. Bu
is z nvbsind azrbaycanllar leyhin daha bir r-bar kampaniyas qaldrmaa, Azrbaycan ikinci Qazaxstana evirmy imkan
ver bilrdi.
Mn Zubtsev bu cinaytlrin ermnilrin txribat olmas bard
izahat verndn sonra, o, mn dedi ki, bunu tkc siz demirsiniz, bir
oxlar deyir. Vd etdi ki, aradrma aparacaq. Bundan sonra o, hadislr
ba vermi 3-c mikrorayon razisin gldi. Burada binalarn dadlmas sistemli kild hyata keirilmidi. Binalarn aa mrtblrind
yaayan ermni aillri v onlarn mnzillri he bir zrr grmdiyi
halda, yuxar mrtblrd yaayan ermni aillri v onlarn mnzillri
hcuma mruz qalm, adamlar ldrlm, mnzillr qart olunmu,
mlak dadlmd.
Mn btn bunlar Zubtsev gstrib, hmin vziyytin hans sbblrdn ba ver bilcyini ona izah etdim. Bildirdim ki, gr
azrbaycanllar hqiqtn ermnilri ldrmk niyytind olsaydlar, el aa mrtblrdki mnzillr soxular v orada yaayan
ermnilri ldrrdilr. Amma qtllr xsusi plan v sxem sasnda
hyata keirilmidi. Apardm aradrmalar gstrirdi ki, Krunk
millti tkilatna zvlk haqq dyn ermnilr he n olmamd,
qtl yetiriln v xsart alan ermnilr is bir qayda olaraq ermnilrin
kasb tbqsi idi v onlar Krunka pul dmk iqtidarnda deyildilr.
Zubtsev mnim dediklrimi baa dd v bir istintaq - kriminalist kimi, cinaytlrin ba verm sbblrini v mexanizmini anlad. Biz 3-c mikrorayondan geri qaydarkn is yolda mn dedi:
Siz inanram v dediklrinizi faktlar da sbut edir. Amma siz
kim arxaynsnz? HEYDR LYEV? O, ARTIQ YOXDUR!.
Mn hiss etdim ki, o, bunu bir qdr d tssfl dedi. Mn baa
ddm ki, o, znn bu id hqiqti z xartmaqda aciz olduuna tssflnir.
Hadislrin sonrak inkiafnda Qorbaov v onun trafnn
uzaqgrn siyasti iflasa urad. SSR-ni datmaqda byk rolu
olsa da, ermnilr verdiyi vdi yerin yetir bilmdi. Bununla bel,
163
ermni milltilri hl bu gn d zlrinin tkil etdiklri v hyata

keirdiklri Sumqayt hadislrini dnya ictimaiyyti qarsnda
genosid kimi qlm vermy alrlar. Lakin artq gecdir. Dnya,
beynlxalq qurumlar kimin kim olduunu artq oxdan baa db. Ermnilr zlrind crt v hnr tapb Sumqaytda ba vern
hadislrin tkilatlarn ifa edib, xalq qarsnda mhakim etslr,
dnya ictimaiyyti qarsnda daltli bir xalq kimi xal qazana bilrlr.
fsuslar olsun ki, onlarn buna n crti, n d ki, hnri atr.
ahid
164
Hseynaa Xancanov
BA PROKURORLUU
19 may 2010-cu il.
60206
Sumqayt hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1940-c il iyul aynn
1-d Fzuli rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli,
Sumqayt hrinin Ba pediatr, Sumqayt hrinin sakini Quliyeva
Xalid irin qzn Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun
Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil mhm
ilr zr mstntiqi, dliyy maviri Srdar msiyev, Azrbaycan
Respublikas CM-nin 85, 95, 227 v 230-cu maddlrin riayt etmkl,
ahid qismind dindirmidir.
ahid
Xalid Quliyeva
***
1988-ci ilin fevraln 27-29-da Sumqaytda ba vermi hadislri
yax xatrlayram v slind tarixin qara shifsin dm bu cr
facilri v arzuolunmaz hadislri unutmaq, onlarn stndn skutla
kemk mmkn d deyildir.
165
166
Hmin dvrd mn Sumqayt hr Shiyy bsind ba pediatr

vzifsind alrdm. Yax xatrlayram, qardurma ba verdikdn
drhal sonra hrd tibb iilrindn ibart xsusi qrargah yaradld. Tcili tibbi yardm manlar yarallar xstxanalara dayrd.
Milliyytc ermni olan tibb baclarndan biri, azrbaycanca tmiz
danan Amalya adl, soyadn xatrlaya bilmirm, mn yaxnlab
xbr verdi ki, yaralanan, ln ermnilrin hams Qarabaldrlar.
Bel ki, o, burada yaayan ermnilri yax tanyrd. Hmin dvrd
DQMV-nin mrkzi olan Stepanakertd Qaraban Ermnistana
birldirilmsin alan ermnilr mitinqlr keirirdilr. Amalya onu
da dedi ki, Sumqaytda Qaraba silli ermnilrin qsdn ldrlmsi
ox qribdir. Ermni separatlarnn mqsdlri indi aydn olur ki,
onlar z xalqlarnda v mumiyytl, btn xalqlarda azrbaycanllara
qar nifrt oyatmaa v bu hissi gclndirmy alrdlar.
Hmin dvrd imperiyann yuxar dairlrind havadarlar olan
ermnilrin Sumqaytda vziyyti grginldirmlri hr bir sumqaytln tin vziyytd qoymudu. Xatrlayram ki, Dalq Qaraba
Muxtar Vilaytinin partiya komitsind alanlardan biri hadis
rfsind Sumqaytda yaayan v 2 -li uaq poliklinikasnda ba tibb
bacs ilyn bacs Svetlanaya zng vurub, hri trk etmsini taprmd. O, bacsna demidi ki, hrd tezlikl qardurma yaranacaq.
Hakimiyyt partiyasnn rhbrlri bu mlumatlar haradan alrdlar?
Cavab aydndr. nki onlar zlri d millti ekstremistlrl hmry
idilr v hmin planlar zlri hazrlayrdlar. Mn o vaxt DTK-nn
Sumqayt hr bsin zng etdim, eitmidim ki, Moskvadan SSR
Dvlt Thlksizlik Komitsindn bir ne mkda Sumqaytdadrlar.
Hmin mlumat onlara atdrdm, onlar is buna hmiyyt vermdilr.
mumiyytl, hmin dvrd Sumqayt hrind kriminogen durum da, sonradan bhan kimi gstriln, grgin vziyytd deyildi.
SSR rhbrliyinin, xsn Qorbaov v Yakovlev kimilrin dstyindn
yararlanan ermni milltilri mxtlif vasitlrdn istifad edrk,
qsdn azrbaycanllarla qardurmalar yaradrdlar.
Sumqayt hadislrindn bir ne ay sonra mn Pediatrlarn
mumittifaq Qurultaynda itirak edirdim. Qurultayda Grcstan v
Ermnistann nmayndlri il bir yerd ylmidik. Ermnistan
nmaynd heytinin trkibind Dalq Qarabadan olan pediatr da var

idi. Nelli Qriqoryan mn oxdan tanyrdm. Bel ki, onunla respublikamzn Shiyy Nazirliyind, tibb hsr olunmu tdbirlrd ox grmdm. Burada is o, artq ermni nmaynd heytinin trkibind
idi, ona gr mni grdkd yanndak digr ermni soydalarnn qorxusundan mniml ba il salamlad. Fasil zaman is yaxnlaaraq
adamlarn az olduu yer kilib shbt etmyimizi istdi. Nelli bildirdi ki, Dalq Qarabada vziyyt getdikc grginlir, mitinqlrd itirak etmynlri, uydurma soyqrmn dstklmynlri lklyir,
mxtlif bhanlrl hbs edirlr. Ermnilr Azrbaycanda da xsusi
planlar hazrlayr v hyata keirmy alrlar, htta Sumqaytda da
bu istiqamtd hazrda tbliat aparlr. Sumqayt hadislri zaman
hlak olan ermnilrin qohumlarna deyirlr ki, onlar Krunkun zv
olsaydlar, sa qalardlar.
Ermnilrin biz qar mkrli siyastlrinin bir nmunsini d indi
xatrladm. Biz hmin qurultayda itirak etmk n mandatlarmz
qeydiyyatdan keirrkn, qeydiyyat aparan SSR Shiyy Nazirliyinin
Teqay soyadl msul iisi mn dedi ki, A-a, Siz Sumqaytdansnz?
Siz vhilrsiniz Burada deyirlr ki, Sumqaytda hadislr zaman
hamil ermni qadnlarnn qarnn yrtb, uaqlarnn bandan futbol topu kimi istifad ediblr. Ona dedim ki, bel yalan qeybt v
ayilr inanmanza tssf edirm. Htta Teqaya dedim ki, onun
hrktlrindn Shiyy nazirin ikayt edcym. Mn SSR Shiyy
Nazirinin mavini Baranova ikayt etdim, o is Teqaya qar mvafiq
tdbir grd.
Hadislr dvrnd Sumqayt hrinin tabeliyind olan
Hac Zeynalabdin Tayev adna qsbdki hrbi qarnizonda
mskunladrlm ermnilr gstriln tibbi yardmn vziyytin
nzart etmk n buradak qospitala glmidim. Orada ilyn bir
azrbaycanl tibb bacs mn yaxnlab xbr verdi ki, onlarn tibbi nzartind ar xst olan bir ermni ua var. Ermnic baa
ddyndn yrnib ki, ermnilr xst uan saalma ehtimalnn
az olmasn bildiklrindn onu ldrb, azrbaycanllarn boynuna
atmaq istyirlr ki, guya azrbaycanllar xst ermni uana diqqt
gstrmyiblr. Hmin shbti eidn kimi, hmin uan olduu otaa
167
yaxnladm v grdm ki, oxlu ermni qadn uan v anasnn bana toplab, z dillrind n is danr v mzakir edirlr. Uan anas
is ua qucaqlayb alayrd. Mn onlarn arasnda tandm ermni
milltindn olan, 1 sayl doum evind tibb bacs ilyn Silvan grdm. Onu knara kdim. O dedi ki, ermnilr uan anasna deyirlr
ki, onsuz da uaq glckd ikst olacaq, qoy lsn, aparaq meyiti
Sumqaytn mrkzi meydannda Leninin heyklinin yannda qoyaq,
qoy grsnlr ki, azrbaycanllar ermni uaqlarna da rhm etmirlr.
Biz sgrlrin kmkliyi il hmin ua ciddi nzart altna aldq
v tibbi yardm gstrdik v uan vziyyti yaxlad. Xeyli sonralar onu da yrndim ki, Yerevandak ermni ideoloqlar Sumqayt
hadislrinin tkilatlarn qnayrlarm ki, onlar Sumqaytda
ermni uaqlarnn lmn niy tkil etmyiblr, bu onlara vhi
azrbaycanl obraz yaratmaa lav ans verrdi. Grndy kimi,
ermnilr mqsdlrin atmaq yolunda z ermni uaq v krplrini
bel qtl yetirmkdn kinmirlr.
Ermnilr zlri d etiraf edirlr ki, (bu yaxnlarda Ermnistan
Xarici lr Nazirliyinin bu bard byanat yaymlanmdr) Sumqayt
hadislri olmasayd, Dalq Qaraba mnaqisi tamam baqa cr inkiaf edckdi. Biz d bilirik ki, Sumqayt hadislri ermnilr trfindn
trdilmsydi, Stepanakertdki mitinqlr sngiyck v danaklarn
planlar alt-st olacaqd.
Xatrladqlarm bunlardr.
ahid
168
Xalid Quliyeva
* * *
ahidlrin szlrindn v ahidi olduqlar faktlardan v arqumentlrdn aydn olur ki, Sumqaytda ba vern hadislrd Qriqoryan
tkilat kimi qlm vermk dzgn deyildir. Bel ki, Qriqoryan
tkilat deyil, icra idi. Tkilatlar is Ermnistan rhbrliyi, onun
kfiyyat orqanlar, Danak partiyasnn ekstremist qruplar idi. Onlara
dstk vern qvvlr is SSR-nin dalmasnda fal olan iri dvltlr
v Kreml idi. Buna kk-bh yoxdur.
Glin grk, bu hadislr haqqnda ayr-ayr milltin yazlar, politoloqlar, ziyallar n yazr?
Aleksey Zverev Sporne qranits Qafqaza kitabnda yazr:
1988-ci ild SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin agentura bksi
faliyytd idi. Moskvann thlksizlik orqanlarnn itialarn ba
vermsi haqqnda artq xbrlri var idi.
Anatoliy Mostavoy is z kitabnda (Reznya) yazr ki, Dvlt
he d Beloveskaya putada dalmad. Orada hakimiyyti blrdlr.
SSR-nin dalmasnda ilk at Sumqaytda ba verdi.
Leonid Borisov Satqnlq. Byk dvlt nec dalrd kitabnda
yazrd: SSR-nin yksk rtbli xslrinin razl olmasayd, bel
bir hadis Sumqaytda ba ver bilmzdi. Hmin vaxtlar ktlvi informasiya vasitlri Ermnistandan qovulan azrbaycanllardan yazmrdlar. ksin, Sumqaytdan v Azrbaycandan qaqn dm ermnilr
haqqnda geni materiallar verilirdi.
Milli mstqillik birliyinin zvlri M.Yermakyan v
M.Zarubyan yazrdlar: Azrbaycanllarn 1988-ci il fevral aynn
28-29-da Sumqaytda ba vern hadislrd he bir tkilatlqlar v
gnahlar olmayb. Bu haqda limizd tutarl faktlar var. (Bakinskiy
raboiy, 28 fevral, 2003).
169
Sumqayta Sovet qounlar yeridilmidi. Lakin onlar hadislr mdaxil etmirdilr, Sovet sgrlrinin
gz qarsnda insanlar qtl yetirilirdi. Komendant
saatn elan etmk n Moskvadan, Qorbaovun
mrini gzlyirdilr.
.Abuov, 1988-ci ild Sumqayt hr Partiya Komitsinin
nzibati orqanlar bsinin mdiri
170
Mart aynn 1-d SSR Mdafi naziri D.Yazovun mri il

Sumqaytda komendant saat elan olundu. General Krayev hrin
komendant tyin edildi. Burada bir msly aydnlq gtirmk
istyirik. Sumqaytda ba vern hadislrdn bir ne gn vvl
SSR Mdafi Nazirliyinin 5424, 5426, 5456, 3219, 5232 sayl hrbi
hisslri Sumqaytn ayr-ayr mhll v mikrorayonlarnda dislokasiya olunmudu. Onlar knardan gzlm mvqeyi tutmudular.
SSR Mdafi Naziri D.Yazovla grd Exo Sumqayta sndli
filminin mlliflrinin N n qounlar Sumqaytda ba vern
hadislr mdaxil etmirdilr? - sualna Yazov bel cavab vermidir: Ali Ba komandann (Qorbaov nzrd tutulur-mll.)
razl olmadan mr ver bilmzdik.
Mxbir: Qorbaov 1988-ci il iyul aynn 18-d SSR Ali
Sovetinin sessiyasnda bildirmidir ki, guya qounlar Sumqayta
bir saat gecikmidilr. Bu doru idimi?
Yazov bu sual bel cavablandrmd: Bu, a yalandr. Sovet
qounlar he bir vaxt he bir yer gecikmyiblr. mr veriln andan mn Sumqaytda komendant saat elan etdim.
Sumqaytda ba verck hadislr Kreml, SSR Thlksizlik
Komitsin vvlcdn mlum idi. Lakin bunun qarsn almaq vzin
Mrkzi orqanlar hr iki millti qar-qarya qoyma stn tutdular.
Moskvada anti-azrbaycan kampaniyas yksk dairlrd getdikc
gclnirdi.
Grndy kimi, Sumqaytda ba vern hadislrd SSR-nin yuxar dairlrind maraql olan qvvlr vard. Bundan baqa, bir sra iri
dvltlr d SSR-d milli mnaqi zminind konfliktin yaranmasnda separat qvvlr hr cr yardm gstrmkd maraql idilr.
Maraql faktlardan biri d ondan ibartdir ki, hadislrdn vvl
yksk rtbli zabitlrdn Aleksandr Qraov, Vadim Muravyov, qor
Aqayev, Aleksandr Vorobyov v baqalar Sumqaytda idilr, lakin
itialarn qarsn almaqda he bir fallq gstrmdilr. Moskvadan
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkdalar ernenko, Qalkin,
Stepain, Nikolayev Sumqaytda idilr. Onlar yerli thlksizlik
orqanlarnda oldular, hadislrin nec cryan etmsini izlmy
baladlar. Sumqaytda qanl aksiyann ba vercyindn vvlcdn
xbrdar idilr. Lakin hadislr mdaxil etmyi mslht grmdilr,
Bobkovun dediyi kimi, Moskvadan mr almamdlar.
Sumqaytda 32 nfr hlak olandan sonra Rusiya kfiyyatlar
tlsik Sumqayt trk etdilr. ox qsa bir zamanda zabit rtbsind
olan Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkdalarnn rtblri artrld, vziflri yksldildi. Stepain Rusiyann sabiq prezidenti Boris
Yeltsinin vaxtnda Ba nazir postuna yiylndi. Btn bunlar ndn
xbr verir? Siyasi Bronun sosial demokratlar Ermnistann
kfiyyat orqanlar trfindn (SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin
nzarti altnda) hazrlanan Sumqayt sindromu artq hyata keirildi.
Dalq Qarabala bal mslnin birinci mrhlsi demk olar ki, baa
atmdr.
Ermni milltilri v terrorist tkilatlar z mkrli planlarn
uurla hyata keirdilr. Bununla bel, tlsik olaraq dnya ictimaiyyti
qarsnda Azrbaycan, onun slhprvr xalq haqqnda mnfi imic yaratmaa baladlar. Bu, ermnilr n uur saylsa da, hadislrin
gediat gstrdi ki, bu onlara he d uur gtirmdi.
171
BA PROKURORLUU
15 aprel 2011
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm baland: saat 17.00 dq.
Dindirm baa atd: saat 18. 30 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1935-ci il, iyun aynn 16-da
Bak hrind anadan olmu, ali thsilli, ailli, ANS teleirktinin
dftrxana qrupunun rhbri Qolosilkin Yuri Stepanovii Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr
ba mstntiqi, Ba dliyy maviri Mirzyev Nadir ahmrdan
olu, Azrbaycan Respublikas CM-nin 227 v 230-cu maddlrinin
tlblrin uyun, ahid qismind dindirmidir .
Qolosilkin Yuri Stepanoviin dediklri:
172
Mn veriln suallara cavab olaraq aadaklar bildir bilrm.

1954-c ildn 1995-ci il kimi Azrbaycan Respublikas Dvlt
Thlksizlik Komitsind mxtlif vziflrd almam. 1988-ci
ild mn Dvlt Thlksizlik Komitsinin aparatnda alrdm v
mnim kurasiyama Azrbaycan Rabit nazirliyi daxil idi.
1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda mlum hadislr ba
verdi. Mn msul ii kimi hquq-mhafiz orqanlarnn mkdalarna
kmk etmk n Sumqayta ezam olundum. Rhbrliyi Moskvadan,
SSR Dvlt Thlksizliyi Komitsindn glmi bir nfr edirdi.
(Tssflr olsun ki, ad, familiyas yadmda qalmayb).
Mart aynda mn bel bir informasiya daxil oldu ki, Nasosn
qsbsinin sakini Bayramov dayt Hseyn olu 1988-ci il, fevral
aynn txminn 15-20-si arasnda ev glrkn hytlrind tanmad QAZ-24 markal a rngli mana rast glir. Mann nmrsi
19-19 idi, hrflri is yadnda saxlamamd. Manda 4-5 nfr adam

z aralarnda shbt edirdilr. Mann nmrsini unutmamaq n
evin divarna nmrsini yazmdr. Bu fakt mni maraqlandrd v mn
rhbrliy xbr verdim. Azrbaycan Daxili lr Nazirliyi Dvlt Yol
Milisindn biz konkret cavab glmdi. Bundan sonra Ermnistann
Dvlt Thlksizlik Komitsinin 3-c bsin ifroteleqramma
gndrdik. Cavab verildi ki, 19-19 ARX Qaz-24 markal avtoman, Sagikyan Robert Amayakovi mnsubdur. 1929-cu ildndir,
Yerevanda ildman-konsert kompleksinin direktoru vzifsind alr.
Qeyd etdilr ki, avtoman 1988-ci ild Sumqaytda olmayb. ld olunan mlumat Sumqaytda yerli thlksizlik idarsin gndrdik.
Bir fakta da diqqt yetirmk istyirm. Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komitsinin v Sumqayt hr Thlksizlik Komitsinin
hadislrin balanmas haqqnda operativ informasiyalar vard.
Tam msuliyytiml dey bilrm ki, Sumqayt hadislri
vvlcdn planladrlmd, txribat is SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsinin rhbrliyi altnda aparlmdr.
173
BA PROKURORLUU
31.08.2010-cu il
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm baland: saat 16:30.
Dindirm baa atd: saat 15:00.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1953-c il, mart aynn 3-d Naxvan hrind anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli,
ailli, Sumqayt hrinin sakini Mmmdov Anatoliy Mmmd olunu Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun
Respublikas CM-nin 227 v 230-cu maddlrinin tlblrin sasn,
ahid
174
A.Mmmdov
Mn veriln suallara cavab olaraq aadaklar gstr

bilrm:
Orta mktbi Cbrayl rayonunda bitirmim. Sonra SSR Dvlt
Thlksizlik Komitsinin Ali mktbin daxil olmuam. Thsilimi baa vurduqdan sonra tyinatm Azrbaycan Respublikas Dvlt
Thlksizlik Komitsinin Sumqayt bsin verdilr.
1988-ci ild mn bnin sdr mavini vzifsind alrdm.
Hmin ilin yanvar aynda Sumqaytda ermnilrin yaxn vaxtlarda ktlvi itialar trdcklri haqqnda agenturadan mlumat aldm. sas hdf ermni aillri nzrd tutulmudu. Sumqaytda qan
tkmkl Dalq Qaraba problemini hll etmk istyirdilr.
Fevral aynn axrlarnda Ermnistandan txribat qrupu glmy

balad. Alnan mlumatlara gr, ermnilrin xsusi kfiyyat orqanlar itialar vvlc Bakda keirmk niyytind idilr. Lakin planladrdqlar aksiyann Bakda alnmadn nzr alaraq, itialar
Sumqayt hrin krmyi qrara aldlar. 1987-ci ild SSR-nin
prezidenti M.Qorbaovun frmanna sasn, hbsxanalardan azad
olunmu dustaqlar Sumqayta gndrdilr. Sumqaytda oxsayl texniki pe mktbi var id. Burada oxuyanlar Azrbaycann ayr-ayr blglrindn gldiklri n valideyn nzartindn ox-ox uzaq
idilr. Onlar itialara thrik etmk asan idi.
1988-ci il, fevral aynn 20-dn sonra Sumqaytda tezlikl itialarn olaca haqqnda mlumatlar daxil olmaa balad. Fevral aynn
25-26-da Sumqaytda qara plal xslr peyda oldular. Fevraln 27-d
saat 13:30-da Sumqaytda mitinqlrin keirilmsi haqqnda mlumat
aldm. Tcili olaraq risimiz xbr verdim. O is hr xmamaq
haqqnda biz gstri verdi.
ox vaxt deyirlr ki, guya sovet qounlar Sumqayta gecikmidir.
Bunun z bir txribat idi. Qounlar hrd idi v onlar Qorbaovun
mrini gzlyirdilr. Bu haqda SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin
Sumqayta ezam olunmu mkdalarna bildirnd, onlar mn
syldilr ki, bu bizim iimiz deyil, hrbilrin iin qara bilmrik.
Moskvadan Dvlt Thlksizlik Komitsindn zng vurdular v
mlumat tlb etdilr. Hadislrin gediat haqqnda trafl informasiya
verdim v qounlar trfindn itialarn qarsnn alnmasn tvsiy
etdim. Lakin mnim szm eidn olmad.
Sumqaytda ba vern itialara Eduard Qriqoryan rhbrlik edirdi. Onun lind siyah vard. Adtn ermnilrin evlrin basqn edir,
qartl mul olur, insanlar qtl yetirir, qadnlar zorlayrd. Onun
znn rhbrlri var idi. Yoxsa tfeyli hyat trzi keirn Qriqoryan
Sumqaytda bel byk bir itia yarada bilmzdi. Ona SSR-nin v
Ermnistann kfiyyat orqanlar rhbrlik edirdilr.
Aldmz mlumatlarn birind deyilirdi ki, thsil iisi olan Roza
adl bir qadn 14 mrtbli binada yaayan Baqdasaryana pul vermkdn
imtina etmidir. Bu msl il maraqlandq. Mlum oldu ki, fevral aynn son gnlrind ermnilr pul toplayb, Stepanakertd, Sumqaytda
175
hlak olan ermnilrin xatirsini bdildirmk n abid qoymaq

istyirlr. Bu bir daha onu sbut edir ki, ermnilr Sumqaytdak
hadislri vvlcdn planladrmdlar ki, Azrbaycan xalqn dnya
ictimaiyytinin gzndn salsnlar. Nec olur ki, bir trfdn ermni
aillrinin evlrin basqn edilir, insanlar qtl yetirilir, ermni qzlar zorlanr, digr trfdn hadislrin gediat qurtarmam artq abid
n pul ylr? Mn el glir ki, suala rh vermk artqdr.
Bir msly d toxunmaq istyirm. Biz mlumat atd ki,
Novxan balarnda ermni milltindn olan, qara plal xslri
gizldirlr v onlara hr gn rzaq danlr. Bu haqda Sumqaytn komendant Krayev mlumat verdik ki, orada yoxlamalar aparb, hmin
txribatlar hbs edk. Krayev is raz olmad v bu i qarmama
biz mslht grd.
aldm idarnin risini dyidilr. Sumqayt thlksizlik
komitsi bsinin risi V.Lebedev oldu. 1988-ci ilin aprel aynda Lebedevin mri il mn ii ox qrib olsa da, ermni Sergey
Ohanesyana thvil verdim. nanram ki, btn foto-killr v ifaedici
materiallar onun trfindn ya mhv edilmi, ya da gizldilmidir.
ahid:
176
A.M.Mmmdov
BA PROKURORLUU
24 yanvar 2011
60206
Bakhri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1953-c il, noyabr aynn
11-d Astafa rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli,
Bak hrinin sakini Mmmdov Eldar hmd olunu Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluunun Ar cinaytlr dair ilr zr istintaq idarsinin xsusil mhm ilr zr byk mstntiqi, Ba dliyy
maviri Hmidov nvr Qdrt olu, Azrbaycan Respublikas
CM-nin 90, 126, 232, 234-c maddlrinin tlblrin riayt etmkl,
E.Mmmdov
ahid
in mahiyyti zr dey bilrm ki, 1986-c ilin dekabr ayndan

1988-ci ilin avqust ayna kimi Sumqayt hr komsomol komitsinin
birinci katibi vzifsind almam. Onu demk istyirm ki, 1988ci ilin fevral aynn 27-n kimi Sumqaytda qeyri-adi bir ey yox idi.
Btn mssis, zavod v fabriklr ahngdar ilyirdi, dzdr hr
partiya komitsi qarsnda az miqdarda adam mitinq keirirdi, lakin
tez d dalb gedirdilr. Fevral aynn 28-d ayilr yaylmaa baland. Srcm Rvn mn bildirdi ki, guya dnizknar parkda 200
nfr silahl ermni toplab. Cld hmin yer getdik. Fakt z tsdiqini
177
178
tapmad. Axam saat 18-19 radlrind hr partiya komitsinin qarsna txminn 200 nfr adam axd. Mn Bakdan Sumqayta tz
glmidim. oxlarn tanmrdm. Sumqayt hr partiya komitsinin
tkilat bsinin mdiri smayl miraslanovla rastladm. Sumqaytda
oxdan yaasa da, hmin adamlar tanmad.
Mitinq itiraklarnn ksriyyti idmanlara oxayrdlar, yinlrind qara pla, Ermnistann Masis rayonunda istehsal olunan qara
gdklr vard. hr partiya komitsin Sumqaytn fallar toplad.
Onlar ayr-ayrlqda mitinq itiraklar il shbt etdilr, hams qeyd
etdi ki, onlarn he birisini tanmrlar.
Bir ne saatdan sonra meydana txminn 2 min yaxn adam
yd. Onlar qqrrdlar ki, ermnilr onlarn evlrini yandrrlar,
azrbaycanllar ldrrlr v s.
Mn komsomol fallarn bir yer topladm v biz qrargah yaratdq. Hr bir xbri yoxlamaq n hadis yerin fallar gndrirdim.
Txminn 100- yaxn ermnini evlrindn xarb cinaytkarlarn
lindn xilas etdik. Bzi mhll v mikrorayonlarda mdafi dstlri
yaratdq, itia trdnlr mqavimt rast glib hmin mhlllr
gir bilmirdilr.
Hadislrdn sonra mnim kabinetimd rus zabitlri otururdu.
Onlarla nsiyyt girib shbt edirdik. Onlardan biri dedi ki, bizi bura
gndrnd yuxar daird ylnlr dedilr ki, Azrbaycan ikinci
fqanstandr, demli, bizim dmnlrimizdir. Biz is hr eyin ksini
grdk. Azrbaycanllar ox mehriban, istiqanl v qonaqprvrdirlr.
Sumqayt hadislri haqqnda ox yazlb, sndli filmlr kilib.
Bel qnat glmim ki, Sumqayt hadislri xarici xsusi xidmt
orqanlar, elc d Ermnistann kfiyyat orqanlar trfindn tkil
olunmudu. Szsz ki, Moskvann dstyi il.
Ermnilr Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra da aran
qzdrmaqla mul olurdular. Bir misal kim. Mlumat aldq ki,
ermnilrin 18-ci mikrorayonda evlri yanr. Hadis yerin yollandq.
Qonularn dediyin gr, yann 20-30 dqiq bundan vvl ba verib.
Yannsndrnlr xbr verdik. Tcili olaraq gldilr, hmin mnzil
daxil olarkn evd he kim yox idi. Ev yalarn da ydrb aparmdlar. Yannsndrnlrdn biri mn bildirdi ki, ev sahibi yann
z tkil etmidir. Mnzil bax keirilrkn myyn olunmudur ki,

masann stnd boqab var. Boqaba benzin tklbm. am yandrb boqabn iin qoymudular. am yanb qurtaran zaman benzin
alb v ev yanmaa balayb. Sumqaytda bel bir ne hadis qeyd
alnmd. Bununla komendant saatndan istifad etmk istyirdilr.
Ermnilrin arxasnda Moskva v ermni lobbisi dayanmasayd, onlar
Dalq Qaraba problemini qaldra bilmzdilr, Sumqaytda da faci
ba vermzdi.
Sumqaytda qtl yetirilnlr is kasb aildn olanlar, Krunk
cmiyytin pul dmyn sravi vtndalar idi. Bu sonradan hamya
aydn oldu. Hadislr is SSR-v Ermnistann xsusi xidmt orqanlar planladrm v hyata keirmilr.
ahid
E.Mmmdov
* * *
Aada dvlt v thlksizlik orqanlarnda alan, 1988-ci ilin
fevral aynda Susqaytda ba vern hadislrl bal, bir ne nfrin
STATLARINI veririk.
A.KXN,
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq mkda
Biz Sumqayt, Uzen v Oda qanl hadislrin ba vercyi haqqnda mlumatl idik. Bu haqda SSR Dvlt Thlksizlik Komitsin
mlumat verdik. Onlar da Mrkzi Komitni xbrdar etdilr. Bizim btn yazl v ifahi mlumatlarmz Mrkzi Komitnin divarlar arasnda skutla qarlanrd. Partiya rhbrliyi separatlarn v cinayt
dstlrinin qarsn almaqda he n etmdi.
Stolitsa jurnal. Yanvar, 1991.
179
H.HACILYEV,
Azrbaycan Respublikas Dvlt Thlksizlik Komitsinin
Sumqayt
bsinin sabiq mkda
1988-ci ild, SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi sdrinin birinci mavini Filipp Bobkova deynd ki, itialarn qarsn almaq
n Sumqaytda kifayt qdr hrbi qvv vardr. Bobkov biz bel
cavab vermidir ki, bunu mn ed bilmrm. Moskvadan mr olmadan
hadislr mldaxil etmk olmaz.
Y.QOLOSLKN,
Azrbaycan Respublikas
Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq mkda
Sumqaytda kameralarn quradrlmas haqqnda mlumat ld
etdik. Bu haqda SSR Dvlt Thlksizlik Komitsin mlumat verdik,
fsuslar olsun ki, bizim mlumatmz cavabsz qoydular. SSR Dvlt
Thlksizlik Komitsi sdrinin birinci mavini Filipp Bobkov Bakya
gldi v Azrbaycan Dvlt Thlksizlik Komitsind mavir keirdi. Axrda tribunaya qalxb x etdim. xmda qeyd etdim ki,
Sumqayt hadislri vvlcdn dnlm kild, xsusi kfiyyat
orqanlar trfindn hazrlanm bir aksiya idi. Hadislrin gedii, xarakteri, hazrl bunu sbut edirdi.
xmdan sonra Bobkov mni yanna ard v sbutlarn doru
olduunu tsdiq etmyi mndn tlb etdi. Mn ona dedim ki, bizd olan
informasiyalar SSR Dvlt Thlksizlik Komitsin gndrmiik.
Ancaq he bir cavab verilmyib. Grdn sonra mn Sumqaytda ba
vern hadislrin tdqiqat il mul olma qadaan etdilr.
180
A.MMMDOV,
Azrbaycan Respublikas Dvlt Thlksizlik Komitsinin
Sumqayt hr bsi sdrinin sabiq mavini
Sumqayt hadislrinin ssenarisi vvlcdn tutulmudu. SSR
Dvlt Thlksizlik Komitsindn polkovnik Poponinin rhbrliyi altnda, 30 nfrdn ibart bir heyt Sumqayta gldi. Onlarn Azrbaycan
xalqnn xeyrin he bir tdbir gmdiklrinin ahidi olduq. ksin,
ermnilrl shbtlrind onlar azrbaycanllara qar qzdrrdlarQounlarn gzlm mvqeyi d hamnn tccbn sbb olmudu.
Msl is aydn idi. Sumqaytda txribat trdilmli idi, bu txribat da
trdildi.
YEKUN, NTC:
SSR-nin dadlmas Moskvada sosial-demokratlar, bada
Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin Ba katibi M.Qorbaov olmaqla, hyata keirilirdi. O, lkd demokratiya v akarlq prdsi altnda demk olar ki, btn sirli arxivlri ad v anti-sovet mvqeyind
olan alimlr, ziyallar, yazlarla xarici lklrin kfiyyat orqanlarnn vasitsi il SSR-ni datmaq, milltlr arasnda mnaqi yaratmaq v son nticd milli respublikalarda toqqumalar hazrlamaq
istiqamtind ardcl ilmy baladlar. Onlara geni ideoloji rait
yaradan is Qorbaovun yenidnqurma siyastinin ba memar
Aleksandr Yakovlev oldu. Hmin demokratlar maliyyldirnlr is
okeann o taynda faliyyt gstrn xsusi xidmt orqanlar v ermni
lobbisi idi.
Mnfur v mkrli siyastin qurban is Sumqayt oldu. SSR
Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkdalarnn v Sovet qoununn Sumqaytda olmas itialarn yaxnlamas haqqnda xbr verirdi. Bs niy onlar Sumqayta ezam olunmu v rhbrlik etdiklri
yerli tkilatlara konkret gstrilr vermirdilr? Mitinqlr balayanda
niy onlar dalmad? Peyda olan qara plallar niy hbs olunmad?
tialar ana btnindc bomaq olmazdm?
181
Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkdalar v hrbiilr z

faliyytsizliklrini gstrdilr. Onlar bura itialar datmaa yox,
itialar yaratmaa glmidilr. Xsusi xidmt orqanlarnn v
sgrlrin v zabit heytinin gzlm mvqeyi bunu sbut edirdi. mr
Moskvadan glmli idi. mr is yubanrd. Yubandqca Sumqaytda insan qan axdlrd.
Qorbaov xlarn birind demidir ki, qounlar Sumqayta bir saat
gecikmidir. Sumqayt hr partiya komitsinin (1988-ci il nzrd tutulur) birinci katibi C.Mslimzad komendant saat elan olunmamdan
qabaq, general Krayev demidir ki, itialarn qarsn almaq n
qounlar hr yeridilmli, quldurlarn vhiliklrinin qars alnmaldr. Krayev is Mslimzady msbt cavab vermmidir.
Bu kitabn mlliflrindn biri, Moskvada SSR Mdafi naziri D.Yazovla (shbt 1993-c ildn gedir-mll.) grnd
Mslimzadnin Krayev dediklrini demi, cavabnda is Sovet maral
bildirmidir ki, o, Qorbaovdan mr almadndan hadislr mdaxil
etmy ixtiyar yox idi. Qorbaov mr vernd is artq Sumqaytda
32 nfr hlak olmu, yzlrl insan mxtlif bdn xsartlri alaraq
xstxanalara dmlr.
Sovet ordusunun faliyytsizliyi, onun rhbrinin qtiyytsizliyi,
xsusi xidmt orqanlarnn txribat nticsind Sumqaytda gnahsz
insanlarn qan axdld. Bunu kimin ayana yazaq? Cavab birmnaldr:
Qorbaovun, Mrkzi Komitd qruplamalardan biri olan sosial-demokrat qvvlrin v xsusi xidmt orqanlarnn.
182
QRQORYAN KMDR?
TKLATI, YOXSA CRAI?
SSR Ba Prokurorluunun v Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun apardqlar istintaq iindn Qriqoryann hqiqtn kim
olduu akarlanr. Onu bu i clb edn, maddi yardm gstrn,
tlimatlandran kimlr idi? Ermni ekstremistlri Sumqayt itialarnda hans kod altnda qrnlar trdir, qtlr edirdilr? Bu suallara
aada trafl cavab vermy alacaq.
Qriqoryan baqa cinaytkarlar kimi, istintaq qrupundan yaynmaq
istyirdi, lakin bu mmkn olmad. Onun hbsi il bal sndi drc
edirik.
183
TSDQ EDRM
Bak h. Prokurorunun
vzifsini icra edn, dliyy maviri
_______________H.M.Hseynov
04 mart 1988-ci il
QRAR
4 mart 1988 - ci il
SSR Ba Prokuroru yannda xsusil mhm ilr zr Ba
mstntiq, 3-c drcli dvlt dliyy maviri Kalinicenko V..
ktlvi itialar haqqnda cinayt iinin materiallarna baxaraq,
Myyn etdi:
28 fevral 1988-ci ild Qriqoryan Eduard Robertovi txminn saat
19.30-da Sumqayt hrind avtovazal yaxnlnda ktlvi itialarda, qtllrd ermni milltindn olan xslrin dylmsind itirak
etmidir, yni Azrb.SSR CPM-nin 72-ci maddsind nzrd tutulan
cinayt trtmidir.
E.R.Qriqoryann ar cinayt trtdiyini, onun xsiyytinin
cmiyyt v dvlt n byk thlk tkil etdiyini, onun azadlqda qalmasnn istintaqa v mhkmnin gediin tsir ed bilcyini
nzr alaraq, Azrb.SSR CPK-nin 89-cu maddsin saslanaraq,
184
Q r a r a a l d :
1959-cu il tvlldl, SSR vtnda, Sumqayt hrind anadan olmu, bitrf, orta thsilli, evli, Azrbaycan boruyayma zavodunda ilingr ilyn v Sumqayt hri, 1-ci mikrorayon, S.Vurun
ksi, ev 122, mnzil 71 nvanda yaayan, df mhkum olunmu
Qriqoryan Eduard Robertovi barsind azadlqdan mhrumetm qti
imkan tdbiri seilsin.
SSR Ba prokurorluu yannda

xsusil v mhm ilr zr Ba mstntiq,
3 drcli dvlt dliyy maviri
V..Kalinienko
Qrar mn tqdim edilmidir:
(imza) ___________ Qriqoryan E.R.
4 mart 1988-ci il
Qriqoryann hbsindn sonra SSR Ba Prokurorluu v Azrbaycan
Prokurorluu bu qat cinaytkarn Sumqaytda trtdiyi mllrini sbut etmk n onu bir ne nfrl zldirmi, zrrnlrdn v
ahidlrdn ifadlr almlar. Qriqoryann vhicsin v qddarcasna
olan hrktlri insanlarda ancaq ikrah hissi dourur. Bel bir insan
gn rzind qtl hadislrind, ermni qadnlarnn zorlanmasnda,
qartd v dantlarda trafna toplad cinaytkar nsrlr rhbrlik
etmidir. Onun dstsind olan cinaytkar qrupun bir ne zv hbs
olunsa da, tssflr olsun ki, bir oxu SSR Ba Prokurorluunun v
SSR Daxili lr Nazirliyinin rhbrlrinin xeyir-duas il aradan xmlar. N is
zldirm v ahid ifadlrin diqqt yetirk.
185
ZLDRMD DNDRM
PROTOKOLU
15 mart 1988-ci il.
SSR Ba Prokuroru yannda xsusi v mhm ilr zr Ba
mstntiq Kalinienko V.. v Ba stintaq darsinin prokuroru
Moskalyov A.S., zrrkmi Mejlumyan Lyudmila Qriqoryevna v
tqsirlndiriln Qriqoryan Eduard Robertoviin zldirilmsi.
186
... Zrrkmi L.Q. Mejlumyana sual: - Siz ilk df Qriqoryan

hans raitd grmsnz?
L.Q.Mejlumyann cavab: - lk df mn onu 1988-ci il, fevral
aynn 28-d bizim mnzil zorla daxil olan cinaytkarlarn arasnda
grmm. Ondan vvl onu grmmidim, onunla tan deyildim,
onun n etdiyi yadmda deyil.
Qriqoryan: - Mn bu qz tanmram.
Mejlumyana sual: - Tannma keirilnd siz Qriqoryan tandnz
v izah etdiniz ki, bu, zoraklq ednlrdn biridir. Bu, beldir?
Mejlumyann cavab: - Bli, mn onu yax yadmda saxladm. O,
bizim mnzild olub. Ancaq konkret n etdiyini indi dey bilmrm.
Bunu v bir pgz yax yadmda saxlamam.
Mejlumyana sual: - Qriqoryan deyir ki, Siz shv edirsiniz v o,
he vaxt sizin mnzilinizd olmamdr?
Mejlumyann cavab: - Onun bizim mnzild olmas dqiqdir, ancaq onun n etdiyi indi yadmda deyil. Ancaq onun z yax yadmda
qalb.
Qriqoryan: - Snin dediyin pgz mn tanyram. Onun ad
Nadirdir. O, mnim qonumdur. Mn bunu ed bilmzdim. Mn hr bir
tandm qza bac deyirm. Mn bilirm ki, orada olmamam. Mn
idn qaydandan sonra uamla mul olmuam.
Qriqoryana sual: - Sizi tandlmaya tqdim ednd, siz Mejlumyana
tan olmayan digr iki nfrin itirak il ona tqdim edilmisiniz.
Ancaq bu xslrin arasnda Mejlumyan mhz sizi tand, baqalarn

is tanmad.
Qriqoryan: - Mn hr eyi baa drm. Ancaq mn oxayan
yaramaz adam ola bilrdi. Bu qz shv ed bilr. Mn o axam zm d
onlardam qardm, onlar mni d baqlaya bilrdilr.
Qriqoryana sual: - Siz onlardan nec qaa bilrdiniz? Sizin
szlrinizdn, o axam Siz evd oturmudunuz.
Qriqoryan: - Mn mstntiq trafl danmdm ki, fevral aynn 28-d axam qohumlarmn yanna getmidim v ev saat 20.00
radlrind qaydrdm. Mnim arxamca qardlar, mni d baqlamaq istyirdilr. Anam v arvadm demidilr ki, mn he bir yer
getmyim, evd olum. Mn is arvadmn rfiqsini, Sveta Aayevan
yola salmaa getdim, sonra da arvadmn qardana ba kdim v qaydanda bir dst adam grdm. Onlar qqrdlar ki, bu da (yni, mn)
ermnidir. Bu qz is mn tanmram.
Mejlumyana sual: - Grrsnz, Qriqoryan tkid edir ki, siz shv
edirsiniz v o, sizi tanmr.
Mejlumyann cavab: - Mn onu ox yax yadda saxlamam v
gr mn shv edirms, demli, 100 faiz ona oxayan adam var. Amma
bel olmur.
Mejlumyana sual: - Sizin Qriqoryana sualnz varm?
Mejlumyann cavab: - Xeyr, mnim ona he bir sualm yoxdur.
Qriqoryann Mejlumyana mraciti: - Mnim ona sualm var.
Mn sndn xahi edirm, Lydmila...
Mstntiqin irad: - Bu sual deyil, zrrkni dil tutmaq n
yenidn balanan chdlrdir.
Qriqoryan: - Bu, dil tutmaq n chd deyil. Qoy o, vicdanla
desin.
Mstntiqin irad: - Siz xbrdarlq olunur ki, myyn intonasiya il tlffz olunan vicdanla desin szlri il, bac can, sndn
xahi edirm v s. mracit etmkl siz zrrkn tsir etmy chd
gstrirsiniz. Ax bunlar sual deyil. Bunlar deyrkn siz istyirsiniz ki,
zrrkn zorlama vaxt sizin orada olmadnz tsdiq etsin. slind,
siz zrrkni z ifadsini geri gtrmy mcbur etmk n chd
gstrirsiniz.
187
Qriqoryan: - sla yox, sla yox.

Qriqoryana sual: - Bs, onda, ny lazmdr bel yazq-yazq:
Mnim snin kimi bacm var, snin kimi arvadm var deyimlri?
Qriqoryann cavab: - Yox, yox. Mn demk istyirm ki, hmin
axam mni v mnim ailmi d thlk gzlyirdi, ona gr mn orada
ola bilmzdim, baa drsnz, ola bilmzdim. Mn zm d zrr
k bilrdim. Mnim zm d thlk gzlyirdi.
Qriqoryana xbrdarlq: - Sizi he ks mcbur etmir ki, ifad
versiniz v ya bunlar boynunuza alasnz. ndi zrrknl sizin aranzda zldirm keirilir, zrrkn onu zorlayanlardan biri olduunuzu tsdiq edir v sizi tanyr. Bu zldirmdn vvl zrrknin
bacs da Sizi cinaytkarlardan biri kimi tanmdir. Bu qdr tsadflr
ola bilrmi?
Qriqoryan: - Mn bilirm, siz n istyirsiniz. Orada pgz d
var idi. Bizi birlikd tutmudular. Ancaq o hara, mn hara.
Yazlanlar bizim dilimizdn alnb v dzdr, biz trfdn oxunmudur, he bir pozuntu v lavlr yoxdur.
mzalar:
___________________ Mejlumyan
____________________ Qriqoryan
SSR Prokurorluunun Ba stintaq
darsinin prokuroru: ________________________
A.S.Moskalyov
SSR Ba Prokuroru yannda
Xsusi ilr zr Ba mstntiq: __________ V..Kalinienko
188
* * *
Sumqayt hr Daxili ilr bsinin post-patrul xidmti blynn milisioneri Heydrov Prvrdigar Hseyn olu 1965-ci
il ild Ermnistan SSR-nin Masis rayonunun Dmiri kndind
anadan olmu, azrbaycanl, orta thsilli, bitrf, subay, Sumqayt
hrinin sakini.
3 df, mxtlif tarixlrd, mxtlif mstntiqlr trfindn ahid

qismind dindirilib:
1) 22 mart 1988-ci il tarixd, Sumqayt hr, daxili ilr bsind,
SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi Yermolenko trfindn;
2) 6 iyul 1988-ci il tarixind, Bak hri, Dvlt Thlksizlik Komitsind SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi
A.liyev trfindn;
3) 9 avqust 1988-ci il tarixind, Bak hri, Dvlt Thlksizlik
Komitsind SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi
Starikov V.. trfindn.
ahid P.H.Heydrovun ifadlrind qeyd edilir ki, 1988-ci il, fevral aynn 28-d txminn 200-300 nfrdn ibart itia trdnlr
ayr-ayr dstlr halnda avtovazal yaxnlnda toplamdlar. Onlar
Bak hrindn Sumqayta daxil olan yal qngli Moskvi-2140
markal bir avtomobili saxladlar. Manda, skann arxasnda txminn
50 yanda olan bir qadn, sa trfind txminn eyni yada kor kii,
arxa oturacaqda is 13-14 yalarnda bir qz ua vard. Onlarn n
d mandan xarb dymy baladlar.
Prvrdigar Heydrov, daha bir milis serjant Na Nuriyev v
ktldn onlara kmk gstrn daha iki nfr mlki xsl birlikd
srniinlri ktlnin lindn almaa mvffq oldular. Qz milis polkovniki Ftliyev thvil verdilr, kiini v qadn bir nfr olan aparb xstxanaya yola sald. Quldur dstlri man evirib, od vurub
yandrdlar.
Nuriyev Na Mmmd olu, 1961-ci ild Sumqayt hrind
anadan olmu, azrbaycanl, orta thsilli, mumittifaq Lenin
Kommunist Gnclr ttifaqnn zv, (1988) ailli, daxili ilr bsi
post-patrul xidmti blynn milisioneri, Sumqayt hrinin sakini.
Mxtlif tarixlrd iki df mstntiqlr trfindn Moskvi epizodu il bal, ahid qismind dindirilib:
1) 21 mart 1988-ci il tarixind, Sumqayt hri, yol polis xidmtind
SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi Yermolenko
trfindn;
189
190
2) 9 avqust 1988-ci il tarixind, Bak hri, Dvlt Thlksizlik

Komitsind SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi
Yusupov R.M. trfindn.
Moskvi epizodu zr ahid qismind dindiriln serjant Na
Nuriyevin ifadlri hmin epizod zr ahid qismind dindirilmi milisioner Prvrdigar Heydrovun ifadlri il mahiyyt etibaril st-st
dr. N.Nuriyev gstrir ki, onlar yal rngli Moskvi mannn
srniinlrini itialarn lindn alb xilas etmilr. Mstntiqin suallarna cavab olaraq onun 9 avqust tarixind verdiyi ifadsindn bir
hissni oxuculara tqdim edirik:
... 1988-ic il, fevral aynn 28-d mn v P.Heydrov Sumqayt
hri, daxili ilr bsinin birinci blmsinin risi, mayor M.Dmirov
avtovazaln yaxnlnda nvb kirdik. Saat 16 radlrind Slh
v Dostluq klrinin ksimsind Bak hri trfdn yal rngli
Moskvi markal avtomobil grnd. Cavan olanlardan ibart byk bir dst manda olan srniinlrin milliyytini yoxlamaq mqsdil
onlar saxladlar. Manda skan arxasnda orta yal qadn, bir nfr
orta yal kii, bir d 15-16 yalarnda bir qz var idi. Dstdki olanlar bunlardan snd tlb etdilr. Biz bu vziyyti grnd dstnin
iindn mana yaxnladq. Dstdn kims dedi ki, mandaklar
ermnilrdir. Xuliqanlar man srniinlrl birlikd armaa baladlar. Onlar ermnilr lm!- dey qqrrdlar. Heydrov v
mn man armaa mane olduq. Bu zaman xuliqanlar mandak
adamlar xardlar. Mn bunun nec ba verdiyini xatrlaya bilmirm.
Heydrov v mn srniinlr zrr toxunmasn dey, onlar dairy
aldq. Quldur dstlri onlar ldr bilrdilr. Onlarn mqsdlri manda olan srniinlri qtl yetirmk idi. nki ox aznlamdlar.
Hiss olunurdu ki, narkotik maddlr qbul ediblr, srxodurlar. Mn fikir verdim, oxlarn tanmadm. Dstd olanlar sumqaytl deyildilr.
Onlar bizim bamzn zrindn onlara zrb endirirdilr. Biz onlar
inandrmaa aldq ki, bunlar ermni deyil, lzgidirlr. Biz inanmadlar. Kiinin bana aacla zrb vurdular. Bandan qan ald.
Qadnn bdnin, bana yumruq, tpik vurmaa baladlar. Heydrov
qz harasa apard, mn is qadn v kiinin yannda qaldm. Bu zaman
Heydrov da bdn xsarti ald, nsindn qan axrd. Yadmda deyil,
mn bu iki nfrl, ktlnin iindn nec xa bildik. Kii qan iind

idi, qadn da dylmd, ancaq onun stnd qan grmdim. Onlar
xstxanaya aparmaq istdim, bu vaxt qadn mndn xahi etdi ki, mn
qzn tapm.
Heydrov qz mdafi edn zaman grdm ki, qzn paltar crlmd, sinsi grnrd. Aznlaml dstdn knarda hrbilr var
idi. Mn onlara yaxnladm. Kmk istdim. Xahiim mhl qoymadlar.
Mann saxland yerin yaxnlnda bemrtbli bina var idi.
Binann giriind milis iilri, yannsndrnlr var idi. Binann blokunda Heydrovun xilas etdiyi qz da dayanmd. Aznlam dst
tlb edirdi ki, milis iilri qz onlara versinlr. Qz aznlam quldur dstlrin vermdik.
Sual: - Siz nec bilirsiniz, bu manda olan srniinlri hqiqtn
ldr bilrdilr?
Cavab: - lbtt, gr biz yaxnlqda olmasaydq, mn bilmirm n
ba ver bilrdi. Onlar paralayardlar. nki, qzm ktl yalniz
bunlarn lmn istyird. Hams qqrrd: ermnilr lm! ...
ZRRKNN DNDRM
PROTOKOLU
19 yanvar 1989-cu il.
Zrrkmi Mejlumyan Roza Antonovnaya 1989-cu il, yanvar
aynn 19-da Yerevan hrind SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqlri Lukiri Vasili Qriqoryevi v Makruin Sergey
Nikolayevi trfindn Ermnistan SSR Prokurorluunun kriminalist-prokuroru Glnzryan Rafael Oksyonoviin itirak, 23641 sayl
hrbi hissnin hrbi qulluqusu Mehdiyev Bir Avizoviin v 3217
sayl hrbi hissnin hrbi qulluqusu Qriqa Valeri vanoviin ahidliyi
il, Ermnistan SSR CPM-nin 155 v 157-ci maddlrinin tlblrini
gzlmkl, vvlcdn hr biri ayrca nmr il qeyd edilmi 22
nfr kiinin, o cmldn Sumqayt hrindki ktlvi itialarda
191
itirak etmi adamlarn ks olunduu videokasset tannmaq n ona

gstrilmidir.
Videoyazya baxarkn zrrkmi Mejlumyan Roza Antonovna 5
nmrli kadr saxlama xahi etmi v mstntiqlrin suallarna aadak cavablar vermidir:
192
Zrrkn L.Q.Mejlumyann zldirm zaman

Qriqoryan Eduard Pobertovii tanmas
Sual: - Onun soyad ndir?

Cavab: - Qriqoryan Eduard Robertovi.
Sual: - Qsaca deyin, Sizin mnzilinizd o n edirdi?
Cavab: - O, mnim gzmn qabanda qzm Karinan zorlad.
Sual: - O, daha n etdi?
Cavab: - O, mni vururdu.
Sual: - N il vururdu?
Cavab: - Snq stulun aya il vururdu.
Sual: - Siz onun barsind ifad vermisinizmi?
Cavab: - Bli, ifad vermim.
Sual : - fadniz hqiqt uyundurmu?
Cavab: - Bli, hqiqt uyundur v qvvd qalr.
Sual: - vvllr dediklriniz lav etmy sznz varm?
Cavab: - Xeyr.
ZRRKN DNDRM
PROTOKOLU
Zrkmi Mejlumyan Karina Qriqoryevnaya 1989-cu il, yanvar aynn 19-da Yerevan hrind, SSR Prokurorluunun istintaq
qrupunun mstntiqlri Lukiri Vasili Qriqoryevi v Makruin Sergey
Nikolayevi trfindn, Ermnistan SSR Prokurorluunun kriminalist-prokuroru Glnzryan Rafael Oksyonoviin itirak, 11389
sayl hrbi hissnin hrbi qulluqusu Qabidullin Radik Fanzaleyeviin
v 11389 sayl hrbi hissnin hrbi qulluqusu Boldyarev Viktor
Anatolyeviin ahidliyi il Ermnistan SSR CPM-nin 155 v 157-ci
maddlrinin tlblrini gzlmkl vvlcdn hr biri ayrca nmr
il qeyd edilmi, 57 nfr kiinin, o cmldn Sumqayt hrindki
ktlvi itialarda itirak etmi adamlarn ks olunduu iki videokasset tannmaq n gstrilmidir. Videoyazya baxarkn zrrkmi
Mejlumyan Karina Qriqoryevna 5 nmrli kadr saxlama xahi etmi
v mstntiqlrin suallarna aadak cavablar vermidir:
193
Cavab: - Bax, mn onu tanyram. Mnc, o, Qriqoryan Edikdir.

O, bizim mnzilimizd olmudur. Talanlarn arasnda birinci idi.
Sual: - Mnzil soxulanlarn?
Cavab: - Bli, mn grdm, o, mnim anamn bana stulun snq
aya il nec vururdu .
Sual: - Stulu o z sndrd?
Cavab: - Blk d z, mn grmdim.
Sual: - O, daha n etdi? Kimis zorladm?
Cavab: - Onun kimis zorladn mn grmdim.
Sual: - Siz onu talan kimimi yadda saxladnz?
Cavab: - Mn yalnz onu grdm ki, o, anam stulun aya il bir
ne df vurdu.
Sual: - Mnzild o nyi is sndrdm?
Cavab: - Mn grmmm o nyi is sndrd, ya yox, nki mn
qonaq otanda olmuam, hmin vaxt yataq otanda yalar sndrrdlar.
Sual: - Siz onun barsind
ifad vermisinizmi?
Cavab: - Onun barsind
mn vvllr ifad vermim
v ondan imtina etmirm.
Sual: - Bu, beldir?
Cavab: - Bli.
Sual: - Siz tam
minsinizmi ki, bu odur?
Cavab: - Bli.
Lyudmila v Karina
Mejlumyanlar
Yerevanda Qriqoryana qar
ifad verirlr
194
ZRRKNN DNDRM
PROTOKOLU
03 sentyabr 1988-ci il.
Zrrkmi Mejlumyan Karina Qriqoryevnann 1988-ci
il, sentyabr aynn 3-d SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun
mstntiqi S.Q.Kamagin trfindn ahid qismind dindirilrkn verdiyi ifadsindn:
...Mn bayaq dedim ki, E.R.Qriqoryann hrktlrini grmmim,
lakin indi yax yadma dd ki, mhz E.R.Qriqoryan anam dyrd,
snq stulun aya il bana vururdu. Mn bunu yax grrdm v
zlymd bel qrara gldim ki, Qriqoryan, xarici grnn gr,
lzgidir.
...Mnzilimizd talan balanandan txminn 15-20 dqiq kemi
otaa zahirn mdni grntl 25-30 yalarnda, z tmiz qrxlm
bir cavan olan daxil oldu. Onun znd yadda qalan he bir lamt
grmdim, ynind qara layka pla vard. Plan altnda a kynk
geyinmidi. Onun gliil, otaqda olanlarn hams susdu, bizi vurma dayandrdlar, o is dedi: Bsdir, bu mnzill qurtarn. Yannda
olanlardan biri mni gstrrk: Bs bununla n edk? sualna o,
dedi: Onu gtrn, xarn hyt. Bu szlrdn sonra bir ne
adam mnim llrimdn v ayaqlarmdan yapb otaqdan xartdlar.
Bundan sonra bizim mnzild nlrin ba verdiyini mn bilmirm. Mni
hyt aparanda ynimdki yubkan kib bamdan xarb atdlar.
Mn vurma davam edirdilr, llrimdn v ayaqlarmdan yelldrk
bdnimi divara, pillknin dmir tutacaqlarna, pilllrin vururdular.
Mn onlara he bir mqavimt gstrmirdim, nki mnim buna halm
qalmamd. Hl otaqda mn xahi edirdim ki, mn toxunmasnlar,
amma mn qulaq asmrdlar. Bellikl, mni l xardlar, asfaltn
stn atdlar v tpiklmy baladlar. A ciyr trfdn gcl zrb
hiss etdim v huumu itirdim. zm glnd grdm ki, mni dymkd
davam edirlr v mn yen d huumu itirdim. Bir d zm glnd
grdm ki, bizim evin 8-ci mnzilindym, qonularmzn mnzilind.
Valideinlrim d burada idilr. Az-maz yadma glir ki, bir qdr sonra,
195
n qdr vaxt kediyini bilmirm, bacm Marina da bura, bizim yanmza gldi. Bu mddt rzind onun harada olduunu bilmirm, ancaq
ona he n etmmidilr. Ondan sonra Lyudmilan da bura gtirdilr,
deysn onu bizim topladmz mnzilin sahibi gtirmidi. Lyudmilan
da mhkm dymdlr...
196
xsin tannma n tqdimat

protokolundan
09 mart 1988-ci il.
SSR Ba prokuroru yannda xsusil mhm ilr zr ba
mstntiq Kalinienko V., Azrbaycan SSR CPM-nin 177 v 179-cu
maddlr uyun olaraq, ahid Mejlumyan Lyudmila Qriqoryevnaya
tannmaq n bhli xsi tqdim etdi.
Tannma keiriln otaa dvt olunmu ahid Mejlumyan L.Q. tannmaq n ona tqdim olunan nfr baxaraq dedi: Mn tannmaq n tqdim olunan xslr arasnda he bh etmdn istintaq
zaman verdiyim ifadd gstrdiyim v indi tqdim olunanlarn ortasnda ylmi olan bhsiz tanyram. Onu siftinin cizgilrin, xarici grkmin gr tanyram. Onun 28 fevralda hrktlri bard
tfsilat il dindirmlr zaman danacaam. Tannana tklif olundu
ki, z adn desin. Bundan sonra o, z adn deyir: Qriqoryan Eduard
Robertovi.
AHD DNDRM
PROTOKOLU
09 mart 1988-ci il.
SSR Ba Prokuroru yannda xsusil mhm ilr zr ba
mstntiq Kalinienko V.. ahid qismind Mejlumyan Lyudmila
Qriqoryevnan dindirdi.
L.Q.Mejlumyann ifadsindn:
Bu gn mn tannmaq n nfr, 1988-ci il, fevral aynn 28d Sumqaytda ktlvi itialarda itirak etdiklri bh altnda olan
xslr tqdim olundu...
zn Qriqoryan adlandran olan mn minlikl tandm. O
gec bu olan azrbaycan dilind danrd, amma mn fikirldim
197
ki, o, azrbaycanl deyil, lzgidir. O xsn mni zorlad. Yadmdadr,

birincilrin srasnda idi v mni zorlayanlarn, txminn beincisi idi...
O, mni dmnin stnd zorlad...
ahidi dindirm
protokolundan
198
ahid Aayev qor Mamedxanoviin (1961-ci ild Sumqaytda

anadan olub. Azrbaycanldr. Orta thsili var. Subaydr. nvan:
Sumqayt hri, 7-8-12-ci mhll, Nizami k, ev 1, mnzil 2) 1988ci il, sentyabr aynn 26-da SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun
mstntiqi S.Q.Kamagin trfindn ahid qismind dindirilrkn verdiyi ifadsindn:
Mn 1980-ci ilin may ayndan 1982-ci ilin mart aynadk ordu
sralarnda xidmt etmim.
1988-ci il, fevral aynn 28-d shr z ilriml laqdar, Bakya getdim. Sumqayta axam avtobusla qaytdm, txminn saat alt yeddi olard. hrd ktlvi itialar ba verirdi. Bel ki, adamlar dstlrl ora-bura qard. Uzaqdan grdm ki, Sputnik maazasnn yannda byk tonqal yanr, deysn, yanan man idi, yax grmk olmurdu. nki bizim
avtobusun qarsn hrin gircyind bir dst adam ksdi, pncrlrin
lrini sndrdlar. ri bir ne nfr daxil olub, srcdn sorudular
ki, aranzda ermni varm? Cavab verdi ki, yoxdur.
Mn avtobusdan db piyada getdim. 3-c mikrorayonun yanndan kend grdm ki, burada da byk bir dst adam 17/33 b sayl evd yaayan tanm Mejlumyan Lyudmilagil trf gedirlr. Mn
onun hyatna gr narahat oldum v qrara aldm ki, gedim baxm,
onlarn mnzillrini datmayblar ki? Evlrin yaxnlaanda grdm
ki, birinci blokun qarsnda bir dst adam toplab, kimis dyrlr.
Amma dylni grmk mmkn deyildi. nki ox sayda adamlarn
hatsind idi. Mn tez beinci mrtby qalxdm v Mejlumyanlarn
mnzilin daxil oldum, qap aq idi. Mnzild 20-25 nfr var idi,
ham yalarn, mebellrin irisind elnirdi, mnzild hr ey snd-
rlmd, dadlmd. Mn koridorun qurtaracandak otaa kedim,

otan balkona xan qapsnn qabanda 10-15 nfr mn tan olmayan olanlar durmudu, balkonda n ba verirdi bilmirm, nki onlarn n etdiklrini grmk olmurdu. Mn o biri otaa kedim v grdm
ki, -drd nfr olan arpaynn altndan Mejlumyan Marinan v bir
rus qzn kib xarrlar.
Marina zn azrbaycanl kimi tqdim eldi v ona toxunmadlar. Mn qzlara kmk etdim, onlar geyindilr v mnzildn xdq.
Hyt xartmaq istyirdim ki, bloka byk bir dst adam girdi v
yuxar qalxmaa baladlar. Bunu grb, mn 3-c, ya 4-c mrtbd
yaayanlarn qaplarn dymy baladm, qapn bir qadn ad, mn
qzlar iri saldm v ev sahibsindn xahi etdim ki, onlara bir mddt
snacaq versin, zm is otaqdan xdm. Mnzilin qabanda 15-20
dqiq pillknd oturdum, nki zm pis hiss etdim, grdklrim
mn pis tsir etmidi. Sonra yava-yava zm gldim. Yuxar xanlardan biri mndn sndlrimi gstrmyi tlb etdi, cavab verdim ki, sndlr yanmda deyil. Onda o sorudu ki, mn ermni olmadm nec sbut ed bilrm. Mn cavab verdim ki, gedk bizim
ev, gstrim. Onda hmin olan mndn l kdi. Bir qdr oturub
hyt xdm v dz qapnn aznda Mejlumyan Karinan grdm.
O, huunu itirmidi, mhkm zidirilmidi, tamam lpaq idi. Mn
onu qollarma alb bloka saldm, bir mddtdn sonra zn gldi.
Onu ayaqlar st qoydum v getmkd kmk edrk mnzillrdn
birin saldm, hans mrtb idi, yadmda deyil. zm is yen hyt
xdm, bir mddt orada dayandm, siqaret kdim. Qonu bloklarn
birind mnzillr qart edilirdi. yalar bayra atrdlar, qadn nalsi
eidilirdi. Mn Karinan qoyduum mnzil qalxdm, orada artq onun
valideynlri v bacs Marina da var idi. Lyudmila is yox idi v onun
anas mndn xahi etmy balad ki, mn Lyudmilan tapm,amma
el bu vaxt Lyudmila z gldi, o da mhkm dylmd. Mnim yadma o da dd ki, mn lap vvl ilk df Mejlumyanlarn mnzilin
glnd pillknin banda yal bir kiini grdm, o qan iind idi v
mn bel gldi ki, bu Mejlumyan Lyudmilann atasdr. Onun yannda,
deysn, he ks yox idi. Vssalam, Mejlumyanlarn mnzilind v onlarn evinin yannda mnim grdklrim bunlardr....
199
ZRRKNN DNDRM
P R O TO K O L U
200
Zrrkn Mejlumyan Lyudmila Qriqoryevnann SSR Ba

Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi S.Q. Kamagin verdiyi
ifadsindn:
... otaa txminn 30 yanda bir kii daxil oldu. O, hndrboylu
idi, ola bisin ki, mn bel grnrd, nki mn dizlrim st durmudum. Onun sifti tmiz idi; sarmtl blar vard, grnr, siqaret
tstsndn saralmd. Qonur gzlri vard. Laykadan, ya da ona oxayan materialdan pla geyinmidi. ynind a kynk vard. llrind,
mnc, kaz n tnd rngli qovluu var idi. O, otaa daxil olan kimi,
otaqda olanlarn hams (mn bizim mnzil soxulanlar nzrd tuturam) susdu v Muravyov Vadim ona yaxnlab ad il mracit etdi, ad
yadmda deyil, cibindn bizim mnzildn gtrdy btn qzl yalar
xartd v ona gstrrk dedi: Bax, mn onlardan n gtrmm.
Hmin adam Muravyovun lindn bir ne qzl yan gtrd, sonra dedi: Bsdir, burada artq n qdr qan tklb, gedirik buradan.
Drhal, he bir danqsz, otaqdaklarn hams xmaa balad, hmin
adam da mnzildn xd.
Otaqda nfr olan qald, mn onlar vvl grmmidim.
Onlardan biri mn yaxnlad v ermni dilind dedi: Bac can, mn
zm bu yaxnlarda Ermnistandan glmim v mnim d onlardan
zhlm gedir, onlar grmy gzm yoxdur. Biz indi 3-c bloka gedirik, sn is bir kic tap, mismar tap, qapn iridn mxla, onlar yen
qayda bilrlr. O mn kmk eldi ki, gec kynyimi... geyinm,
nki zm geyin bilmirdim btn bdnim aryrd, llrim sirdi.
Sonra o, mnzilin giri qapsn yerin taxd v xahi etdi ki, mn
mx v kic gtirim. Mn balkona getdim, balkonun dmsindki
qrntlar ayaqlarma batd, nki mn ayaqyaln idim, v otaa
libo qaytdm. Bu halda hmin olan mndn sorudu ki, qonulardan kims mni gizld bilrmi v mni mnzildn xartd. Biz aa,
4-c mrtby endik, o, Aayevlrin qapsnn zngini ald, iridn

qapn adlar, olan onlara n is dedi v onlar mni iri buraxdlar...
Zrrkn Mejlumyan Lyudmila Qriqoryevnann bu ifadsini
birc df diqqtl oxumaq kifaytdir ki, 1988-ci ilin 27-29 fevral
gnlrind Sumqayt hrind ktlvi itialarn el-bel xuliqanlq
hrktlri deyil, ox ustalqla hazrlanm bir aksiya olduunun ahidi ola bilsn v bununla yana, hadislrin tkilatlar trfindn
nzartd saxlanlan v lazm olan istiqamt ynldiln cinayt ii olduunu aydn v lpaq kild grsn.
Mejlumyann ifadsindn bir ne mqama toxunaq v ona rh
verk.
1) Ktlvi qrnlar trdnlr, daha dqiq desk, icralar bir
qayda olaraq o qdr d sliqli, tr-tmiz geyimli, mdni grkmli,
z-gzndn nur yaan adamlar deyildilr. Mnzil basqnn, qartin,
soyunuluun, fiziki imkanlar olmayan dinc adamlara qar zorakln son mrhlsin yaxn vaxtda mnzil z xarici grn il talan qara ktldn kskin surtd frqlnn 30 yalarnda cavan olan glir. Onun xarici grkmi, lamtlri htta zrrkn, dhtli
drcd dylm, insani hisslri thqir olunmu, saysz-hesabsz
miqdarda zorlanmaya mruz qalm bir ermni qznn, Lyudmila
Mejlumyann diqqtini clb edir: hndrboylu, qonur gzl, sifti trtmiz, qara plal, a kynkd, uzun qara dri qalstukda, lind kaz n qovluqla. Bir szl, slind yalnz bdii dbiyyatda rast
gln bir shn: bir yandan qaragruhuluq mllrini trdn vhilr,
canilr, qaninlr v onlarn aciz, rzil qurbanlar, digr trfdn is
ixtiyar sahibi, qdrtli, insafl, mdni, az qala kbar bir insan?! Bu ki,
xalis emissardr: hadislri idar edn, hr eyi nzartd saxlayan, harada, n vaxt v n etmyi dqiq biln bir ixtiyar sahibi! ox qribdir
ki, SSR Ba prokurorluunun istintaq qrupunun mkdalar bu tzad,
ndns nzr almam, ab-aartmamlar. Kimdir bu cavan olan?
Mlum deyil. SSR Prokurorluu trfindn aydnladrlmayb.
2) Basqnda, qartd itirak ednlrin arasnda bir nfr rus milltindn olan da var. Bu, Vadim Muravyovdur! Otaa gln 30 yal qara
201
202
plal cavan olanla, emissarla mhz o danr, ona ad il mracit edir,

hesabat verir. Demli, onu vvlcdn tanyr. Kimdir bu Muravyov,
onun kimlrl laqlri var? Mlum deyil. SSR Prokurorluu bunu da
aydnladrmayb.
3) Mnzil basqn ednlr, qartilr, soyunular, itialar
trdn icralar 30 yal qara plal cavan olan otaa girn kimi susurlar, onun n deycyini gzlyirlr, sonra da onun gstriini, mrini
drhal yerin yetirirlr. Demli, hmin olan ya ham tanyr, yaxud
da Vadim Muravyov laqlndrici xs rolunu oynayr. Bu da mlum
deyildir. SSR Prokurorluu bunu da aydnladrmayb.
4) Ham otaqdan xandan sonra mnzild nfr qalr. Onlar
mnzil sonradan gliblr, cinaytkarlar trfindn syln, dyln,
ne df ardcl v fasilsiz olaraq zorlanmaya mruz qalan ermni qz
Lydmila Mjlumyann qaysna qalmaa balayrlar. Onunla ermni
dilind danr, paltarn geyinmkd kmk edir, mhafiz olunmasn tkil edirlr. (vvl qapn mxlamaq istyir, alnmayanda aparb
azrbaycanllarn mnzilin trr). Kimdir bu olan? Onunla gln
digr iki nfr grsn kimlr idi? Mlum deyildir. SSR Prokurorluu
bunu da aydnladrmayb.
5) Lyudmila Mejlumyana kmklik edn bu olan soyunu
dstnin nvbti hdfini, hans ev, hans mnzil basqn edcyini bilir
(...biz indi 3-c bloka gedirik). Bu faktn z basqnlarn vvlcdn
planladrldn gstrmirmi? Mlum deyildir. SSR Prokurorluu
bunu da aydnladrmayb.
SSR Ba Prokurorluu Sumqaytda ba vern facivi hadislrd
mtthim kimi itirak edn cinaytkarlarn ksriyyti Qriqoryann
tsiri altna dmdlr. V mhkm qarsnda cavabdeh olunaraq
z czalarna atdlar. Hadislr thrik olunmalar, insanlar qtl
yetirmlri, nticd mtthimlr krssnd ylmlri grsn onlara baucal gtirirmi, yoxsa vicdanlar onlar rahat buraxmr? Hmin
insanlarda vicdanlarnn olmas fikri il qtiyyn razlamaq olmaz.
Bu canilr insan siftindn xm vhi, yrtc mxluqa eviriliblr.
nsan briyytin yaratd n byk varlqdr. Ona l qaldrmaq is
Allah qarsnda n byk gnahdr! Aada bir ne qat cinaykarn
hrktlri il tan olaq.
203
204
205
206
Qriqoryan Eduard Robertovi Azrbaycan Respublikasnn

Sumqayt hrind, 1959-cu ilin dekabr aynn 16-da anadan olmudur. Ermnidir. Bitrfdir. Orta thsillidir. Aillidir. Himaysind iki
azyal ua vardr. Sumqayt hri, 2-ci mikrorayon, Slh ksi, ev
19/13, 20 sayl mnzild qeydiyyatdadr.
Sumqayt hri 1-ci mikrorayon, ev 122, 71 sayl mnzild yaayr. Azrbaycan boru-prokat zavodunun 140 stannda ilingr ilyir.
1976-c il, dekabr aynn 17-d Sumqayt hr xalq mhkmsi

Azrbaycan SSR Cinayt mcllsinin 207-ci maddsin sasn, 3 il
azadlqdan mhrum edilmidir.
1981-ci il, yanvar aynn 30-da Sumqayt hr xalq mhkmsi
Azrbaycan SSR Cinayt mcllsinin 105-ci maddsin sasn, 1 il,
mk haqqndan 20 faiz tutulmaqla ictimai-faydal my clb olunmudur.
1982-ci il, aprel aynn 5-d Sumqayt hr xalq mhkmsi
Azrbaycan SSR Cinayt mcllsinin madd 108, bnd 2, madd 143,
bnd 2, madd 215, 3-c bndin sasn, 5 il 2 ay 13 gn azadlqdan
mhrum edilmidir.
E.R.Qriqoryan ona gr ittiham olunur ki, 1988-ci il fevral aynn
28-d Sumqaytda ba vern itialarda bilavasit itirak etmidir.
Nticd qartlr, yannlar, dantlar ba vermidir. hrin mikrora-
207
208
yon v mhlllrind bir sra insanlara, xsusi mlkiyyt, milliyytc

ermnilr qar zoraklq gstrmi, habel milli zmind dmniliy
v qrnlara yol vermidir.
E.Qriqoryann cinaytlri aada gstriln raitd ba vermidir.
E.Qriqoryan, N.Sfrov, V.Hseynovla birlikd E..Qriqoryana
qar tcavz etmi, onu oka salm, E..Qriqoryan 1988-ci il, fevral
aynn 29-d dnyasn dyimidir.
E.R.Qriqoryan z hrktlri il, Azrbaycan SSR CM-nin madd
94, 2,6,7-ci bndlrin sasn, cinayt mllrini gizltmy alm,
xuliqanlq xarakterli xsusi amanszlqla zorlama mli il, qsdn
adam ldrmkl cinayt trtmidir.
Qsdn adam ldrdkdn sonra hmin gn, yni 1988-ci il, fevral aynn 28-d E.R.Qriqoryan, Q.Q.Mmmdov, V.V.Hseynov,
N.A.Ncfov txminn saat 22-00 radlrind 1-ci mikrorayon, ev 3314, 58-ci mnzild yaayan ermni milltindn olan Petrosyan ailsinin
evin soxularaq qartl mul olmular. Evd Petrosyan Manvel
amirovii grn E.R.Qriqoryan qsdn adam ldrmk niyyti
il lindki balta il onun bana zrb endirmidir, ancaq niyytini
zndn v iradsindn asl olmayaraq, axracan atdra bilmmidir.
Bel ki, M..Petrosyan ona hcum olunan vaxt mqavimt gstrmi
v lindki kicl E.R.Qriqoryann lind balta tutduu qolundan vurmudur. M..Petrosyan bana vurulan zrbdn beyin silklnmsin
v qsamddtli salamlnn itirilmsin sbb olmudur. Ald
zrbdn M..Petrosyan hunu itirib, yer yxlmdr, sa qalmas
haqqnda he bir lamt hiss olunmamd. M..Petrosyann ldyn
znn edn E.R.Qriqoryan ona qar zorakl dayandrmdr.
E.R.Qriqoryan bu hrktlrl Azrbaycan SSR Cinayt
mcllsinin madd 15, 94, 2 v 8-ci bndlrin sasn, vvllr qsdn
adam ldrm v qsdn adam ldrmy sy gstrmidir.
1988-ci il, fevral aynn 28-d Sumqayt hrindki ktlvi
qarqlqda fal itirak edn E.Qriqoryan itia itiraklarn
dflrl cinayt hadislrin thrik etmi, ermnilrin evlrini qart
etmy sslmidir. Btn bunlarla yana, oxsayl ktl arasnda
zn aznlam cinaytkar kimi aparm, ermni milltindn olanlarn evlrini datmaq, yandrmaq v qart etmkl arlar etmi-
dir. Mejlumyann, Qriqoryann, Yesayann, Petrosyann evlrini qart

etmi, ermni milltindn olan E..Qriqoryan. M..Petrosyan qsdn
qtl yetirmidir. Bununla o, ermnilr qar qrnn tkil olunmasnda fal itirak etmidir.
ttiham yekunu 1989-cu il, mart aynn 29-da
Azrbaycan Respublikas Sumqayt hrind
trtib edilmidir.
SSR Ba Prokurorluunun
mhm ilr zr mstntiqi,
ba dliyy maviri V.S.Qalkin.
Qeyd: Eduard Robertovi Qriqoryan 1988-ci il, fevral aynn 2729-da Sumqaytda trdiln hadislrd Azrbaycan SSR-nin Cinayt
mcllsinin 67-ci maddsi (milli v irqi hquq brabrliyini pozma), 72-ci maddsi (ktlvi itia), 94-c maddsi (arladrc
hallarda qsdn adam ldrm), 2-ci bndi (xuliqanlq niyyti il
adam ldrm), 6-c bndi (xsusi amanszlqla v yaxud bir ox
xsin hyat n thlkli olan sulla adam ldrm), 7-ci bndi
(zorlama il laqdar adam ldrm) v 109-cu maddsi (zorlama
bir qrup trfindn) il tqsirlndirilir.
209
210
211
212
Azrbaycan dilind trcmsi

XSN TANINMASI N TQDMAT
PROTOKOLUNDAN
Qafan hri
Baland saat: 19:50 dq.

Baa atd saat: 20:45 dq
SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqlri Lukiri
Vasili Qriqoryevi v Makruin Sergey Nikolayevi Ermnistan
SSR Prokurorluunun prokuror-kriminalisti Qulnazaryan Rafael
Oksenoviin v ahidlrin itirak il:
1. Maqasaryan Alik Qurqenovi, Qafan hri, Marks ksi, ev
40, mnzil 22-d yaayr.
2. Davtyan Lyova avovi, Qafan hri, Arutyunyan ksi, ev 12,
mnzil 5-d yaayr.
Ermnistan SSR CPM-nin 155 v 157-ci maddlrin riayt edrk,
Qafan Daxili ilr bsinin binasnda zrrkn Petrosyan Manvel
amirovii dindirdilr. (d baqa dqiqldirilmi materiallar vardr.)
Bir kasetd 2 video-film kilmidir. Sumqaytda ktlvi itialarda
itirak edn 57 nfr kii video kili dmdr. Birinci film 1988-ci
il, noyabr aynn 2-d, ikincisi 3-d, 4-d v 11-d kilmidir. Bu haqda tannma zr iki protokol trtib olunmudur. Birinci filmd 22, ikinci
filmd 35 nfr kilmidir.
Ermnistan SSR CPM-nin 160-c maddsin sasn, yuxarda adlar kilnlr mstntiqin btn iind itirak etmk, protokola daxil
edilmkl byant vermk hquqlar izah olunmudur. Ermnistan SSR
CPM-nin 128-ci maddsin sasn, ahidlr izah edilmidir ki, onlar
mstntiqin apard istintaq ilrind itirak ed, protokolda yazlanlar z imzalar il tsdiq ed bilrlr.
stintaq balanmam zrrkn Petrosyan Manvel amirovi
izah edilmidir ki, o, z doma dilind izahat ver bilr. Cavabnda is
213
o, demidir: fadni rus dilind vermyi, habel protokolun rus dilind

trtib olunmasn xahi edirm.
Ermnistan SSR CPM-nin 149-cu maddsin sasn, Petrosyan
Manvel amirovi vziflri izah edilmidir, habel, izahat vermkdn
v ifaddn yaynmaq hallar olarsa, Ermnistan SSR CPM-nin 196 v
197-ci maddlrin sasn, cinayt msuliyytin clb olunmas haqqnda xbrdarlq edilmidir.
Btn bunlardan savay, istintaq prosesind itirak ednlr bildirilmidir ki, tannmada video kililrdn istifad olunacaqdr.
Zrrkn Petrosyana habel izah edilmidir ki, protokoldan lav,
onun ifadlri videokomplekt Panasonik BK-180 kasetin yazlacaqdr.
Sonra zrrkn Petrosyana video kilid ba papaqsz kiilr
gstrilmidir v soruulmudur ki, kimlri v sas hans lamtlr
gr onlar tanyr.
Petrosyan M.. video kili baxdqdan sonra 5 sayl adamn
siftini gstrdi v xahi etdi ki, kameran saxlasnlar. Mn 5 sayl
adam tandm.
214
Zrrkn M..Petrosyan ittiham olunan

E.R.Qriqoryan tanyr
Mstntiqin sual: - Siz bu adam tanyrsnz?

Zrrknin cavab: - Bli, bu Qriqoryan Eduarddr.
Mstntiqin sual: - Qsaca deyin, sizin mnzilinizd o, n edirdi?
Zrrnin cavab: - Mnim mnzilim 1988-ci il, fevral aynn
28-d glmidi. vvlc qapm sndrdlar. Bu vaxt mn dhlizd idim.
zm mdafi etmk n limd kic vard. Qriqoryann lind
balta var idi, o mni vurmaa chd etdi. Bu vaxt kicl onun lindn
vurdum, buna gr d balta istiqamtini dyidi v sap il bama zrb
dydi. Bamdan qan ald. Mn yxldm v huumu itirdim. Sonra
n oldu, yadmda deyil. Txminn 40 dqiq husuz halda qaldm.
Zrbdn vvl Qriqoryan iri daxil olanlara gstrilr verirdi.
Mstntiqin sual: - Qriqoryan ne df sizi balta il vurdu?
Zrrnin cavab: - Qriqoryan balta il mni bir df vurdu.
Petrosyan M. baqa xslri tanmad.
Video kililr baxldqdan sonra tannma ahidlrindn irad v
ikayti olan olmad.
stintaq haqqnda protokol biz trfdn oxunuldu. lavlr, iradlar
v ikaytlr yoxdur.
Tanyan: Petrosyan M..
ahidlr -------------------------------------------Prokuror-kriminalist ------------------------------------Tannman apardlar:---------------------------------------SSR Ba Prokurorluunun stintaq qrupunun
mstntiqlri
Makruin S.N
Lukiri V.Q.
215
* * *
216
Ermni milltilri, politoloqlar, czmaqaralar, ermniprst

qvvlr v Dalq Qaraba urunda mbariz aparan mbarizlr
bu faktlara baxb, Qriqoryann guya Azrbaycan trfindn
mifldirildiyinin tam ksini grm olarlar. Qriqoryan cinaytkardr,
onun hans maddlrl ittiham olunmas da gz qabandadr. Bel olan
halda, ar bir canini, z d z milltin qar trdiln cinaytlri
ermni xalq grsn, nec qiymtlndirir? Blk onlar Qriqoryann
hqiqtn ermnilr qar zoraklq hrktlrin msbt qiymt
verirlr. nki Sumqaytda genosid yaratmaq lazm idi, bunu da
Qriqoryann li il tkil etdilr. Bs nticsi n oldu? ki millt qar-qarya durdu, mharib baland, minlrl gnc sgrlr Vtn
urunda canlarn qurban verdilr. Gzyal analarmz bunu tkil
ednlri, sifari verib klgd gizlnnlri grsn balayacaqlarm?
nanmrq. nki daltsiz mharib he bir millt rf gtirmyib v
gtirmyckdir. Ermni xalq bu haqda ciddi dnmlidir.
Eduard Qriqoryann Sumqaytda ktlvi itialar zaman
trtdiyi cinayt mllri SSR ttifaq Ba Prokurorluu trfindn aparlm istintaq nticsind tam akarlanm v sbut olunmudur.
Yuxarda deyildiyi kimi, Qdim Romada mstntiqlr z gndlik
xidmti faliyytlrind bel bir prinsip stnlk verirlrmi: gr
cinayt ba vermidirs, sn vvl badan canini axtarma, cinaytin
kim srf etdiyini axtar.
E.R.Qriqoryann kimliyini, Sumqaytda trdilmi cinaytin
kimlr srf etdiyini aydnladrmaq vacib amillrdn biridir.
Paa lqbi dayan Edikin ktlvi itialarda fal itirak bard
ilk mlumat oxuculara atdran akademik Ziya Bnyadov olmudur.
1994-c ilin noyabr aynda iq z grm Armyane v Sumqaite
(Ermnilr Sumqaytda) adl kitabda bu bard bir qdr geni
mlumat verilmidir. Rus dilind on min nsxlik tirajla nr olunmu
hmin kitabn mlliflri SSR Ba Prokurorluu trfindn aparlm 18/5546-88 -li cinayt iin aid materiallardak fotokillrdn
E.R.Qriqoryanla bal fotokili serk, mvafiq qeydlr d lav
etmkl kitabn 137-139-cu shiflrind yerldirmilr:
1.) E.R.Qriqoryann fotokli, 2.) Zrrkmi L.Q.Mejlumyan

trfindn E.R.Qriqoryann tannmasn ks etdirn fotokil, 3.) Zrrkmi M.. Petrosyan trfindn E.R.Qriqoryann tannmasn ks
etdirn fotokil
Son bir ne ildir ki, hmin killr altndak yazlarla birlikd
mvzuya hsr olunmu kitablarda v internet shiflrind rast glmk
olar. E.R.Qriqoryann kimliyi bard daha geni mlumatlar yazlmaa
balanmdr. (Bax: A.smaylov, T.de Vaal, .Mmmdov v b.).
Digr trfdn, ermni v ermniprst yazarlar Sumqaytda
ktlvi itialarn fallarndan olan Eduard Qriqoryann hadislrd
itiraknn olmamasn sbut etmy alr, buna gr onun barsind,
saxta dlillr toplayr. Anasnn azrbaycanl v pasportunda onun
milliyytinin azrbaycanl olmas bard, qeydiyyat haqda v s. bu
qbildn olan ayilr yaymaq istiqamtind faliyytlrini artrrlar.
Sumqayt hadislrin hsr olunmu, daha dorusu, bu hadislrin
sl mahiyytinin thrif olunmasna ynlmi silsil yazlarn mllifi
Panduxt soyadl bir nfr Edik Qriqoryan. Razvenaniye mifov azerpropa (Edik Qriqoryan. Azrtbliat miflrinin ifas) adl badan
ayaa hcvlrl yorulmu mqalsini, onun znn tbirinc desk,
el ermnisaya nvbti mifi il balayr:Qaraba hrkatnn ada mrhlsinin balanmasndan sonra tn 20 ildn artq bir mddt
rzind Azrbaycan tbliat man btn dnyan tonlarla antiermni
yalan v iftiralar il doldurmular. Azritrk mifologiyas v yalanlarnn ifas il bizd (yni, ermni trfd. mll.) tk-tk entuziastlar
(entuziast-odinoki) mul olurlar.
Tk-tk entuziastlar o demkdir ki, birincisi, bu il mul olan
vur-tut bir ne nfrdir. kincisi, onlar tkilli deyillr, hr z bildiyi
kimi hrkt edir. Bel xr ki, Azrbaycan trfi tkilli, proqraml,
ll-biimli hrkt edir, ermni trf is tkilatlanmayb, he bir
proqramlar yoxdur, ara-sra kimin al nec ksir, el d tk-tk yaz
il x edir. Mifdir, lbtt! Ancaq, n olsun ki, mqalni oxuyanlarn
myyn bir qismi buna inanr, ermnilrin bu halna yanr v n azndan z-zn fikirlck: yazq ermnilr!
Ermni xalqnn flakti Panduxtun qlm vermy ald
sbbdn yox, bunun tam ksin olan bir sbbdn irli glir. Hl
217
218
XIX srin ortalarnda v axrlarnda ermni hiylgrlri btn

qvvlrini v var-dvltlrini gnc nsillrin beyinlrini zhrlmy
istiqamtlndirir, konfrontasiya (qardurma) yaratmaa alr,
Byk Ermnistan ad il mayalanm embrion probleminin ideyalarn ilyib hazrlayrdlar.
Hyat z gstrdi ki, tk-tk entuziastlar, mhz onlar, glck
saysz-hesabsz flaktlrin bnvrsini, zln qoymular. Onlarn
kiik bir qismini, Arif Mansurovun Belye pyatna istorii i perestroyka
(Bak, Yaz nriyyat, 1990) adl kitabndan qsa bir siyahn oxucularmzn diqqtin atdrma vacib sayrq. Panduxtun tk-tk entuziastlar adlandrd ermnilrin kimlr olduunun aq-akar ahidi
ola bilrsiniz.
Buyurun, tan olun:
Aqrayan Avetis (Qrib, 1866-1948) air, burjua-millti
Danakstyun partiyasnn rhbr iilrindn biri. Ermni milli urasnn (1917) v Ermnistan Respublikas parlamentinin sdri (1919)
olmudur. A.Mikoyann dstyi il antisovet faliyytl mul olmu,
SSR-d beinci kolon n kadrlar hazrlamdr.
Adonts Nikolay Ter-Avetikyan, (1871-1942) tarixi, Azrbaycan
v Grcstan tarixini thrif edn elmi srlrin mllifi. Danakstyun
partiyasnn zv.
Aknuni, Xaatur Malumyan (1860-1915) jurnalist v publisist,
Danakstyun partiyasnn ideoloqlarndan biri.
Akop-Paa, Qazaryan (1833-1891) slmi tacir, Trkiy
maliyy naziri, Qnak partiyasnn banilrindn biri.
Alpoldcan Arak (1879-1962) tarixi, 1925-ci ildn sonra
Trkiydn Amerikaya kmdr, Los-Anceles hrind Andronik
klubunun tsisilrindn biri.
Andreasyan Andranik (1909-1988) yaz, 1928-ci ild
Trkiydn Amerikaya km, millti qzetlrd redaktorluq etmi,
dflrl Sovet Ermnstannda olmudur. Gnc ermni yazlar
mktbinin yaradcs. Onun ideyalarnn davamlar M.aginyan,
Raffi, Sero Xanzadyan, Zori Balayan, Vardqes Petrosyan, Silva
Kaputikyan, Mikail atiryan v s. mhz hmin mktbin yetirmlridir.
Arpiaryan Arpiar (1851-1908) yaz - publisist, dbi tnqidi.

1876-ci ild Konstantinopolda irtica Ermni ararat tkilatnn banisi. Tiflisd xan danak Mak qzeti il mkdalq etmidir.
Qnak partiyasnn grkmli xadimlrindn biri.
Boyadcan Akop - grkmli tacir, Osmanl parlamentind Van
hrinin deputat.
Boyadcan Ambartsumyan (Murad, 1860-1915) Qnak partiyasnn iri funksionerlrindn biri, Trkiyd, Samsunda mslman
sakinlrin rnnn (1893) fal tkilats. 1894-c ild mhkum
olunaraq Tripoli hrin gndrilmidir. 1906-c ild oradan qamdr. 1908-ci ild Osmanl parlamentind deputat olmudur (Qdlyan,
gidyan, Ambarsumyan yada salaq). Yksk deputat statusundan
istifad edrk Trkiy hkumtin qar ermni eti, yni partizan
hcumlarn hazrlamdr.
Varandyan Mikayel (Oqanesyan, 1884-1934) Danakstyun
partiyasnn ideoloqlarndan biri. Onda 26 Bak Komissarlarn satm,
ar gizli polisinin agenti Anastas Mikoyan gzdn salan sndlr olub.
Parisd Stalinin agentlri trfindn ldrlb.
Varjapetyan Nerses (1837-1889) ermni patriarx. stambulda
(Konstantinopolda) yaayaraq rus arna, ingilis, fransz v amerika hkumtlrin gizli mracitlr tkil edrk xahi edirdi ki, onlar
Trkiyni Byk Ermnistan dvltini yaratmaa mcbur etsinlr.
slind, Trkiydki beinci ermni kolonunun fal zvlrindn biri
olmudur.
Vratsyan Simon (1882-1969) - Danakstyun partiyasnn qat
ideoloqu. Sovet Ermnistannn hkumt bas vzifsind ildiyi
dvrd 1921-ci ilin yanvar-fevral aylarnda Ermnistanda, Zngzurda,
Qarabada azrbaycanllara qar ktlvi qrnlar tkil etmidir.
Danak Vtnin xilaskar komitsinin sdri olmudur. Xaric qam, 1926-c ildn AB Dvlt Departamentinin Yaxn rq zr gizli
maviri olmudur. A.Mikoyann v . Stalinin qeyri-leqal mslhtisi
kimi, mhsti trklrinin ilk deportasiyasnn (1943-1944), eenlrin
v inqularn (1942-1943), krm tatarlarnn (1942) v, nhayt,
azrbaycanllarn Ermnistandan (1947-1948) deportasiyas ideyasnn
mllifi olmudur.
219
220
Qarancan Qevorq Arutyunovi (Arkomed, 1861-1936) Qnak

partiyasnn tkilatlarndan biri, Stepan aumyann al verni.
Ermnistanda Sovet hakimiyyti qurulandan sonra Qnak partiyasnn
qrar il qalb Yerevanda ilmi, Yerevan Universitetinin professoru
olmudur. Bak komissarlarnn facili qrnnda A.Mikoyann rolu
bard mifin mlliflrindn biri idi.
Dadyan-paa, Arutyun (1830-1901) yaz, Danakstyun partiyasnn fal zv. 1880-1901-ci illrd Trkiy Xarici lr Nazirliyind
msul vzifd almdr.
Yeprem (Yeprem Davidovi Davtyan, Yeprem-xan, 1868-1912)
dinc trk kndlrin quldur hcumlarnn fal itiraks, 1905-1911ci illrd randa ermni knlllrindn ibart byk bir dstnin
bas olmudur.
Yeruxan, Yervand Poqosovi Srmakexanlyan (1870-1915) yaz v publisist, bir ne srin mllifidir: Biz azadl nec qazanaq,
Trklrin tarixi, Ermnilrin mnyi v s. Onun srlrinin sas
tezislrindn ermni sovet publisistlri v yazlar istifad etmilr.
Zavriyev, d-r Akop Zavaryan (1875-1920) - Danakstyun
partiyasnn liderlrindn biri, fal grkmli ideoloqu, fal xadimi.
Yelizavetpolda, Tiflisd, Yerevanda v Qarabada azrbaycanl halinin
qrnlar trdilnd yaxn silahda S.aumyanla birlikd 1905-ci
ild Bak hadislrini hazrlamdr. rzurumda rus general-qubernatorunun kmkisi olmu (1918), ermni ekstremistlrinin dy
tkilatnn Milli bronun trkibin daxil olmudur.
Karo SasuniDanakstyun partiyasnn ideoloqu, Ermnistanda
1921-ci il yanvar-mart antisovet qiyamna rhbrlik etmidir. Onun
bal il Zaqafqaziyada grc, trk v azrbaycanl milltlrindn
olan on minlrl insan qrlmdr.
Kaaznuni, Ovanes (1868-1937) - Danakstyun partiyasnn grkmli
zv, danak hkumtinin ilk Ba naziri. Ermnistanda Sovet hakimiyyti
qurulduqdan sonra, 52 yanda siyasi baxlarn dyimi (zahirn! mll.)
v danaklarn siyastini ifa etmy balamdr. Danaksutyun n daha
i yoxdur (Danaksyutyun bole neeqo delat) kitabnn mllifi.
Manukyan Aram (Sarkis Ovanesyan, Aram-paa, Vanetsi Aram
(1879-1919) ermnilrin Van syannn (aprel, 1915) balarndan v
trk halisinin qrnlarn tkil ednlrdn biri. Danak Ermnistan

hkumtinin Daxili lr naziri olmudur.
Paramaz, Matevos Carkisyan (1863-1915) Qnak partiyasnn
grkmli xadimi. Ermni azadlq hrkatnn fal itiraks. 1915-ci
ilin iyununda ktlvi itialarn v dinc halinin qrnlarnn tkilin
gr, Konstantinopolda edam edilmidir.
Poqos Nubar Poqos-paa Nubaryan (1851-1930). Btn
ermnilrin katalikosu V Gevork onu qrb lklrinin hkumtlri il ermni islahatlar mslsi (1912-1913) v Byk
Ermnistannglcyi bard danqlar aparmaq n ermni milli nmaynd heytinin rhbri tyin etmidi. 1926-c ilin iyununda
zmird Trkiy Respublikasnn Prezidenti Atatrk qar sui-qsdin
fal itiraks olmudur. Cinayt yoldalarn sataraq (onlardan 15
nfri lm czasna mhkum olunmular), qalan mrn z villasnda
ev dusta kimi baa vurmudur.
Portukayan Mkrt (1848-1921) Millti Danakstyun partiyasnn grkmli ideoloqu. Fransada (Marsel, 1885-1923) Ermnistan
qzetini tsis etmidir. Qzetin shiflrind Trkiy v Rusiya
hkumtlrin qar silahl mbariz yolu il Byk Ermnistan
dvltini yaratmaa sslyn materiallar nr olunurdu. M.Portukayan,
onun yeznsi v dostlar Vanda Armenikan partiyasn ilk ermni
millti-ovinist partiyasn yaratmlar. (1885). Partiyann glirlrini
gizltdiyin gr z hmkarlar trfindn ldrlmdr.
Teyleryan Soqomon Xaaturovi (1896-1960) tacir, Berlind Tltpaan qtl yetirn (mart, 1921). 30-cu illrd gizli yolla SSR-y km,
Ermnistan KP MK-nn birinci katibi Xancan il laqsi olduu z xanda Sov.KP MK Siyasi Brosunun zvlyn namizd A.Mikoyann
kmkliyi il qab getmidir. Teyleryan 1956-c ild Qahird z
Xatirlrini nr etdirir, lakin A.Mikoyanla olduu laqlri gizldir.
Xatisov Aleksandr vanovi (1874-1945) - Kadet partiyasnn
zv, Danakstyun partiyasnn liderlrindn biri, Tiflis hrinin
bas (1910-1917). Danak hkumtinin Xarici lr Naziri, Nazirlr
Sovetinin sdri (1918-1920) olmudur. Bakda hakimiyyti ld saxlamaq n S.aumyana, Q.Melikyana, T.Amiryana, A. Mikoyana
mslhtlr vermidir.
221
222
Xrimyan Mkrt (1820-1907) kei, knlllr hrkatnn

grkmli xadimi, Konstantinopol patriarx (1869-1873).
obanyan Arak Ovanesovi (1872-1954) grkmli yaz,
dbi tnqidi v jurnalist. Ramkavaq partiyasnn zv, Anayit
(Paris, 1898-1911) jurnalnn redaktoru. A.Mikoyann dvtil dflrl
SSR-y glmidir.
axrikyan Arutyun (Atom, 1860-1915)- Danakstyun partiyasnn ideoloqu, grkmli xadimi. rzincanda trk kndlilrin qar
qrnlar trdilrkn hbs olunmu v general Orelidzenin balq
etdiyi Qafqaz ordusunun hrbi-tarla mhkmsin verilmidir.
mavon Qabriel Kafan (Kafyants, 1860-1930) Ermni inqilabnn v Qnak partiyasnn fal tkilatlarndan biri. II
nternasionaln trkibin daxil olmudur. Byk Ermnistan yaradlmas planlarnn iflasa uramasndan sonra deyirmi: Tarix nzr
salaraq, qtiyytl demk olar ki, bizi ermnilri thrik etmkl
ta vvldn ar mtlqiyyti, rus patriarxl mul olmudur...
Bu siyahn uzatmaq da olar. Amma yazlanlar kifayt edir ki, oxucuda tbii bir sual yaransn: Bu qdr v bel qat millti cdadlar olan
ermnilr, bu gn dorudanm z irkin mllrini tk-tk entuziastn
adna xmaq istyirlr?
Cnab Panduxta bildirmk yerin drdi ki, Byk Ermnistan
yaratmaq urunda planl kild fasilsiz olaraq mbariz aparm
tk-tk ermnilrdn ibart bu siyahya Sero Xanzadyan, Baqrat
Ulubabyan, Sergey Ambartsumyan, Viktor Ambartsumyan,
Vardqes Petrosyan, Silva Kaputikyan, Karen Dmiriyan, Serqo
Mikoyan, Zori Balayan, Henrix Poqosyan, Ddmyan, gityan,
Suren Zolyan v s. v s. yan-lar lav etmk olar. Bu, tk-tk
ermni milltilri, qat ovinistlr Qaraba komitsinin, KRUNK
cmiyytinin fal zvlridirlr. Bundan savay, dnyann 60-dan artq lksind faliyyt gstrn saysz-hesabsz millti-separat
tkilatlarn zvlrinin adlarn da bu siyahya lav etsk, sizin,
cnab Panduxt, sralarnzn bu gn birdn-bir tk-tk entuziastlar
sviyysin endiyini sylmk, sizc, sl mif deyildirmi?
1990-c il, iyul aynn 7-d Nyu York Tayms qzetind Avropa,
Kanada v AB-dan olan 133 nfr tannm hquq mdafiisi, alim v
ictimai xadim trfindn imzalanm Dnya ictimaiyytin aq mktub

drc olunmudur. Mktubda Azrbaycan SSR razisind ermnilr qar qrnlar trdildiyi, bunun soyqrm siyastinin davam olduu bildirilir, glckd bel hadislr yol verilmmsi, Azrbaycan trfindn
Ermnistann blokadaya alnmasn pislmk tlb olunur.
Lakin Ermnistan SSR razisind azrbaycanllara qar trdiln
vhiliklr bard bir klm bel deyilmir. Blk cnab Panduxt bel
mktublarn altnda z imzalarn atan yzlrl dnya miqyasnda tannm insanlar da tk-tk entuziast sayr?!
Bu cr czmaqaralarla mul olanlar Azrbaycana qar iftira
yaxmaqla yana, bir eyi d anlamaldrlar ki, btn bunlar ilk nvbd
z xalqna qar ideoloji cbhdn atlan bir atdir. Bir nv siyasi bumeranqdr. Bunu Panduxt v onu kimilr yax bilmlidir.
223
224
225
226
Azrbaycan SSR Cinayt Mcllsinin yuxarda gstrilmi

maddlri il tqsirlndirilrk cinayt msuliyytin clb olunmu
Qriqoryan Eduard Robertovi il bir az da yaxndan tan olaq.
Eduard Qriqoryann qahumlarnn, qonularnn v onu tanyanlarn syldiklri:
Qriqoryanlarn qonusu Samoxvalova rina Alekseyevnann
dediklri:
Samoxvalova rina Alekseyevna
1935-ci il, may aynn 18-d Bak
hrind anadan olmudur. Azrbaycan
Respublikasnn vtndadr. 1955-ci ildn
Sumqaytda yaayr.
2010-cu il, aprel aynn 22-d Azrbaycan Respublikas Ba
Prokurorluunun stintaq darsinin xsusil mhm ilr zr
mstntiqi, dliyy maviri Mmmdov Elman likram olu
trfindn ahid qismind dindirilrkn verdiyi ifadsindn:
... Mn Bak hri, Bilcri qsbsind anadan olmuam v orada
1955-ci il qdr yaamam. ndi rhmt getmi Samoxvalov Sergey
adl bir nfr r gedndn sonra Sumqayt hrin kdk v burada
boruyayma zavodunda ilmy baladm. 1972-ci ild Sumqayt hr
craiyy komitsinin inspektoru vzifsin kemim v bu vzifd
1992-ci ildk, yni tqad xanadk ilmim. Nikahdan Janna
adl 1956-c il tvlldl qzm var. O, ali thsilini Leninqradda alb.
nstitutu bitirndn sonra orada qalb, hal-hazrda Qatina hrind
yaayr.
1971-ci ild mn riml birlikd Sumqayt hri, 1-ci m/r, ev 122,
m.15 nvannda mnzil aldq. Eyni vaxtda hmin binada Qriqoryanlar
ailsi d mnzil ald. Bu ail il biz vvldn tan idik. nki Eduardn
anas Valentina Qriqoryan da mnim kimi, boruyayma zavodunda
ilyirdi. Valentinann konkret olaraq hans sexd ildiyini xatrlaya bilmirm, ancaq dqiq bilirm ki, bizim binada ona mnzili mhz
227
228
boruyayma zavodunda ildiyin gr vermidilr. Onun rinin adn

xatrlaya bilmirm, ancaq o, lil idi, nki hr iki ayan amputasiya etmidilr... Valentinann ri lil olduuna gr, tam kild ala
bilms d, o, ayaqqab tmirisi kimi ilyirdi. Ancaq mn hiss edirdim
ki, Valentinann v onun rinin qazanclar bu oxuaql ailnin firavan
yaamasna kifayt etmir v onlar hmi maddi tinliklrl zlirlr.
Buna baxmayaraq, r-arvad arasnda normal mnasibtlr var idi. Mn
onlarn evind tez-tez olurdum, ancaq he vaxt onlarda dava-dala v
ya konflikt ba verdiyinin ahidi olmamam. Kiinin lmndn sonra
ailnin maddi durumu daha da pisldi. Valentina daim id olduuna gr onun uaqlar Eduard, Erik, Tiqran, baclar Venera v adlarn
bilmdiyim digr uaqlar btn vaxtlarn kd zbana keirirdilr.
Uaqlar nzartsiz v trbiy grmdn byyrdlr, oxumaa hvs
gstrmirdilr. Mnim bildiyim gr, onlarn he biri he 10-cu sinifi d bitirmmidi. Qzlar ox erkn vaxtlardan ks cinsin nmayndlrin hvs gstrmy baladlar, olanlarda is tdricn kriminala meyl artmaa balad. Mn bunu mnim qzm Janna Afrikadan
mzuniyytdn hdiyylrl qaydan zaman hiss etmidim. O dvrd
bu hdiyylrin myyn dyri var idi. Mnim rimin insanlara inanan
v sadlvh adam olmasndan istifad edn Eduard ahmat oynamaq
ad il tez-tez bizim ev glmy balad. Ancaq mn qzmn gtirdiyi
hdiyylr Eduardn qeyri-salam maran grb aldm ki, onun
biz glmsin son qoyum.
Qald ki, Eduard Qriqoryann baqa milltlr qar ovinist olmas
mslsin, mn onda bel bir mnasibti he vaxt hiss etmmidim.
Sumqayt hmi beynlmill hr olmudur v bel mhitd
byyn insan millti ola bilmzdi. Eduard Qriqoryann ermni
milltin atasnn guya onlar atmas nticsind nifrtinin yaranmas haqqnda sz-shbtlr is tamam sasszdr. Yuxarda gstrdiyim
kimi, ata Qriqoryann Eduardn anas Valentina il mnasibti kiinin
lmn qdr tam normal olmudur. Haradasa 1983-c ild qonu
Alenina Qalinann mnzilindn ourluq etdiyin gr, Eduard cinayt
msuliyytin clb edilrk 4 ya 5 il azadlqdan mhrum edilmidir.
Txminn 80-ci illrin sonunda, ktlvi itialardan vvl hrd
vziyyt kskinlmidi. Buna sbb hrd ox sayda Ermnistandan
qovulmu azrbaycan milltindn olan qaqnlarn olmas idi. Onlar

balarna gln vhiliklr v thqirlr, qanunsuz olaraq ermnilr
trfindn deportasiya edildiklri bard mlumat verirdilr. Qeyd
etmk istyirm ki, hrd vziyytin kskinlmsi sanki eyni bir
ssenari sasnda ba verirdi. Thrikedici txribat shbtlr, arlar,
qqrqlar, kor-tbii mitinq v yncaqlar mn tan olmayan insanlar
trfindn idar edilirdi. Mnc bu adamlar n yerli sakinlr, n d ki
Ermnistandan glmi qaqnlar deyildilr. Bu fikrimi saslandraraq
dey bilrm ki, Ermnistandan glmi qaqnlar z grkmlri il
Sumqaytn htta n kasb adamlarndan bel kasb grnrdlr. Bu
mitinqlri, yncaqlar idar ednlr is hams hndrboylu, yax
geyimlri il nzr arpan adamlar idlri v onlar ktllrin diqqtini
clb ed bilirdilr. Eyni zamanda gstr bilrm ki, bunlar hrin
vzifli xslri d deyildilr, nki mn hr icraiyy komitsind
ildiyim gr vzifli xslrin oxunu tanyrdm. Mhz bu zamanlar
mn Eduard Qriqoryann davrannda myyn dyiikliklr grmy
baladm. O, dflrl mxtlif milltlrdn olan olanlarn hatsind
grnrd. O, brkdn danaraq trafdaklarn diqqtini clb etmy
alrd v zn ox hyasz aparrd. Mn onun bu hrktlrini
vvl onun trbiysind olan qsurlarla bal olduunu dnrdm.
Onda mn he tsvvr ed bilmzdim ki, glckd o, ktlvi itialarda fal itirak edck v qadnlar zorlayacaq, insanlar qtl yetirn
caniy evrilck.
Qriqoryann hbs edilmsi bard mlumat mn ktlvi informasiya vasitlrindn eitdim. Orada deyilirdi ki, o, talan dstlr
balq etmidir v ermni milltindn olan xslrin ldrlmsind,
qadnlarn zorlanmasnda itirak etmidir. Bu xbrlr mnim
Sumqayt hadislrinin xaricdn provokasiya v idar edilmsi haqda bhlrimin tsdiqi idi. Mn mlum olan faktlar tutuduraraq v
Sumqayt sakinlri olmayan namlum xslrin thrikedici davranlarn, ktlvi itialar sonrak hadislrl balayaraq, mn birmnal
bel bir nticy glirm ki, btn bu hadislr Ermnistann myyn
millti dairlrinin mqsdlrin xidmt etmidir. Eyni zamanda,
hl bu hadislrdn vvl vziyytin grginlmsini grn bir ox
ermnilr hrdn xb getmidilr. Bunu mnim tanlarm v digr
229
insanlar i yerlrind, nqliyyatda danrdlar. Bir oxlar z qohumlar v tanlarndan aldqlar mlumata sasn deyirdilr ki, ermni
milltindn olan xslr mant kassalarndan pullarn xarrlar v bu,
ktlvi xarakter alr.
Htta Eduardn hbsindn sonra mn onun anas Valentinadan soruurdum ki, Eduard bu dhtli hadislri nec trd bilib. O is mn
cavab verirdi ki, onun olu baqalarnn tsiri altna dmdr. Mn bu
szlri bo bhanlr kimi qiymtlndirdiyim gr, onun bu szlrl n
demk istdiyini aydnladrmaq bard fikirlmirdim. Ktlvi itialar
zaman mn Qriqoryann zn grmmidim, nki bu hadislr 3-c
mikrorayonda ba vermidi. N bizim binada, n d yaxnlqda olan binalarda ktlvi itialar v talanlar olmamdr. Ona gr d mn bu itialar v talanlar zaman Qriqoryann v onun hatsind olan insanlarn
hrktlrini tfsilat il tsvir ed bilmirm. Ancaq bu ktlvi itialardan sonra hrd ham deyirdi ki, hadislrdn vvl v talanlar zaman namlum xslr insanlara spirtli ikilr v hanssa tibbi preparatlar
paylayrmlar. Baxmayaraq ki, mn zm xsn bu hadislri gzml
grmmim, ancaq hesab edirm ki, bu eylr olubdur, nki talanlarn bu qddar hrktlrini baqa cr izah etmk olmur.
Qriqoryan Eduardla eyni koloniyada
cza kmi Maqomedov Rid Rsul olu,
1964-c ilin aprel aynn 7-d anadan
olub. nvan: Hvsan, hlimanov k, ev 6,
mn.72. Milliyyti: tabasaran. (1983-c ild
Baknn Qarada rayonu, Qobustan
qsbsind Eduard Qriqoryanla bir yerd,
3-c koloniyada, mxtlif baraklarda
cza kmidir; mnasibtlri olmayb).
230
2010-cu il, aprel aynn 12-d saat 14.0017.00 radlrind

Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun stintaq darsinin
xsusil mhm ilr zr mstntiqi, dliyy maviri Mmmdov
Elman likram olu trfindn ahid qismind dindirilrkn verdiyi
ifadsindn:
Eduard Qriqoryann zn hamdan yuxar tutmas, hyaszl,

loval onunla yaxn mnasibtd olmama imkan vermirdi.
Eduard bo vaxtlarnda idmanla mul olurdu, arlq qaldrr,
karate fndlrini nmayi etdirir, dirsyi il kiik taxta tirlri sndrmaa chd gstrirdi. Onun davrannn sas xsusiyytlri: hyaszlq,
ox hndrdn glmk, digr dustaqlarla ox hndrdn danmaq, liderlik iddias...
dman meydanasnda nunaklarla karate mqlri gstrirdi.
Bilmirm, rejimli bir mssisd onlar hazrlamaa v aq-ana
onlarla mq etmy kim icaz vermidi. Qriqoryanla Murad v Azad
adl dustaqlar yaxnlq edirdilr. Soyadlarn bilmirm, amma bir yerd
idmanla mul olurdular... Azad karate zr yax mtxssis idi.
Qriqoryan milliyytc ermni olan digr mhbuslarla nsiyyt saxlamrd. Muradn szlrin gr, Eduard btn ermnilr nifrt edir,
nki onun atas ermnidir, lakin onun anasn atb gedib v anas onu
v qardan tkbana bydb. Murad dedi ki, Eduard ermnilri
edam etmyhazrlar, o z mhz bel deyirmi...
1987-ci ild hbsdn xandan sonra mn Eduard Qriqoryanla
rastlamamam v onunla he bir laqm olmamdr.
Novruzov Mhrrm datulla olu,
1964-c il, fevral aynn 12-d anadan olub,
Sumqayt sakinidir.
2010-cu il, aprel aynn 28d Azrbaycan Respublikas Ba
Prokurorluunun stintaq darsinin xsusil mhm ilr zr
mstntiqi, dliyy maviri Mmmdov Elman likram olu
trfindn ahid qismind dindirilrkn verdiyi ifadsindn:
Eduard Qriqoryan ailsi il 5-ci blokda yaayrd. Anas Valentina
boruyayma zavodunda ilyirdi. Eduard v onun qardalar Tiqran,
Albert v Erik kriminal xslr olmular. Eduardn yanna tez-tez yerli sakinlr oxamayan xslr glib-gedirdi, ksriyyti qara plallar
idilr.
231
Clilov Anatoli Rfi olu,

1935-ci il, dekabr aynn 24-d
Qasm-smaylov rayonunda anadan
olub. (ndiki Goranboy rayonu-mll.)
Sumqayt sakinidir.
2010-cu il, aprel aynda Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun stintaq darsinin xsusil mhm ilr zr mstntiqi,
dliyy maviri Mmmdov Elman likram olu trfindn ahid
qismind dindirilrkn verdiyi ifadsindn:
Sumqaytda vziyyt grginln gnlrd E.Qriqoryan yaad
binann hytind olmurdu. Qonular deyirdilr ki, o tez-tez Dalq
Qarabaa, Dastana, Rusiyaya gedib-glir. Onu dflrl tanmad
xslrin arasnda grblr. Hmin xslr grkmlrindn yerli adamlara oxamrdlar.
1-ci mikrorayon razisind he bir hadis ba vermmidir.
Hadislr sasn 2-ci v 3-c mikrorayonlarda ba vermidi.
Oxucularn Eduard Qriqoryan daha drindn tanmas n
hrbi xidmtdn alnan xasiyytnamni olduu kimi drc etmyi
lazm bilirik.
232
XDMT XASYYTNAM
verilir sravi sgr, 1959-cu ild anadan
olmu, milliyytc ermni olan
Qriqoryan Eduard Robertovi
1978-ci ilin noyabr ayndan 1979-cu ilin mart ayna kimi sgri
xidmtd olan sravi sgr Qriqoryan E.R. zn mnfi chtdn gstrmidir. Hrbi xidmtinin az mddti rzind avulara qar kobudluq
faktlar z xmdr. Onun fikrin gr, ona qar yax mnasibt
bslnilmir. zndn byklrl nsiyyt vaxt lnl v sbiliyi
il seilirdi. Bu o vaxt ba verirdi ki, kims ona mxtlif gstrilr
verirdi, o da onlara tabe olmaqdan imtina edirdi. Kollektiv arasnda onu
lider grmk olard.sgr yoldalarnn arasnda zn n all, hr
eydn xbrdar olan kimi qlm vermy alrd. Hrdn yoldalarna qar yuxardan aa baxrd. Rus dilini yax bilir.
Qeyd: Xasiyytnam Qriqoryann E.R. vaxtnda xidmt etdiyi batalyonun siyasi msllr zr komandir mavinin dilindn yazlmdr.
58172 hrbi hissnin 5-ci bsinin risi, podpolkovnik
.Puqovkin
Xasiyytnam il razyam.
58172 Hrbi hissnin tab risinin vzifsini icra edn
Moiseenikov
28.09.88.
Bir fakta da diqqt yetirk. E. Qriqoryan hbs olunduqdan sonra
3 sayl czakm mssissind yatrd. Bu mssisnin mliyyat
bsinin risi vzifsind alan Sleymanov lihseyn Sleyman
olu Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun mkdalarna
ifad verrk bildirmidir ki, Qriqoryanla czakm mssissind
tan olmudur. zn kobud aparrd, hyasz, zndn raz olan bir
233
mhbus idi. Liderlik etmyi xolayrd. Ziflrin zrind qddarlq

edirdi.
.Sleymanovun ifadsindn grnr ki, 1988-ci ilin fevral aynda
Sumqayt hrind ba vermi mlum hadislrdn sonra, mart-aprel
aylarnda onu Azrbaycan SSR Dvlt Thlksizlik Komitsin dvt
edrk, orada Eduard Qriqoryanla bal suallar vern kemi SSR
Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkda E.Qriqoryann barsind
alm mliyyat ii il maraqlanm, shbtin nticsind ona mlum
olmudur ki, E.Qriqoryan kemi SSR-nin thlksizlik orqanlar il
sx mkdalq edn xsdir.
Buradan da aydn olur ki, E.QRQORYAN Sumqaytda ba vern
hadislrin TKLATISI ola bilmzdi. O, adi bir CRAI idi.
Sifariilrin v tkilatlarn tlimatlarn yerin yetirmkl mul
idi.
234
EDUARD QRQORYAN HAQQINDA

MTTHMLRN FADLRNDN
1. Mmmdov Qalib Qdirah olu.
08 iyul 1988-ci il.
Mstntiq: SSR Ba Prokurorluunun stintaq qrupunun mstntiqi
Lukiri V.Q.
(1-ci sorudan)
Man yandrdqdan sonra bizim qrup yen bir yer toplad v burada Qriqoryan Eduard Robertovi hamya elan edrk, txminn bel
dedi: Mn burada byynz olacaam. Mn bilirm, hara getmk
lazmdr, ham arxamca glsin! vvl mn Qriqoryan, artq dediyim
kimi, rusa oxatmdm. Onun ermni olduunu yalnz istintaq zaman bildim. Bundan sonra bizim qrupun adlarn kdiyim btn zvlri
Qriqoryan Eduardn arxasnca avtovazalla zbz yerln nc
mikrorayona getdik...
... Bizim qrup qzlar zorladqlar evdn sonra, 6/2 nmrli ev
getdi. Nec alnd, bilmirm, ancaq hmin ev bizi Qriqoryan Edik aparrd. Q ox qtiyytl qabaqda gedirdi, qalanlarn hams is onun arxasnca gedirdi. Bir evdn o biri ev gednd Qriqoryan Edik z baltasn gdksinin altnda gizldirdi. Biz o ev yaxnlaanda artq orada
xeyli adam dayanmd. 6/2 nmrli evin birinci blokunun qarsnda
bizim qrupun uaqlar dayand. Bunu grb, irlid gedn Qriqoryan
Eduard biz mr etdi: Batalyon, arxamca! v bir ne addm irli
getdi. Sonra o geri evrilib biz baxd v grd ki, biz dayanmq,
sbi halda dedi: Ndir, qorxursunuz? Glin arxamca! Bundan sonra biz hammz Qriqoryann arxasnca, birinci bloka girdik v ikinci
mrtby qalxdq...
25 iyul 1988-ci il.
Lukiri V.Q. v liyev A.A.
(2-ci sorudan)
235
236
...Qriqoryan biz elan edndn sonra ki, o bizim byymz olacaqdr, cibindn bir ne hb xarb azna qoydu. Sonra dedi ki, bu
hblr adamn hval-ruhiyysini qaldrr v ruhlandrr. Bundan sonra o hblrdn hamya paylad. Mn xsn drdn verdi. Hamya
txminn o qdr paylad. Mn Qriqoryandan sorumadm ki, bu n
hblrdir, unki hr ks hblri alb azna qoyur v udurdu. Mn d
el etdim, hblri azma aldm v uddum. Txminn yarm saatdan
sonra mn hiss etdim ki, mnim bdnim byyr, mn yeni gc glir,
trafdaklarn hams mn balaca grnrdlr, htta el bil binalar
mnim stm yeriyirdi. Bel baxanda Qriqoryann paylad hblr
adi hblr bnzyirdi: a rngli, yast, dairvi formada idi. Hblrin
tsiri altnda mn hr ey, btn mrlri yerin yetirmy hazr idim.
mrlri is sasn Qriqoryan z verirdi...
...Bizim qrup avtovazaln qabanda, daha dorusu fvvarnin yannda olanda txminn on metr bizdn aralda, adamlarn arasnda iki
nfr dayanmd. Mn grdm ki, Qriqoryan -drd df onlara yaxnlad. Onlar ndn danrdlar, bilmirm, bu bard Qriqoyan biz
he bir mlumat vermirdi...
Qriqoryann yaxnlad iki nfr bard onu dey bilrm ki, onlardan biri, mnim yadmda bel qalb, orta boylu, digri bir az ondan aa boylu idi. Hr ikisi iri bdnli idi, salar qara, amma mnim
salarmdan bir qdr aq idi. Digr lamtlri yadmda qalmayb.
Onlarn ermni olduqlarn mn dqiq dey bilmrm, nki mn onlarla nsiyytd olmamam. Lakin mn eitdim ki, Qriqoryanla ermni
dilind danrlar. Hblr biz tsir edndn sonra Qriqoryan onlara
yaxnlad v ermni dilind n bards bir-iki klm dand. Mn
ermni dilini bilmirm v ona gr d Qriqoryann hmin adamlarla
ndn dandqlarn syly bilmrm.
Mn hmin iki nfri, mnc onlar ermni idilr, vvllr Sumqaytda
grmmidim. Fikirlirm ki, onlar haradansa glm adamlar idi.
Qriqoryan onlarla bir-iki klm danandan sonra, qaydb biz trf
ynldi v yen d onlarn eidcklri trzd ucadan dedi: Dub poydut za mnoy(yni alszlar mnim arxamca gedcklr.- mll.)
Bu szlrin kim nvanlandn mn vvl baa dmdim. ndi is
dey bilrm ki, dub poydut za mnoy deynd Qriqoryan Edik bizi
nzrd tuturdu. Bel ki, hblri qbul edndn sonra xsn mn hr

ey hazr idim. Yqin ki, Qriqoryann paylad hblr bizim cinayt
qrupumuzun btn zvlrin eyni cr tsir etmidi. Qriqoryann yaxnlad o iki nfri mn 1988-ci il fevraln 28-dn sonra Sumqaytda
grmmim.
3-c mikrorayonn binalarndan biri.

Hadislr sasn bu razid cryan edirdi.
237

Lukiri V.Q.
(3-c sorudan)
238
Sual: - 1988-ci ilin iyul aynn 8-d v 9-da aparlan dindirmlrd

Siz 1988-ci il fevraln 28-d Sumqayt hrind ba vermi ktlvi itialarda birg itirak etdiyiniz xslrin adlarn kdiniz. Sizin d
daxil olduunuz hmin qrupun hrktlrini kim istiqamtlndirirdi,
qrupun rhbri var idimi? Aydnladrn.
Cavab: - vvl aparlan dindirmlrd mn gstrmidim ki, adlarn kdiyim olanlardan ibart qrupla mn ilk df avtovazaln
yaxnlnda txminn saat 16-da rastladm. Qrupun konkret olaraq hans vaxtda toplandn dqiq dey bilmrm. Bir dst gnc
fvvarnin yannda dayanmd, mrkzd is Eduard Qriqoryan grdm. El onda dndm ki, o, qrupun lideridir. Sonra, el fvvarnin
yanndaca, Eduard Qriqoryan butun qrupa balq edcyini elan etdi
v deynd ki, hara getmyin, n etmyin lazm olduunu o bilir, mn
baa ddm ki, mnim d qoulduum qrupa o rhbrlik edir. Ktlvi
itialarn davam etdiyi btn mddt rzind Eduard Qriqoryan
hmi nd gedirdi v he kim onunla mbahis etmirdi. Mn bilmirm
ermnilrin harada yaad Qriqoryana vvlcdn mlum idimi, lakin onlarn evlrin o bizi shvsiz aparrd. Bizim dst 3-c mikrorayonun 6/2 nmrli evin 1-ci blokunun qarsnda dayananda Qriqoryan mr etdi: Batalyon, ardmca! Biz trddd ednd is Qriqoryan
bizi qorxaqlqda gnahlandraraq dedi: Ndn qorxursunuz, ardmca
glin! Bundan sonra ham fikirlmdn Qriqoryann ardnca getdi.
Bizim qrupda Eduard Qriqoryan zn tam mstqil, srbst aparrd.
Onun btn davranndan grnrd ki, yaranm vziyytd o zn
hkmran hesab edir.
...vvl aparlan dindirmlrd mn artq demim v bir
daha tsdiqlmk istyirm. Mn ba vermi hadislr gr ox
tssflnirm, trtdiklrim gr ox peimanam v z taleyim n
narahatam. Mni z ardnca bir sra cinaytlri trtmy aparan
Sfrov v hamn z ardnca aparan Eduard Qriqoryan olmasayd,

mn bu ar cinaytlri trtmzdim...
... Ktlvi itialarda itirak ednd he bir mqsd gdmrdm. Ktlnin tsiri altna drk ham nec hrkt edirdis, mn
d el hrkt edirdm. ndi mn o hrktlrim gr zm gnahlandrram. Bildirirm, hrktlrim dnlm hrktlr deyildi, ona gr d mnim bu etiraflarmn glckd nzr alnmasn
xahi edirm. Glckd z Vtnimin tam hquqlu vtnda olmaq
n trtdiklrim cinayt mllrin gr istniln czan kmy v
cmiyyt qarsnda z gnahm yumaa hazram.
Sual: Ktlvi itialarn itiraklar il, hanslarn ki, adlarn
istintaq zaman kmisiniz, bu ilin 28 fevralndan sonra grmsnzm?
Cavab: Xeyr, mn onlarla grmmim. Mnim onlarla he
bir mumi maram yoxdur. stintaq zaman dediyim kimi, Sfrov
Nizamidn baqa qrupun digr zvlri il vvllr he bir tanlm olmamdr. Onlarla grmy almamam. Onlarn mniml
grmk istyib-istmdiklrini bilmirm. Ktlvi itialarn sabahs gnndn, yni fevral aynn 29-dan, bu ilin may aynn 27-d hbs
olunduum gndk 21 sayl tikinti idarsind ilmim.
239
II. Hseynov Vaqif Vahabli olu.

25 iyul 1988-ci il.
Mstntiq: SSR Ba Prokurorluu
stintaq qrupunun mstntiqi mayor D.Bayramov
240
(1-ci sorudan)
Sual: - z ifadlriniz lavniz varm?
Cavab: - Bli, var. Mn daha bir fakt bard danmaq istyirm.
Blk bu fakt istintaq n maraq dourar.
1988-ci il, fevral aynn 27-d Corat qsbsindn Nadirin yanna
glirdim. Mn Nadirgilin blokuna yaxnlaanda grdm ki, 122 sayl
binann yan trfind iki olan dayanb. Onlar ermni dilind danrdlar, ona gr d diqqtimi clb etdilr. Onlar ermni dilind dandqlarndan he n baa dmdim. Onlarn dayanb kimi gzldiklrini
d bilmirm. Olanlardan birinin 28-30 ya olard, hndrboylu, orta
bdn qurululu, yumru sifti, dz burnu, qara blar v saqqal, salar bir qdr qvrm, ynind uzun tkl qara rngli gdkc, banda
is papaq var idi. kinci olana 25-26 ya vermk olard. O da hndrboylu, orta bdn qurululu, sifti arq, qrxlm, qara blar, qara
dz salar var idi...
Biz Nadirl evdn xanda onlar artq hmin yerd yox idilr.
Ertsi gn, yni fevral aynn 28-d mn onlardan birini, ynind
gdk olann avtovazaln yaxnlnda grdm. O, ktlnin iind
idi v ox tccbldr ki, tmiz azrbaycan dilind uaqlar itialara thrik edirdi. Onun dediyi bzi szlr yadmdadr. O, bel deyirdi:
Kpk ua, hyaszlablar, azrbaycanllar ldrrlr v bilinmir, n istyirlr. Onlar buradan qovmaq lazmdr. Bir azdan onlar
Yerevandan glib biz deycklr: xn gedin Sumqaytdan....
...El hmin gn mn gdk geyinmi olan yen grdm, amma
tklikd yox, o biri olanla bir yerd. Mn, Nadir v baqa uaqlar
3-c mikrorayonda 6/2 sayl evdn xanda mn hmin olanlar blokun qabanda grdm. Bizdn vvl blokdan lind balta Qriqoryan
Edik xd. Hmin olanlar grck, Edik cld onlara yaxnlad v
gdkli olana pulu v kaz bklsn verdi. Bkld n olduunu bilmirm. Gdkli olan Edikdn aldqlarn lind tutduu
salafan torbaya qoydu. Torbada yen n is var idi. Sonra olan rus
dilind Edikdn sorudu: H, ilr nec gedir? Edik ona cavab olaraq: hllik hr ey yaxdr, - dedi v glmsyrk lav etdi:- dubin da vse (ktbeyindirlr d hams.- mll.). Bunu deynd Edik
nyi nzrd tuturdu, bimirm. El onda gdkli olan Edik hanssa
hblr verdi. Edik hblri gtrb yal qadn hat etmi ktly trf
getdi....

stintaq qrupunun mstntiqi D.Bayramov
(2-ci sorudan)
Ardmca!, dey Edik Qriqoryan qqraraq 6/2 sayl evin
mrkzin yaxn olan girilrdn (bloklardan) birin daxil oldu. Onun
ardnca Nizami, fsr, Nadir, lqar v mn tan olmayan byk bir
dst d bloka daxil oldu. Onlardan sonra iri mn girdim. Dqiq yadmda deyil, 4-c ya 5-ci mrtby qalxdm. gr, shv etmirms,
pillkndn solda yerln mnzil daxil oldum. Sonralar istintaq zaman yrndim ki, bu mnzild Qriqoryan Zemann ailsi yaayrm.
241
III. Sfrov Nizami Sumbat olu.

22 iyun 1988-ci il.
SSR Ba Prokurorluunun stintaq qrupunun mstntiqlri Lukiri
Vasiliy Qriqoryevi v liyev nvr ziz olu, prokuroru Spika
Vladimir Aleksandroviin, azrbaycan v rus dillrindn trcmilik
edn Namazova Sadt li qznn, ssyazma v videoyazma
zr mtxssis Dorovskix Aleksandr Nikolayeviin itirak il,
tqsirlndiriln Sfrov Nizami Sumbat olu il Qriqoryan Eduard
Robertovi arasnda keirilmi zldirm protokolundan:
242
(1-ci zldirm)
Tqsirlndiriln Qriqoryana prokurorun sual: - Siz artq birinci ay
deyildir ki, istintaq altndasnz. Tqsirlndirilnlr, aralarnda ermni
milltindn d olan zrrknlr sizi btn bu cinaytlrin fal itiraks kimi gstrirlr. O cmldn, ldrmy chd, zorlamalar. Siz
bununla bal n dey bilrsiniz?
Tqsirlndiriln Qriqoryann cavab: - Tqsirlndirilnlrin mn
qar ifad vermlri il bal onu dey bilrm ki, onlar mn bhtan
atrlar, nki mn ermniym. Mn qar ifadlr vern mlki adamlar
bard mn he n dey bilmrm.
Tqsirlndiriln Qriqoryana prokurorun sual:Hr bir
tqsirlndiriln z n qeydlr ed bilr. Siz bel bir qeydlr edirsinizmi?
Tqsirlndiriln Qriqoryann cavab - Bli, edirm.
Tqsirlndiriln Qriqoryana prokurorun sual: - in vziyytini
nzr alsaq, siz, yqin ki, materiallarn bir oxu il tansnz. Fikirlin
v ifad verin, slind fevraln 28-d n ba verirdi?
Tqsirlndiriln Qriqoryann cavab: - Mn orada olmamam, ona
gr d ifad ver bilmirm. Orada olsaydm, ifad verrdim. Mnim
gizldilsi bir eyim yoxdur.
Tqsirlndiriln Qriqoryana prokurorun sual: - Yni, mumiyytl,
fevraln 28-d olmamsnz?
Tqsirlndiriln Qriqoryann cavab: - N fevraln 27-si, n d 28-i
olmamam.
Tqsirlndiriln Qriqoryana sual: - Tqsirlndiriln N.S.Sfrova

sizin sualnz varm?
Tqsirlndiriln Qriqoryann cavab: - Bli, var.
Tqsirlndiriln Qriqoryann tqsirlndiriln N.S.Sfrova sual:
- Ayn nesind biz ayxanada grdk ki, saat ned, n vaxt v
haraya getmk bard danaq?
Tqsirlndiriln N.S.Sfrovun cavab: - Fevraln 27-si axam.
Tqsirlndiriln Qriqoryann tqsirlndiriln N.S.Sfrova sual: Fevraln 28-i saat ned, hans yerd v harada biz grdk?
Tqsirlndiriln N.S.Sfrovun cavab: - Biz vazaln yannda ayxanada grdk. ay mni tanyr, o tsdiq ed bilr ki, biz orada
saat 15.00-da grb, 16.00-da oradan xmq.
Tqsirlndiriln E.R.Qriqoryana mstntiqin sual: - Tqsirlndiriln
N.S.Sfrovun cavablar sizi qane etdimi?
Tqsirlndiriln E.R.Qriqoryann cavab: - Bli, tqsirlndiriln
N.S.Sfrovun cavablar mni qane etdi.
stintaq qrupunun mstntiqi N.A. Vlixanov
(1-ci sorudan)
Sual: - Nizami Sfrov, siz nec izah ed bilrsiniz ki, Qriqoryan
Edik, z milliyytc ermni ola-ola, ermnilr qar cinayt
hrktlrini trdirdi?
Cavab: - Mn bilmirdim ki, Edik ermnidir. Onun atasn he vaxt
grmmm. Anas rusdur v mn hmi hesab elmim ki, o, rusdur. nki hmi rus dilind danrd. Bzn is azrbaycan dilind
danrd. V hmi azrbaycanllarla dostluq edirdi. Onun ermni
olduunu v ermni soyadn dadn mn yalnz istintaq zaman
bilmim. gr mn bilsydim ki, o, ermnidir, hmin gn onunla talanla getmzdim. nki dst onun ermni olduinu bilsydi, onunla
birg olanlarn hams n d pis olard. Edik Qriqoryann ermnilr
qar cinaytd itirak etmsinin sl sbbini bilmirm. Amma mn
dnrm ki, btn bu vur-atlasnn hans sbbdn ba verdiyinin
onun n he bir mnas yox idi. O da, el mnim kimi, qazanc ld
243
etmk istyirdi, frqi yox idi kimin hesabna; ermnlrin yaxud da ki,
azrbaycanllarn. Mnc, biziml olan uaqlarn hamsnn mqsdi
d el bu idi, qazanc ld etmk.
Sumqaytda trdiln itialarda itirak ednlr mtthimlr

krssnd
IV. sayev fsr slam olu

02 iyun 1988-ci il.
stintaq qrupunun mstntiqi kapitan N.itnikov
(1-ci sorudan)
244
... ondan (Eduard Qriqoryandan mll.) araq iyi glirdi, amma

o, srxo deyildi. Nizamidn v Nadirdn araq iyi glmirdi, lakin onlarn siftlri el bil vhilmidi, gzlri daralmd v parldayrd,
hiss olunurdu ki, onlar narkotik madd qbul ediblr. Ncfov Nadir
Qriqoryan Edikdn sorudu ki, sonra hara gedcklr. Qriqoryan
Edik cibindn bir dama-dama dftr vrqi xartd, vrqd diyirckli
qlml gy rngd n is yazlmd. Vrqdki yazlarn bir hisssinin
stndn xtt kilmidi. Mn bel baa ddm ki, vrqd ermni
milltindn olan adamlarn nvanlar yazlb, stndn xtt kiln
nvanlarda is Qriqoryan z dstsi il artq olmudur. Edik siyahya
baxd v trafndaklara Batalyon, ardmca! Hr ks ham n, ham

hr ks n! - dedi v mktbdn sol trfdki evlr sar getdi. Onun
arxasnca gedn qrupa qoulub mn d getdim...
07 iyun 1988-ci il.
(2-ci sorudan)
... Qriqoryan v Ncfov mn deyirdilr ki, onlar varl ermnilrin
mnzillrini bilirlr, orada oxlu pul var v biz o pullar gtrcyik,
ona gr d mn onlara qouldum. ndi is ox heyfsilnirm v pemanam. Hm d demk istyirm ki, hl fevral aynn 28-dn ox vvl
Qriqoryan Edik, qardalar v Ncfov Nadir z dostlar il bizim btn
hyti qorxu altnda saxl ayrdlar. Onlar adamlar dyrdlr, qorxudurdular, soyurdular. Qriqoryan Edik hr df, biz bir yerd idn ev
qaydanda mn deyirdi ki, varl ermnilrin xeyli mnzillrini bilir
v yax olard ki, onlar qart etsinlr. Ona gr d onlar ktlvi itialarn ba verdiyin seviniblr v hmin mnzillri qart etmk n
1988-ci il, 28 fevral itialarndan istifad etmilr.
... Qriqoryan Edik v onun qardalar karate fndlrini yax bilirdilr v hytd mnim tandm uaqlar tez-tez dyrdlr.
Ncfov Nadir is mnim yanmda lovalanrd ki, guya o, htta bir
milis nfrini zidirib, ciblrini d tmizlyib. Qriqoryann btn
qardalar qat canilrdir v ham onlardan qorxurdu. Ncfov Nadir
d bu baxmdan ona oxayr. O da z dostlar il btn hyti qorxu
altnda saxlayrd...
21 iyun 1988-ci il.
(3-c sorudan)
... Sual: - Siz Eduard Qriqoryan nec xarakteriz ed bilrsiniz v
sizin qarlql mnasibtlriniz necdir?
Cavab: - Mn Qriqoryan Eduard lap oxdan, bir qonu kimi
tanyram. Valideyinlriml bir yerd yaadm evin btn sakinlri,
qonular onlar uursuz bir ail kimi tanyrdq. Edik v onun qardalarn xuliqan sayrdlar, el indi d xuliqan sayrlar. Onlar vvllr d
245
mhakim olunublar. Hams karate fndlrin yiylndiklrin gr,

tez-tez dava salrdlar. Btn hyti qorxu altnda saxlayrdlar. Edik
xasiyytc acql, qddar, ehtiyatl adamdr. Qardalar kimi, o da teztez spirtli iki qbul edirdi. O, srxo olanda grk ona ba qomayasan,
nki he n drk elmir v fikirlmdn adam vura bilr, kimi desn
xsusi qddarlqla dyrdi.
...Mn dflrl Qriqoryanda oxlu miqdarda hblrin olduunu
grmm. O, hblri Parkopan adlandrrd. Bir df mnim yanmda bir nesini qbul eldi v bir azdan el bil al bandan xd, acql
v sbi hala dd. Bir df mnim yanmda zavodda bir fhlni dyd. Bel hblrdn o, qarda Tiqran n xstxanaya da aparrd. Bu
bard Edik z mn demidi. Amma hblri haradan alrd, bilmirm,
bu bard o, he n danmrd... .
22 iyun 1988-ci il.
(4-c sorudan)
246
...sonra mn el nc mikrorayondaca yerln Kosmos kinoteatrnn yanna gldim. Orada tanlarm, Qriqoryan Ediki, Hseynov
Vaqifi, Ncfov Nadiri, Sfrov Nizamini grdm. Onlara yaxnladm
v salamladm. Qriqoryan fxrl dedi ki, o, artq kiminls ermni
milltindn olan adamlar zorlayb v ldrb. Sonra Ncfov Nadir
Qriqoryana dedi ki, cibindn hanssa bir kaz cxarb baxsn. Qriqoryan
cibindn bir vrq kaz xartd. A, dama-dama czqlanm kaz idi,
zrind diyirckli qlml n is yazlmd. Amma konkret olaraq n
yazlmd, mn grmdim. Qriqoryan yazlanlara diqqtl baxd v
hamya mr etdi: Getdik! Biz Qriqoryann arxasnca gednd Nadir
mn dedi ki, gr pul gtrslr, mn d vercklr. Gr yerindn
bizim qrup 3-c mikrorayona, yaay evlrin trf getdi. Hamdan
qabaqda gedn Qriqoryan 6/2 sayl evin giri qaplarndan birin atanda hamya mr edrk qiqrd: Batalyon, glin ardmca! v bir ne
addm irli getdi. Sonra dnb geriy baxd, hamnn dayanb durduunu grrk yen d biz trf sslndi: Ndn qorxursunuz, getdik!.
Bundan sonra btn qrup Qriqoryann ardnca bloka girdi. Biz ikinci
mrtby qalxdq. Orada artq oxlu adam var idi. kinci mrtbd
mn, Edik Qriqoryan v bizim qrupdan daha bir nfr mnzillrdn

birin girdik. rid Qriqoryan Edik balta il mnzil sahibinin bana zrb endirdi. Nizami Sfrova mracit edrk sorudu: Nizami,
bu ncsdr, ya drdncs?. Suala cavab verrk, Nizami dedi:
Mnc, bu ncsdr, Edik. Mnzild olanda Nizaminin lind salafan torba grdm. O, torbaya n ydn bilmirm, nki Qriqoryan
balta il kiini vurandan sonra mn mnzildn xb aa ddm v
hytd dayandm. On be-iyirmi dqiqdn sonra Qriqoryan qrupun
digr zvlri il birlikd binadan xd. Mni hytd grb, acqland:
Sn hara qadn?! Bundan sonra o, baltasn mnim gzmn qabanda kaza bkd v toqqasnn altna soxdu. 6/2 sayl evdn sonra
biz baqa bir ev getdik...
V. Gncliyev Elin li olu.
stintaq qrupunun mstntiqi Melnikov A.Y.
(1-ci sorudan)
...1988-ci il fevraln 28-d mn saat 16 radlrind Xalqlar dostluu monumentinin yanna gldim. Orada Sfrov Nizami, Qriqoryan
Eduard, Mmmdov Qalib, sayev fsr v baqalar var idi. Onlar
grsm tanya bilrm. Qriqoryan Eduard burada biz hblr verdi. Bu
hblr bir qpik lsnd v a rngind idi. Onlardan ikisini idim v
bundan sonra zmd bir qznlq hiss etdim, drhal dalamaq istdim,
el bil bdnim gc axd. Biz yal rngli bir Moskvi mann saxlatdq. Skann arxasnda qadn oturmudu, onun yannda qabaq oturacaqda qz ylmidi. Arxada kim oturmudu, yadmda deyil. Biz
mandaklarn sndlrini yoxladq, onlarn ermni olduqlarn bilnd
onlar dymy baladq. Mn src qadna iki- yumruq vurdum.
Bu qadna baqa uaqlar da zrblr endirirdilr. Sonra onlar milis v
bir mlki geyimind olan olan xilas etdi...
247

(2-ci sorudan)
... Buradaca , Xalqlar dostluu monumentinin yannda Qriqoryan
biz dedi ki, onda yax hblr var, adamn kefini ar, kayfldr.
Cibindn ls 1 qpik boyda, a rngli bir ne hb xartd. Mn
onlardan ikisini gtrdm v uddum. Mndn baqa hblri Sfrov
Nizami, Mmmdov Qalib d qbul etdilr. Daha kim hblrdn
istifad etdi, bilmirm. Hblri udandan bir iyirmi dqiq kemi onlarn tsirini hiss etdim. Fiziki qvvmin artdn duydum. Hmin an
kiminls dalamaq istdim.
...Onlarn arasnda Qriqoryan Eduard seilirdi. Mn onu zdn yax tanyram, milliyytc ermnidir. Qriqoryan birinci mikrorayonda yaayrd v mn onu orada tez-tez grmdm. O, tnd rngli gdkc
geymidi, ba aq idi. Mn gdknin altnda onun aacdan sap
olan balta gizltdiyini grdm. z-zm fikirldim ki, Qriqoryan bu
uaqlarn arasnda zn byk sayr v hamn idar edir. Bunu sonralar da grdm. Qriqoryan bizim qrupun qabanda inamla gedirdi,
ermnilrin hans mnzillrd yaadqlarn deyirdi v shv elmirdi.
Bu hqiqtn bel d olurdu. Qriqoryan bizim qrupa hara getmk, n
etmk bard mrlr verirdi. nc mikrorayonda evlrdn birinin
yannda Qriqoryan bizim qrupa v trafdak digr uaqlara mracit
edrk qqrd: Batalyon, ardmca! v hamdan vvl bloka girdi.
Ham onun arxasnca qard...
01 oktyabr 1988-ci il.
(3-c sorudan)
248
...28 fevral, saat txminn 16.00 olard. 3-c m/r-da Kitab maazasnn qarsnda Xalqlar dostluu monumentinin yannda Qriqoryan
Edik dedi ki, onda adamn kefini qaldran yax hblr var. Cibindn
bir ne a rngli hb xard , ls bir qpik boyda olard. Mn o
hblrdn ikisini uddum. Mndn savay hblri Sfrov v Mmmdov
da uddular. Txminn iyirmi dqiqdn sonra hblrin tsirini hiss et-
dim: el bil bdnim fiziki gc gldi, o saat dalamaq istdim. Mn

onda baa ddm ki, Qriqoryan bizi narkotik hblr qonaq edib.
...Moskvi mannn yanndan bizim qrup 3-c m/r-na getdi.
Bizim qrupu Qriqoryan, Sfrov, Mmmdov istiqamtlndirirdilr.
Onlardan, rhbr kimi, mn Qriqoryan Eduard grdm. Qriqoryan
hmi irlid gedirdi v ermnilr yaayan evlri v mnzillri
gstrirdi. Hmi d onun gstrdiyi nvan dz olurdu, el bil o, hr
eyi vvlcdn bilirdi. 3-c m/r-da evlrdn birinin yannda o, bizim
qrupa mracit edrk qqrd: Batalyon, ardmca! V hamdan qabaqda evin blokuna daxil oldu. Ham ona qulaq asrd v onun ardnca
gedirdi.
(4-c sorudan)
...1981-ci ild mn Sumqaytda 8-illik mktbi bitirmim. Xstliyiml laqdar olaraq malic almaq n Yaltaya gndrildim. 19811982-ci illrd mn Yaltada vrm leyhin v diabetik sanatoriyada
malic olunmuam. Malicdn sonra ev qaydanda valideyinlrim
dedilr ki, mni axam orta thsil mktbin qeydiyyata salblar. Hans
mktb v nec, onlar mn demdilr, mn d maraqlanmadm. 1986c ild kimc mnim orta mktbi bitirdiyim bard attestat evimiz
gtirdi. Bu bard d mlumat valideyinlrimdn aldm. Tfsilatn danmadlar, mn d maraqlanmadm..
Sual: - 1-ci mikrorayonda mnzilin talan olunmasndan sonra Siz
eviniz qaydanda valideyinlrinizl sizin aranzda olan danq bard
trafl ifad verin.
Cavab: - Mn ev glnd valideyinlrim hr eydn vvl sorudular ki, mn bu qdr vaxt harada olmuam. Cavab verdim ki, 3-c
m/r-da idim. Baxrdm ki, ermnilri nec talan edirlr, yalarn yandrrlar, lt qadnlar dyrlr. Cinayt mllrind itirak etdiyimi
demdim. Mn hadislrdn dananda 39-cu mnzild yaayan ermni
qonularmz da bizd idilr v dandqlarma qulaq asrdlar... .
249
250
Sn bir taleyin hkmn bax: Ata-ana ermnilri z

mnzillrind gizldir, qoruyur, oul is hmin vaxtda baqa binada baqa ermnilr qar qartlrd, zorlamalarda, qrnlarda
itirak edir...
Eduard Qriqoryanla bal bir mslni d oxuculara atdraq. Bu
stirlrin mlliflrindn biri - Eyruz Mmmdov xatrlayr:
1991-ci ild tannm kinorejissor Davud manovla birlikd
Sumqaytda ba vern hadislrin izin dmk n sndli film
kmyi qrara aldq. Biz ahidlrdn v itiraklardan msahib alandan sonra Qriqoryanla maraqlandq. Bakda mhakim olunan Eduard
Qriqoryann bir-iki ildn sonra ermni milltilri Azrbaycandan alnb
Rusiya hbsxanalarnn birin krlmsin nail oldular. Ona qdr
ermni v ermniprst ktlvi informasiya vasitlrind bel tbliat
getdi ki, guya Azrbaycann czakm tcridxanalarnda Qriqoryana
ignclr verilir, dylr, thqir edilir.
Ermnilr Moskvann kmyi il Qriqoryan Stavropol vilaytinin
Budyonovsk hrin aparb, orada yerln mk-islah tcridxanasna
yerldirdilr. kili qrupumuz ox tinlikl Budyonovsk hrin
gldi v burada Qriqoryanla grmyi qrara aldq. Kalonun risi
ox inadkarlq gstrdi. Onu qnamadq. lind sas vard. Bel ki,
ermni lobbisi dflrl Qriqoryann yannda olmu, kiminls nsiyyt girmsini, jurnalistlr msahib vermsini qadaan etmidilr.
Qriqoryan da onlarn dediklri il oturub-dururdu. Kalonun risini
maraqlandrandan sonra, Qriqoryanla gr tyin edcyin sz verdi. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Qriqoryann hyat yolda Rita ayda
iki df onun yanna glir v iki gec bir yerd kamerada geclyirdilr.
Biz kili qrupumuzla orada olanda Rita Edikin yanna glmidi.
Qriqoryan bunu bhan gtirrk msahib vermkdn imtina etdi.
Htta tcridxanann risinin stn d acqland: Sizi yqin pulla alblar, siz d mndn tlb edirsiniz ki, tanmadm adamlara msahib
verim. Ris ona bildirdi ki, bu yoldalar Moskvadan gliblr v lkd
ba vern hadislrl, itialarla bal sndli film kmk istyirlr.
gr imtina etsn, hyat yoldan Rita bir daha snin yanna buraxlmayacaq.
Qriqoryan ox fikirldikdn
sonra msahib vermy razlq verdi. O, kamera qarsnda zn ox
soyuqqanlqla aparrd. ox vaxt
suallardan
yaynrd.
Guya,
Sumqayt hadislrind onu shvn
tutublar v bir sra cinaytlri onun
boynuna qoyublar. Onun is he bir
gnah olmayb.
Biz
Mejlumyanla
onun
zldirilm klini gstrnd tutuldu. Bir mddt kil baxandan sonra dedi ki, bu qz mni
antaj etmk n zm duruzdurdular. Mn onu he tanmram. Sonra Mejlumyann izahatin
ona gstrdik. Ona da hmiyyt
vermdi. Cinayt hadislrind
onunla itirak etmi Nizaminin,
fsrin, Elinin, Vaqifin adn
knd onlarn nvanna nalayiq
szlr dedi. Azndan bel bir sz
xartd ki, gr azlarn amasaydlar, hr ey yax olard. Onlar is
qorxaqlq etdilr.
- Siz narkotiklri kim paylayrd?
- Mn narkoman deyilm.
Narkotik d paylamram.
- Ax sizinl bir yerd qartd,
insan lmnd itirak ednlr
bildirirlr ki, Qriqoryan biz hblr
paylad v biz onu qbul edndn
sonra hrktlrimiz nzart ed
bilmirdik. Edik hara deyirdi, ora da hcum kirdik.
251
- Mnim onlardan xbrim yox idi.

- Bs siyahlar siz kim vermidi?
- Mn ba amram, siz jurnalistsiniz, yoxsa mstntiq, btn izahatlar Bakda vermim, gedib tan ola bilrsiniz. Siyahlardan is
xbrim olmayb.
Qriqoryan ilk anlar bizim hqiqtn Moskvadan gldiyimiz inanmd. Msahibnin sonunda is bhlndi v bizi hdlmy balad. Biz onun hdsin hmiyyt vermdik. Ayrlanda arxamzca dedi:
Biz onsuz da istyimiz atacaq.
252
YEKUN, NTC
Mlumdur ki, Sumqaytda txribat trdnlr SSR Dvlt
Thlksizlik Komitsi, ermni kfiyyat orqanlar v danak partiyasnn ekstremist qruplar idi. Sumqaytda trdiln hadislrin tkilats
bir nfr ermninin olmas fikri, lbtt, absurddur. Bu cr dnmk
v fikir yrtmk yanl olard. ahid izahatlarndan aydn olmudur
ki, Qriqoryana Stepanakertd yaayan v faliyyt gstrn separat qvvlr, Sumqaytda Krunk cmiyytinin fallar yaxndan
kmklik gstrmilr. Hr hans bir itia yaratmaq bir-iki gnn
ii olmadndan SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi, Ermnistann
xsusi xidmt orqanlar trfindn xeyli vvl dnlm, planladrlm v ssenarisi tutulmudur.
Bu ssenari il Qriqoryan ox-ox vvl tan olmudur.
Ermnistann xsusi xidmt orqanlar SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsi il birlikd Sumqayt hadislrin xsusi kod ad altnda mliyyat aparma taprmdlar. mliyyat NALYOTK
Basqn ad altnda keirilmli idi.
stintaqa tqdim olunmu arxiv materiallarnda bel sndlr rast
glmk mmkndr. mliyyat iinin 146-147-ci shiflrind tikilmi
v rus dilind trtib edilmi siyahdan aydn olur ki, Sumqaytda itia
trdnlr v yetkinlmmi gnclr rhbrlik edn 40 nfr yaxn
ermni ekstremist qrupu olmudur.
25 idir ki, bu probleml bal xlarda, ktlvi informasiya vasitlrind nr olunan materiailarda dflrl qeyd olunmudur ki, Sumqaytda byk bir ekstremist qrupu faliyyt gstrmi, ktlvi itialar ssenarid nzrd tutulduu kimi hyata keirmilr. Bir ne df
qeyd etmiik, indi d tkrar edirik: QRQORYANI TKLATI
kimi qlm vermk dzgn deyildir. O, CRAI rolunu oynamd.
Burada bir msld d fikrimiz aylnlq gtirmk istyirik. Hrdn
dnrdk ki, niy Ermni milltilri, ideoloqlar, yaz v airlri
Qriqoryan bu qdr qoruyur, Azrbaycana qar geni kampaniya
aparrlar. Burdan bel bir ntic xartmaq olar ki, ermni milltilri
Qriqoryan bir kart kimi ortaya atb, bizi sas msldn yayndrmaq
253
254
niyytind olublar. Cinaytkar Qriqoryan mdafi etmkl ermnilr

Sumqaytda trdiln hadislrin sl sifariilrini v tkilatlarn
bizdn gizltmk istyiblr. Bel bir deyim var: Hr eyin vaxta ehtiyac var. Artq hamya mlumdur ki, ermnilrin arxasnda kimlr dayanmd v Sumqayt hadislrinin sifariilri, tkilatlar v icralar kimlrdir. Mhz bu kitabda onlar haqqnda kifayt qdr mlumat
vermy almq.
NALYOTK adl mliyyat iinin materiallarnda daha bir
diqqtlayiq snd vardr. Bak ermni kilssinin bas il Ermni
Qriqoryan kilssinin katalikosu Vazgenin shbtlri olmudur. Arxiv
materiallarndan aydn olur ki, Emidzin kilssinin rhbrlri Bak
ermnilrinin mummilli ideyaya mnasibtlrini qeyri-kafi qiymtlndirmi, onlar passivlikd gnahlandrmlar. Qeyd olunmudur ki,
gr lazm glrs, onlarn ermni mummilli ideyas urunda qurban
verilmsini zruri hesab edcklr.
Qriqoryan hadislr zaman ktly, quldur dstlrin rhbrlik
edirdi, ermni xsusi xidmt orqanlar trfindn ona verilmi tlimat
sasnda faliyyt gstrirdi. Bu qanl aksiyada da ona NALYOTK
qrupunun zvlri yaxndan kmklik edirdilr.
Tkilat kimi qlm veriln v Qriqoryana yaxndan kmklik
gstrn Nalyotik qrupunun zvlri kimlr idilr?
Onlarla yaxndan tan olaq:
1.Qriqoryan Albert Robertovi (Eduard Qriqoryann qarda), yetkinlmmi gnclr narkotik maddlr paylayr v ermni
aillrin hcum etmy arrd.
2.Qriqoryan Tiqran Robertovi (Eduard Qriqoryann qarda),
qartl mul olmudur. tialarda fallardan saylrd.
3.Qriqoryan Ernest Robertovi (Eduard Qriqoryann qarda), itialarda itirak etmi, hbs olunmudur. Hbsdn sonra Belorusiyaya
kmdr.
4.Saturyan Levon Akopovi, Dalq Qaraba Muxtar Vilayti
Dvlt Thlksizlik darsinin mkda. Qaraba komitsinin fal
zv. Milli zmind qzdrc arlar v anti-Azrbaycan tbliat il
mul olurdu.
5.Srkisyan Suren Yuryevi, Qaraba komitsinin zv,

Stapanakert sakini. Sumqayt hadislrind gnclri itialara sslyir,
qartlrd itirak edirdi. Hadislrdn sonra drhal Daknd hrin
kmdr.
6.Markaryan Valeriy, Bak hrinin sakini. Src. dar etdiyi
avtobusla Sumqaytda 4 nfri vurub ldrm v Bakn trk etmidir.
7.Mosesov Eduard Nikolayevi, Kommunist qzetinin (ermni
dilind) mxbiri. Sumqayt hadislrinin video v foto kililrini aparrd.
8.Qriqoryan A. Kommunist qzetinin (ermni dilind) mxbiri.
Foto v video kililr aparrd.
9.Aadjanyan Q, Kommunis qzetinin (ermni dilind) mxbiri. Video v foto kililr aparrd.
10.Qriqoryan Benik Setrakovi, Sumqayt hri, 9-cu mik-n, ev
25e, 5 sayl yaad mnzilin, hminin, Sumqayt hri, 9-cu mikrorayon, ev 36, 59 sayl mnzild yaayan Babayann ev yalarn boaldandan sonra, hr iki mnzili yandrm v gnah Quliyev Fxrddin
hd olunun stn atmdr. (ahid Lnok Tamara linina, 9-cu mikrorayon, ev 25e, 34 sayl mnzilin sakini.
11.Petrosyan Viktor Vartanovi, 1959-cu il tvlldl, 1 mik-n,
ev 125/34, mn.28. Sumqaytda yeniyetm gnclri mitinqlr thrik
edirdi.
12.Petrosyan Vaik Vartanovi, qarda il eyni mnzild qeydiyyatda olub .
13.Qriqoryan Engels erkesovi, 1958-ci il tvlldl, 3 mik-n,
ev 52, mn.45. Sumqaytda itialarda fal itirak edib.
14.Davidyan Anatoliy Armaisovi, 1955-ci il tvlldl, 1-ci
mh-l, ev 5a, mn.21. Sumqaytda 3-c mikrorayonda qartl mul
olub.
15.Zaxaryan Aram Aqanesovi, 1959-cu il tvlldl, 11 mik-n,
ev 6, mn.25. tialarda fal itirak edib.
16.Maryan Zoya, 1948-ci il tvlldl, 7-8-12-ci mh-l, ev 92a,
mn.35. Sumqaytda ermnilr arasnda vasitilik rolunu oynayb.
17.Avakyan Sergey Qurgenovi, 41-ci mh-l, ev 4a, mn.62.
Gnclri lazmi istiqamt ynldib..
255
256
18.Ambartsumyan Rudik Viktorovi, 1958-ci il tvlldl, 41a

mh-l, ev 27, mn.30. Qartl mul olub.
19.Melkumyan Edik Ambartsumovi, 4-cu mik-n, ev 16/25,
mn.26. Bir sra qartlrd itirak etmidir.
20.Ambartsumyan Valeriy Mixaylovi, 1959-cu il tvlldl,
3-c mik-n, ev 8, mn.3. Qriqoryann yaxn silahda olub.
21.Ambartsumyan Djapolad Mixaylovi, 1967-ci il tvlldl,
3-c mik-n, ev 8, mn.8. Yeniyetmlri z arxasnca aparrd.
22.Altnyan Qarik sayevi, 1964-c il tvlldl, 9-cu mik-n, ev
6, mn.6. Qart v ourluqla mul olub. tialarda fal idi.
23.Minasyan Albert, 1939-cu il tvlldl, 6-c mik-n, ev 25,
mn.4. Qart v ourluqla mul idi.
24.Tamrazyan Kamo Georgiyevi, 1961-ci il tvlldl, 45 mhl, ev 79, mn.73. tialarda fallq gstrirdi.
25.Qriqoryan Arta Masesovi, 45-ci mh-l, ev 1/48, mn.38.
Ticart obyektlrinin lrini vurub sndrrd.
26.Arakelyan Valeriy Sokratovi, 7-8-12-ci mh-l, ev 76,
mn.40. Bir ox ourluqda itirak edib.
27.Arakelyan Sergey Sokratovi, 7-8-12-ci mik-n, ev 76, mn.40.
tialarda gnclri istiqamtlndirirdi.
28.Gevorkyan Mixail Qriqoryevi, 45-ci mh-l, ev 5, mn.18.
Ourluqla mul idi.
29.Bomasyan Qoqar, 18-ci mh-l, ev 16, mn.8. Ermnilr
lm! dey camaat qzdrrd.
30.Aababyan Zazyen Karlenovi, 1955-ci il tvlldl, 3-c
mh-l, ev 6, mn.6. Qaraba bizimdir!, Ermnilr lm! dey
qqrrd.
31.Asatryan Slavik Qriqoryevi, 10 mik-n, ev 7, mn.46.
tialarn fal zvlrindn idi.
32.Pxakadze Konstantin Mixaylovi, Abovyan, Ermnistan.
Nalyotikin n fal zvlrindn saylrd. Sumqaytla Stepanakert
arasnda laq yaradrd.
33.Srkisyan Suren Yuryevi, 1956-c il tvlldl, Stepanakert,
Pioner ksi. ev 4. Qartlrd itirak edib.
34. Petrosyan v Poqosyan, 1988-ci ild Moskvada cinayt

trdrk Azrbaycana glmilr. mumittifaq axtarlarnda olublar.
Sumqaytda Qriqoryana yaxndan kmklik gstriblr.
Burada bir msly d toxunmaq istyirik. 1988-ci ilin fevral
hadislrind Qriqoryana Nalyotik ekstremist qrupu il yana,
ermni milltindn olan xsusi xidmt orqanlarnn mkdalar yaxndan kmklik ediblr. Bakinski raboiy qzeti 2011-ci il, 1 mart
tarixli saynda yazrd: Dvlt Thlksizlik Komitsinin arxiv materiallarndan aydn olur ki, Dalq Qarabada separat qvvlrdn
olan Srkisyan, Osipyan v baqalar SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsinin agentlri olublar. Onlar Sumqayt hadislrind fal
itirak etmilr. Hadislrdn sonra Orta Asiya respublikalarna ezam
olunmudular. Sonralar bu agentlrin izi zbkistanda v Qrzstanda
ba vern itialarda z xmdr. Bu fakt bir daha onu sbut edir ki,
Sumqaytda, Frqand, Oda ba vern provakasiyalar bir mrkzdn
tkil edilmi v hyata keirilmidir.
SSR Ba Prokurorluu, ktlvi informasiya vasitlri Sumqayt
hadislrind bilavasit itirak edn ermni milltindn olan
ekstremistlrin adlarn kmirdilr. Bu, SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsinin gstrii idi. Btn cinayt hadislri azrbaycanllarn
zrin atlmal idi.
Moskvadan glmi hquq-mhafiz orqanlarnn sas mqsdi
Nalyotik ekstremist qrupunun olduunu gizltmk idi. Buna ilk
vaxtlar nail olsalar da, artq sirrin st alb. Bu id Azrbaycann
hquq-mhafiz orqanlarnn xsusi xidmti olmudur.
Maraql faktlardan biri d odur ki, hquq-mhafiz orqanlarnn arxiv materiallarndan mlum olur ki, Eduard Qriqoryan
1988-ci ilin vvllrind Stepanakertd, hal-hazrda Ermnistan
Respublikasnn prezidenti olan Serj Srkisyanla, Krunk
cmiyytinin fallar Manuarovla, Ddmyanla grmdr.
Grsn, qat millti v he bir kompromis getmyn Serj Srkisyann
tfeyli hyat srn Eduard Qriqoryanla Stepanakertd n ii ola bilrdi?
Cavab aydndr. Dalq Qaraba mslsi dyn dmd. Bu dyn amaq n is Sumqayt variantndan istifad etmk lazm idi. Bu
id SSR-nin v Ermnistann xsusi xidmt orqanlarnn hazrladq-
257
lar NALYOTK ekstremist qrupu ona kmklik edckdi. sas

itiaa tkan vermk idi, sonras z axar il gedckdi. Bel d oldu.
Son illr Serj Srkisyan Xocal soyqrmnda haql olaraq ittiham edirik. Buna limizd sasl dlil-sbutlar var. Artq bir ox xarici lklrin
nfuzlu tkilatlar v beynlxalq qurumlar Srkisyann Xocalda
cinayt trtdiyin, linin qana buladna inanrlar. Srkisyann li
Sumqayt ermnilrin qanna bulamasa da, Sumqayt hadislrinin
sas tkilatlarndan biri olduuna bh qalmr.
Sumqaytda ba vern hadislr zaman Nalyotik qrupunun
zvlrindn Z.Aababyan, E.Mlsesov, N.Qriqoryan, K.Tamrazyan,
D.Aadjanyan, D.Ambarsumyan hbs edilmilr. Ndns onlarn
barlrind cinayt ii qaldrlmamdr. Bunu ahid ifadlrindn
aydn grmk olar.
258
BA PROKURORLUU
19 aprel 2010-cu il.
60206
Bak hri
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm baland: saat 17-15 dq.
Dindirm baa atd: saat 18-30 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1959-cu il, may aynn
8-d Gnc hrind anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli,
Daxili lr Nazirliyinin xsusil mhm ilr zr ba mstntiqi
Musayev Mbariz Nadir olunu, Azrbaycan Respublikas Ba
xsusil mhm ilr zr byk mstntiqi, Ba dliyy maviri
Hmidov nvr Qdrt olu, Azrbaycan Respublikas CM-nin 90,
126, 232, 234-c maddlrin sasn, ahid qismind dindirmidir.
in mahiyyti zr aadaklar bildir bilrm. Mn Azrbaycan
Respublikas Daxili lr Nazirliyinin Ba stintaq v Thqiqat
darsind xsusil mhm ilr zr ba mstntiq vzifsind alram.
1988-ci ild Bak hri Xtai rayonunun daxili ilr bsinin
mstntiqi vzifsind ilyirdim. 1988-ci ilin fevral aynn 27-d
Daxili lr Nazirliyindn gstri verildi ki, Sumqayt hrin getmk
lazmdr. Mn Sumqaytda ba vern itialarla laqdar yaradlm
istintaq qrupunun trkibind faliyyt gstrmli idim. Mndn baqa, Nrimanov rayonunun daxili ilr bsinin mkdalarndan Qdir
irliyev, Eyvaz Yusifov v Rusiyadan glmi Malik Sfrov hmin
trkibd idilr.
Bizi Sumqayt hr milis idarsinin 4-c blmsind yerldirdilr.
sasn, zrrkmilrin dindirilmsi v fotokillrl tannma kimi, istintaq hrktlrinin yerin yetirilmsi il mul idik. Mn istintaq qru-
259
punun trkibind 1988-ci ilin sentyabr ayna kimi faliyyt gstrdim.

Hmin gndn mrimi verib, mni Xanlar rayonuna gndrdilr.
Xatrlayram ki, cinayt ii zr sas istintaq hrktlrini SSR
Ba Prokurorluu v digr respublikalardan glmi ermni v rus
mstntiqlri icra edirdilr. Azrbaycan mstntiqlrin istintaq
hrktlrinin yerin yetirilmsin icaz vermirdilr. nki itialarda itirak etmi v cinayt trtmi ermni milltindn olan xslr
haqqnda istintaq aparma biz qadaan edib, baqa mstntiqlr
verdilr. Bir szl, bizi vacib olan msllrdn knarladrrdlar. Hiss
olunurdu ki, Sumqaytda ba vern hadislrin istintaq gedii birtrfli
aparlr. Bu itialarn z sifariilri v tkilatlar vardr. Bu da,
xarici dvltlrin v Ermnistann kfiyyat orqanlar trfindn hazrlanm bir txribat idi. Ziyan dyn v ziyyt kn is sumqaytllar
oldular. Moskvadan gln nmayndlr istr sifariilrin, istrs d
tkilatlarn kim olduunu bilirdilr, lakin bunu aqlamaqda maraql
deyildilr. nki Moskva bunu bel tlb edirdi.
ahid
M.Musayev
Daha bir ahidin ifadlrin diqqt yetirk.

Yusifov lham Yamn olu,
Daxili lr Nazirliyinin
hquqi tminat bsinin risi vzifsind alr.
260
Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluu istintaq qrupunun

mkdalarna verdiyi izahatda deyilir ki, 1988-ci ild Daxili lr
Nazirliyind alrdm. 1988-ci il, fevral aynn 27-29da Sumqayt
hrin ezam olundum. SSR Ba Rrokurorluunun istintaq mliyyat
qrupunun trkibind istintaq ilri il mul olurdum. Hmin qrupda
mndn savay azrbaycanl mstntiqlr d vard. Bunlardan Nadir
Mmmdovu, ingiz Rzzaqolunu, Azad Mcidovu misal gstr
bilrm.
SSR Ba Prokurorluu bir ox ciddi msllri biz etibar etmirdi.

Maraqlananda is, bu sizin iiniz deyil, dey cavab verirdilr. sas
ilri milli respublikalardan gln baqa milltin nmayndlrin taprrdlar. ksriyyti d rus v ermni milltindn olan mstntiqlr
idi. Biz istr-istmz Sumqaytda ba vern itialarda sifariilrin v
tkilatlarn kim olduu il maranlanr v bu sahd istintaq ii aparmaq istyirdik. Moskvadan gln rsmi nmayndlr buna qti etiraz
edir, azyal gnclrin itialarda itirak etdiklrini sbut etmyi biz
taprrdlar. Hadislrin gediat gstrdi ki, Sumqayt hadislri qabaqcadan dnlm v planladrlm bir aksiya idi. Bunu ermnilr
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi v Ermnistann xsusi xidmt orqanlarnn li il yaratmdlar. Szsz ki, bu id Sumqaytda yaayan
v Krunkun fal zvlri d kmklik etmidilr.
Rusiyadan gln mliyyatlar ilk gnlr bir ne ermninin iini mn taprdlar. Sonra yuxardan mr gldi ki, bu ilri Rusiyann
hanssa bir hrindn (hrin ad yadmda qalmayb) gln ermni
mstntiqin versinlr. Bel d oldu. Mn bu il ox maraqlandm.
Sonralar mlum oldu ki, hmin ii balayblar, sndlr d yoxa xb.
Mn hmin vaxt, bir hquq-mhafiz orqannn iisi kimi, bel qrara
gldim ki, SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupu Sumqaytda istintaq tam, hrtrfli v obyektiv aparmam, sifariilri v tkilatlar
myyn etmmidir. 3 ay istintaqda itirak etdim v onun ahidi oldum ki, azrbaycanl mstntiqlri istintaq ilrindn knarladrrlar.
Grnr, bunun da z mqsdi vard. Qalkin bunu zbana ed
bilmzdi. O, Moskvann, Dvlt Thlksizlik Komitsinin gstrii
il hrkt edirdi.
ahid
.Yuisifov
261
Sumqaytda ba vern itialardan vvl Sumqaytda gizlin

kild faliyyt gstrn NALYOTK qrupu hrd olan ictimaisiyasi vziyyt, halinin hval-ruhiyysi, maddi durumu, hkumt qar naraz olan qvvlr, ekoloji vziyytin grginliyi, gecqondularda
insanlarn anti-sanitariya vziyytind yaamalar v sair haqqnda
Mrkz, kfiyyat orqanlarna informasiyalar trrdlr. Xsusi
xidmt orqanlar bu mlumatlar ktlvi informasiya vasitlrin trr, jurnalistlrin Sumqayta ezamiyyti n lazmi rait yaradrdlar.
Hmin vaxtlar Sumqayta xarici lklrdn bir ne jurnalist
glmidi. Onlar Sumqaytda ermnilr qar olan zoraklq aktlar, hrin iqtisadi v sosial hyat, gnclrin asud vaxtlarn nec
v harada keirmlri v sair mvzular maraqlandrrd.
S.Konuel. Reyter
Rus dilini tmiz bilirdi, Sumqayt haqqnda materiallar toplamaqla mul idi. Ermnilrl grr, lazmi informasiya almaqdan
kinmirdi.
M.Mikame. SBE
Rus dilini tmiz bilirdi. Sumqaytn mrkzind, bazarda, avtovazalda oldu, sonra Petrosyanlar ailsi il grd.
B.Pilar. El-Pais
ox aqressiv jurnalist idi. z emosiyalarn gizltmirdi. Hiss olunurdu ki, xaricd yaayan ermni diasporundan Sumqayt haqqnda kifayt qdr mlumat toplamaq taprn almd. Sumqaytdan
kn ermnilrin taleyi il maraqlanrd. Dostluq ksi, 3-c mikrorayonun 22/54 sayl evin mxtlif rakurslardan fotoklini kdi.
262
E.Novasio. Stampa (taliya)

nformasiya v psixoloji baxmdan hazrlql idi. Hadislri, iqtisadiyyatda olan zbanalqla, gnclrin hyat il, mnzil problemi il
maraqlanrd. Ermnilrin oxusu il shbt apard, onlarn hri trk
etmkd mqsdlrini, qorxu altnda yaamalarn qeyd etdi.
1988-ci ild Sumqayta xarici lklrdn 47 jurnalist glmidir, onlardan 12 nfri xsusi xidmt orqanlarnn agentlri idi.
Bellikl, bel bir nticy glmk mmkndr ki, 1988-ci ilin
fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern hadislrd sifariilrin
v tkilatlarn qarlarna qoyduqlar mqsd atmaq n byk bir ermni ekstremist qrupundan mhartl istifad edilmidir.
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi v Ermnistann xsusi xidmt
orqanlar trfindn hazrlanm ssenarinin hyata keirilmsind
NALYOTK ekstremist qrupundan istifad olundu, Eduard
Qriqoryan is onlarn taprqlarn icra etmy balad. Moskvadan,
SSR Dvlt Thlksilik Komitsindn glmi v gnlrini yerli
thlksizlik orqanlarnda keirn bir qrup zabit hadislrdn sonra
Moskvaya, NALYOTKin Sumqaytda faliyyti bard raport
vermy tlsdilr.
263
Fevraln 28-d Valentina Babayan dnyaya qiz

gtirmidir. Anjela Yekanyann da qz olmudur.
Susanna Minasyann is olu olmudur. Bir szl, fevraln 28 v 29-da doum evind 38 nfr uaq doulmudur. Bir lm hadissi d olmamdr, zd alanlar
da hminin.
M.Qorin, jurnalist
264
Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra ermni milltilri v

ideoloqlar tbliat mexanizmini i saldlar. Sumqaytla bal yzlrl
mqal, reportaj yazld, dnyann bir ox lklrind nr olundu.
Radiostansiyalar, telekanallar gec-gndz Azrbaycan trfinin ryini
bilmdn bar-bar barr, ermnilri ziln, dyln, hquqlar lindn
alnan, sfil bir millt kimi qlm verirdilr. Mqsd ondan ibart
idi ki, trklri v azrbaycanllar ermnilr qar qat dmnilik
mvqeyindn gstrsinlr v dnya ictimaiyytinin bu yalqz millt
torpaq iddiasnda dstk olsunlar.
Yazqlaan milltdn Byk Ermnistan dvlti yaratmaq olarm? Qoy bu suala oxucu z cavab versin.
Ermni tbliat mtbxindn xan btn ap mhsullarn tlsik
qzet shiflrin xarrdlar. Hmin dvrd prinsipiallq gstrn bzi
mtbuat orqanlar ermnilrin sifarili yazlarn ermni lobbisinin pullar hesabna nr edirdilr.
Ermnistan rhbrliyinin, SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin
v Ermnistann kfiyyat orqanlarnn plan il Sumqaytn bir ne
ksind videokameralar quradrlmd. Sonralar hmin kameralar
ydrlm v operator Artaes Qabrielyan trfindn Paris aparlmdr. Bizi baksnlrdn qoruyun adl sndli filmi ox eybcr,
bhtan xarakterli, kinonasln btn normalarna zidd olaraq
kilmidir. Filmd guya Sumqaytda hamil qadnlarn qarn yarlm, krp uaqlar gtrb odda kabab biiriblrmi. Sndli filmd
buna bnzr dhtli epizodlar ox idi. Bununla ermni faistlri dnya ictimaiyytin azrbaycanllar baksn, quldur v bandit bir millt
kimi tantmaa aldlar. Filmin sonunda diktor deyirdi: Siz indi yani
surtd min oldunuz ki, ermni xalq azrbaycanllarla birg yaaya

bilmz. Yegan x yolu Dalq Qaraban Ermnistana qatlmasdr.
Bli, filmin mqsdi v niyyti aydn idi. Ermni rhbrliyi v
xaricd yaayan havadarlar bu filml Avropa lklrind Azrbaycann
imicin byk zrb vururdular. Etiraf etmk lazmdr ki, ilk vaxtlar
dmnlrimiz buna nail oldular. Hmin vaxtlar Azrbaycan informasiya mharibsind uduzurdu. Moskvada azrbaycanllar dstklyn
qvvlr ermnilr nisbtn az idi. Biz bir nv ermnilrin informasiya blokadasna dmdk. Bu, blokadan yarmaq is illr tlb edirdi.
SSR Ba Prokurorluunun xssil v mhm ilr zr sabiq
mstntiqi Vladimir Kalinienko jurnalist Peres verdiyi msahibsind
demidir: Sn he fikirlmisnmi, niy Sumqayt hadislri yaddan
xarlr? Deyirsn, videofilmlr var, elmi? Bli, var. Videoda ermni
Qriqoryann 5 ermnini nec ldrmsi sjetlri d var. Mhkm n
bunlar bo bir ey idi. Ona 12 il ksdilr, hmdovu is bir nfri qtl
yetirdiyin gr artq gllldilr. Sn he fikirlmisnmi, operatorlar
evlrin damlar stnd nec peyda oldular? Ndir, itialarn marrutlarn bilirdilr?.
Kalinienkonun szlrin istinadn demk istyirik: Dorudan da,
filmin kiliini Sumqaytda kim v nec tkil etmidir?
Sumqaytda Artaes Qabrielyana v Yerevanda nr olunan
Kommunist qzetinin mxbirlrin kililr aparmaq n
raiti yaradan kimlr idi? Bu suala Robert Arakelov znn
Dalq Qaraba:facinin gnahkarlar bllidir adl kitabnda
yazr: yerimd radio ilmdiyindn qonu otaa kedim. hr
radioqovandan Yerevandan xbrlr verirdilr. dqiqdn sonra
risin katibsi mni onun yanna dvt etdi. Kabinetin daxil olan kimi
ris sorudu ki, harada idin?
Cavab verdim ki, otamda radio ilmdiyindn qonu otaa kemidim.
- N xbr verirdilr?
- Nazirlri tsdiq edirdilr, - dey cavab verdim, - indi rabit, pot
v teleqraf nazirinin namizdini mzakir edirdilr.
Bu vaxt, bilmdim, mn v yaxud zn sual etdi:
- Maraqldr, bu posta grsn onu tyin edcklrmi?
265
ox astadan dedi, familiyasn eid bilmdim. Bu gn d zm

danlayram ki, grk diqqtli olaydm.
- O kimdir, dostunuzdur?
- Yox, - ris cavab verdi. Bu o adamdr ki, Sumqaytda btn
kililri tkil etmidir. Texniki baxmdan yax ilmidir. Obyektlrin
yerini dqiq myynldirmidir. Bir szl, mhkm almdr.
- Mgr o, vvlcdn bilirdi ki, Sumqaytda itialar ba verck?
- lbtt, - ris mn cavab verdi. - Onlar hr eyi dqiq hesablamdlar Maraqldr, onu nazir postuna tyin edcklrmi? (sh.
29-30)
Burada qsa da olsa, kiik rh ehtiyac var. Ermnistann rabit
naziri Sumqaytda bir ne obyektdn kililrin aparlmasn, szsz
ki, tkbana ed bilmzdi. Bu id ona hadislrin tkilatlarnn,
Ermnistann kfiyyat orqanlarnn v Moskvadan ezam olunmu
Dvlt Thlksizlik Komitsinin mkdalarnn yaxndan kmkliyi
olmudur. Buna kk-bh ola bilmz.
Bir msly d toxunmaq istrdik. Artaes Qabrielyann Bizi
baksnlrdn qoruyun sndli filmi 1988-ci ild Avropa lklrind
gstrildi v Azrbaycan milltin arxadan zrb vuruldu. Arxadan
zrb vurmaq is namrdlrin iidir!
HAY
266
Bli, bu hqiqtdir. gr bu hqiqtdirs, niy

ermni ideoloqlar bu filmi 1988-ci ildn sonra bir df
d olsun xarici dvltlrin, o cmldn Rusiyann,
Ermnistann telekanallarna xarb tkrar gstrmirlr? Sumqaytn ks-sdas sndli filminin bzi epizodlar Moskvada kilrkn, azrbaycanl jurnalistlr bu sual ermni jurnalistlrin vermidi. Cavablar
bu olmudur ki, Hmin vaxt Sumqaytda ba vern
hadislr haqqnda xarici lklrd effekt yaratmaq lazm idi. Biz buna nail olduq. Blk onu yenidn nmayi etdirib, ekspertlrin, kinonaslarn ixtiyarna bura-
xaq, onlarn ryini yrnk, min olaq ki, bu sndli film

badan-baa montaj olunub v yaxud sl hqiqtdir?
sualna is ermni jurnalistlri bel cavab vermilr:
Hmin sndli film artq arxivddir v onun bu gn
gstrilmsi mqsduyun deyil.
Biz el glir ki, oxucular n msl aydndr.
Yksk dairlrdn sifaril kilmi bu filmin insan
alnn v zkasnn bu ideoloji silahdan z milltin
qar ynldilmi bir arqument olduunu, grsn,
ermnilrin zlri baa drlrmi? Ax, Azrbaycan
dnnki Azrbaycan deyil. nsanlar da z dnclri,
baxlar il glcy, trqqiy xidmt edirlr.
Azrbaycan tkaml yolu serk daim inkiafdadr.
Onu inkiaf etdirnlr, dnyada tantdranlar is onun
potensial savadl v bacarql kadrlardr.
Ermnilr z milli ideologiyasna syknn bir xalq
kimi, artq hmin ideologiyann saxta olduuna inanmaa balayblar, lakin bunu etiraf etmkdn kinirlr.
Mhz buna gr d, ermnilrin quradrlm, Qrb
lklri trfindn maliyyldirilmi bir sndli filmi yenidn ortaya xarmaa csartlri atmr. nki dnya
ictimaiyyti qarsnda ifa olunacaqlarndan qorxurlar.
Bunu qoy Ermnistann rhbrliyi, onlarn ovinist siyastilri, Balayan, Kaputikyan kimi ideoloqlar birdflik baa dsnlr...
Sumqaytda trdiln hadislr ktlvi informasiya vasitlrinin
shiflrindn dmrd. Amerikann, ngiltrnin, Fransann,
svernin, Rusiyann v baqa dvltlrin mtbuatnda bhtan xarakterli yazlara ox rast glmk olard. Hadislrdn xeyli kemi, Sandi
tayms qzeti yazrd: Azrbaycanllar ermnilrdn zif v gcsz
deyillr. Azrbaycanllar informasiya mharibsind ermnilrdn zif
v gcszdrlr. Bu, hqiqtn bel idi, bunu danmaq olmaz.
Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra Yerevanda tcili olaraq
Sumqayt, akarlq, genosid adl kitab rus dilind byk tirajla nr
267
olunub sovetlr birliyind yayld. Kitabda Sumqaytda 32 nfrin yox,

yzlrl insann qtli haqda yalan mlumatlar verilirdi. Kitab sritsiz
mlliflr trfindn yazldndan biri-birini tkzib edn fikirlr v
mlahizlr oxdur. Bel ki, kitabn 7-ci shifsind yazlr: Bizd el
sndlr var ki, Sumqaytda 100 nfrdn ox ermni milltindn olan
adam qtl yetirilmidir. ki gn rzind morqda 115 meyit qeyd alnmdr.
Kitabn 9-cu shifsind yazlr: 1988-ci ild ermnilr qar
ktlvi kild vhiliklr trdilmidir. Nticd onlarla insan qtl
yetirilmi, oxlar diri-diri yandrlmdr.
30 1988 .
268
Bu fikr mnasibt bildirmk n zvestiya qzetinin 1988ci ilin 30 mart tarixli nmrsind Sumqayt: stintaqa ayilr mane
olur mqalsind SSR Ba Prokurorluunun mhm ilr zr istintaq qrupunun rhbri V.Qalkin aadak sual verilmidir: stintaqa
ns mane olurmu?
n vvl ayilr mane olur. stintaq trfindn qti myyn
olunmudur ki, Sumqaytda qanun pozuntular zaman bir uaq bel
hlak olmamdr. Hlak olanlar n 400, n 500-dr, cmi 32 nfr olmudur.
Bir ingilis zabitinin szlrin gr, bir ne il ermnilrl tan olduqdan sonra grrsn ki, ermnilr hmi konflikt axtarr v zlrinin
tbliatnda bizi sxdrrlar fakt kimi qlm verirlr. Danak n
ldrlm ermni qiymtli saylr. Bu hadisdn dzgn istifad
etslr byk uur gtircklrin inanrlar. (Voyna s musalmanami.
Armyane opyat napadayut. Ministerstvo nostrannx Del. Delo 205
Skotland-Liddel. Tiflis. 1919.)
Sumqaytda, Qalkinin dediyi kimi, istintaqa hqiqtn ayilr mane
olurdu. Misal. Superfosfat zavodunun iisi Babayan Moskvadan gln
nmayndlri grb qqra-qqra danmaa balad ki, bu gec, yni
1988-ci il, mart aynn 3-d S.Vurun adna mdniyyt evinin arxasnda iki ermni uann ban ksib atblar. stintaq qrupunun rhbri,
SSR Ba Prokurorluunun mhm ilr zr mstntiqi V.Qalkin tcili
olaraq sylniln fakt yoxlamaq n hadis yerin adam gndrdi.
ayi yalan xd. Sonralar Babayan kimilri qeyd eldilr ki, 15 nfr
ermni qadn ldrlb, Corat qsbsinin qbirstanlnda basdrlb.
Bu ayi d yalan xd. Guya, Ceyranbatan glnn yannda ermni
milltindn olan bir qrup adam yandrlmdr. Mstntiqlr hadis
yerindn qaydb, bu xbrin d yalan olduunu bildirdilr.
Ermni milltilri ktlvi informasiya vasitlrini satn almaqda mahirdirlr. Sumqaytda ba vern hadislrl bal, bir ne xarici
dvltlrd, o cmldn SSR-d bhtan xarakterli yazlarn ap olunmasna nail olmudular. Fikir verin: Yurmala qzetinin 29 iyun 1989cu il tarixli saynn birinci shifsind aadak szlr yazlmdr:
Qzetin bu nmrsi Ermnistana v ermni xalqna hsr olunur.
269
Ba mqald yazlrd: Bu nmrd

veriln v hl apa hazrlanan materiallar drd
jurnalistin: Andre Yautse, Anjela Qasparyants,
Yuris Laksov v bu stirlrin mllifi - Ziqfrid
Dzedulinin
Yerevana,
Leninakana
v
Ermnistann digr hrlrin bir hftlik
ezamiyytlrindn sonra bir ay mddtin hazrlanmdr. Bu nmrd biz ermni xalqnn son
il yarmda keirdiyi iztirablar, mnvi v fiziki
ziyanlar, alalmalar bard vicdanla v dzgn
shbt amaa sy gstrmiik.
270
16 shiflik qzetin 12 shifsi Ermnistana

hsr olunmudur. Ayr-ayr mqallrdn sitat
gtirmyi mslht grrk.
Silva Kaputikyan: Biz uuruma yuvarlanmq. x yolumuz yoxdur. Bir trfdn Trkiy, digr trfdn
Azrbaycan. Havamz atmr. Mhv oluruq. Tssf Azrbaycan
ziyallarnn ksriyyti bel hesab edir ki, Qaraba Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssidir. Yanlrlar.
Yaz Sero Xanzadyan: 1930-cu ild Qarabada 850 min ermni

yaayrd. 1988-ci ilin vvllrind onlarn say txminn yarbayar azalb. 1926-c ild Naxvanda ermnilr halinin 40 faizini tkil
edirdi. 1988-ci ilin axrlarnda orada demk olar ki, ermni qalmayb.
Yurmala qzetinin redaktoru v onun mkdalar qzetin btn
nmrsini Ermnistana hsr etmkl ola bilsin, xal qazanmaq istmilr.
Blk bu, sifarili yaz idi v latviyal jurnalistlri pulla satn almdlar? Ermni milltilri z istklrin nail olmaq n kimi istyirsn alimi, siyastini, ziyaln, politoloqu, jurnalisti, kinorejissoru irniklndir bilirlr. Grnr, Yurmalann rhbrlrini d ermnilrin pulu
irniklndirib.
Qzet iq z grnd respublikada ona ilk cavab vernlrdn
biri d hrin Kommunist Sumqaita qzeti oldu. (indi qzet Exo
Sumqayta adlanr. 04.10.1989. mll.) Qzetin mkda Mixail
Qorin Ermnistana v ermnilr hsr olunmu Yurmala qzetin
aq mktub yazmdr.
271
272
Mqalni ixtisarlarla oxucularn diqqtin atdrmaq istyirik.

M.Qorin yazr: Yaz S.Xanzadyan deyir ki, Sumqaytda vhicsin
450 ermni ldrlmdr. Mrkzi mtbuat is rsmi olaraq 32 nfrin
qtl yetirildiyini tsdiq edir. Bu a yalandr! Mn bir ox Sumqaytda
yaayan v sa qalan ermnilrl shbt etmim, onlar morqda z
gzlri il qollarna xsusi nian vurulmu rqmlr rast gliblr. 161,
162. Grsn, Xanzadyann dediyi ermnilr hmin meyitlri hans morqda v n vaxt grblr? Bu suala Xanzadyann mqalsind
rast gl bilmdik. Bilirm, grmm. Btn bunlar sbut deyil,
frziyylrdir.
Yazya hrmt gtirmyn bir fakta da diqqtinizi kmk
isiyirm. Xanzadyan qeyd edir ki, Sumqaytda ba vern hadislrdn
gn sonra ermnilrin qan hl d axdlrd, btn bunlardan sonra
qounlar Sumqayta yeridilmidir.
Shviniz var Xanzadyan! Artq fevral aynn 29-da, saat 23.00-da
Sumqaytda komendant saat elan olunmudu. Nec ola bilr ki, komendant saat olan vaxt Sumqaytda qan axdlsn? A yalan!
Qaraba komitsi: xalq urunda mbariz adl mqald jurnalist A.Qasparyants yazr: Faist nsrlri xstxanaya v doum evin
soxuldular. Uaqlarn qoluna vurulan nianlrdn ermni oduqlarn
bilib, pncrdn bayra atrdlar. Hamil qadnlarn qarnn clladlar
kimi dorayrdlar.
Qasparyants bu hadislri z grmyib, ahidlrdn eidibs,
ndn hmin ahidlrin n adlarn, n d familiyalarn gstrmir.
Demli, bu da a yalandr!
Burada M. Qorinin Yurmala qzetin yazd aq mktubuna
bir qdr ara verk v Qrb mtbuatnn Sumqayt hrind trdiln
hadislr zaman doum evind ermni qadnlarna qar zoraklq aktlarndan dm vurmalarna mnasibt bildirk v sonra mktuba qaydaq. Guya, burada ermni hamil qadnlarnn qarnlar baqla yarr,
krp uaqlarn balarn ksirlrmi. Bu, szsz ki, a yalandr. Bu
yalan ifa etmk n glin ahidlrin ifadlrin mracit edk:
273
BA PROKURORLUU
07 noyabr 2012-cu il
60206
Sumqayt hr
ahidin dindirilmsi
PROTOKOLU
Dindirm baland: saat 10.50 dq.
Dindirm baa atd: saat 13.10 dq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1946-c il, mart aynn 3-d
ua hrind anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, ailli, mplant
estetik tibb mrkzinin hkimi, Sumqayt hrinin sakini Abova
hla mran qzn Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluunun
mstntiqi, polis polkovniki Qafar Mahmud olu Krimov,
Azrbaycan Respublikas CM-nin 90, 126, 232, 234-c maddlrinin
tlblrin sasn, ahid qismind dindirmidir.
274
ahid kimi, Sumqaytda trdilmi hadislrl bal aadaklar syly bilrm.

1972-ci ildn 1996-c ildk Sumqayt Doum Evinin Ba hkimi
vzifsind almam. Mnim rhbrlik etdiyim doum evind bir
ox milltin nmayndlri alrd. Onlardan iyirmisi ermni idi.
Hadislrdn 6 ay vvl doum evinin srcs Boris Poqosyan v
mnim katibm yhudi milltindn olan rina ur arasnda mbahisnin
ahidi oldum. Hr ikisini danladm. Katibm mn dedi ki, Boris deyir ki, Dalq Qaraba tezlikl bizim olacaq, bel ki, M.Qorbaov artq ermni xalqna sz verib. Mn rinan sakitldirdim v dedim ki,
Poqosyann uydurmalarna inanmasn. Dalq Qaraba he bir vaxt
Ermnistann ola bilmz, nki Qaraba Azrbaycann torpadr.
Doum evind Amaliya Avanesyan bir gn yanma glib dedi ki,
hyat yolda Kislovodskiy gedib v qaytmayb. Tk qalmam,
kmk ednim yoxdur. Kollektivimiz ona bir ne ay maddi v mnvi
yardm gstrdi. 1988-ci il fevral aynn 27-d Amaliya Avanesyan i

xmad, sonralar mlum oldu ki, artq o, Kislovodskda, rinin yanndadr. Hyat yoldann itmsi yalan imi. Ertsi gn telefonla mn
zng vurub dedi ki, Sumqaytda ermnilri qracaqlar, ona gr d mn
qamam.
Bu vaxt bir ne ay vvl rim itib demsinin mnasn anladm.
Onlar Krunkun zvlri idilr v ba verck hadislrdn mlumatl
olduqlarndan hri vaxtndan vvl trk etdilr. Sumqayt trk ednd
evlrinin vvlcdn satld da mlum oldu. mant kassasndan da
pullarn xartmdlar. Ermnilrin oxunun Sumqaytda txribat olaca haqqnda mlumatlar vard. Bel ki Boris Poqosyan doum evind
alan btn ermnilr demidir ki, hri trk edin, burada ermnilri
qracaqlar. oxlar buna inanmad. 27-29-da Sumqaytda itialar ba
vernd doum evind alan btn ermnilri z evlrimizd gizltdik,
onlar zoraklqdan qoruduq. Doum evind ermni qadnlarn olduunu nzr alaraq, onlar nzart gtrdk v lazmi diqqt v qayn
gstrdik. Sonra Sumqaytda yaayan ermnilri icraiyy komitsin,
Mdniyyt evlrin ydlar. Azrbaycann shiyy naziri T.Qasmov
hr rhbrliyi il birlikd Smd Vurun adna mdniyyt evind
oldular. Nazir gstri verdi ki, krp uaqlar n tcili arpaylar
gtirin, qoymayn yerd, kimins qucanda yatsnlar.
Bu vaxt ermnilrdn biri qqra-qqra dedi ki, doum evind
hamil ermni qadnlarn qarnlarn baqla ksirlr, krplri
pncrdn atb, balar il futbol oynayrlar. Bu a yalan idi. Mn,
icraiyy komitsinin sdr mavini M.Bayramova, rus hrbisi Andrey
(familiyasn unutmuam) doum evin getdik. Tam sakitlik hkm srrd. Fevraln 27-29-da Sumqaytda 38 nfr ermni qadn dnyaya
uaq gtirmidir. Hams da sa v salamat olmudur. He bir problem olmamdr. Ertsi gn komendant Krayev v SSR Ba Prokurorluunun
mhm ilr zr mstntiqi Qalkin doum evin gldilr. Tklikd hr
bir ermni qadn il shbt apardlar. He biri onlara gstriln diqqt
v qaydan ikayt etmdi.
Bir fakt da qeyd etmk istyirm ki, Krunkun zv Zina
Karapetyan hadislr zaman qab Yerevana getmidi. Aeroportda onu
ruslarn v ermnilrin ktlvi informasiya vasitlrinin mkdalar
275
276
gzlyirdi. Zina telekameralar qarsnda x edrk demidir ki,

Sumqaytn doum evind ermni qadnlarna qar zoraklq aktlar
edilir, uaqlarn ba ksilir v sair. Sonralar biz mlum oldu ki, ermni
milltilri btn bunlar vvlcln planladrm v sndli film
krk Avropada gstrmi, azrbaycanllar quldur, baksn v bandit kimi qlm vermy almlar. Yax olard ki, istr Ermnistan
Respublikasnn rhbrliyi, istrs d hmin filmin mlliflri komendant Krayevdn bu haqda soruub hqiqti yrnydilr. Ermnilr
is, grnr, hqiqt lazm deyilmi.
Htta bir df iilrimizdn Anjela Arakelyan zng vurub
iilrimiz hd-qorxu glmy balad. Deyirdi ki, yaxn vaxtlarda Sumqayt zrind havadan partlayc ariklr atlacaq v btn
hr dalacaq. Anjelann alsz shbtlrini eitmmk n dstyi
yerin asdq.
Bir msly d toxunmaq istyirm. Bizd Emma adnda bir
tibb bacs da ilyirdi. Hadislrdn xeyli sonra doum evind
azrbaycanllara qar srt mvqe tutdu, onlar hdlmy balad.
Mn onu kabinet arb zn yax aparmasn tlb etdim. Emma
is z txribat xarakterli arlar il iilri biri-birin vururdu.
Mcbur olub onu idn azad etdim. Komendaturann iilri yanma
gldilr, tkid etdilr ki, onu z iin brpa edim. Mn etiraz etdim v
hmin zabit dedim ki, siz bura asayii qorumaa glmisiniz, yoxsa
bir txribat yayan ermni qadnn?. Zabit bir sz demyib xb getdi.
Emma zndn xd, kabineti trk ednd sbi halda he eybi
yoxdur, gnah snd yox, mnddir. Grk mn ermni qadnlarn doduqlar btn krplrin bana iyn yeridrdim v onlar ya lr, ya da
mrlk iflic olardlar, bunu da sizin boynunuza atardq, deyib xb
getdi.
fsuslar olsun ki, xarici lklrd ermni lobbisi trfindn satn
alnm bzi mtbuat orqanlar Sumqaytn doum evind ermni qadnlarna qar zoraklq aktlarnn olduu haqqnda geni yazlar yazrlar.
Qrib d burasndadr ki, konkret ad v familiya gstrilmir. Demli,
bu qabaqcadan hazrlanm ssenarinin bir qolu idi. Daha sonralar mn
aydn oldu ki, Sumqaytda ba vern hadislrd tkc ermnilrin
yox, Moskvann, thlksizlik orqanlarnn da li vardr. Moskvann v
xsn Qorbaovun dstyi olmasayd, onlar Dalq Qaraba problemini qaldra bilmzdilr.
mza:
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1939-cu il

tvlldl, ali thsilli, ailli, Sumqayt hrinin sakini
Nbiyeva Yetr li qznn Azrbaycan Respublikas Ba
Prokurorluuna verdiyi izahatda deyilir:
1988-ci il fevral aynn axrlarnda Dalq Qarabala bal Stepanakertd v Sumqaytda mitinqlrin keirilmsi hamn narahat edirdi.
Sumqaytda ermni ekstremistlri trfindn tkil olunan itialarda
32 nfrin hlak olmas hamn sarstd. Hmin gnlr mn 2 sayl doum evind hkim ilyirdim. Fevral aynn 27-29-da doum evind
ona yaxn ermni qadn dnyaya uaq gtirmidi. Onu da deyim ki,
xstxanada onlara qar he bir qrzli mvqe olmamdr. ksin,
daim diqqt v qay il hat olunmudular.
Quldur dstlrinin d doum evin basqn etmlri absurddur. ndi
ermni ideoloqlar dnya mtbuatnda bel mlumatlar yayrlar ki, guya
Sumqaytn doum evind hamil olan ermni qadnlarnn qarnlarn
baqla dorayrdlar, uaqlarnn balarn ksib, top kimi futbol oynayrdlar. Bu, ermni milltilrinin n iyrnc, n mnfur v n murdar
tbliatlarndan biridir?.
ahid
Nbiyeva Y..
277
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1947-ci il

tvlldl, orta ixtisas thsilli, ailli, Sadxova Zeynb
brahim qz Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluuna
verdiyi izahatnda aadaklar bildirir.
Mn 1960-c ildn hal-hazra kimi Sumqayt hr 1 sayl doum
evind tibb bacs vzifsind almam. 1988-ci ilin fevral aynn 2729-da ermni milltindn olan Roza Karapetyan, Amaliya Avanesyan,
Yelena ahbazova v Yelena Srkisova il birlikd nvbd idik.
Hadislrl bal ciddi i rejimi yaradlmd. 27-29-da doum evind
bir ne ermni qadnn ua olmudu. Onlarn hr birin ayrlqda xsusi diqqt v qay gstrilirdi. Xstxanaya quldur dstlrinin hcumu olmamdr. Ermnilr bel bir ayi yaymdlar ki, guya, hamil
qadnlara qar zoraklq hallar olmudur. Bu yalandan savay bir ey
deyildir. Biz z hmkarlarmza, ermni milltindn olan Amaliya
Avanesyana kmklik edirdik. O, ailsi il birlikd Minvoda kdlr.
Biz pot vasitsi il ona pul gndrirdik. Bilirdik ki, ail vziyytlri
olduqca ardr. Bir gn Amaliya biz xbr gndrdi ki, bir daha biz
pul gndrmyin, burada yaayan ermni milltilri duyuq dblr,
bilslr ki, Sumqaytdan yardm alrq, biz ignclr verrlr. Biz yardm dayandrdq.
ahid
Sadxova Z..
Burada Mixail Qorinin mqalsinin ardna qaydrq:
278
Fevral hadislrindn sonra mn Sumqayt doum evind oldum. Ayn 28-d Valentina Babayan dnyaya qz gtirmidir. Anjela
Yeqanyann da qz olmudur. Hmin gn akuer Anjela Azizbekyan
Xalid hmdovaya dnyaya uaq gtirmkd kmklik etmidir.
Susanna Minasyann olu olmudu. Bir szl, fevraln 28 v 29-da doum evind 38 nfr uaq doulmudur. Bir lm hadissi d olmamdr, zd alanlar da hminin.
Aprel aynda fevraln 28-d uaq dnyaya gtirn Rita Atalyann

evind oldum. Ritann dediklri: Doum evind sakitlik hkm srrd. Mnim olum oldu. 3 kiloqram 100 qram. Adn Aleksandr qoymuuq. Saa nc vladmdr. vvlki uaqlar da doum evind
dnyaya gtirmim. He bir problemim olmayb. Doum evind olan
ayilr haqqnda qaynanamdan eitdim. Rayondan zng vurmudu,
mn v uaa gr hycan keirirdi. Soruurdu ki, mn nec xilas
olmuam? He kim h
xahi etdim. Xahiimi yerin yetirdi. Amerikal jurnalist mqalsind
yazrd: Btn Moskvaya ayi yaylmdr ki, Sumqaytda 200300 nfr ermni qtl yetirilib. Guya doum evind anadan olan
uaqlar ldrblr. Amma e kimi xilas etmirdi. Doum evind sakitlik idi. Ev d mn problemsiz, sssiz-smirsiz gldim.
1988-ci ilin ortalarnda Sumqayta Amerikann milli ictimai radiosunun mxbiri Anna Kuper glmidi. Sonralar onunla Moskvada
grdk. Redaksiyamza mqal yazb gndrmsini Annadan bu
ayilr konkret faktlarla tsdiqlnmirdi. Mn Sumqaytda olanda
hr iki milltin nmayndlri il shbt etdim. Deyilnlr gr,
hadislr bir gz qrpmnda ba vermidi. Camaat danrd ki,
Sumqaytn tarixind bir df d olsun milltlr arasnda konflikt
olmamdr. Ham mehribanlq raitind yaayrd.
Anna mqalsini zrfin iin qoymudu. ind bir siyah da vard. Anna yazrd ki, bu siyahn ona Yerevanda veriblr. Burada 63
nfrin ad v familiyas vard. Sumqaytda qtl yetiriln ermnilrin
adlar siyahda idi. Qalanlar is uydurulmu familiyalar idi.
32 nfrin qtl yetirilmsi grsn kim azlq edirdi? Niy onlar
rqmlri iirdir, gah 63, gah da 450 yazrlar? Bunda mqsdlri
ndir? Kimdir bunlarn arxasnda duran?.
Yurmala qzetinin redaktoru ermnilrin mvqeyini
dstklmkl ola bilsin, bu millt z simpatiyasn bildirmk istyib.
Lakin qzetin rhbrliyi gzl anlayrd ki, Pribaltika respublikalar da
SSR-nin trkibindn xmaq n aramsz mitinqlr v ttillr keirir, ruslara qar is tzyiqlr edirdilr. Nticd qardurma yaranr,
rus milltindn olanlar Moskvaya mracit edir, kmk istyirdilr.
M.Qorbaov is bu demokratik bir prosesdir, dey ruslar Pribaltika
279
respublakalarnda z ixtiyarlarna buraxmd. Pribaltikada olan

grginliyi Qafqazda daha da qzdrmaq, Ermnistan-Azrbaycan
mnaqisini alovlandrmaq grsn Yurmala qzeti kimi digr
mtbuat orqanlarna yuxardan veriln siyasi sifarilrin nticsi deyildimi? Hr hans mqalni oxumu olsanz, gr bu Sumqaytla baldrsa, burada lnlrin saynn durmadan artrldnn ahidi olarsnz.
Grnr, bu da bir siyastdir. Aldadc, hm d z leyhin ilyn bir
tbliat.
Ermni milltilri v ideoloqlar xarici vtndalar adrmaq
n Sumqaytda ba vern hadislr zaman lnlrin saynn 400, 500,
1000 nfr olduunu tez-tez hallandrrlar. Bu irkin kampaniya bu gn
d davam edir. Bu iirtmlri gstrn bir ne misal:
Yurmala qzeti (29 iyun 1989-cu il)
Sumqaytda ermnilrin qtli Azrbaycan rhbrlri il razladrlaraq hyata keirilmidir. Sumqaytda 450-y qdr ermni
vhicsin ldrlb. Mrkzi mtbuat is 32 nfrin hlak olduu
haqda xbr verir.
Qolos Armenii (mart, 1988-cu il)
Sumqaytda min yaxn ermni ldrlmdr. Doum evind bir
ne ermni uann ban ksmilr. Moskva is bunun 32 nfrdn
ibart olduunu rsmn elan edib. Sumqaytdan qab gln ermnilr
is qrnn byk miqyasda olduunu qeyd edirllr.
The Economist (19 mart 1988-c il)
Sovet ttifaq, snin dyimyin az qalb!
280
Sumqayt qrnnda lnlrin rsmi kild bildiriln say 32

nfrdir. Bu, hqiqt oxamr. hrdn qab cann qurtarm ermni
silli qaqnlarn say mumilikd 300-500 nfr aras myyn edilmidir. Vhiliklr, o cmldn doum evlrindn birindki hamil ermni
qadnlarnn v yeni doulmu ermni krplrinin ldrlmsin v
ikst edilmsin dair mlumatlar inkar edilmmidir.
Digr mlumatlarda gnc azrbaycanl quldur dstlrinin ermni

aillrini tqib etdiklrindn v qtl, zorlama v qart hadislri
trtdiklrindn bhs edilir.
Viktor Krivopuskov, yaz v diplomat, Rusiya:
gn rzind bir ne min ermni ldrlmdr. Dqiq insan
tlfatn myynldirmk mmkn olmamdr.
Mnb. Mutinous Karabagh,
see: http://armenianhouse.org/krivopuskov/karabakh/166-212.html#5
ftiradan v bhtandan ibart olan bel yazlar tkzib etmk
n rsmi adamlarn, ktlvi informasiya vasitlrinin v ahidlrin
fikirlrini v ifadlrini oxucularn diqqtin atdrmaq istyirik.
SSR Ba Prokurorunun mhm ilr zr ba mstntiqi
V.Qalkin:
Sumqaytda qanun pozuntular zaman bir uaq bel hlak olmamdr.
Hlak olanlar n 400, n 500-dr, cmi 32 nfr olmudur.
zvestiya, 30 mart 1988-ci il
hla mran qz Abova, Sumqayt sakini
Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluuna verdiyi ifaddn:
Fevraln 27-29-da Sumqaytda 38 nfr ermni qadn dnyaya
uaq gtirmidir. Hams da sa v salamat. He bir problem olmamdr. Ertsi gn komendant Krayev v SSR Ba Prokurorluunun mhm ilr zr ba mstntiqi V.Qalkin doum evin gldilr. Tklikd
hr bir ermni qadn il shbt apardlar. He biri onlara gstriln
diqqt v qaydan ikayt etmdi.
281
Rita Atalyan, Sumqayt sakini, 1988-ci il

Doum evind sakitlik hkm srrd. Mnim olum oldu. 3 kiloqram 100 qram. Adn Aleksandr qoymuuq. Saa nc vladmdr.
vvlki uaqlarm da hmin doum evind dnyaya gtirmim. He
bir problemim olmayb.
Kommunist Sumqaita qzeti, 04.10.1988-ci il
Fevral aynn 28-d Svetlana Babayan dnyaya qz gtirmidir.

Anjela Yeqanyann da qz olmudur. Anjela Azizbekyan Xalid
hmdovaya dnyaya uaq gtirmkd z pe borcunu yerin yetirmidir. Susanna Minasyann olu olmudur. Hadislr gn doum
evin hes bir basqn olmamdr.
Kommunist Sumqaita qzeti, 04.10.1988-c il
Zeynb brahim qz Sadxovann

Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluuna verdiyi ifaddn:
282
Doum evind tam sakitlik idi. Ermni qadnlarna qayn artrmdq. Uaq lm il yazlanlar hams yalan v bhtandr. Mn bir
fakt xsusil qeyd etmk istyirm. 1988-ci ild ermniprst ktlvi
informasiya vasitlrind qeyd edirdilr ki, guya Sumqaytn doum
evlrind ermni qadnlarnn uaqlarnn ban ksirlr, zoraklq
edirlr v sair. Bunu yoxlamaq n Moskvadan milliyytc ermni
olan Medisinskaya qazeta-nn mxbiri Melkonyan doum evin trif
buyurdu. Ba hkiml shbt etdikdn sonra, palatalarda yatan hr bir
ermni qadn il tklikd shbt etdi. He kim ona azrbaycanllardan,
ilk nvbd hkimlrdn ikayt etmdi. Melkonyan sz verdi ki,
Moskvaya qaydandan sonra bu haqda Medisinskaya qazeta-da
Azrbaycan hkimlrinin humanistliyindn mqal yazacaqdr. Lakin
mqal yazlmad. Bizim he o mqaly ehtiyacmz da yox idi. Biz
z vicdanmz qarsnda tmiz idik v humanist borcumuzu layiqinc
yerin yetirirdik.
YEKUN, NTC:
Ermnilrin trklr qar mnasibti birmnaldr. Onlar
azrbaycanllar da trk adlandrrlar v zlrin dmn sayrlar. Yaranan konfliktlrd, mbahislrd, qanl savalarda ermni
milltilri zlrini yazq v mzlum xalq yerin qoyaraq milltin nec
qrldn utanmadan, kimsdn hya etmdn, hyaszcasna dnya
ictimaiyytin atdrmaq istyir, ildn-il is lnlrin sayn durmadan artrrlar. Grsn, ermnilr bunda n mqsd gdrlr? zlrini
d daim ziln, zlm kn bir millt kimi qlm vermk istyirlr. Bs
onda bu milltin qruru hardadr? Blk d bu cml yersiz yazld.
Ermnilrd, grsn, he qrur hissi varm?
1915-ci ild Trkiyd ermnilrin qondarma soyqrm haqqnda
canfanlqla yazan ermni alimlri, ideoloqlar, ziyallar qrlanlarn
sayn artq 3 milyona atdrblar. ox qribdir, ermnilrin z ilkin
mnblrin istinadn deyirik ki, txminn yz il rzind ermnilr bu
rqmi bir ne df dyiiblr. lk rqm 300 min, sonralar, 600 min,
sonra bu rqm 1 milyon 500 min atb, daha sonra 2 milyon 500 min,
son illr is 3 milyon ermninin qrldn sylyirlr. Bunun n qdr
hqiqt olduunu dnyann tarixini yazan tarixi alimlr gzl bilirlr.
Onlar bilirlr ki, bu ermnilrin uydurmasdr v bunu z srlrind
dflrl qeyd ediblr.
Bir tarixi fakta mracit edk. 1915-ci ild Trkiyd 1 milyondan artq ermni yaayrd. Xarici mnblr istinad edk. Ldviq
de Konstanson qeyd edir ki, 1913-c ild dnyada 3 milyon 100 min
ermni yaayrd, onlardan 1 milyon 400 mini Trkiyd, 1 milyon
550 mini Rusiyada.
Baqa bir xarici alim Kristofer Uolker is yazr ki, birinci dnya
mharibsi rfsind Trkiyd 1 milyon 500 min 2 milyon ermni
vard.
Henrix Tozer 1877-ci ild Trkiyd 700 min ermninin yaadn qeyd edir.
Kler Parays is birinci dnya mharibsi rfsind 1 milyon 500
min ermninin yaadn sylyir.
283
Linin aadak demoqrafik gstricilri maraql olduundan

onu drc etmyi qrara aldq.
Ermnilr (Trkiy v Rusiya vilaytlrind) - 906 min 984 nfr
Qafqaz v Qafqazyan - 450 min
Astraxan, Bessarabiya - 75 min 600
Trkiynin Asiya yaltlri - 751 min 750
Trkiynin Avropa hisssi - 186 min
ran Azrbaycan - 28 min 890
rann Culfa v baqa rayonlar - 14 min 110
Bolqariya - 5010
Rumniya - 8070
Avstriya -1230
Cmi : 2 milyon 427 min 394 nfr.
284
gr btn dnyada XX srin vvllrind cmi 3 milyon ermni

yaayrdsa, 1915-ci ild tkc Trkiyd 3 milyon ermninin qrldn hans mntiq uyun saymaq olar?
Bu rqmlri misal gtirmkd mqsdimiz ondan ibartdir ki, bir
ermni meyiti qiymtlidir prinsipin yiylnn ermnilr Sumqaytda
ba vern hadislrd d ermnilrin saynn durmadan artrlmasn
zlrinin sas vzifsi hesab etmilr. 32 nfrin hlak olmas ermnilri
qane etmirdi. Onlar mtbuat shiflrind Sumqaytda hlak olanlarn
sayn gah 100, gah 500, gah da 1000 gstrdilr. Bu id canfanlq
gstrnlr is ermni ideoloqlar Balayan, Kaputikyan, Xanzadyan,
Ulubabyan, Poqosyan v baqalar idilr. Bu qondarma rqmlrl
ermnilr Sumqaytda genosidin olmasn dnya ictimaiyytin
atdrmaq mqsdil, btn ideoloji, maddi v psixoloji amillrdn
istifad etmy alrlar. Hr il Sumqaytda ba vern hadislrin ildnm yaxnlaanda ermni diasporu, millti qvvlr xarici lklrin
parlamentlrin saysz-hesabsz mktublar gndrir, mracitlr edirlr.
Lakin bir eyi unudurlar ki, artq btn dnya onlar tanyr v bilir ki,
ermnilr istr z tarixlrini, istrs d baqa xalqlarn tarizxini thrif
etmkl muldurlar. lbtt, btn bunlar onlara baucal gtirmir.
Hqiqtin gznn iin dik baxmaq lazmdr. Lakin ermnilr ya
hqiqtdn qorxur, yaxud da yalan zlrinin hqiqti sayrlar. Marksn
gzl klam var: Hqiqt o vaxt hqiqt olur ki, o, hqiqt olsun.
Grnr, ermnilr n yalan hqiqtdir, hqiqt is yalandr ar
daha lverilidir. N demk olar?! Hr bir milltin znmxsus psixologiyas var. Bu da ermni milltinin psixologiyasdr...
285
TOMAS DE VAALA CAVAB

YAXUD, SUMQAYITDA AZRBAYCANLILAR
ERMNLR NEC XLAS EDRDLR
286
sas mvzumuza qaydaq. Azadlq radiosu, Amerikann

ssi radiostansiyas, xaricd faliyyt gstrn dini radiostansiyalar Sumqaytda ba vern hadislr ermniprst mvqe tutaraq
azrbaycanllar varvar bir millt kimi dnya ictimaiyytin atdrrdlar. Ermni milltilri v politoloqlar Sumqaytda ermnilr
qar soyqrm tkil edildiyini iddia edirdilr. iirdilmi rqmlr,
mxtlif ayilr qzet shiflrindn dmrd.
fsuslar olsun ki, pula satlm ermni v ermniprst ktlvi informasiya vasitlri azrbaycanllarn, sumqaytllarn humanistliyindn
bir klm bel yaz yazmadlar.
ngilis jurnalisti Tomas de Vaal orny sad adl kitabnda
yazr: Blk d, Sumqaytda ox uursuz bir hrd, minlrl
qaqnlarn son drc qeyri-myyn v midsiz bir rait ddy
mkanda qan tklmsinin qars niy alnmad? sualna cavab
axtarmaq daha dzgn olard.
lbtt, haql v mntiqli olan sualdr: Grsn, sumqaytllar kim
qorumal idi v n n qorumad? Bu suala birmnal cavab vermk
ox tindir. Kim istrdi ki, yaad, byyb boya-baa atd bir
hrd itialar trdilsin, insanlar qtl yetirilsin, evlr yandrlsn,
qartlr edilsin? Biz el glir ki, he kim! Yax, bs, onda hri kim
qorumal idi? Dinc, min-amanlq v dostluq raitind yaayan yerli
halimi? Qoruya bilrdi? Qoruya bilrdi! Kim qoruyard?! M.Qorbaov
v onun gc strukturlar, yerli hali. Moskva is bunu istmdi, ksin,
itialara rvac verdi. Bu haqda sonra.
Yzlrl ekstremist qrupunun, silahlanm xuliqan dstlrinin qarsn ilk nvbd sbhsz ki, hqq-mhafiz orqanlar almal idi.
Niy almadlar? Tomas de Vaal Sumqaytda olarkn bu sualn cavabn
dqiq yrnmli idi.
Hmin dhtli gnlrd Sumqayt hr milis idarsinin risini
idn knarladrmdlar, oraqa alan iilrdn yuxardan verilmi
tlimata uyun olaraq btn silahlar alnmd. Htta Ovular evind
qeydiyyatda olan ov hvskarlarnn silahlar da msadir edilmidi.

Yerli thlksizlik orqannn rhbri baqa vzify keirilmidi.
Sumqayt hr Partiya Komitsinin birinci katibi mzuniyytd
idi. Sumqaytn hquq-mhafiz orqanlarna Sumqaytda ba vern
itialarn qarsn alma Moskvadan SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsindn glmi yksk rtbli iilr qadaan etmidilr. Bunu
ahid ifadlri d tsdiq edir. Bs Sovet qounlar? Onlar nec, ala
bilmzdilr? Ax, sgrlr Sumqayta bir ne gn vvl glmidilr.
SSR Mdafi naziri D.Yazov bu haqda deyir ki, itialarn qarsn
qounlar ala bilrdi, lakin Ali Ba Komandan olan M.Qorbaovun mri
olmadan bizim he bir insidentin qarsn almaa ixtiyarmz yox idi.
(Sumqaytn ks sdas sndli filmin verdiyi msahibdn. 1993c il).
SSR-nin tarixindn mlumdur ki, bir ne hrd, o cmldn
Tiflisd (1956), Novorossiyskd (1956), Novoerkaskda (1962),
Temirtauda (1959), Sumqaytda (1963), imkndd (1964),
Dneprodzerjinskd (1972), Leninoqorskda (1984) ba vern itialarin qars Sovet hquq-mhafiz orqanlar trfindn bir gnn iind
alnmd. Bel byk hrbi v fiziki qvvy malik olan Sovet ordusu,
kfiyyat orqanlar Qorbaovun dili il desk, bir qrup xuliqannn
lind aciz idi? Xeyr! Bu hadislrin ssenarisi xeyli vvl tutulmudu
v o, hyata keirilmli idi v keirildi.
Tomas de Vaaln bir fikri il razlaa bilmrik. Niy qorumadlar?
Hadislrdn 25 il kedikdn sonra bu sual tez-tez sslnir. Rusiyada
1917-ci ild inqilabn niy ba verdiyini sual ednlr, bu gn bel bir
cavab verirlr ki, inqilabn qars alnmal idi. Nec? Bax, bu suala
Rusiyada mxtlif qeyri-professional cavablar eidilmkddir. Leninin,
ar Nikolayn v rus inqilabnn bizim mvzumuza aidiyyat olmadndan ondan yan keib, doma hrimiz qaydrq.
Moskvann v xsn Qorbaovun mri v gstrii olmadan
Sovet mkannn he bir yerind itialar trdilmzdi, qan axdlmazd, insanlar qtl yetirilmzdi. Demli, bu kims lazm idi. Bu sualn cavabn yqin ki, Tomas de Vaal yax bilir.
Bir mslni d ingilis jurnalistinin diqqtin atdrmaq istyirik.
287
GR SUMQAYITLILARIN HUMANZM, DOSTLUU,

FDKARLII OLMASAYDI, SUMQAYITDA 26 NFR
ERMN YOX, BLK D YZLRL ERMN QIRILARDI
Sumqaytllar z hyatlarn thlk altna ataraq ermnilr
z evlrind, balarnda, rayonlarda snacaq verdilr, ac qalmaa
qoymadlar, onlara lazmi maddi v mnvi dstk verdilr. Mgr btn bunlar hri banditlrdn qorumaq deyildimi? Onlarn mkrli v
cinayt xarakteri dayan mllrinin qarsn almaq da azrbaycanllarn fdakarl deyildimi?
Bu haqda Sumqaytn komendantnn v ox sayda sumqaytllarn,
ruslarn v ermnilrin izahatlarndan, xlarndan kiik bir qismini
Tomas de Vaaln v oxucularn diqqtin atdrmaq istyirik.
General Krayev, 1988-ci ild,
hadislr ba vern dvrd
Sumqayt hrinin komendant
lm ox ola bilrdi. gr yerli hali kmk etms idi. Avtobus
srcs el hmin an 10 ermni ailsini z doma rayonu kiy apard. Azrbaycanl aillri binalarna hcum edn xuliqanlarn qaban
ksmilr. Bir fhl z ermni dostu il avtobusla gedirdi. Xuliqanlar
avtobusun qaban ksib ermnini tlb etdilr. Azrbaycanl z yaraland, dostunu is xilas etdi.
Pravda qzeti, 21 mart 1988-ci il.
288
Hmin gnlr Sumqaytn ayr-ayr mhll v mikrorayonlarnda

yaayan Q.Nsibyan azrbaycanl qonusu S.Mirzyev, Q.Ohanesyan
Q.Krimov, E.Ezayan F.Krimov, V.Srkisyan R.Tayev,
A.Arutyunyan
X.smaylov,
V.Xaaturyan
Q.Hmbtliyev,
T.Arzumanyan F.Eyvazov, R.Babayan F.Mmmdov, K.Melkumyan S.Abbasov, S.Mirzoyan S.liyev z evlrind gizltmi, cinayt
dstlrindn qorumular.
Daha bir ne misal kmk istrdik.

Sumqayt hrinin sakini, azrbaycanl, Sovet ttifaq
Kommunist Partiyasnn zv, ali thsilli, Kirovabad (indiki
Gnc) hrind anadan olmu, 2 sayl istilik elektrik mrkzind
byk tlimat vzifsind alan, 1930-cu il tvvlldl Qasmov
Sabir Teymur olu SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun
mstntiqi Jimaqulov R.T. trfindn ahid qismind dindirilmidir.
1988-ci il fevral aynn 28-d, txminn saat 17.30-da z
mnzilimd idim v blokda ss-ky eitdim. Mn 3-c mrtbd yaayram. Mnzilin qapsn aanda grdm ki, 4-c mrtbdn aa
Mejlumyan Qriqori v onun hyat yolda Roza drlr. Onlarn hr
ikisinin siftind qan var idi. Paltarlarna fikir vermdim. Alayrdlar.
Dedilr ki, onlar dyblr v xahi etdilr ki, mn onlar gizldim.
Qonularm mnzilim gtirdim v yataq otamzda gizltdim.
Txminn yarm saatdan sonra qap dyld. Qapn adm, grdm
ki, qapda Mejlumyann kiik qz dayanb. O, tk idi. Onu iri buraxdm. Mn dedi ki, talanlar onu azrbaycanlya oxadblar, buna
gr d toxunmayblar. Sonra mn hyt ddm v blokun qabanda
bir qdr dayandm. Grdm ki, tanmadm adamlar dstlrl binann ikinci v nc bloklarna daxil oldular. Hava qaralmd, onlarn he biri yadmda qalmad. Sonra mn ev qaytdm. Mnzilimizd
Qriqori, Roza v onlarn balaca qzndan savay, daha bir qz var
idi, adn bilmdim. Onun bizim mnzil nec kediyini grmdim.
nki hytd txminn yarm saat olmudum. Ev qaydanda hyat
yoldam hl glmmidi. Yarm saat kendn sonra hyt db
vziyyti yrnmk istdim. kinci v nc mrtblrin arasnda
Mejlumyanlarn daha bir qzn grdm. Onun ynind he bir paltar
yox idi, zn d mhkm dymdlr. Onun siftindn qan axrd,
bdni d mhkm zidirilmidi. Onu mnzilimiz gtirdim, arvadmn
donunu verdim, qohumlar onu geyindirdilr, ona yardm gstrdilr.
Bundan sonra hyat yoldam ev gldi. Mejlumyanlarn mnzilin
qartilr girnd mn grmmim, nki hmin vaxt biz evd idik v
yalnz hytd ss-ky eidilirdi. zm is he n grmmim.
289

Mejlumyan Roza Antonovna SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi S.M.Kamagin verdiyi ifadsind onun
v ail zvlrinin xilas olunmasnda qonusu Qasmov Zakirin
kmklik etdiyini gstrrk demidir:
...biz mnzilimizdn qab pillknl aa dnd qonularn
qaplarn dydk. 8-ci mnzildn Qasmovlar qapn adlar v bizi
iri buraxdlar, z mnzillrind gizltdilr... Bir mddtdn sonra bizim yanmza Qasmovlarn mnzilin Aayev qor Karinan gtirdi.
Biz bu ev glndn sonra n qdr vaxt kemidi, bilmirm. Karina
mhkm dylmd, ynind paltar yox idi... Bir azdan bura Lydmila
da glib xd, o da mhkm dylmd, ynind gec kynyi var
idi. Sonra mnzil mnim kiik qzm Marina da gldi. Ona he n
etmmidilr, onun bdnind he bir zdsi yox idi. Bu mddt rzind
harada olmudu, mnzilimizdn nec xmd ki, ona toxunmamdlar,
mn bilmirm. Lakin sonralar Marinadan yrndim ki, mnzilimizdn
xmaqda ona Aayev qor kmklik edib.
Yesayan Levon irinovi, Sumqayt sakini, 1942-ci il tvlldl,
SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi Yusupov
R.M. trfindn zrrkn qismind dindirilmidi:
Sual: - Nec hesab edirsiniz,1988-ci il, fevral aynn 28-d aznlam ktl trfindn Siz v ailniz qar real olaraq thlk yaratmdlarm?
290
Cavab: -Bli, var idi. gr milis iilri bizi xilas etmsydilr,

bu adamlar hqiqtn bizi ldrckdilr. Onlardan biri bama hanssa bir ya il zrb endirdi v mnim bam qanad. Bundan baqa, Moskvi manmzn salonunda ikn, onlar ermni olduumuzu bilrk, mann lrini sndrmaa baladlar v avtomobili
evirmk istdilr. lm thlksi vard, milis iilri qarsn aldlar.

Yesayan Albina Aleksandrovna, Sumqayt sakini, 1940c il tvlldl, SSR Ba Prokurorluunun istintaq qrupunun
mstntiqi Starikov V.. trfindn zrrkn qismind dindirilmidir.
Mn hesab edirm ki, 1988-ci il fevral aynn 28-d Sumqayt avtovazalnn yaxnlnda bizim ailmizin bana dhtli bir hadis
gl bilrdi. Biz ona gr sa qaldq ki, biz kmk etdilr, quldurlarn
lindn aldlar. Bir szl, lmn caynandan qopartdlar. Bu id milis iilri il yana, tanmadmz azrbaycanllar biz arxa durdular.
Aznlam ktl biziml n istsydi ed bilrdi. Dzdr, biz fiziki
zrblr endirdilr, man armaq istdilr. Lakin knardan bir nfr
azrbaycanl yaxnlad v dedi ki, bunlar ermni deyillr, lzgidirlr,
onlardan l kin. Biz yen bir ne zrb vurdular. Biz qan iind
idik. Hmin adamlar tanmadm. Sanki he sumqaytl deyildilr.
Yoxsa, he olmasa birini tanyardm. Mn htta bizi xilas ednlri tanya bilmdim. Yadmdadr ki, vvl biz milis iilri yaxnlad v
ktlnin irisindn xardlar, sonra baqa bir azrbaycanl olan bizi
xstxanayadk apard...
AHD DNDRM
PROTOKOLU
7 mart 1988-ci il.
SSR Prokurorluunun istintaq qrupunun mstntiqi Mixaylovski
trfindn ahid qismind dindirildi: smaylova Xanm Qulamhseyn
qz. 1951-ci ild anadan olub. azrbaycanldr, 8-ci sinif thsili vardr.
Bitrfdir. Subaydr. Sumqayt hri, sintetik-yuyucu vasitlr zavodunda ilyir. Sumqayt sakinidir.
ahid X.Q.smaylovann ifadsindn bir paran tqdim edirik:
291
292
...Fevraln 25-dn 28-dk Bakda, bacmn yannda idim. Fevral

aynn 28-d saat 18.30-da Sumqayta qaytdm. Binamzn 41-ci
mnzilind yaayan qonumuz Mmmdova Svetlanann anasn hmin
gn dfn etmidilr. Mn vvl ora basal vermy getdim. Ev axam saat 8 radlrind qaytdm. Bizim hytd oxlu adam toplamd.
Txminn 500 nfr olard. z mnzilimiz qalxanda blokda 100-150
nfr adam toplamd. zlrini sakit aparrdlar. Mn Svetagil getdim. Hmin mnzild he kim yox idi, Sveta aar mn vermidi. Mn
i yandrdm v Svetaya zng etdim ki, tez ev glsin. Qorxurdum ki,
onun mnzilin hcum edrlr. Amma hmin gn, hmin gec Svetagil
ev glmdilr. Bir azdan qap dyld. Mn qapn adm, dhlizd
i yandrdm. Bir olan sorudu ki, bu kimin mnzilidir? Mn cavab
verdim ki, azrbaycanllarn.
Sonra mn z mnzilim qaydanda pillknd 42-ci mnzild yaayan Avanesyan Rayann ok vziyytind durduunu grdm. Mn el
gldi ki, onun huu banda deyildi. Onun qoluna girib 41-ci mnzil
apardm.
Sonra tanmadm bir olan bu mnzil Rayann qz Marinan
iri sald. Marina tamam lpaq idi. Olan z is pilllrl aa qad, mn onu yax gr bilmdim. Mn Marinan vanna otana apardm...
Sonra mn mnzilim qaytdm. Yaadm 4-c mrtbd 45 v
47-ci mnzillrin qaplarn sndrrdlar. Orada ox adam var idi...
Emma Qriqoryann nvsi Kristina qorxudan kncd sxlb oturmudu. Mn onu qollarma alb qucaqladm. Ktldn kims mn dedi
ki, qza dymyim. Cavab verdim ki, bu mnim qzmdr, v onu 41ci mnzil apardm. Orada artq Qriqoryan Emmann Bakdan qonaq
glmi qohumlar da var idi: bir kii, bir olan, bir d bir qz. Onlarn
adlarn bilmirm...
Bir azdan qap yen dyld. Qapn ab, Qriqoryan Nelyan qz
v olu il, Qriqoryan Valentinan ri Eros v olu il birlikd mnzil
buraxdm. Onlar kim gtirmidi, bilmdim.
Sonra mn z mnzilim qalxmaq istdim. 3-c mrtb il 4-c
mrtb arasndak pillknd bir nfr salarmdan yapb boazma ba dirdi v abrsz szlrl sylr syrk dedi ki, mn
z mnzilimd ermnilri gizldirm. Ona dedim ki, mn he kimi

gizltmirm, mnzilimd he kim yoxdur. Mndn tlb etdilr ki, qapn am. Mn amadm. Bu zaman kims dirsyi il byrmdn vurdu, mn az qala yxlacaqdm. Mndn evin aarn alb qapn adlar.
Otaa girnd balkonda prdnin arxasndan Yuri Avakyann ba grnd. Bir anda otaq adamlarla doldu. Kims balkonun qapsn ad,
oradan Yuri Avakyan v onun arvad Asyan otaa gtirdilr. Yurini el
tezc mnzildn xarb harasa apardlar. Onun arvadn da aparmaq
istdilr, mn diz kb yalvardm ki, ona toxunmasnlar. Onda mn
dedilr ki, grk onlara qzl, yaxud da pul verim ki, he kim toxunmasnlar. Mn zmd olan 402 rubl pulu, qulaqlarmdan qzl sralarm, barmamdan qzl zym xarb verdim. Sralar v zk
nnmdn yadigar qalmd v anamn dediyin gr, onlarn dyri
853 rubl idi. Mndn qzl v pulu tlb ednin kimliyi yadmda deyil,
amma o yadmdadr ki, onlar mn ynind qara layka plal bir kiiy,
olana verdim. Onun ynindki baqa paltar yadmda deyil, nki mn
onun qabanda diz st kmdm. Pulu v qzllar hmin adam
mndn gtrn kimi, ham xb getdi. H, yadma dd: mndn
pulu v qzl yalar gtrnin enli drnaqlar var idi, adi drnaqlardan enli, llrinin ii ox kobud, cadar-cadar idi... Biz otaqda - mn v
Avakyann arvad ikimiz qaldq. Mn onu evimd qoyub qapn baladm, zm 41-ci mnzil ddm. Saat 01.45-d qaytdm v shrcn
Anya Avakyanla ikimiz qaldq. Shr Anyann olu gldi v onlar ikisi
bir yerd xb getdilr...
Qeyd: Sravi bir azrbaycanl qadn Xanm smaylova byk
qhrmanlq gstrrk 13 ermninin hyatn xilas etmidir. Onlardan
12 nfrini qonusu Svetann, 1 nfrini is z mnzilind gizltmidir.
Bu fakt ndns ermnilr ktlvi informasiya vasitlrind qeyd
etmyiblr. Aydn msldir. Ermnilr ermninin meyidi lazmdr
ki, tbliat gclndir bilsinlr.
293
agen Avakyan, Sumqayt sakini,

Azrbaycan boru-prokat zavodunun iisi
40 il yaxndr ki, Sumqaytda yaayram. Buraya Dalq Qaraba
Muxtar Vilaytinin Hadrut rayonundan glmim. Bu illr rzind n
qiymtli qazancm o olub ki, oxlu dostlarm var. Bir ovuc xuliqan hrimizd aznlq edrkn bu dostluun byklyn bir daha hiss etdim.
Yaadm Nizami ksindki 7 nmrli binann btn azrbaycanl
sakinlri z xsi fdakarlqlar il bizi ermni quldurlarndan qorudular. Onlar o ar gnlrd ailmi ox itinlikl aznlarn lindn
alb, biz havadar durdular. Buna gr btn qonularma, ilk nvbd
azrbaycanl qonularma drin minntdarlm bildirirm.
Qonularm hmin gnlrd ailmizi z evlrin krb, zlri bizim evin keiyini kdilr. Thlk sovuduqdan sonra is bizi Nasoslu
qsbsin apardlar. Burada Vanya adl bir nfrin evind qaldq. 15
nfrdn ibart idik. Biz hr cr qay v diqqt gstrirdilr. Burada
yaadmz gnlr Dvi rayonunun mxtlif da kndlrindn,
Siyzndn, Bakdan, Sumqaytn zndn oxlu azrbaycanl dostllarm glib, bizi z evlrin dvt edirdi.
Biz evdn gedrkn evimizin aarn azrbaycanl qonumuza vermidik. Onlar hm bizi xuliqanlarn lindn xilas etdilr, hm d evimizi qorudular. Onlar barma basb prm.
Sosialist Sumqayt qzeti,
10 mart 1988-ci il
E.Yediqaryan, qaz idarsinin ilingri,

8-ci mikrorayonun sakini
294
zgsin kmk et ki, thlk sndn uzaq olsun. Azrbaycan

atalar szn hmi qonum felder-laborant ahnigar Bbirova il
rast glnd xatrlayram. Hmin ar gnlrd .Bbirova demk olar
ki, bizim xilaskarmza evrildi. Xuliqanlar bizim bloka daxil olanda
onlarn qarsna xan ahnigar oldu. Bu vaxt hyat yolda Sahib d
glib xd. Onlar shrcn yatmadlar, itialarda itirak ednlr
mqavimt gstrdilr, onlar hytdn qovmaa mvffq oldular.

Bununla onlar be ermni ailsini lmdn, qartdn xilas etdilr. Biz
19 nfr idik. Aramzda qocalar, qadnlar v krp uaqlar var idi.
Bbirovlar ailsi bizi banditlrin lindn xilas etmkl demk olar ki,
ikinci hyat bx etdilr.
Kommunist Sumqaita qzeti,
05 iyun 1988-ci il
V.Oqanov, 3 sayl tmir-tikinti-quradrma

idarsinin quruun ridicisi. Pomoqali mne kak bratu
mqalsindn:
Kommunist Sumqaita, 16 marta 1988 .
295
nsanlar bir l il lmk pis xsusiyytdir. gr kims gnah

ildirs, bunu xalqn ayana yazmaq olar? gr alan biri ar bir
gnd z irkinliyini biruz verirs, mgr milli mnsubiyytin buna
aidiyyat var?
Bunu ona gr deyirm ki, indi bzi adamlar Sumqayt hadislrini
milli msl kimi qardrmaq istyirlr. Mn d zm ntic xarmam. Hmin ar gnlrd mn, ermni milltindn olan bir adama, ilk
lini uzadanlar azrbaycanllar oldu, mni v ailmi xuliqanlardan
qorudular. Banditlr dst il hytimiz daxil oldular, qonularm bizim blokun qaban ksdilr. V iri he kimi buraxmadlar. Sonralar
mn tan olmayan bir nfr mnim n hr cr rait yaratd. Bir
gndn sonra Nr Bhmn olu Aayev mni tapd. Biz he tan
deyildik. O, zavod direktoru idi, mn is tmir-tikinti-quradrma
idarsind alrdm. Biz superfosfat zavodunda tmir ilri aparrdq.
Nr Bhmn olu mn v ailm lazmi kmklik gstrdi, lindn
glni etdi.
Mn bel bir nticy glmim ki, insan insann dostu olmaldr.
Burada milli msl sas rol oynamr, sas rolu insann z oynayr, sn
nec insansan.
Kommunist Sumqaita qzeti, 16 mart 1988-ci il
26 dekabr 2011-ci il.

Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1952-ci ilin dekabr aynda Ucar rayonunda anadan olmu, azrbaycanl, ali thsilli, Sumqayt
hrinin sakini Sfrov Zbeyir Hmbt olunun Azrbaycan
Respublikas Ba Prokurorluuna verdiyi ifaddn:
296
1988-ci ild 6-c mikrorayonda yaayrdm. Hytimizd milli

msl bard he bir vaxt shbt olmazd. 1988-ci ild Sumqaytda
Krunk cmiyyti haqqnda danmaa baladlar. Buna hmiyyt
vermdik. tialar balananda yetkinlmmi gnclrin banda biz
tan olmayan qara plal adamlar grnmy balad. Hytimizd yaayan ermnilr tvi ddlr. Onlar sakitldirdik. Mnim yaad-
m blokun ikinci mrtbsind Mixail Avanesov, drdnc mrtbd

is Qriqori Arakelov yaayrd. Biz hr iki ailni evimizd gizltdik.
Sonra hytd qonulardan ibart bir ne dst dzldib, mikrorayonun giri-xn baladq. Smd Vurun ksindn axan ktl
mikrorayona girmk istyirdi. Onlara imkan vermdik. Komendant
saat elan olunanadk, shrcn hytd ermnilri aznlam quldurlardan qoruduq. Martn vvllrind mn Avanesovla Arakelovun
aillrini Bakya, qohumlargil apardm. Qriqori yolda mn dedi ki,
bu id qaraballarn gnah yoxdur. Aran qzdran Qaraban mafioz qruplardr. Sonralar hadislrin gediat bir daha onu sbut etdi
ki, qonumun dediklri dorudur.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1948-c il tvlldl,
azrbaycanl, ali thsilli, ailli, Sumqayt hrinin sakini Rhil
Abdullayevann dediklrindn:
Qonumuz Axen 20 il yaxndr ki, bizim binada yaayrd.
Uaqlarmz bir yerd bymdlr. Hadislr vaxt Axen, iki qz,
glini v iki nvsini evimizd gizltdik. Onlarn da evini qart etdilr.
Dz gn onlar evimizd saxladq. ryimizi onlardan sirgmdik.
Komendant saat elan olunduqdan sonra onlar bizdn xb getdilr.
1939-cu il tvlldl, orta thsilli, ailli, Sumqayt hrinin sakini
Vaqif lsgrovun dediklrindn:
Abramn qohumunu baqlamdlar. Biz onu mnim manma
mindirib tcili yardm xstxanasna apardq. Yolda aznlam xuliqanlar manmzn qaban ksdilr. Xobxtlikdn mni tanyb,
bizi buraxdlar. Xstxanada ona lazmi kmklik gstrildi. Abramla
shrcn onun yannda qaldq.
Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1942-ci il tvlldl,
azrbaycanl, orta thsilli, ailli, Sumqayt hrinin sakini Fatma
brahimovann dediklrindn:
297
Xuliqanlarn aznl hamn vahimy salmd. Qonum Yeva

alaya-alaya biz gldi. Mn onu sakitldirmk istdim. zn toxtaqlq verib dedi ki, z n qorxmur, qz boyludur, uaq gzlyir, sanclar da balayb. Xstxanaya aparmaa qorxur. Biz onu sakitldirdik.
Sonra zng vurub olumu ardm. Yevann qz Susannan olumun
manna mindirib doum evin apardq. Susannaya btn qayn
gstrdilr. Biz Yeva il onun yanndan ayrlmadq. Susannann olu
oldu. 3 kiloqram 600 qram. Doum evinin ba hkimi hla Abovann
diqqt v qaysn indi d unuda bilmirm.
E.Mmmdov, 28-dn 29-na ken gec kitab, sh.40-41.
Mueq Qazarov, 2 sayl ixtisasladrlm

tmir-tikinti idarsinin ilingri
1950-ci illrdn Sumqaytda yaayram. Bu hr beynlmill
hr olduundan burada hmi mehribanlq, qarlql anlama,
yeri glnd biri-birin l uzadb problemlri hll edn cfake v
smimi insanlar yaayrdlar. Mnim ailmd alt milltin nmayndsi
yaayr: ermni, azrbaycanl, fin, ukraynal, rus, yhudi. Evd mehribanlq hkm srrd. gey-domalq yox idi. He bir vaxt aralarnda narazlq grmmidim. Dalq Qaraba problemini yaradanlar
dnmrlrmi ki, zlrinin millti hrktlri il aillri dadrlar?
Sorumaq istyirm, mnim ailm beynlmill aildir, indi bu aillr bir
qrup ovinistin v yaxud hakimiyyt can atanlarn mkrli hrktlrin
gr dalmaldr?.
Kommunist Sumqaita qzeti,1988-ci il
23 iyul 1989-cu ild Tl-vivd nr olunan Kruq

mcmusind yazlmd: Sumqayt o hrdir ki, azrbaycanllar
ermnilri qhrmancasna lmdn xilas edirdilr.
298
26 mart 2011-ci il.

Azrbaycan Respublikasnn vtnda, 1960-c il tvlldl,
azrbaycanl, orta thsilli, ailli, Sumqayt sakini
baddulla
Muxtarovun Azrbaycan Respublikas Ba Prokurorluuna verdiyi
izahatndan.
Sumqaytda anadan olmuam. Orta thsili 12 sayl mktbd almam. Sumqaytda milli zmind mbahislr he bir vaxt rast glmmidim. 1988-ci ild ermni ekstremistlri Sumqaytda qan tkndn
sonra mn hr ey aydn oldu. Ermnilrin i z ald. Onlar z
milltindn olan insanlar qtl yetirirdilr. Yaadm blokun 38 sayl
mnzilind Eduard Babayan adl bir ermni ailsi yaayrd. Evlrin
getdim. Grdm ki, ox tvi keirirlr, qorxu altndadrlar. Ailsini
gtrb evimiz gtirdim. Bir ne gn bizd qaldlar.
Sumqayt hadislrindn xbr tutan ermnilrin olduunu sonralar bildik. Bu, Avanesovlar v Qukasyanlar aillri idi. Sumqaytda ba
vern hadislr rfsind hri trk etmidilr. Onu da deyim ki, hmin
gnlr 1-ci mhlld yayayan gnclrdn ibart drujina yaratdq v
mhllnin btn giri-x yerlrind, bir nv, post qoyduq. Mitinq
itiraklar adtn hr partiya komitsinin qarsna toplardlar.
Bizim mhll d partiya komitsinin yaxnlnda yerlirdi. Ktl dalaanda bizim mhllmiz girmk istynd mqavimt rast gldi
v Smd Vurun ksi il mikrorayonlara trf getdi. Hmin gn
mhllmizd yaayan ingiz, Hseyn, akir, Oqtay, li, Rauf, Heydr,
ahin ermnilr mqavimt gstrmkl yana, iyirmidn ox ermni
ailsini z evlrind v Sar-Qaya balarnda gizltdilr.
Tomas de Vaala Sumqayt gnclrinin catindn v fdakarlndan
mlumat vermk istyirik. 1988-ci ild Sumqaytda itialar balayan
zaman hr komsomol komitsind znmdafi dstlri yaradld.
Onlar hr gnn demk olar ki, stenoqrammasn aparrdlar.
28 fevral. N.Nrimanov mdniyyt evinin yannda gnc drujinalar bir ne aznlam xuliqanlar hmin razidn qovdular.
llrind olan soyuq silahlar is msadir etdilr.
299
28 fevral. Saat 16-00-da bir ne xuliqandan llrind olan dynklr alnd.

29 fevral. 45-ci mhlldn v 3-c mikrorayondan iki ermni
ailsini thlksiz yer apardlar.
29 fevral. Axam 16-c mhlld thlk qarsnda olan bir
ermni ailsini evindn xardb gizltdilr.
29 fevral. 45-ci mhlldn siqnal daxil oldu ki, ermni aillri
thlk altndadr. Drujinalar tcili olaraq hmin mhlly gedib,
ermni aillrini xilas etdilr.
29 fevral. Txminn saat 21-00-da 16 v 34-c mhlldn kims
qqrmaa balad. Dsty blnb hadis yerin getdik. Bloka daxil
olduq. Yuxar mrtblrin birind drd nfr cavan olan dayanmd.
Birinin lind balta var id. Ermni ailsin hcum kmk istyirdilr.
Uaqlar onlara mqavimt gstrdilr, baltan cavan olann lindn
aldlar, zlrini is mhlldn qovdular.
29 fevral. 3-c mikrorayonda banditlr aznlamd.
Drujinalar ora yollandlar. Qvvlr nisbti quldurlarn trfind idi.
Bununla bel, bir ne ailni mnzillrindn xarb baqa yer aparmaa imkan tapdlar.
Kommunist Sumqaita qzeti, 11 mart 1988-c il.
YEKUN, NTC:
300
Sumqayt beynlmill hr idi. Onun haqqnda dastanlar qoulmudu. Burada yaaman z bir xobxtlik idi. Sumqaytda milltlraras
ayr-sekilik he bir vaxt olmamd. Hamnn arzu v istyi bir idi.
Azrbaycanllarn baqa milltlr kin-kdurti, paxll, xyanti he
bir vaxt olmamd. Ermnilr is Azrbaycan xalqna qar xain xdlar. z mnfur siyastlrini hyata keirmk n Sumqaytda qan
tkdlr. Nticd 32 nfr adam hlak oldu. Amerikann, Fransann,
ngiltrnin, Hollandiyann, Rusiyann bir sra ktlvi informasiya
vasitlri ermni lobbisinin vasitsi il bu rqmi iirtmy baladlar.
Fakt is faktlnda qalr.
Ermni milltilrinin dediklri v uydurduqlar 400, 500, 1000

nfr ermninin ldrlmsi Azrbaycan xalqna, sumqaytllara atlan bhtandan baqa bir ey deyildir. Onlarn yazdqlar kimi, gr
azrbaycanllar hqiqtn baksn, quldur olsaydlar, onda
Sumqaytda hqiqtn lnlrin say qat-qat ox olard. Sumqaytllar
is fdakardq nmunlri gstrdilr, sinlrini qabaa verib, aznlam ktlnin qarsna xdlar, zlrin xta gls d, evlrind
gizltdiklri ermni qonularn satmadlar. Azrbaycanllar ermnilri
sata da bilrdilr. Lakin azrbaycanllarn vicdan buna yol ver bilmzdi.
Dar gnd kims arxa durmaq, yardm lini uzatmaq azrbaycanllarn
qdim adtidir. gr Sumqaytda kims bu humanistlikdn zn qar thlk hiss edib, qonusunu xilas etmkdn kins idi, onu btn
el-oba qnayard. Bu qnan sahibi olmamaq n is azrbaycanllar
ermnilri Sumqaytda ermni faistlrindn qorumal oldular. Yuxarda
gtirdiyimiz misallar bunu bir daha sbut edir. Hr bir xalqn yaxs da
var, pisi d. Lakin bunu ermnilr aid etmk olmaz. nanmaq olmur
ki, bir ermni z milltindn olan hmyerlisin qar nec silah qaldra bilr?! Hardasa, hmin qatili gnahlandrmaq fikrindn lav, ona
bu sifarii verib, klgd gizlnnlr daha ox msuliyyt clb olunmaldrlar. Hmin insanlar dinc, min-amanlq raitind yaayan bir
qrup ermninin qann tkmkl, yqin indi hanssa bir mrkzd, ilk
nvbd Moskvada yksk kreslo sahibidirlr.
Ndns Ermnistan rhbrliyi, ideoloqlar, xaricd yaayan havadarlar, satn alnm ktlvi informasiya vasitlri sumqaytllarn
1988-ci ilin ar gnlrind gstrdiklri catdn v fdakarlqdan
yazma tamamil unutmular. Mqsd aydndr. Ermnilr hmanizm
yox, qan, konflikt lazmdr. Onu da yaratdlar. Moskvann, hrbi-snaye
kompleksinin li il torpaqlarmzn 20 faizini ial etdilr. Grsn,
bununla ermni xalq z arzusuna atd? Med canavarlar zgsinin
ikarn ld etdikdn sonra, hmi zlri ikara evrilirlr. Bunu unutmaq olmaz.
301
Siz bunu bilmlisiniz. Mn siz xatrlada bilrm,

XX srin vvllrind Yerevanda azrbaycanllar 43
faiz tkil edirdi... ndi is onlarn say 1 faiz enib.
mumiyytl, bunlar aradrmaq lazmdr
M.Qorbaov,
Sovet ttifaq Kommnist Partiyas
Mrkzi Komitsinin Ba katibi. 1985-1991-ci illr
302
Ermnilr Moskvadan, Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi

Komitsinin Ba katibi M.Qorbaovdan ox ey istyirdilr. Ham
Moskvada keirilck SSR Ali Sovetinin sessiyasn gzlyirdi. Sessiya
1988-ci il iyul aynn 18-n tyin olundu. Hr iki trf - Azrbaycan v
Ermnistan z arqumentlrinin doruluunu sbut etmk istyirdilr.
Lakin ermnilrin oxlar daa dydi. Hmin tarixi iclasn stenoqrafiyasndan bzi mqamlar oxuculara atdrrq.
S.A.Hambartsumyan, Ermnistan Dvlt Universitetinin rektoru: - Sizinl dialoqa balamazdan vvl (M.S.Qorbaov nzrd tutulur mll.) mn bizim respublikamzda yaranm vziyyt haqqnda
btn hqiqti sylmyi bir kommunist, pedaqoq, rektor kimi zm
borc bildim. Vziyyt grgindir.
M.S.Qorbaov: - Mn qarlql gztdn dananda baqa eyi
nzrd tuturam. Siz el qarlql gzt tklif edirsiniz ki, bu iki xalq
arasnda yadl saxlayr. Biz bu lazm deyil. Siz bel tklif edirsiniz: biz bir-birimiz inanmrqsa, eybi yoxdur, qoy ttifaq hkumtinin
timsalnda Allah-tala z bizi idar etsin. Mn bir-birinizin lini sxma nzrd tutan qarlql gztdn danram. Eitdiyim gr,
Azrbaycanda bel bir fikir olmudur. Blk Dalq Qarabada yaayan ermnilrin inamn artrmaq n bu vilaytin statusu muxtar respublika sviyysin qaldrlsn? Mnc bu maraqldr. Mnim xouma
glir ki, bel bir msl Azrbaycanda qaldrlmdr. Mn Arutyunyan
(Ermnistan Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin birinci katibi
idi - mll.) yoldala dandm, buna o, trfdar xd. Lakin Dalq
Qaraba Vilayti Xalq Deputatlar Sovetinin sessiyas toplad v elan
etdi ki, o, Azrbaycana tabe olmur, z d bunu el bir mqamda etdi

ki, hmin msl zrind i gedirdi.
Salonda sslr: Stepanakertd mitinq olmu v orada deyilmidir
ki, bu lazm deyil. Azrbaycanda myyn dairlr drhal imza toplamaa balamdlar.
M.S.Qorbaov: - Tkc bu olmamdr. Vilayti, mumiyytl,
lv etmk tlb olunurdu. Bu hl bir yana qalsn. Mlumdur ki,
Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn say Dalq Qarabadak
ermnilrin sayndan az deyildir. ndi nec olsun, orada da muxtar
vilaytmi yaradaq? Bizim fikrimizc, el qvvlr vardr ki, onlar,
mumiyytl, problemin dzgn hllini istmirlr. Burada sasn demoqrafiyann, halinin trkibinin nec dyidiyin istinad edilir. Bu,
mhm dlil kimi, htta myyn siyastin nticsi kimi qlm verilir.
Deyin grk, XX srin vvllrind Yerevanda azrbaycanl n qdr
idi?
S.A.Hambartsumyan: - srin vvllrind, Yerevanda?
M.S.Qorbaov: - Bli
S.A.Hambartsumyan: - Demy tinlik kirm.
M.S. Qorbaov: - Siz bunu bilmlisiniz. Mn siz xatrlada bilrm,
XX srin vvllrind Yerevanda azrbaycanllar 43 faiz tkil edirdi.
ndi azrbaycanllar ne faizdir?
S.A.Hambartsumyan: - ndi olduqca azdr, yqin ki, bir faizdir.
M.S.Qorbaov: - Bunu demkl ermnilri tqsirlndirmk
istmirm ki, onlar azrbaycanllar sxdrb xarmlar. Grnr,
hans proseslr is ba vermidir v mumiyytl, bunlar aradrmaq
lazmdr... Siz ki, alimsiniz. nformasiyada hqiqti sylmkl dqiq
olmaq lazmdr. gr bu ancaq sizin hqiqtiniz v ya mnim hqiqtim
olacaqdrsa, bu hl hqiqt demk deyildir. Lakin olmu hqiqt d
vardr: srlr boyu ermnilr v azrbaycanllar bu torpaqda yaamlar. Sizin n Dalq Qaraba ermni milltinin beiyi, nec deyrlr,
dayaq nqtlrindn biridir. Lakin Azrbaycan bstkarlar bir ox baqa incsnt xadimlri uadan, Qarabadan xmdr. Ax, insanlarn
rklrini, aillri, srlri belc asanlqla, kotanla umlayrm kimi
ayaq altna salb umlamaq olmaz.
303
SSR Yazlar ttifaqnn idar heytinin katibi, SSRI Ali Sovetinin

deputat, yaz V.A.Petrosyan z xnda bel bir fikir syldi ki,
Sumqaytda genosid chdi hyata keirilmidir.
M.S.Qorbaov: - Genosid d myyn siyastdir, kortbii deyil,
mtkkil irqi siyastdir. Sumqaytda is cmiyytin tr-tkntlri aznlq etmilr. Onlarn kimliyi aydnladrlmaldr. Genosid is hr
hans bir xalq v ya azlq barsind qsdn yeridiln qrn siyastidir.
Ny gr, siz quldurlarn fitnkarln btn Azrbaycann ayana
yazmaq istyirsiniz? Burada hans genosiddn danmaq olar? Siz ki,
bu szn n demk olduunu, onun sanbaln bilirsiniz.
SSR Ali Soveti Ryast Heytinin iclasnda mzakirlr uzun
kdi. Demk olar ki, btn respublikalarn nmayndlri x etdilr
v xlarnda gstrdilr ki, torpaq toxunulmazdr.
SSR-nin Ali Soveti aadak qrar qbul eldi:
SSR Ali Sovetinin Ryast heyti DQMV Xalq Deputatlar
Sovetinin xahii il laqdar, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin
Ermnistan SSR-nin trkibin kemsi haqqnda Ermnistan SSR-nin Ali
Sovetinin 1988-ci il 15 iyun tarixli xahiini v Dalq Qaraba Muxtar
Vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin verilmsinin qbuledilmzliyi
haqqnda Azrbaycan SSR Ali Sovetinin 1988-ci il 27 iyun tarixli
qrarn mzakir edrk, Azrbaycan SSR-nin v Ermnistan SSR-nin
srhdlrinin v Konstitusiya sasnda myynldirilmi milli razi
blgsnn dyidirilmsini qeyri-mmkn hesab edir.
SSR Ali Soveti Ryast Heytinin sdri
A.Qromko
SSR Ali Soveti Ryast Heytinin katibi T.Mentaavili
304
SSR Ali Soveti Ryast heytinin qrar ermni milltilrin z

iddialarndan l kdirmdi. Onlar Moskvan Azrbaycanprst mvqe tutmaqda ittiham etmy baladlar. Onlar tarixi hqiqti inkar
edirdilr. Sovet hkumtinin Ali Qanunverici orqannn qbul etdiyi
qrara qar kskin v qrzli hcumlar baland, tbliat kampaniyas genilndirildi. Bu kampaniya z keyfiyytin v tsirin gr ox
iyrnc, qrzli v iftiradan baqa bir ey deyildi.
Sovetlr lksind yaayan bir ox ziyallar Ermnistan-Azrbaycan
mnaqisi narahat edirdi v onlar hr iki xalqn dinc v min-amanlq
raitind yaamasn istyirdilr. nki mharib insanlara gz yalarndan baqa he bir vaxt xobxtlik gtirmyib. Briyytd olan
mhariblr buna sbutdur. Hmin dvrd sovetlr lksind z ad
v nfuzu il byk hrmt v ehtirama malik olan bir qrup ziyal
Azrbaycan v Ermnistan xalqna mracit etdi. Hr iki xalqa nvanladqlar hmin mktubu drc etmyi lazm bilirik.
mumi evimiz bdbxlik z vermidir. Biz mdniyyt xadimlri
facili hadislrdn sarslmq. Dinc bir vaxtda hr v kndlrin
klrind qan tklr, at alr, qocalar, qadnlar v uaqlar zillt
kirlr. Ny gr? Nyin namin?
Salam dnc bu gn ba vern hadislri sakit qavraya bilmz.
Siz z tuturuq: bilin ki, qarlql davt n xobxtlik gtirr, n dinclik, n d firavanlq. O, yalnz n zhrli kin-kdurt v nifrt toxumu
spmidir v spir.
Son gnlrin hadislri sovet adamlarnn qlbind arlar oyatmdr.
Bu arlarn, bu iztirablarn hddi-hdudu yoxdur. Bunlarn hamsnn ba
verdiyini, bunlarn insan bana gldiyini v lntlndiyini drk etdikd,
adam qhr bour. Mgr bunu bir d tkrar etmk olarm?
Siz, fhllr v kndlilr, mllimlr v hkimlr mracit edirik: l saxlayn, dostunuzu da, qonunuzu da dayandrn! Qan tklmsi
kim srflidir? Milli davt v qarlql zoraklq n kimi dlillrl
rt-basdr edilirs-edilsin, xobxtlik v mid gtirmyckdir.
Milltin lyaqti hr eydn vvl onun mnvi srvtlrind, xlaqi
dyrlrinddir, hr bir xalqn azadlnda v rfin hrmtinddir.
Tarix el gtirmidir ki, azrbaycanllar v ermnilr brktli,
dd-babalarn, nec-ne nsillrinin halal zhmt tri tkdklri tor-
305
paqda birlikd yaayrlar. Znnimizc, lkd el bir grkmli yaz,

rssam, musiqii yoxdur ki, atin azadlq v tbii gzllik diyar olan
Qafqaz sevmsin. Qarlql znginlm, mnvi nnlr kimi lvi
hisslri az bir mddtd pozmaq olar. Amma uzun mddt sarstmaq,
xalqn yaddandan silmk olmaz.
Biz sizin xalqlarnz arasnda srlrdn bri davam edn laqlri
d xatrlayrq. Bu gn ox kvrk olan v gndlik qay tlb edn
dnya qarlql srtd bir-birindn asldr, eyni zamanda btvdr.
Odur ki, hr hans bir atn artq uuruma evrilmk thlksi var. Bu
uurum n qdr drin v sldrml olarsa, onun zrindn krplr
salmaq bir o qdr d tin olur. Bir dnn, siz z uaqlarnzn
v nvlrinizin zrin nec d ar bir yk qoyursunuz. Onlar gectez mumi evi yenidn brpa etmli olacaqlar. minik ki, siz ayqlq
gstrck, syankar ruhunuzu sakitldirn hisslr siz qaydacaqdr.
ndi xalqlarn taleyind el bir msul mqam yaranmdr ki,
tkc tarix deyil, hm d glck onlara baxr. Biz salam zkaya,
qanl divanliyi dayandrmaa qadir olan mrdan hrktlr mid
bslyirik. Bsdir bu lm, bu kdr! Bsdir bu qzb, bu midsizlik!
Siz - dostlarmza, mdniyyt xadimlrin mracit edirik. Sizin
znz grrk, ssinizi eidirik v midvarq ki, bu mracit sizlrdn
hr birinizin qlbin yol tapacaqdr. Sntkarn xalq arasnda hrmti
olan inamla v mdriklikl dolu sz ninki insanda mid dourur, hm
d onu saaldr. Bu gn humanizm he d mcrrd kateqoriya deyildir,
insanprvrliy v sakitliy aran hyatn zdr. Bizim imkanmz
var ki, z tyinat olan mnvi v xlaqi lviliyi sbut edk. Biz lknin
rifah qaysna qalaraq, bu imkandan istifad etmliyik.
Byk Pukin insan zkasna inand kimi, biz d siz inanrq. O,
davti unutmu v vahid aild birlmi xalqlar haqqnda dahiyan
szlr demidir. Bel aild ki, hamnn mqqtlrin rik xr v
hamnn sevincin sevinirlr.
Biz deyirik: Zka v insan qalib glckdir, biz bu yolda sizinlyik.
306
Tengiz Abuladze, ingiz Aytmatov, Mixail Anikuin,

Vasil Bkov, Oles Qonar, Mustay Krim, Alim Keokov,
Leonid Leonov, Dmitri Lixaov, Eduardas Mejelaytis,
Yevgeni Nesterenko, Yelena Obraztsova, Boris Piotrovski,

Valentin Rasputin, Svyatoslav Rixter, Yevgeni Svetlanov,
Georgi Sviridov, nnokenti Smoktunovski, Qalina
Ulanova, Boris Uqaryov, Alfred nitke, Andrey Epay.
Radikal mvqe tutmu ermni milltilri sovetlr birliyind yaayan v yaradan mhur ziyallarn mracitin hmiyyt vermdilr,
ksin, iki millt arasnda olan mnaqini daha da qzdrrdlar. Qrib
burasndadr ki, Moskvada yaayan v ksriyyti M.Qorbaovu, onun
ikizl siyastini dstklyn ermni ziyallar ndns ErmnistanAzrbaycan mnaqisind susmaa stnlk verdilr.
Tkc XIX srd v XX srin vvllrind deyil, htta beynlmillilik ideologiyas zrind qurulmu v btn faliyyti zahirn
bu istiqamt ynlmi Sovet dvrnd ermni yazarlar v alimlri
yorulmaq bilmdn Byk Ermnistan xlyasna xidmt edirdilr.
Onlar anti-trk, anti-Azrbaycan tbliat aparmaqla, gnc nsli bu
ruhda trbiylndirirlr. Msln, X.Abovyann Ermnistann yaralar roman, M. Nalbandyann Azadlq, Q.Aliann Vtn,
Vtnprvrin nmlri, Q.Dodoxyann Qaranqu, S.ahzizin
Levonun hzn, R.Patkanyann Arazn gz yalar eirlri, S.
Kaputikyann Karvan hl yoldadr, Z. Balayann Ocaq kitablar
v s. bu tbliata xidmt edn yazlarn czi bir qismidir.
Sovetlr birliyind, ilk nvbd Moskva hrind yaayb-yaradan kommunist partiyasnn ideologiyasna uyun olaraq milltlr
v milltlraras mnasibtlr problemi zr alan, nfuzlu
mtxssislr hesab ediln SSR EA-nn mxbir zv T. Stepanyan,
Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Marksizm-Leninizm nstitutunun
elmi ilr zr direktor mavini professor M. Medlov, M.V.Lomonosov
adna Moskva Dvlt Universitetinin professoru S. Kaltaxyan, SSR
Xarici lr Nazirliyinin Beynlxalq Mnasibtlr nstitutunun elmi
kommunizm kafedrasnn mdiri, professor E. Tatevosyan, SSR EA
Etnoqrafiya nstitutunun b mdiri, professor J. Arutyunyan, flsf
elmlri doktorlar: professor .Tsameryan, professor Q. Apresyan, professor A. zizyan v bir ox baqalarn misal gtirmk olar. Onlar
SSR-d milltlr v milltlraras mnasibtlr problemin hsr
307
olunmu namizdlik v doktorluq dissertasiyalar mdafi etmi,

yzlrl monoqrafiya v kitablar drc etdirmi, elmi-nzri konfranslarda hamdan ox canfanlq gstrmilr. Lakin bu zdniraq
beynlmilli alimlr ermni millti v separat qvvlrin 20
fevral 1988-ci ild Qaraba hrkatna baladqlar zaman ndns
susdular, klgd qaldlar. Onlarn he biri ktl arasna xmad,
mtbuatda sz demdi, milltilri ifa etmdi! Susmaq, lbtt, razlq
lamtidir. Bu faktn z d onu gstrir ki, zdniraq beynlmilli
ermni alimlri slind ermnilrin anti-Azrbaycan tbliatn, v separatlq hrkatn dstklyirdilr.
308
Etiraf edirm Mn btn bunlar yazmaya bilmrm. nsanlarn, uaq v qadnlarn, hamil
glinlrin glldn kemi
bdnlrini unuda
bilmirm. Qoy azrbaycanllar mni balasnlar ki,
btn bu qanl v amansz sonluu olan hadislrd
limdn he n glmdi.
V. Savelyev, rus ordusunun polkovniki,
Rusiya Federasiyasnn prezidenti
B.N.Yeltsin nvanlad mktubdan
Azrbaycan-Ermnistan mharibsind Azrbaycan xalqnn bana byk facilr glib. Ermni milltilri Dalq Qaraba problemi
il kifaytlnmirdilr. Onlar Qaraba v Qaraba trafnda yerln rayon v kndlr hcumlar tkil edir, dinc halini qtl yetirirdilr.
1992-ci il fevral aynn 25-26-da Xocalda dhtli faci ba verdi. nsanla yaramayan, urun, qlin ksin gedrk, zlrind
qddarlq, vhilik hissini yaradan ermnilr byk bir qsbni viran
qoydular. nsanlarn gllldilr, drilrini soydular. Uaqlarn, qocalarn rklrin xncr soxdular, qanlarn idilr. Bel bir zlm tarix
grmmidi.
stndn 21 il vaxt tr. Ermnilrin tkil etdiyi zoraklq aktna v terrora Rusiyann 366-c motoatc alaynn byk kmkliyi
olmudur. Hmin vaxt Xocal hri hr trfdn mhasiry alnm, dinc hali qtl yetirilmi, girov gtrlmdr.
Xocalda 613 nfr qddarcasna ldrlm, 657 nfr lil olmudur. 27 ail tamamil mhv edilmidir. Digr 27 aildn hrsindn yalnz bir nfri sa qalmdr. 230 ail z basn itirmidir.
230 nfrin ayaqlarn don vurmudur. 1275 nfr sir dmdr.
Hmin gnlr Yerevanda nr olunan Azq qzeti yazrd: Biz
dd-baba torpaqlarmz ial trklrdn azad etdik. Byk
Ermnistan urunda birlnlr, biz yardm ednlr eq olsun.
309
310
Beynlxalq miqyasl ermni icmalarnn birg hazrladqlar

Byk Ermnistan plannn birinci fazas, hrkatn birinci bndi
ermni Haydad v Asalalar il birg icra olundu. Rusiyann
hrbi-snaye komplekslrind mhtm yer tutan T-80 tanknn
mhrriki, trkibind kimyvi silahlara mxsus bal olan mrmilri,
Kalanikov avtomatna mxsus yeni glllr, vrm v Sibir xoras
leyhin vaksinlr Xocalda snaqdan xarld. Bu dhtli snaqlar
nticsind atlan mrmilrdn cavanlarn ciyrlri tab gtirmir, partlayrd. Yallarn birbaa sinir sistemi iflic olurdu. Gzlr tutulurdu,
qan damarlar sradan xrd. Qadnlar is ana sdndn mhrum olur,
zhrlnib tlf olurdular.
Xocal hadislrindn sonra bzi rus zabitlrinin vicdan oyanm, trtdiklri vhiliklri etiraf etmy balamlar. Rus ordusunun polkovniki V.Savelyev Qarabadak hadislrin v Xocalda
trdiln ar cinaytlrin ahidi olmudur. O, geni bir mktubla
bu haqda Rusiya Federasiyasnn prezidenti Boris Yeltsin mktub
gndrmidir. Hmin mktubda yazlr: Etiraf edirm Mn
btn bunlar yazmaya bilmrm. nsanlarn, uaq v qadnlarn,
hamil glinlrin glldn kemi bdnlrini unuda bilmirm.
Qoy, azrbaycanllar mni balasnlar ki, btn bu qanl v
amansz sonluu olan hadislrd limdn he n glmdi. Tkc
yazdm mxfi aray hm Kreml, hm d Mdafi Nazirliyinin
generallarna gndrdim. Oxuyun, - dedim. Bizim zabit rfimiz
grn nec lklndi.
slind milltlraras mnaqiy clb olunmu 366-c motoatc alay trafnda hmin problemlr daha qabarq nzr
arpr. Hrbi mliyyatlarda polkun ermnilr trfin keib
azrbaycanllar qrmas, hrbi texnika v silahlar ermnilr
vermsi artq siyasi hmiyyt dayrd
Polkovnik Zaviqarov v baqa vzifli xslr is polka at
aan, dy nqtlrini lv etmk haqda, ordu v idar komandanlnn rsmi icazsi il Xocal istiqamtind gedn mliyyatlarda
ermnilrl birlirdi.
V.Savelyevin mktubundan mlum olur ki, qrargah risi
podpolkovnik Sergey Karaulinin verdiyi tapra sasn, birinci mo-
toatc batalyonun komandiri, polkovnik Arkadi Moiseyev, 2-ci batalyonun komandiri, mayor Sergey Ohanyan, 3-c batalyonun komandiri, mayor Qavril Nabokix v kapitan slaq Lixodeyin idi.
Xocal facisi Qrb mtbuatnda geni iqlandrlrd. 1992-ci il
mart aynn 12-d ermni jurnalisti Berain Siracyan Fransada
xan Frans katalikekkleziya aylq jurnalnda Hcumdan
nc mqalsind yazrd:
Xocaln gzlriml grdm. Hr yerdn qan iyi glirdi. Qar
v buz stndki qalaqlanm kimssiz, sahibsiz csdlrdn
qorxdum Qorxdum ki, bu qan n he vaxt Azrbaycan
trfi, sabahk nsillr susmasnBu gn ruslar bizimldir... Biz
tnha qala bilrik.
Beyrutun Al-rq nriyyatnda ermni Davud Xeyriyann
Xa urunda kitab nr edilmidir. Bu kitab Dalq Qarabada
aparlan mhariby hsr olunmudur. Mllif kitabnda yazr:
Biz Dabulaq kndinin yaxnlnda olan bataqlqlardan
yan kemk n meyitlrin zri il gedirdik. Mn meyitlrin
zri il getmk istmirdim. Polkovnik Ohanyan mn iar etdi
ki, mn qorxmaym. Bu mharibnin qanunlarndan biridir, dedi. Mn irli addm atdm. Mnim ayaqlarm v fotoaparatm
qan iind idi...
Sonuncu manda mn txminn 10 yanda bir qz grdm.
O, alnndan v lindn yaralanmd. Qz gyrmidi, soyua
v acla tab gtirn bu qzcaz hl sa idi. Gcl nfs alrd. Mn bu qzn hyatla mbariz apard gzlrini unuda
bilmirm. Myyn vaxtdan sonra bu qz da Qaflanllarn
peind yandracaqlar. Taqtsiz uzanm bu qzn barmaqlarnn
arasndan qan glirdi, Tiqranyan familiyal bir sgr onu qaldrb meyitlrin iin atd Sonra od vurdular. Mn btn bunlardan sonra irli ged bilmdim. Amma fikrim var idi uan da
grm Geri qaytdm.
311
HAY
312
Zori Balayann qat ovinist olduunu sbut etmk

artqdr. Bunu dalt trfdarlar olan, milltindn asl
olmayan siyastsilr, politoloqlar, tarixilr, jurnalistlr
ox gzl bilirlr. Bu insan qanindir, desk yanlmarq.
Xocal hadislrin qdr Azrbaycan-Ermnistan
mnasibtlrind qarqlq v dmnilik toxumu
spn mhz zdniraq Z.Balayan olmudur. 1984-c
ild Ocaq sri il iki millti qar-qarya qoydu,
Byk Ermnistan xlyas il yaamaa balad. Onun
mnfur, mkrli niyytlri yava-yava ermnilrin
beyinlrini dumanlandrrd. Zori Balayan z czmaqaralar il ola bilsin ermni tarixin dsn, lakin qat
dmnilik ideyalar, fikirlri, arlar havada sabun kpyn bnzdiyindn hmi faist v ovinist
damasnn kryind dayaca hamya blli olacaq.
Ruslarn qoltuunun altnda gizlnn v ufunt iyi vern
srlri is, ola bilsin, vaxt glck znn, ailsinin,
ermni xalqnn bu ufuntdn qamaq v yeni hyata,
sivil zamana yetmk n el Zori Balayann zn
tnqid atin tutacaqlar. Tarixd bel misallar ox olub.
Balayann Dalq Qaraba arzusu ryind, daha dqiq
desk, qlminin ucunda donub qald. Hirsini-hikksini
bildirn bu yaz Ran i nadejd mqalsind
(Kommunist qzeti, 23.09.1989) yazrd:
Moskva Sumqayt hadislrindn sonra Dalq
Qaraba problemini bir ne saata hll etmli idi.
Tssflr olsun ki, bu problem bir ne saata hll olunmad. ksin, Zori Balayan v Silva Kaputikyan bir
ne saat Mrkzi Komitnin katibi, Siyasi Bronun
zv Aleksandr Yakovlevin v Mrkzi Komitnin

Ba katibi M.Qorbaovun yannda oldular. Bu saatlar
ndns Balayanlarn, Kaputikyanlarn, ermni xalqnn mnafeyin xidmt etmdi. Grnr, vd alm bu
ermni yazarlar unudurdular ki, rus siyasti Qafqazda
z mvqelrini mhkmltmk n Ermnistan v ilk
nvbd onun ziyallarndan mhartl istifad edir.
Balayanlar, Kaputikyanlar bunu drk etmk fikrind
deyillr. Blk d drk etmk qabiliyytind deyillr?
1992-ci il mart aynn 10-da Rusiyann Daxili lr naziri Viktor
Yerin Rusiya Federasiyasnn prezidenti Boris Yeltsin mktub v bir
videokaset verir. Mktubda deyilirdi: Xocalda qadnlar, uaqlar, qocalar glllyirdilr, meyitlrin drilrini soyurdular.
Azrbaycanl kino-dokumentalistinin videokaset kdiyi sjetlr
btn bu vhiliklri gstrir. Kamera bir ne uan qulaqlarnn
nec ksildiyini lent almdr. Meyitlrin bdnlrini thqir etmi,
tannmaz hala gtirmilr. Hrbi kfiyyatn mlumatna gr, kino-dokumentalist Mustafayev bu id 366-c motoatc alay gnahlandrr v lenti hr yanda gstrir. (Bax: Voennye vedomosti.
Sankt-Peterburq nriyyat, 1998, sh 96.)
B.Yeltsin videokaset baxdqdan sonra bu istiqamtd ilmk
n xsusi srncam imzalayr, (0219-21-OD -1992) rus sgrlrinin
rf v lyaqtin xll gtirn bel kadrlarn kilmmsini hrbi
kfiyyatlarn qarsnda vzif kimi qoyur.
Bli, ermnilrin rus hrbilri il birg Xocalda trtdiklri
vhiliklrin dnya ictimaiyytin atdrlmamas n Rusiya
rhbrliyi hr cr irkin mllr l atmaa hazr idi. Azrbaycann
vtnprvr v qeyrtli olu, kino-dokumentalist ingiz
Mustafayevin ldrlmsi d hmin mktubdan v kfiyyata
veriln taprqdan sonra oldu.
Milli Mclisin itkin dm v hrbi sirlr zr Dvlt Komissiyasnn 2004-c il mlumatna gr, Azrbaycan-Ermnistan
mharibsi nticsind 4 min azrbaycanl sir dmdr. sirlrin
ksriyyti 1992-ci ild Xocalda trdiln vhiliklrdn sonra g-
313
314
trlmdr. 1992-1995-ci illrd sir dnlrdn 783 nfrin taleyi

indi d namlumdur. Ermnilr bunu btn beynlxalq tkilatlardan
gizldirlr.
Xocalda ba vern dhtli hadislrdn bir nesini oxucularn
diqqtin atdrmaq istyirik. Mqsdimiz halinin nec zabla hlak
olduqlarn yox, ermnilrin faist sulu il insanlara qar qddarln
gstrmkdir.
M.liyeva: Biz me il qardq. Tez-tez dizcn yam qarn
iind itirdik. Yolu kend qoluma gll dydi. Menin sx yerind
brk atma gedirdi. Alif qolumdan tutub yolun knarna kdi. Sonra
kollarn arasnda gizlndi v dmnlr at ad. Med bir anla
atma dayand. Alif yolun o biri trfind gizlnn qadnlar haraylad
v dedi ki, balarn qaldrmasnlar v ehtiyatla yolu kesinlr. Bu vaxt
iyirmiy yaxn qadn v uaq yolu kedilr. Alif hmin an silahnn maqazinini dyiirdi. Bu vaxt ermnilr at ad. Glllrdn biri Alifin
dz alnndan dydi. Bu, dhtli bir shn idi
M.Mmmdov: Sumqaytda mllim ilyirm. Gnclrin tlimtrbiysi il mulam. Xocal mnim Vtnimdir. Hmin gnlri xatrlayanda gzlrimin yan saxlaya bilmirm. Q vaxt idi. Brk qar
yard. Silahsz insanlar gllbarana tutmudular. Hammz qardq.
Mnim atam, qardam vurub ldrdlr. Qar qrmz rng boyand.
Bu rng tez-tez yuxuma girir. Uaqlqda qarla oynamaqdan yorulmayan bir insan indi qarn yamasn istmirm, nki qar qrmz rngd
grrm. trafmda olan meyitlrin aq qalm gzlrini, yarallarn
iniltilrini eidirm. N is. Mn, qzm v nvm qarl me il qardq. Yaral qalm mim olunu xilas etmk istyirdim. Qzma dedim ki, ua gtr, get. Qzm dedi ki, ata snsiz ged bilmrm. Mn
onun stn acqlandm: qa, dedim, yoxsa ermnilr glib hammz
qracaqlar. Qzm ua qucana alb mey girdi v qamaa balad. Xeyli yol getmidi, dmn trfindn atlan gll onlar tutdu.
Fikirldim, grsn gll kim dydi; qzma, yoxsa nvm? Mn
mcbur olaraq yaraln qoyub (onsuz da ona kmk ed bilmyckdim, oxlu qan itirmidi, lm ayanda idi), qzmn dalnca qadm.
Yaxnlaanda grdm ki, qzm yaraldr, krp uaq da qarn stn
db. Qzm grmsin dey, gz yalarm gcl saxladm. Hr iki-
sini qucama almaq istdim. Ar idilr. Bir ne addm getdim, qar

hrkt etmy imkan vermirdi. Arxadan is ermnilr glirdi. Qzm
mn yalvarmaa balad: Ata sndn xahi edirm, ua gtr qa,
mn onsuz da ar yaralyam, ged bilmycym.
Balalarm qoyub nec ged bilrdim? lsk d bir yerd lrik,
dey fikirldim. Qzm fikirlrimi oxumu kimi dedi: Ata, sni and
verirm o bir Allaha, sni and verirm bu krp balama, qoyma o, lsn. Ua gtr, qa. Hm atalq, hm d analq edrsn. gr ryind
qzna qar bir damla bel, sevgin varsa, qa, qurban sn, ata, qa!.
Mn daha dz bilmdim. Ermnilr artq yaxnlamdlar. Qzm
brk-brk qucaqladm, sonra krp balam gtrb me il qadm
S.Talbova: Bizi ermni qbirstanlna gtirdilr. Burada n
ba vermidir, mn mlum deyildi. Drd nfr mshti trkn v
azrbaycanln bir qbrin stnd ldrdlr. Sonra balarn ksdilr.
Bundan sonra sgrlr v muzdurlar valideynlrin gzlri qarsnda
onlarn uaqlarn ldrmy baladlar. llrind olan baqla onlarn
hamsnn gzlrini xartdlar
Bli, bel hadislr ox olub. Hams da ar v dhtli shnlrdn
ibartdir. Ermnilrin faist siyasti tarixin szgindn kerk, onlarn dnya ictimaiyyti qarsnda rsvay olunacaqlarna bh yoxdur.
Dnyada oxlu mhariblr, konfliktlr, aznlqlar olmudur. XX sr
baxanda Yer krsinin daim alov irisind olduunun ahidi oluruq.
Faist siyastini yeridnlr hmi zlrinin irkin v insanlara he bir
xobxtlik gtirmyn arzularnn qurban olublar.
315
Ermni qddarl
Xocal qurbanlar
316
317
Tarix, insanlara, briyyt ar yara vuranlar is unudulmur.

XX sri yada salaq. Biz Birinci v kinci Dnya mhariblrinin
briyyt verdiyi dhtli zlmlrdn, zab v ziyytlrdn, dantlardan, gz yalarndan danmaq istmirik. Glin, Xatn kndini, Babi
yar, Sonqmi kndini yada salaq. Bu gn Xocal facisi d onlarla yana durur. Mgr dnyaya aalq etmk niyytind olanlar btn bunlar
z siyastlrinin qlbsi kimi qiymtlndir bilrlr? Bu kndlrd
olan byk flaktlr insanlar mcbur etmlidir ki, hycan tbili vursunlar ki, yer zrind bir daha mhariblr olmasn, insanlar dinc,
min-amanlq raitind yaasnlar.
Bu gn bizi narahat edn v dndrn bir msldir. Ermnilr ox
vaxt genosiddn danrlar, zlri is Xocalda genosid trtdilr.
Bunu artq btn dnya bilir. Bununla bel, Ermnistan rhbrliyinin,
hquq-mhafiz orqanlarnn Xocal qarsnda olan cinaytlri he bir
vaxt yuyula bilmz.
Fikir verin: Sumqaytda 1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da qanl aksiya trdildi. Fevraln 27-d Sumqaytn sabiq prokuroru smt Qaybov
cinayt ii ad, istintaq baland. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, mindn
ox adam dindirilmi, 94 nfr mxtlif mddtlr azadlqdan mhrum
olunma, bir nfr is lm czasna mhkum olunmudur. Azrbaycann
hquq-mhafiz iilri hrd itialar vaxt hr bir cinayt qar
msuliyytli olmu, cinaytkarlarn czalandrlmas n z vzif borclarn yerin yetirmilr. Yen qaydrq vvl syldiyimiz fikr:
CNAYT VARSA, CZA DA OLMALIDIR!
318
Biz Ermnistann rhbrliyin, Dalq Qaraba separatlarna

demk istyirik: Sumqaytda ba vern hadislrd ilk lm hadissi
il bal, Sumqayt hr prokurorluu drhal istintaqa balamdr.
XOCALIDA 613 nfr qtl yetirilib, 1275 nfr sir gtrlmdr. Bu lsz cinayt - Xocal soyqrmna gr Ermnistan
rhbrliyi, hquq-mhafiz orqanlar trfindn bir nfr d olsun
bel cinayt msuliyytin clb olunmayb. nsanlar qtl yetirnlr
mhkm qarsnda cavab vermli olduu halda, bu gn byk bir
cinaytkar qrup, bada Levon Ter-Petrosyan, Robert Kryan, Serj

Srkisyan olmaqla, azadlqda gzir.
Bu, btn beynlxalq huquq normalarna ziddir. Xarici dvltlr,
beynlxalq qurumlar, kfiyyat orqanlar, ziyallar, ilk nvbd Rusiya,
onun hrbi hisslri ox gzl bilirlr ki, soyqrmn banda kim durub,
onun sifariilri v tkilatlar kimlrdir. Lakin ndns bu haqda
susma stn tuturlar.
Bu cinaytkar nsrlr qar he bir cza ttbiq olunmur, ksin
cavabdeh xslr bir-birinin ardnca Ermnistan respublikasnn prezidenti seilirlr. Grsn, hans lkd soyqrmda itirak etmi
qhrmanlar sonralar lky rhbrlik edirlr? Onlarn apardqlar
siyastdn he slh iyi glrmi? Xeyr! Onlarn apard siyastlrdn
ancaq qan iyi glir. Yzlrl, minlrl axdlan insan qan! Bu qan yuman vaxt atmaybm? Hr halda bu qat cinaytkarlar gec-tez tarix
qarsnda cavab vermli olacaqlar. Stalinin vfatndan sonra Beriyaya
qar olan cza Ter-Petrosyanlarn, Kryanlarn, Srkisyanlarn da
bana gtirilckdir. Bu id he kimin bhsi olmasn. Var hquq,
var mnviyyat. Grnr, onlarn imasnda mnviyyat faist xlaq
il vz olunub.
Xocalda vhiliklr trdn cinaytkarlar, grnr, Dostoyevskinin
Cinayt v cza romann oxumayblar. Cinayt trdnlr Allahdan
qorxmayblarsa, demli, Allahszdrlar v bir gn Allah xofu onlar
mhkm qarsna gtirib xaracaqdr. Bu, mtlq olacaq!!!
SUMQAYITDA CNAYT TRDNLRN HAMISI CNAYT MSULYYTN CLB OLUNDU V CZALARINI ALDILAR. BUNU BEYNLXALQ QURUMLAR DA AZRBAYCANDAN
TLB EDRD. AZRBAYCAN XALQI DALTN TRFND
DURDU V DNYA CTMAYYTN SBUT ETD K,
SUMQAYITDA BA VERN HADSLRD HAQSIZLIQ QANUNA DEYL, QANUN HAQSIZLIA QALB GLD, CNAYTKARLAR MSULYYT CLB OLUNDULAR.
SUAL OLUNUR: XOCALIDA 613 NFR DNC NSAN
QTL YETRLMDR. HANI ERMNSTAN XALQININ
DALT? NY CNAYT TRTM CANLR NDYDK
319
MHKM QARISINDA CAVAB VERMYBLR? BLK

ERMNSTAN RHBRLYNN BUNA CRT ATMIR?
BLK, BYK ERMNSTAN XLYASI L YAAYAN
ERMN XALQI DNC HALNN QANINI MKL ZLRN
BRYYTN N HUMANST XALQI HESAB EDRLR?
EL S, QOY Z TARXLRN BR DAHA VRQLSNLR.
GRSNLR K, DEDYMZ HUMANZM ERMN XALQINA
N VAXT HRMT GTRB? DAMA YAZIQ, SIZILDAYAN
XALQ KM ZN GSTRN BR MLLTN QRURU
OLUBMU?
Alman faizmi tutduqlar sirlri ar l myind iltmkl yana, oxlarn Osvensim v

Buhenvald drglrind sobada yandrrdlar.
Ermni faistlri is azrbaycan sirlrin dhtli
ignclr verir, salam bdni olanlarn daxili orqanlarn donor kimi xarici lklr baha qiymt satrlar
Yeni Azrbaycan qzeti, 2006-c il
320
Sovetlr imperiyas Azrbaycanda milli-azadlq hrkatn bomaq

n irkin mllr, bir szl, txribata l atmal oldular. Sovet qounlar Azrbaycan hkumtinin v xalqnn razl olmadan 1990-c
il, yanvar aynn 20-d Bakda qan tkdlr, nticd yzdn ox adam
qtl yetirildi, yzlrl insan bdn xsarti ald. Sonrak hadislr daha
dhtli, daha qanl oldu. 1992-ci ilin fevralnda Xocal, ua v Lan,
1993-c ild Klbcr, Fizuli, Adr, Cbrayl, Adam, Qubadl,
Zngilan rayonlar ermni iallar trfindn zbt olundu. Btn bunlar haqqnda az da olsa, bir qdr sonra oxuculara mlumat vercyik.
Bununla bel, Azrbaycan torpaqlarnda ermnilrin trtdiklri
vhiliklrl oxucular tan etmk istrdik.
Ermnistan-Azrbaycan mharibsind ya dmnlr 20 min

azrbaycanln qtl yetirlmi, 100 min nfri yaralamdr. 50 min
nfr mxtlif bdn xsarti almdr. 4 min 853 nfr itkin dmdr, onlardan 439 nfri sirlikd ldrlmdr. 783 nfr indiydk
sirlikd saxlanlr. Ermnilrin ial zaman 900 yaay mntqsi
dadlm, 7 min snaye v knd tsrrfat mssislri l keirilmidir. Bunlardan: 700 thsil, 665 shiyy oca, 22 muzey, 100 min
yaxn muzey eksponat, tarixi v mdni abidlrdir. al olunmu
razilrd 17 min hektar brktli torpaqlar erroziyaya uram, minalanm v istifadsiz hala salnmdr. 1000 kilometr yol dadlm,
160 krp yerl-yeksan edilmidir. 23 min boru su kmri v 15 min
elektrik xtti sradan xarlmdr.
al olunmu rayonlardak vziyytl d oxucular tan etmk
istyirik.
UA hri. Ermnilr trfindn 1992-ci il, may aynn 8-d ial olunmudur. razisi 289 km2-dir, halisinin say 24 min 900 nfr
tkil edirdi.
Mharib zaman 193 nfr hid, 102 nfr lil olmudur. Ermni
iallar trfindn 27 snaye v tikinti, 103 mdni-mit, 31 qsb
v knd, 17 tarixi abid dadlm, yandrlm v mhv edilmidir.
LAIN rayonu. Ermnilr trfindn 1992-ci il, may aynn 18-d
ial olunmudur. razisi 1875 km2-dir, halisinin say 60 min nfr
tkil edirdi.
Mharib zaman 259 nfr hid, 225 nfr lil olmudur. 575
mdni-mit, 26 qsb v knd, 12 tarixi abid dadlm, yandrlm v mhv edilmidir.
KLBCR rayonu. Ermnilr trfindn 1993-c il, aprel aynn 2-d ial edilmidir. razisi 1036 km2-dir, halisinin say 55 min
nfr olmudur.
Mharib zaman 217 nfr hid, 49 nfr lil olmudur. 29 snaye
v tikinti, 132 mdni-mit, 132 qsb v knd, 87 tarixi abid dadlm, yandrlm v mhv edilmidir.
ADAM hri. Ermnilr trfindn 1993-c il, iyul aynn 23d ial olunmudur. razisi 1154 km2-dir, halisinin say is 158 min
nfr olmudur.
321
322
Mharib zaman 538 nfr hid, 587 nfr lil olmudur.

48 snaye v tikinti, 598 mdni-mit, 122 qsb v knd, 27 tarixi
abid, bir dvlt dram teatr dadlm, yandrlm v mhv edilmidir.
CBRAYIL rayonu. Ermnilr trfindn 1993-c il avqust aynn 23-d ial olunmudur. razisi 1050 km2 tkil edir, halisinin say
52 min 49 nfr olmudur.
mdni-mit, 90 knd v qsb dadlm, yandrlm v mhv
edilmidir.
FZUL rayonu. Ermnilr trfindn 1993-c il, avqust aynn
23-d ial olunmudur. razisi 1112 km2-dir, halisinin say 95 min
940 nfr olmudur.
mdni-mit, 54 qsb v knd, 15 tarixi abid dadlm, yandrlm v mhv edilmidir.
QUBADLI rayonu. Ermnilr trfindn 1993-c il, avqust aynn
31-d ial olunmudur. razisi 826 km2-dir, halisinin say 33 min 800
nfr olmudur.
mdni-mit, 94 qsb v knd, 12 tarixi abid dadlm, yandrlm v mhv olmudur.
ZNGLAN rayonu. Ermnilr trfindn 1993-c ilin oktyabr
aynn 29-da ial olunmudur. razisi 707 km2-dir, halisinin say 35
min 500 nfrdn ibart idi.
Mharib zaman 191 hid, 110 nfr lil olmudur. 138 mdnimit, 81 qsb v knd, 13 tarixi abid dadlm v mhv edilmidir.
Ermnilrin vhiliklri haqqnda bir fakt da qeyd etmk lazmdr. al olunmu rayonlarda oxlu azrbaycanl siri vardr. Onlardan
donor kimi istifad edirlr. nsan orqanizminin ayr-ayr hisslrini
bdndn xaric edib, xarici lklr baha qiymt satrlar. Bu, faizmin bir nmunsidir. Almanlar dustaqlar Osvensim dgrgsind
pelrd yandrmamdan vvl onlarn lazmi orqanlarn xarrdlar.
Ermnilr d alman faistlrinin dhtli v vhi hrktlrindn ibrt
drsi alblar.
al olunmu torpaqlardan 1 milyon qaqn v kkn bu gn

Azrbaycann ayr-ayr blglrind mskunlablar. Sumqayta pnah
gtirnlr daha oxdur. Sumqaytllar onlarn hamsn z qarda v bacs kimi qarlam, imkanlar daxilind onlara rait yaratmlar.
Aadak cdvl diqqt yetirk:
Respublikasnn ial olunmu
rayonlarndan Sumqaytda mskunlam
mcburi kknlrin say
(01.03.1999-cu il olan mlumat)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
al olunmu
Rayonlar
Xocal
ua
Lan
Xocavnd
Klbcr
Cbrayl
Fizuli
Qubadl
Zngilan
Adam
Cmi:
Kkn
aillrin say
57
130
1242
65
100
1233
1401
5396
1443
584
11651
Kknlrin
say
222
586
4664
262
369
4526
5052
19790
5521
2180
43172
323
Rusiya silahlar ermnilr mqavilsiz, rtsiz,

daha dorusu, gizlin kild vermidir
L.Roxlin,
Rusiya Dvlt Dumasnn sabiq deputat
324
Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra ermni milltilri ruslarn dstyi il Azrbaycann 20 faiz torpan ial etdilr. Grsn,
ermnilr silah hardan ld etdilr? Bu, diletant sualdr. Buna trafl
cavab vermy alaq.
24 yanvar 1990-c il tarixli Parisd nr olunan Jurnal dyu diman
qzeti yazrd: Axr gnlr Livandan Yerevana ar silah-minamyot v
avtomatlardan ibart tyyarlr glmkd davam edir. Onlarn boaldlmas ermni gmrk ilrinin nzarti altnda geclr hyata keirilirdi.
Onlar respublikadan knar hr bir himaydn azad olunmu v daha ox
ekstremist ermni trfin kemilr. Artq ne gndr ki, aeroportun
gmrynd bir nfr d olsun rus xidmt etmir. Bu silahlarn danmas ola bilsin ki, sentyabrdan balanb. Dalq Qarabada milli mnaqi
qzan andan Yerevanda v kndlrd, paytaxt il Azrbaycan srhddi
arasndak razid daha ox silahl adamlara, hminin qorxulu v hr
ey hazr olan xeyli qzm gnclr rast glinir. Bu dstlrin banda ox vaxt Beyrutdan v Dmqdn gtirilmi ermnilri grmk
olar. Onlarn bzilri Livan terrorularna v silahlanm xristian formalamalara yaxndrlar. K dylri taktikasn yax biln yzlrl
Livan ermnilri bura vizasz gliblr. Onlarn bir hisssi Yerevanda
yerlirdilr, ksriyyti is srhd rayonlar olan Gorus v Xanlar trafna
yola drdlr. Qonu respublikalarda olduu kimi Qaraba komitsi
bu tkilatlar Azrbaycana qar z llrind saxlayrlar. Yalnz o siz
lknin rqin getmk n vertolyot ver bilr. Bu, Qaraba komitsi
sl hrbildirilmi komit olub.
Grndy kimi, xaricd yaayan ermni icmas Qaraba
komitsinin lideri Ter-Petrosyana 1990-c illrin vvllrind lazmi
yardm etmidilr v indi d edirlr. Bu komitni d iyrnc mqsdindn
yayndrmaq mmkn deyil. gr Dalq Qaraba ermnilrin olmasa,
minlrl analar, zhmtkelr eks-prezidentlr Levon Ter-Petrosyan,
Robert Kryan v mvcud prezident Serj Srkisyan mhr ayana

kcklr. nki onlarn vladlar Qaraba savanda canlarn qurban
veriblr. Demli, Qaraba alnmaldr. Bunu Ermnistann rhbrlri
yax baa drlr.
Ermnilr z mvqelrini Qarabada mhkmlndirmk istyirlr.
Bu gn Serj Srkisyan v onun komandas n Qaraba olm ya
olum dilemasdr. S.Srkisyan 2010-cu ild Amerikada ktlvi informasiya vasitlrin verdiyi msahibsind qeyd etmidir ki, onlar
tarixn arzularnda olduqlar Ermnistan dvltini yaratm v onun
mstqilliyi urunda daim grgin i aparrlar, bununla yana Dalq
Qarabada da mstqil bir dvlt yaratmaa nail olmular: onun znn ordusu, silah v texnikas vardr.
Serj Srkisyann bu szlrinin arxasnda Rusiya, ermni lobbisi, ermni
Qriqoryan kilssi dayanr. gr kimlrs arxayn olmasa idi, bel
msuliyytsiz v zndn raz xlar etmzdi. Bu gn Rusiyada, llxsus
Moskvada el qvvlr var ki, onlar ermnilri dstklyirlr, Ermnistana,
Dalq Qarabaa maddi v texniki yardm gstrirlr. 1997-ci ilin
vvllrind Rusiya Ermnistana tmnnasz olaraq 1 milyard
Amerika dollar dyrind silah
gndrmidir. Bu fakt Rusiyann
Mstqil Dvltlr Birliyi zr
kemi naziri Aman Tuleyev akarlam, Rusiya Dvlt Dumasnn Mdafi Komitsinin sdri,
general-leytenant Lev Roxlin
Dmann iclasnda tsdiqlmidir.
1997-ci ilin aprelind Trud
L.Roxlin
qzeti yazrd: Kemi SSR-nin
Ermnistan razisindki 7-ci ordusunun mlkiyytinin bldrlmsi
1992-ci ild baa atmdr. Buna baxmayaraq, 1993-96-c illrd Yerevana
klli miqdarda lav silah verilmidir. lk baxdan burada qeyri-adi he n
yoxdur, silah alveri btn dnyada n glirli biznesdir. Lakin Rusiya silahlar ermnilr he bir mqavilsiz, rtsiz, daha dorusu gizli kild vermidir...
325
General Roxlinin mvafiq aktnda gstrilir ki, 1992-94-c illrd

Zaqafqaziya silah v hrbi texnika direktiv olmadan ordu qruplamasnn anbarlarndan verilmidir.
- Raket-artilleriya silahlar - 9,5 min dddn ox;
- 600 vaqon dy sursat;
- 72 dd tank leyhin silah v texnika;
- 21314 dd texnikann yanaca v 64,2 min ton yanacaq;
- rabit lvazimat v texnikas - 5977 rabit dsti v 41003 kilometr shra kabeli...
Bu cr bapozuqluun, ermni ordusunun silahlandrlmasnn
sas hisssi Rusiyann eks-mdafi naziri Pavel Qraovun, Mixail
Kolesnikovun Ba qrargahn risi olduu vaxta tsadf edir. Roxlin
mindir ki, ilr hr ikisinin bilavasit rhbrliyi v itirak il hyata
keirilmidir.
ERMNSTANA QEYR-QANUN SATILMI SLAHLARIN
CDVL
Qiymti AB dollar il, 1993-c ilin yanvarndan 1996-c ilin
yanvarnadk
(orta kommersiya qiymtlri il)
326
ADI:
PU OTR
Qruq ZRK
ZRK raketlri
OSA raketlri
T-72 tanklar
BMP-2
122 mm-mk QD30
152 MM-MK QD-1
152 MM-MK QD-20
QRAD
Minomyot
qla
Qranatomyot
MQDARI:
8
27
349
40
40
50
36
18
18
18
26
40
20
MUM QYMT:
1.680.000
8.100.000
104.700.000
8.000.000
8.000.000
14.000.000
1.872.000
900.000
720.000
4.500.000
312.000
1.600.000
50.000
Avtomat
Avtomat
Pistolet
Mxtlif sursatlar
BMP-2 sursat-30
BMP QUR
l qranatlar
Gll (mxtlif)
Digr silah nvlri
Yekun, tqribn:
306
7910
1947
489.160
47880
4
345800
227.253.000
270
122.400
949.200
110.820
195.664.000
14.354.400
1.320.000
27.253.000
27.253.000
270.000.000
1.000.000.000
Cdvldn grndy kimi, Rusiya Federasiyas Mdafi Nazirliyi,

onun sabiq naziri Qraovun bilavasit itirak il, Ermnistana klli miqdarda silah, texnika gndrilmidir. Dzdr, btn bunlarn
Ermnistana tmnnasz verildiyi gstrilir. Lakin buna inanmaq
tindir. Bu bir hqiqtdir ki, bada Qraov olmaqla, Rusiyann Mdafi
Nazirliyinin msul xslri Ermnistana silahlar el bel vermmilr.
Hadislrin gediatndan blli olur ki, onlar ermnilrdn myyn
miqdarda rvt almlar. gr bel olmasayd, Mdafi Nazirliyinin
generallarnn xaricdki villalar, banklarda xsusi hesablar, Moskva
trafnda tikiln imartlri haqqnda Komsomolskaya Pravda qzeti
yazmazd. Korrupsiya, rvtxorluq Rusiyann n yksk dairlrin
yol tapmdr. Onlar Ermnistan-Azrbaycan mnasibtindn xsi
mnafelri n mhartl istifad etmilr. Lakin iki qonu respublika
arasnda gedn mharib he d ayr-ayr frdlrin xsi kapitallarnn
artmasndan ibart deyildir. Azrbaycan-Ermnistan mharibsi daha
qlobal v geni xarakter dayr. 1997-ci ilin aprelind Nyu-Yorkda nr
olunan Filadelfiya inkuayrer qzeti yazrd: Ermnistana bir milyard
dollar mblind silahlarn gizlic gndrilmsi il bal Moskvada
qopmu ox byk siyasi qalmaqal Amerika sahillrin d gedib atan
qzn reaksiya dourmudur....
...Bu hvalat soyuq mharib dvr trillerinin btn csusluq
nsrlrini ks etdirir, ondan yalnz frqlnir ki, soyuq mharibnin
yerini indi dnyada yeni neft mnblri urunda Amerika il Rusiya
arasnda gedn mbariz tutmudur. Amerika neft irktlri Azrbaycan
327
neftini xarmaq niyytind olan konsorsiuma milyardlarla dollar

srmay qoymular. Lakin bu neftin bazara xarlmas Rusiyann arzularn ifad etmir. Ona gr d Ermnistan lind brk-brk tutub
saxlayr.
Rusiyann Qafqazdak siyasti, grsn, xomramldrm? O, nyin
bahasna olursa-olsun, Azrbaycan neftin tam nzart etmk istyir.
Lakin bu he d asan deyildir. Azrbaycan artq mstqil dvltdir v
znn mstqil siyastin malikdir. kinci trfdn, Amerika, ngiltr,
Trkiy, v bir sra digr Avropa dvltlri Azrbaycan neftind maraqldrlar v onlar bu id Azrbaycan dstklyirlr. Bs Rusiya? Rusiya
Azrbaycan neftindn, demk olar ki, aral db. Bak-Supsa, Bakrzurum, Bak-Tiflis-Ceyhan kmrlri buna sbutdur. Bu, Rusiyan
brk qcqlandrr. Azrbaycana tzyiq etmk n is Ermnistan
kartndan mhartl istifad edirlr. zun illr davam edn v sonu
grnmyn Ermnistan-Azrbaycan mharibsi buna sbutdur.
Ermnilr Dalq Qarabada nv zonas yaratmlar. Hr trf tikanl mftillrl hat olunmudur.
Ermnilr burada radioaktiv maddlri toplayrlar.
Tullantlarn zrlrind A-T003 niansi olan xsusi qutularda yola salnan nv tullantlar vvlcdn
nzrd tutulmu kndlrd, xsusi alalarda basdrlr.
Xalq qzeti, 20 fevral 2003-c il
328
Dalq Qaraba konfliktinin yaradlmasnda Yerevanda faliyyt

gstrn Qaraba komitsi v Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin
paytaxt Stepanakertd yaradlan KRUNK cmiyytinin mllrini
inkar etmk olmaz. Bu tkilatlarn trafnda toplaanlarn ksriyyti
ziyallar idi. Qaraba komitsinin lideri is Ermnistann eks prezidenti Levon Ter-Petrosyan idi. 1988-ci ild aq faliyyt kemi
bu komit z radikall v ekstremizmi il seilirdi. Onlar he bir

kompromis getmmyi qarlarna mqsd qoymudular. Levon TerPetrosyan Tayms qzeti n msahibsind demidir ki, (shbt
1988-ci ildn gedir. mll.)
Dalq Qaraban Ermnistana verilmsi haqqnda ermnilrin
tlbi htta yerin yetirils d, etiraz hrkat davam etmlidir. O demidir: gr biz mqsdimiz atsaq, hrkat xalqn iradsinin
ifadsi kimi glckd d z iini davam etdirckdir. Grndy
kimi o, uzunmddtli alaq niyytlr urunda alrd.
Qaraba komitsinin faliyyti, nec deyrlr, oxchtlidir, lakin onun btn hrktlrind ala v mntiq uyun glmyn dstixtt, xsusi firma nian grmk olar.
Amerikann ssi radiostansiyas ermni redaksiyasnn 1988-ci il
sentyabrn 13-d verdiyi mlumatna gr, Dalq Qaraba barsind
iddialar qti kild rdd olunarsa, Qaraba komitsi problemin
hllinin tamamil yeni v orijinal bir plann trtib etmidir v onu tam
ciddi variantlardan biri sayr. Redaksiyann tvsiylrin gr, Qaraba
ermnilri SSR-nin trkibindn xmaa nail olmal v bundan sonra
yenidn Sovet ttifaq il birlmk, sonralar is Ermnistan SSR-nin
trkibin qatlmaq haqqnda xahii irli srmlidirlr. gr midsiz
vziyyt yaransa v hmin plan hyata keirmk mmkn olmazsa,
daha hiylgr, lakin eyni drcd avantrist mzmun dayan baqa
ehtiyat variant da vardr. SSR Konstitusiyasna gr DQMV-nin z
mqddratn tyin etmk hququ yoxdur. Ermnistan SSR is bel
bir hquqa malikdir. Ona gr d, radio tklif edir ki, Ermnistan z
Dalq Qaraban trkibin daxil olmaq haqqnda mracit irli srsn,
paytaxt Stepanakert hri olmaqla yeni Artsax ermni respublikasn yaratsn. Mlliflrin niyytinc, onda btn indiki Ermnistan, o
cmldn hm d Yerevan Artsaxa tabe olmaldr.
Ermnistann sabiq prezidentlri Levon Ter-Petrosyann, Robert
Kryann v mvcud prezident Serj Srkisyann Dalq Qarabada
axdlan qanda llri vardr. Bunu inkar etmk olmaz. Hr prezident hakimiyyt Dalq Qaraba dalasnda glmidir. Ter-Petrosyan
konfliktin slh yolu il hll olunmas trfdar idi. Lakin daxiln apard siyast hamya mlum oldu. O, z prezident sekilrind v on-
329
330
dan vvlki dvrlrd apard siyastd xalqa sz vermidi ki, Dalq

Qaraba problemini ermnilrin xeyrin hll edckdir. Bunu ondan
sonra hakimiyyt gln eks-prezident Robert Kryan v indiki prezident Serj Srkisyan da byan edirlr. Onlar vaxt uzatmaqla Dalq
Qaraba z tabeliklrin keirmk istyirlr. Hr df msl z hllini
tapmaq zr olanda, Ermnistanda hakimiyyt yeni prezident glir v
o, iri dvltlrin balar il shbtind onlardan vaxt istyir, nki
yenic hakimiyyt glmidir v mvcud problemlri tam aradra
bilmmidir. Bax belc, vaxt vaxt dalnca srnrk, slh danqlarn
ildn-il keirir.
Artq 25 ildir ki, Qaraba faktiki olaraq ial altndadr. 20
faiz torpaqlarmz zbt olunub. Azrbaycann srvtlri talanr, satlr, mhsullar dnyann bir ox lklrin gndrilir. Ermnilr
Klbcrd ild 25 milyon dd sti su mineral suyunu bir litrlik polietilen qablara doldurur, stn Artsax, Armeniya etiketini vurub
birini 5 dollardan xaricilr satrlar. Klbcrd qzl-filiz yataqlarnda
ermnilr Amerikann zl firmalar il birg milli srvtlrimizi talan
edib varlanmaqla muldurlar. 1990-c illrin axrlarnda Azrbaycan
hkumti Amerika hkumtin etiraz mktubu gndrmi v hmin
lknin Klbcrd faliyyt gstrdiyi firmann geri arlmasn
tlb etmidir. Amerikann sabiq prezidenti Bill Klintonun adminstrasiyasndan cavab glmidir ki, Amerikann qanunlarna gr, hkumt
zl firmalarn ilrin qara bilmz.
Ermnilr tkc Azrbaycan torpaqlarndan bhrlnmirlr. Onlar
daha mnfur, daha irkin mllrl muldurlar. 20 fevral 2003-c
il tarixli saynda Xalq qzeti yazrd: Ermnilr Dalq Qarabada
nv zonas yaratmlar. Hr trf tikanl mftillrl hat olunmudur. Ermnilr burada radioaktiv maddlri toplayrlar. Tullantlarn
zrlrind A-T003 niansi olan xsusi qutularda yola salnan nv
tullantlar vvlcdn nzrd tutulmu kndlrd, razilrd, xsusi
alalarda basdrlr.
Aradrmalar gstrir ki, zhrli maddlr Xocalnn Kolata,
Seyidbyli v Almal kndlri n nzrd tutulur. 2002-ci ild tkc
Kolata kndind 11 bel dmir yeik basdrlmdr. Seyidbyli v
Almal kndlri is zhrli tullantlarn qbirstanlqlarna evrilmilr.
Yaponiyann tannm yaz-politoloqu Frankiz Fukiyama btn bunlar haqqnda znn Vaxtn sonu adl kitabnda daha aydn
rh etmidir. Kitabda yazlr: Myyn dvltlr olacaqdr ki, onlar
daim mharib aparacaqlar. Bu mharibd z nifrt v qzblrini
traf mhitdn v yerli halidn alacaqlar. Torpaqlar v sular
zhrlycklr, aaclar v gllri yandracaqlar. Tbit v insana
qar olan bu terrorun n mnviyyat, n d vicdan olacaq.
Daha bir misal. 2001-ci il, iyul aynn 21-d Amerikada 30 shifdn
ibart olan Mxfi snd trtib edilmidir. Amerikann hrbi strategiya mslsin hsr olunmudur. Hmin sndd bel cmllr var:
Amerika zn atom, kimyvi v bioloji silahlardan qorumaldr. O,
dnyann mhm obyektlrind olan nzartini gclndirmlidir. Bu
sndd mhm obyektlr Avropann ayr-ayr regionlar, Asiya, rqi
Asiya gstrilir. Bu o yerlrdir ki, oralarda mhariblr v konfliktlr
mvcuddur.
Ermnilr Qubadl rayonunu ial etdikdn sonra buran nv
qbirstanlna evirmilr. Rayonun Qaracall, Qayal, Mahmudlu,
Sar Yataq kndlrind, Brgad v Hkri aylar arasnda xsusi
poliqonlar yaradlmdr ki, burada atom tullantlar basdrlr. Bu ii
Dalq Qarabada faliyyt gstrn radioaktiv qrupun fallar hyata
keirir. 2000-ci ild hmin qrupun 22 nfri hrbi qospitala mracit
etmilr. Onlarn qanlarnda xrng xstliyi taplmdr. Trxis olunan sgrlr ail qurduqdan sonra dnyaya gln krplrin arasnda
mxtlif lm qoxulu xstliklr ml glir.
Ermnilr ial olunmu torpaqlarmzda bioloji silahlarn hazrlanmas il d muldurlar. Milli Mclisin zvlrindn biri Avropa urasndak xnda bildirmidir ki, ermnilr ial etdiklri Fzuli rayonunda bioloji laboratoriya yaratmlar. Burada xsusi olaraq vrm
ubuqlar hazrlanr v onlar sonradan Araz ayna atlr. Bildiyiniz
kimi, Araz Kr qovuur, Kr d z nvbsind Xzr dnizin tklr. Azrbaycan Shiyy Nazirliyi son illrd vrm xstliyin qar
ciddi mbariz aparsa da, ermnilr z vhi mllrindn l kmirlr.
Lakin vaxt glck Ermnistan v onun millti qvvlri trtdiklri
gnahlarn qarsnda cavab vermli olacaqlar.
331
Bir msly d toxunmaq istyirik. Ermnilr Dalq Qarabadan

narkotiklrin danmas n tranzit yolu kimi d istifad edirlr.
Nzartsiz qalan zonalar ermnilr klli miqdarda glir gtirir.
fqanstan, Iran, Dalq Qaraba yolu il narkotik maddlr
Ermnistana, oradan da Rusiyaya trlr. Ermnilr zlrini o qdr
tam srbst hiss edirlr ki, Klbcrl Lann brktli torpaqlarnda
heroin yetidirirlr. Bu zonalara knar xslrin girib-xmas qti qadaandr. Kolumbiya v Suriyadan gtirilmi muzdlu sgrlr bu zonan gz bbklri kimi qoruyurlar. Bir szl, narkobaronlar heroinin
yetidirilmsi n torpaq sahlrini genilndirirlr. Mhz buna gr
bir ox ermnilr, onlarn xaricd yaayan havadarlar AzrbaycanErmnistan arasnda slhn imzalanmasna raz deyillr. Slh imzalanarsa, milyonlarla Amerika dollar ldn xm olur. str sabiq prezidentlr Levon Ter-Petrosyan v Robert Kryan, istrs d
mvcud prezident Serj Srkisyan mharibnin tezlikl qurtarmasn
istmirlr. Onlar zlrini Dalq Qaraba urunda mharibd qalib sayrlar. Lakin bir eyd yanlrlar ki, vaxt v tarix he d onlarn xeyrin
ilmir. Zaman var idi ki, Azrbaycan dnyada he kim tanmrd.
Bu gn Azrbaycan inkiafdadr. qtisadi sray gz qabandadr.
ndi o, dnyada tannr, onun apard slhprvr siyast dstklnir.
Demli, ermnilr bir vaxt baa dcklr ki, apardqlar siyast z
xalqlarna xobxtlik vzin bdbxtlik gtirib v populist rhbrqhrmanlarn mhkm nn gtirib xaracaqlar. Ermnilrin btn
irkin mllrindn mlumatl olan Amerika, ngiltr, Fransa, Rusiya,
ran grsn niy susurlar? Niy onlar ermnilrin ial etdiklri torpaqlardan savay, bu torpaqlardan glck nsli iflic vziyyt gtirib
xara bilck narkotiklrin yetidirilmsin v tranzit rolunu oynamasna susurlar? Blk bu id onlarn mara vardr? Blk bu byk
dvltlrin z aralarnda gizlin kild apardqlar rqabtdir, blk
d mharibdir? Kim bilir. Son nticd hr iki xalq ziyyt kir.
Mharibdn artq ham yorulub. Buna son qoyman vaxt glib atb.
332
Sumqaytda ba vern hadislrd SSR Dvlt

Thlksizlik Komitsinin li vardr. Hrbi qounlar
hr vvlcdn yeridilmidi. Bs niy onlar itialarn qaban almadlar? Sumqayt hadislrinin
nnd bhsiz Dalq Qaraba problemi dururdu
A.Yakovlev, Sovet ttifaq Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin katibi, Siyasi Bronun zv.1986-1991-ci illr
Biz yuxarda Sovet ttifaq

Kommunist Partiyas Mrkzi
Komitsinin katibi, Siyasi Bronun zv, Qorbaovun elan etdiyi
yenidnqurma siyastinin ba
memar saylan Aleksandr Yakovlev haqqnda yazmdq. ndi bu
xsiyyt haqqnda bir az trafl
mlumat vermk fikrindyik. Yakovlev Leonid li Brejnevin vaxtnda Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin tbliat bsinin mdiri vzifsind
alrd. Siyasi Bronun mslhti il onu Kanadada SSR-nin sfiri
tyin etdilr. O, bu vzifd iyirmi il kimi ald. M.Qorbaov
hakimiyyt glndn sonra Yakovlev Moskvaya arld v az bir zamanda Mrkzi Komitnin katibi v Siyasi Bronun zv seildi.
Qorbaov ona inanrd. nki Qrbl bal btn msllr onunla razladrlrd.
1990-c illrin vvllrind Sumqaytn ks-sdas sndli filminin mlliflrin verdiyi msahibsind Yakovlev demidir: Biz iki
sistem arasnda soyuq mharibni aradan qaldrdq. Irimiqyasl silahlarn srtl artm sngidi. bhsiz, btn bu ilrd Qorbaovun
byk myi vardr. Bunu inkar etmk olmaz. Biz Qorbaovla tarixi bir
inqilab eldik. SSR dadld, Sovet Ittifaq Kommunist Partiyas lv
olundu. Milli zmind yaranan konfliktlr geni miqyas ald. An
deyim ki, bu konfliktlr milltlraras deyildi, bu konfliktlr hakimiyyt
urunda mbariz idi, bu konfliktlr ayr-ayr mafioz strukturlarnn,
333
334
klanlarn mbarizsi idi. Onlar hakimiyyti l almaq n milli zmind

mnaqilr yaradrdlar. lbtt, bu id Kommunist Partiyas Mrkzi
Komitsinin d gnah az deyildi. Mrkzi Komitnin n byk siyasi shvi 1986-c ild oldu. Uzun illr Qazaxstan Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin birinci katibi vzifsind alan Dinmuxammed
Kunayev vzifsindn knarladrld. O, hm d Kommunist Partiyas
Mrkzi Komitsinin Siyasi Brosunun zv idi. Onun yerin Mrkzi
Komitnin tvsiysi il rus milltindn olan, Qazaxstanla he bir tanl olmayan Kolbini tyin etdilr. Szsz ki, bu, respublikada ks
reaksiya dourdu. Yerlrd illrl mhkmlnmi mafioz strukturlar,
ayr-ayr klanlar z etirazlarn bildirmk n klr xdlar. Son
nticd qan tkld.
- Bu, Qorbaovun kadr siyastind shvi idi, - A.Yakovlev
dedi. Sonra o, Dalq Qaraba, Sumqayt hadislri haqqnda da z
mlahizlrini biziml bld. Onun fikrinc, Sumqayt hadislrind
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin, hrbi-snaye kompleksinin v
bir sra mafioz qvvlrin li vardr. Sual oluna bilr: N n? Hmin
qvvlr Qorbaovun hakimiyytd duru gtir bilib-bilmycyini snaqdan keirirdilr. Dvlt Thlksizlik Komitsi bunu milli zmind
yaranan konflikt adlandrrd. Yalandr. Sumqaytda hrbi qounlar
vard. Hadislr mdaxil ed bilrdilr. Etmdilr. Bu, kim lazm
idi? Sumqayt hadislrind, bhsiz, Dalq Qaraba problemi dururdu. Ermnilr bu msl haqqnda Qorbaovun qarsnda dflrl
msl qaldrmdlar. Etiraf etmk lazmdr ki, ilk illr bu mslnin
ermnilrin xeyrin hll olunacana inam vard. Lakin Azrbaycan
xalq z qtiyytini gstrdi v Dalq Qaraba problemi dyn dd. Qorbaov da xlmaz vziyytd qald. O, xarici sfrlrd olanda
Ermni Qriqoryan kilssinin v ermni icmasnn nmayndlri il
grnd bu msl qabardlrd. Qorbaov da xlmaz vziyyt drd.
20 yanvar mslsin toxunmaq istyirm. 1990-c il yanvarn 1314-d Bakda qan tkld. Yanvarn 17-d Bakda artq sakitlik idi.
Bs yanvarn 20-d qounlar Bakya niy yeritdilr? nki myyn
qvvlr var idi ki, bunu istyirdilr. V onlar buna nail oldular.
Dzdr, qounlarn Bakya yeridilmsind Qorbaovun gnah byk-
dr. nki mri o, vermidir. Nticd yzdn ox adam hlak oldu.

Yenidnqurmann irli srdy demokratiya bu idimi? xsn mn
bel demokratiyann leyhinym. lkd gedn btn milli konfliktlr
xalqlar arasnda yox, ayr-ayr siyastilr v klanlar arasnda gedirdi.
Onlar bu id xalqdan geni istifad edirdilr, xalq vtnprvr olmaa
sslyir, zlri is milli konflikt prdsi arxasnda irkin siyastlrini
hyata keirirdilr.
lbtt, Yakovlevin szlrind n qdr hqiqt olduunu dqiq
demk olmaz. Ancaq onu bildirmk lazmdr ki, o, Qorbaov v onlarn
yaxn silahdalar byk bir imperiyann dalmasna sbb oldular.
SSR-nin dvrnd ayr-ayr siyastilr Yakovlevin tutduu mvqeyi birmnal qarlamrdlar. Bir ox demokratik qvvlr onun
cbhsindn x edirdi, bir oxlar is onu kskin tnqid edirdi.
HAY
SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq sdri
Vladimir Kryukov Linoe delo kitabnda yazrd: Pribaltikada v Qafqazda vziyytin qeyri-stabil yaranmasnda Yakovlevin xsusi rolu olmudur.
Pribaltika respublikalarnda milltilik v separatlq
hval-ruhiyysini hr vasit il hvslndirir, onlarn ayrlma tendensiyasn hr cr mdafi edirdi. Qafqazda
Ermnistana simpatiyas var idi, mahiyyt etibar il
onlar Azrbaycana qar x etmy thrik edirdi.
Qaraba problemi trafnda hadislri grginldirirdi.
Bir szl, Azrbaycan haqqnda hmi aq-akar
qrzli rylr verirdi.
Kryukov, mumiyytl, Yakovlev haqqnda mnfi fikird idi.
Onun Amerikann Mrkzi Kfiyyat darsinin agenti olduu haqqnda ald informasiyalar Qorbaova tqdim etmi, lakin Qorbaov
hmin informasiyalara hmiyyt vermmidir.
335
Sovet ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin katibi,

Siyasi Bronun zv Yeqor Liqaov znn Zaqadka Qorbaova kitabnda gstrir ki, Dalq Qaraba problemind Qorbaov birmnal
mvqe tutmudu. Sonra fikrini dyimy mcbur oldu. Blk d bu
fikir dyimsi iki millt arasnda olan konfliktin get-ged tez alovlanmas zrurtindn irli glirdi. Siyasi Broda bu msl bir ne
df mzakir olunmudu. 1988-ci ilin maynda Azrbaycanda v
Ermnistanda respublika rhbrlrinin vz edilmsi il laqdar mn
Azrbaycana, Yakovlev is Ermnistana getmli idi. Bakya umamdan vvl mn Qorbaovun yannda oldum, xmn tezislri il
onu tan etdim v qeyd eldim ki, srhdlr toxunulmazdr v he
bir razi iddias olmamaldr. Qorbaov razlq verdi v mn yax
yol arzulad. Bakdan qaydandan sonra mn el glirdi ki, Yakovlev
Yerevandak xnda mtlq Qaraba problemin toxunacaq v Siyasi
Bronun qrarna uyun hrkt edckdir. Lakin mn dedilr ki, o,
Yerevanda Qaraba haqqnda he bir klm d danmamdr. Mn
onun Yerevanda olan xn alb oxudum v hqiqtn o, Qaraba
problemindn skutla kemidir. Bu, mni ox tccblndirdi.
336
M.Qorbaov xarakterc qtiyytsiz v csartsiz

adam idi. O, hakimiyyti Yeltsin thvil vermkl
SSR-nin dalmasna son qoydu. Bu id Amerikann
sabiq prezidenti Corc Buun (byk Bu), ngiltrnin
Ba naziri Marqaret Teterin v Amerikann Mrkzi
Kfiyyat darsinin csusu Aleksandr Yakovlevin
rolu byk olmudur.
V.Kryukov,
SSR-nin Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq sdri.
1987-1991-ci illr
Sumqaytda ba vern hadislrd

Ermnistan rhbrliyinin, kfiyyat orqanlarnn v Krunk cmiyytinin li olduu
haqda yuxarda qeyd etmiik. Bs onlara
dstk vernlr kim idi? Materiallarn analizi gstrir ki, Moskva, Dvlt
Thlksizlik Komitsi v Hrbi Snaye
Kompleksi.
Sumqaytn ks-sdas sndli filminin jurnalistlrin msahib vern SSR
Dvlt Thlksizlik Komitsinin sabiq
sdri A.Kryukov deyirdi: 1991-ci ilin avqust qiyamna qdr lkd gedn ictimaisiyasi proseslr lkdki vziyyt, mxtlif qurumlarn qardurmas,
xarici dvltlrin kfiyyat idarlrinin SSR-nin razisind apardqlar
provakasiyalar v sair haqqnda mlumatlar xaricd nr olunan ktlvi
informasiya vasitlrind geni iqlandrlrd.
SSR-d ba ver bilck hadislr haqqnda biz operativ kild
Qorbaova mlumat verirdik. O is bunlara ciddi hmiyyt vermirdi.
Nticd konflikt yaranrd, qan tklrd. Siyasi broda bu msllr
mzakir olunanda is gc nazirliklrini gnahlandrrd. 1991-ci ilin
avqust aynda lkd fvqlad vziyyt elan olundu. Bunun razl-
337
338
n Qorbaovdan Forosda almdq. Nticd n oldu? Moskvaya qaydan Qorbaov btn silahdalarn satd. Farosda guya telefonlarnn
ilmmsini bhan gtirn Qorbaov hmin vaxt Amerikann prezidenti Bula v mxaliftd olan Yeltsinl telefon danqlar aparmdr. Nticd bir ox yksk vzifli xslr hbs olundu. Qorbaov
hakimiyyti Yeltsin vermkl SSR-nin dalmasna yol ad. Put
bir fars idi.
Burda bir haiyy xmaq istrdik: 1990-c ild Yeltsinin silahda, sonralar Rusiya Federasiyas Mtbuat v nformasiya naziri ilmi
Paltaranin memuarlarnda yazr ki, fvqlad vziyyt elan olunanda mn v Xaspoladov Yeltsingil getmidik. Yatmd. Onu yuxudan
oyatdq, vziyyt haqqnda mlumat verdik. O, knlsz kild lini
havada yelldi v dedi: baland. Xaspoladov Yeltsin dedi ki, tcili
olaraq xalqa mracit qbul etmk lazmdr. Mn onu mdafi etdim.
Yeltsin vvlc bundan imtina etdi, sonra bizim tkidimizi grb razlq
verdi. Mraciti Xaspoladov yazd. Yeltsin onu tankn stn xb oxudu. Sonra db hkumt evinin zirzmisin endik. Burada byk bir
ziyaft stolu almd. Yeyib-imk baland. Yeltsin ox idi. Sonralar
biz mlum oldu ki, bu SSR-nin dalmas n bir siyasi oyun idi. Bu
oyunu da Qorbaovun razl il Amerika kfiyyat orqanlar hazrlamdlar. Bel ki, qiyam haqqnda ilk mlumatdan Amerikann sabiq
prezidenti byk Corc Bu xbr tutmudu. stn illr keib. Biz artq aydndr ki, Alma-Ata, Sumqayt, Tiflis, Frqan, Uzen, Vilns, Bak
hadislri Qorbaovun razl olmadan ba ver bilmzdi.
Kryukov msahibsind daha sonra deyirdi ki, 1990-91-ci illrd
lkd yaranan grgin vziyyt, xaos bizi narahat edirdi. Qanunlara
riayt olunmurdu, istehsal aa drd, inflyasiya gclnirdi, halinin
hyat sviyysi pis vziyytd idi, lkni korrupsiya brmd,
mtkkil cinaytkarlq artmd, lknin paralanaca gz qabanda idi.
Qorbaov xarakterc qtiyytsiz v csartsiz idi. Biziml ikili
oyun oynad, Yeltsin trf kemkl z siyasi karyerasna son qoydu. lbtt, onun bel ikili oyun oynamasnda Aleksandr Yakovlevin
d li var idi. Yakovlev SSR-nin dadlmasnda v Kommunist
Partiyasnn lvind Qorbaovdan bir marionetka kimi istifad edir-
di. Azrbaycanda, llxsus Sumqaytda v Bakda qann axdlmasnda SSR siyasi rhbrliyinin, hquq-mhafiz orqanlarnn v dvlt
strukturlarnn li vardr. Bunu etiraf etmk lazmdr. Lakin onu da qeyd
etmk lazmdr ki, onun banda duran kim idi? Qorbaov! Ermnilrin
tsiri gcl idi. nki Qorbaov xaricd yaayan imkanl ermni icmasna sz vermidi ki, Qaraba problemini ermnilrin xeyrin hll etsin.
Dalq Qaraba problemi qaldrlanda, - dey Kryukov shbtin
davam etdi, bu mslnin n il nticlncyi biz mlum idi. Yerlrd
ekstremist qruplarn yaradlmas, xarici lklrdn Ermnistana silahlarn trlmsi bizi ciddi narahat edirdi v biz bu haqda Qorbaova
mlumatlar verirdik. O, is susurdu, bzi faktlar is provakasiya adlandrrd. Ermnilr Dalq Qaraba torpana iddial idilr.
Azrbaycanllar is bunun qti leyhin xrdlar. Bu da iki qonu
dvlt arasnda mnaqiy gtirib xartd. Lakin bu, facinin sonu
deyildir. Faci hl qabaqdadr. Sizin torpaqlarn bir hisssi ermnilr
trfindn ial olunacaqdr v mlum deyil n vaxt qaytarlacaq. nki
Azrbaycann yeralt srvtlri xarici dvltlrin v transmilli korporasiyalarn marandadr. Kim daha ox paya sahib duracaq? Dalq
Qaraba neft alverind karta qoyulub. Kimin li uzundursa v kapital
oxdursa, o da qara qzla sahib duracaq. sas msl budur.
Bli, Qorbaov tsir altna dmd. Onun mntzm olaraq xarici sfrlri, lk prezidentlri, diplomatlar il mtmadi grlri
onun urunda ciddi dyiikliklr etdi v o, tezlikl qrb demokratiyasna meyl elmy balad. Xaricd yaayan siyastilr, politoloqlar, iqtisadlar Qorbaovun bu meylindn istifad edrk, onu hr
cr addmlar atmaa irniklndirdilr. 1990-c illrin vvllrind
SSR-d Qorbaova qar xalq trfindn narazlqlar artrdsa, xaricd
Qorbaova simpatiya getdikc oxalrd. Szsz ki, xaricd faliyyt
gstrn yzlrl institutlar, analitik mrkzlr v sair qurumlar sosializm drgsinin mhvi n dridn-qabqdan xrdlar. Bu id
Qorbaov onlar n bir alt idi.
339
M.Qorbaov ilk andan konkret v qti tdbir

grsydi, torpaqlarn toxunulmazln qtiyytl
bildirsydi, he bir dant da olmazd, Dalq Qaraba
problemi d yaranmazd, Sumqayt hadissi d ba
vermzdi .
V.lyuxin,
Rusiya Federasiyas Dvlt Dumasnn sabiq deputat
340
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi,

SSR-nin dalmasnda sas sindrom
Sumqayt oldu. Bu qanl aksiyann
da sifariilrinin v tkilatlarnn
kim olduu artq biz mlumdur.
Bununla bel, Moskvada Rusiya
Federasiyas Dvlt Dumasnn sabiq deputat, mrhum Viktor
lyuxinl apardmz msahib z
mzmununa v siyasi xarakterin
gr maraql olduundan onu oxuculara atdrmaq istyirik. Moskvada
onun haqqnda iki cr fikir formalamd. Tmiz, pirinsipial, pekar
hququnas, kommunizm ideyalarna sadiq, vtnprvr. leyhdarlar
is Kommunist Partiyasn, sovetlr lksini dadanlardan drnaqaras
demokratlar idi.
lyuxin SSR-nin dadlmasnda n byk gnah Qorbaovda
grrd. Onun qtiyytsizliyi, siyasi nal respublikalar birbirindn tcrid eldi. Sovetlr lksinin dadlmasna is sbb Dalq
Qaraba oldu. Xaricd ssenarisi ilnib v yerlrd icralar trfindn
hyata keiriln bu konflikt tdricn, lakin planl surtd SSR-ni datmaa balad. Qorbaov is milli mnaqini sndrmk vzin, onu
daha da qzdrd. gr el ilk andan konkret v qti tdbir grsydi,
torpaqlarn toxunulmazln qtiyytl bildirsydi, he bir dant da
olmaz, Sumqayt hadissi ba vermzdi. Qorbaova bu haqda Liqaov
da Bakdan qaydarkn demidir. Lakin o, buna he bir hmiyyt
vermmidi. Bizim bir dvltimiz, bir xalqmz, bir evimiz, bir ailmiz
var idi. Bu ev, bu ail dadlb, bundan sonra gln nsil is bunu
biz he cr balamayacaq. Qaraba hadislrindn sonra qaynar
nqtlrin say artmaa balad. Milli mnaqilrin qzdrlmasnda yeni demokratlarn rolu az olmamdr. Mrkzi Komitnin katibi,
Siyasi Bronun zv Aleksandr Yakovlevin dstyi il ktlvi informasiya vasitlrind onlara geni yer verilmidir.
Fikir verin: Sumqaytda ba vern hadislrdn sonra ktlvi informasiya vasitlri azrbaycanllar hans simada gstrirdilr? Vhi,
baksn, quldur. Bs yzlrl ermnini z evlrind gizldn, onlar
ermni ekstremistlrindn qoruyan azrbaycanllar haqqnda niy yazmrdlar? nki bu, Moskvaya l vermirdi. Bu bir siyast idi. Dalq
Qaraba Azrbaycandan alb Ermnistana vermk n Qorbaov
Yakovlevdn mhartl istifad edirdi. SSR Dvlt Thlksizlik
Komitsinin sabiq sdri V.Kryukov 1993-c ilin fevral aynda
Sovetskaya Rossiya qzetind Posol bed adl mqal ap etdirmidi. Kryukov Yakovlevi Amerikann Mrkzi Kfiyyat darsinin
agenti adlandrmd.
Akarlqdan istifad edn Yakovlev Sobak, Popov, Staravoytova,
Afanasyev, Stankevi, atalin, Afanasyev, Koroti, Borovik, Adamovi
v bir ox baqalarn trafna toplad v ktlvi informasiya vasitlrind
onlara geni yer ayrd. Vtn xain xm bu insanlar is milltlraras
mnaqini sndrmk vzin z mateiallarnda milltlraras davti
qzdrmaqla mul olurdular. Bunun vzind is mkafatlandrlrdlar. Xarici dvltlrin kfiyyat orqanlar, ayr-ayr beynlxalq qurumlar hmin adamlarn xaric sfrlrini tkil edir, bahal mehmanxanalarda yerldirir, bahal restoranlarda naharlarn tkil edirdilr.
Hmin demokratlar Amerikada, ngiltrd, Fransada v bir sra baqa lklrd tlimatlar alr v Moskvaya qaydandan sonra z bhtan
xarakterli xlar il insanlar qar-qarya qoyurdular. Qorbaov is
btn bunlara gz yumurdu.
Rusiyada rvt haqqnda geni yazlrd. Bu haqda mlumatlar
demk olar ki, hr gn ktlvi informasiya vasitlrinin shiflrindn
dmrd. Onu da qeyd edim ki, Qorbaovun z rvt almaqdan
da utanmrd. O, Stavropol vilaytind Partiya Komitsinin birinci
341
katibi ilyrkn Qorbaov konvertd lqbini qazanmd. Bunu

Stavropolda ham bilir. Qorbaov xarici lklrd olarkn qiymtli
hdiyylr v pul almaqdan kinmirdi. Koreyada, hmin lknin prezidenti Ro De U (indi o, klli miqdarda rvt ald n hbs olunmudur. mll.) ona konvertd 100 min Amerika dollar rvt vermidir. Byk bir dvltin rhbrin bel bir hrkt yaraarm?
Qorbaov Amerikada olarkn ermni icmasndan qiymtli
hdiyylr almd. Dalq Qaraban Ermnistana verilmsinin msbt
hll olunacana sz vermidi. Lakin bu problem dyn dd. kinci,
iyrnc bir varianta l atld. Ilk qanl aksiya Sumqaytda ba verdi.
Azrbaycan he bir vchl Dalq Qaraban Ermnistann tabeliyin
kemsin raz deyildi. Mrkz, yni Moskva v onun thlksizlik
orqanlar Qorbaovun razl il Sumqaytda qan tkdlr.
Qorbaov is sonralar deyirdi ki, Sumqaytda itialar bir qrup
xuliqanlar trtmilr. A yalandr. Bu qabaqcadan hazrlanm,
dnlm v yax tkil edilmi bir aksiya idi. Buna da onlar
nail oldular.
342
Qorbaov unudurdu ki, Dvlt Thlksizlik

Komitsindn savay, Mdafi nazirliyind hrbi
kfiyyat faliyyt gstrir v onun btn danqlar
ertsi gn mnim stolumun stn qoyulurdu.
D.Yazov,
SSR-nin sabiq Mdafi naziri
1987-1991
SSR Mdafi naziri, maral D. Yazov:

lkd elan olunan yenidnqurman biz
hrbilr mdafi etmy baladq. rli
srln bu ideyaya inanrdq. Hvsl i
giridik. Lakin tssflr olsun ki, yerlrd
bu ideyalarn hyata keirilmsi kaz
zrind qalrd. Sovet iqtisadiyyat
tnzzl doru ynldi. 1987-ci ild
snayed istehsaln artm dayand, 1988-ci
ild is aa dd. Siyasi Broda, Nazirlr
Sovetind narahatlq baland. Akarlq
prdsi arxasnda hakimiyyt urunda
mbariz qzd. Ziyallarn bir oxu respublikalarda milli mnaqini qzdrrdlar. Separat danqlar
srhdlri kedi, xarici kfiyyatn agentlri demokratlarn tez-tez qonaqlar olurdular.
Bu id Qorbaovun byk gnah vardr. O, Amerikada,
ngiltrd, Almaniyada Siyasi Brodan gizli separat danqlar aparrd. Qorbaov unudurdu ki, Dvlt Thlksizlik Komitsindn baqa,
Mdafi Nazirliyind hrbi kfiyyat faliyyt gstrir v onun apard btn danqlar bir ne saatdan sonra mnim stolunun stn qoyulurdu. Qrib buras idi ki, Qorbaov ox vaxt btn bunlar inkar edir,
provakasiya adlandrrd. Qonu dvltlrdn hrbi qounlarn xarlmas SSR-nin nfuzunu aa salmaa balad, hrbd is paralanma
ml gldi, yksk rtbli xslr korrupsiyaya qurandlar. Bu haqda
SSR xalq deputatlarnn qurultaynda dflrl sslndi.
343
344
M.Qorbaov hr vasit il sualdan qard. Siyasi Bronun iclaslarnda lkd ba vern korrupsiyaya, drnaqaras demokratlara qar srt
mvqe tutma bizdn tlb edir, bizim arxamzca hmin demokratlar
hr cr mkafatlandrrd. Onlar z il xarici lklr aparr, ktlvi
informasiya vasitlrind x etmk n onlara geni imtiyazlar verirdi. Elan eldiyi yenidnqurmann is mli faliyyti duyulmurdu.
lk d get-ged tnzzl doru addmlayrd. Bunu Siyasi Bronun
ayr-ayr zvlri grrdlr. SSR-nin dalmasnn qarsn almaq
n 1991-ci ilin avqust aynda lkd fvqlad vziyyt elan eldik.
Bu, zrurt idi. xarlan qrar bir nfrin, iki nfrin iradsi deyildi.
Bu msld M.Qorbaovun razl olmudu. O, is bizim hammz aldatd. Xarici kfiyyat institutlar SSR-nin dadlmasndan sonra
Rusiyann zn datmaq istycklr. (Yazov msahibni 1993-c
ild vermidir). Ayr-ayr dvltlr is Rusiyaya torpaq, razi iddialar
il x edcklr. n byk cinayt is ondan ibartdir ki, 1990-c
ilin iyunun 1-d SSR Xarici lr naziri E.evardnadze v Amerikann
dvlt katibi Beyker xalqdan gizli olaraq Vainqtonda Qorbaovla
Buun gr zaman Berenq dniz Sahil Sularndan 51 min kvadratkilometr dniz akvatoriyasn Amerikaya vermilr. Halbuki hmin akvatoriyada ild 150 min ton qiymtli balq ovlanrd. Bu cr gizli danqlar nticsind SSR-nin razilri v srvtlri xaricilrin yem bazasna
evrilirdi, bu da Qorbaov trfindn cinaytdir.
Bizi dvlt evriliind ittiham etdilr. Guya biz hakimiyyt urunda mbariz aparrdq. Mn SSR Mdafi naziri, hans hakimiyytdn
dm vura bilrdim? Prezident olmal idim? Glnc v cfngiyyatdan
baqa bir ey deyildi. Mn hrbiym, n yksk titula malik idim. Mn
hakimiyyt lazm deyildir. Hakimiyyt baqalarna lazm idi. Ona gr
d, lkd bir qrup radikal qvvlr vziyyti daha da grginldirir,
ktllr arasnda narazlq yaradr, milli zmind yaranan konfliktlri
qzdrrdlar. Dalq Qaraba buna sbutdur. Sumqaytda qan kim
axtd? Bax, bunlarn sifariilrini v tkilatlarn axtarb z
xartmaq lazmdr. Yoxsa bir ne gnci tlsik surtd ittiham
edib, tkilat simasnda lm hkmnn ksilmsi absurddur.
Tkilatlar aalarda olmur, yuxarlarda ylirlr.
Qorbaov SSR Ali Sovetinin 1988-ci il iyulun 18-d keiriln iclasnda da demidir ki, guya qounlar Sumqayta bir saat gecikmidir.
Bu a yalan idi. Ali Ba komandann mri olmadan mn hadislr
mdaxil ed bilmzdim. tialarn qarsn almaq problem deyildi.
Moskva susurdu, sanki kimins gstriini gzlyirdi. Kimin? Dqiq
dey bilmrm. Hr halda Moskva, Kreml, Qorbaov bu id lng
trpndilr v tkilatlara imkan verdilr ki, Sumqaytda qan tklsn.
n byk hakim tarixdir. Tarixin is obyektiv hkm xaracana
bh etmirm. Qorbaovun xaric satld hamya mlumdur. Onun
mllimlri gr bel desk, Amerikann sabiq prezidenti byk
Cors Bu, dvlt katibi ults, igiltrnin sabiq ba naziri Marqaret
Teter idilr.
Xaricd yaayan ermni lobbisi Qorbaovdan Dalq Qaraban
Azrbaycan Respublikasndan alnb Ermnistan Respublikasna
verilmsini xahi etmidilr. Bunun mqabilind ona htta rvt v
hdiyylr d vermidilr. Azrbaycan xalq is buna yol vermdi.
Bunun n d ermnilr Sumqaytda qan tkdlr. nki onlara
qan lazm idi, btn dnyaya car ksinlr ki, azrbaycanllarla
dinc yaamaq qeyri-mmkndr. Bizi onlardan qoruyun v Dalq
Qaraba alb biz verin.
345
Dalq Qaraba problemind qorxuram ki, bir

daha obyektiv olmayam
A.Saxarov, akademik
346
Yenidnqurma siyastin yoxluu

demkdir. Qorbaov bu ideyan ortaya
atarkn hmin ideyann he bir sosial v
siyasi bazas yox idi. Ona gr d, lkd
hrc-mrclik, xaos ba alb gedirdi.
Qorbaov Dalq Qaraba probleminin
hll olunmas yolunu tapa bilmdi.
Ermnistan rhbrliyi, xaricd yaayan
ermni lobbisi Qorbaova tzyiqlr
edirdilr. Yenidnqurma tarixi bir ansdr, Dalq Qaraba mslsini hll etmk
lazmdr. Xruovun vaxtnda bir mrl
Rusiyadan Krm alnb Ukraynaya verilmidi. Qorbaova da el glirdi ki, torpaqlarn bir respublikadan alnb
digrin verilmsi Xruovsaya ba tuta bilr, lakin fikrind yanlmd. ndi XX srin axrlar idi. Xruovun dvr artq gerid qalmd.
Qorbaov mcburiyyt qarsnda qalb Dalq Qaraba problemin
siyastilri, politoloqlar, alimlri clb etdi. Lakin he bir msbt
ntic ld olunmad. Btn dnyada byk nfuza malik, akademik
Andrey Saxarovdan da istifad eldi, xeyri olmad. Saxarov ilk illr bu
msly ciddi yanad. Lakin sonralar grd ki, ondan bu siyasi oyunda istifad edirlr, o, bu oyundan l kdi. Daha dqiq desk, Qorbaov
trfindn Saxarovu ld bayraq edrk onu Azrbaycann leyhin
istifad etdilr. Bli, akademik Saxarovun bu konfliktd birtrfli mvqe tutmas hamya aydndr. Lakin niy bel bir xsiyyt ermnilrin
trfini saxlamdr? Bu suala Rusiya rqnaslq nstitutunun aparc
elmi mkda, tarix elmlri doktoru Andrey Zubov aydnlq gtirdi. O,
bir mddt Saxarovla birlikd almdr. Onun dediklri oxucular
n maraql olard. Zubov deyirdi:
Dzn qalsa, bu nhng alimi mn qiyabi olaraq tanyrdm. Bir

rqnas kimi Dalq Qaraba problemi bizi d narahat edirdi. Bu mslnin hll olunmas yollar zrind elmi i aparrdq. z fikirlrimizi
blmk n Saxarova mracit etmk istdik. vvlc Qalina
Starovoytova il grdk, mslhtldik. O, bizi tan edcyin sz
verdi v bu planlarn hyata keirilmsin znn d mara olduunu
vurulad. Akademik Saxarovla grmzdn qabaq onunla telefon danqlarmz oldu. Qsa mlumat verdik. O, Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin katibi, Siyasi Bronun zvu Aleksandr
Yakovlevl mslhtlndn sonra grmz razlq verdi. Biz
birg planlar ilyib hazrladq. Bu planlar ndn ibart idi? Plann sas
mqsdi torpaqlarn dyidirilmsi idi. Dalq Qaraban Ermnistana
verilmsi, Ermnistann da Azrbaycanla qonu olan bir sra torpaqlarn Azrbaycana qatmaq. Biz vvlc Yerevana getdik. Orada alimlrl,
ziyallarla grdk. Onlar bizim planmz top-tfng tutdular.
Ermnistan trfindn he bir gzt olmad. Onlar bizi birtrfli mvqe
tutmaqda ittiham etdilr. Htta air Silva Kaputikyan z xnda dedi
ki, gr biz lsk bel, son szmz Qaraba olacaqdr. Ermnistan
ziyallar ox aqressiv hval -ruhiyyd idilr.
Eyni mnzr Azrbaycanda da oldu. Elmlr Akademiyasnda olan
grmz bizim n msbt olmad. Azrbaycann akademiklri,
ziyallar qti kild bildirdilr ki, ermnilrin avantrist siyastin
he cr uymaq olmaz v torpaqlarn dyidirilmsi plan is Moskvada
ermnilr trfindn hazrlanm bir plandr v onun hyata keirilmsi
qeyri-mmkndur. Onu qeyd etmk istyirm ki, akademik Saxarov
1988-ci ild Qaraba problemin obyektiv yanard, 1989-cu ild is
Ermnistann mvqeyini dstklmy balad. V sonralar baa dd
ki, shv edib, onu bu siyasi oyunda bir fiqur kimi istifad edirlr v o,
bundan l kdi. nki 1989-cu ilin axrlarnda mn ona zng vurub dedim ki, regionda hadislr grginlir, ns bir tdbir grmk lazmdr.
O, mn dedi ki, QORXURAM OBYEKTV OLMAYAM.
Bli, mhur alim, insan hquqlar urunda mbariz akademik
Andrey Saxarovu Dalq Qaraba problemind bir alt kimi istifad
etdilr. Qrib burasndadr ki, mr boyu kommunist rejimin qar
srt mvqe tutan, bu rejimin li il paytaxtdan srgn olunan bir aka-
347
demik Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin tapr il Dalq

Qaraba probleminin hllind z kmyini tklif etmidi. Grsn,
Saxarovu buna mcbur edn n olmudu? Ax onun baxlar kommunist ideologiyasnn baxlar il dz glmirdi. Bs bel olan halda, niy birdn bir Kommunist Partiyasna xidmt etmy balad?
ox mmmaldr. Burda ox versiyalar irli srmk olar. Lakin onun
Qaraba hadislrindki rolunu tarixin z ixtiyarna buraxrq.
HAY
348
srail publisisti Robert David szvestiya qzetin

istinadn yazr ki, Bonner rinin vfatndan sonra
mxtlif beynlxalq tkilatlara z aferist hrktlri
il mracit etmy balad. Nobel mkafat laureat Saxarovun dul qalm arvad Norved olarkn
jurnalistlr bel mlumat vermidir ki, Nobel komitsi
Saxarovu Nobel mkafatlar siyahsndan xarmaldr. Bonner z protestini ona gr irli srrd ki, Nobel
mkafatna M.Qorbaov da layiq grlb. O is, z
nvbsind Dalq Qaraba problemind msbt he n
etmmidir.
Bonnerin bu protestin qsa rh verk. Saxarovun
Dalq Qarabala bal Kommunist partiyas mrkzi
komitsinin taprn yerin yetirmk n hm
Yerevana, hm d Bakya etdiyi sfrlr uursuz alnmd. Bel nticy glmk olar ki, gr Saxarovun
tkliflri hyata kesydi v glckd Qorbaov Nobel
mkafatna layiq grlsydi, grsn lixanyanBonner Nobel komitsin z etirazn v protestini
bildirckdimi? Szsz ki, yox! ksin, onu alqlayard da. Demli, mqsd Nobel mkafatndan getmirdi.
Mqsd Qorbaovun Dalq Qarabala bal ermnilr
verdiyi vdin stnd durmamas idi. Bu da Bonnerin
protestin sbb olmudu. Bir msly d diqqt
yetirk. Ndns, Bonner Saxarovun adnn siyahdan

xarlmasn tlb edir, lakin veriln mkafat is qaytarmaq istmir. Grnr, tamah bu dul qalm ermni
qadna gc glib v o, pulu ad-sandan stn tutur. Bu da
ermnilr xas olan chtdir.
* * *
Bli, ermnilrin Byk Ermnistan xlyas gerkl bilmdi.
Lakin onlarn Sumqaytda trtdiklri qanl aksiya btn postsovet
mkann brd. n ox ziyyt kn is Azrbaycan oldu. yirmi
faiz torpaqlarmz ial altndadr, bir milyon qaqnmz var. Lakin bu
mlubiyyt deyil. Xalqmz mdrik v soyuqqanl xalqdr. Azrbaycana
mara olan qvvlr, dvltlr var. Lakin onlarn qtiyytli addmlarn grmrk. Beynlxalq qurumlar iyirmi il yaxndr ki, mharibnin
slh yolu il bitmsini istyirlr. Lakin real vziyyt is tamamil bambaqadr. Ermnistann siyast xadimlri aznlablar, xaricd yaayan havadarlarna arxayndrlar. Lakin bir eyi unudurlar ki, qanun hr
eydn stndr. Bir d insann bir gn sbr kasas ab daa bilr. Onda
istr Ermnistann rhbrlri, istrs d ermni xalq atdqlar addmlardan, irli srdklri sassz torpaq iddialarndan l kmli olacaqlar.
Azrbaycann prezidenti cnab lham liyev dflrl demidir
ki, slh yolu il alnmayan torpaq, bir gn hrb yolu il alnacaqdr.
Ermnilr bu haqda ciddi dnmlidilr.
BU, HQ QTD R!
349
SON SZ VZ
SSR-nin milli mnaqilr zminind dadlmas ssenarisinin
mlliflri v ssenarini hyata keirmy alan xsusi xidmt orqanlar, o cmldn, ermni millti v separatlarnn havadarlar,
Qaraba urunda mummilli ermni hrkatna tkan ver bilck
tutarl bir siyasi bhan ld etmk n, Azrbaycan Respublikas
razisind antiermni itialar trtmk qrarna gldilr v bu
mqsdl lverili yer kimi Sumqayt hrini sedilr.
Burada oxucunun diqqtini bir msly clb etmyi xsusil vacib sayrq. SSR-ni datmaq n Dalq Qaraba problemi n qdr
srfli idis, Sumqayt bhansi d Dalq Qaraba mummilli ermni
hrakatna tkan vermk n bir o qdr srfli idi.
vvlcdn planladrlm v qibt edilck ustalqla da hyata
keirilmi hadislrin sl sbbinin n Sumqaytla, n d ki, sumqaytllarla he bir laqsi yoxdur. Sumqayt hri ktlvi itialarn
trdilmsi n mnasib bir mkan kimi seilmidir. Antiermni itialarn trdilmsi n Sumqayt hrinin seilmsi bir sra obyektiv v subyektiv faktorlarla izah oluna bilr.
Diqqt: Aada sadalanan faktorlar hadislrin sbblri il qardrlmamaldr. Faktorlar dedikd biz hadislri trtmk n
mkann lverili olduunu sciyylndirn amillri nzrd tuturuq.
Hadislrin mahiyyti il onlarn he bir sbb-ntic laqlri yoxdur.
Sbblr hadislrin daxili mahiyyti il bal olan amillr adlanmaldr. Sumqaytda trdilmi itialar bu hrd yaayan insanlarn ictimai-siyasi, istehsalat, iqtisadi, mdni, mit, dini, etnik v s. bu kimi
mnasibtlrindn irli glmmidir, nki bu mnasibtlrd hr hans
bir grginlik n sas olmamdr.
350
Bellikl, hadislrin mhz Sumqaytda trdilmsinin sbblri

yox, bu hadislrin trdilmsi n mkan kimi Sumqayt hrinin
seilmsini rtlndirn faktorlardan bir nesini gstrk:
Birinci faktor. Statistik mlumatlara gr 1988-ci ilin yanvarn

1-d Sumqaytda mxtlif milltlrdn olan 258200 nfr yaayrd ki,
onlarn da 14208 nfri ermni idi. Bu ermnilrin bir qismi Qaraba
v Krunk tkilatlarna zvlk haqq vermkdn imtina edn, bu
tkilatlarn milltilik v separatlq siyastlrini qbul etmyn insanlar idilr. Demli, Dalq Qaraba urunda mumilli ermni hrkatna
tkan ver bilck siyasi bhan ld etmk n hmin ermnilri
qurban vermk olard.
kinci faktor. lbtt, ermnilr tkc Sumqayt hrind yaamrdlar. Onlar respublikann bir sra hrlrind, o cmldn Gncd,
kid, Bakda v digr blglrd d yaayrdlar. Bs onda hadislri
trtmk n niy mhz Sumqayt hri seilmidir? Ona gr ki,
Sumqaytn yerldiyi razi Bak il mqayisd tkc itialar
trtmk n yox, hm d hadislri lazm olan mcraya ynltmk,
hrin giri v x yollarna tam nzart etmk, btvlkd situasiyan ld saxlamaq, hadislrin geni miqyasda yaylmasna yol
vermmk baxmndan lverili mkan idi.
nc faktor. Ktlvi itialar trtmk n icraclar da
bu hrd kifayt qdr tapla bilrdi. Bu faktoru tkil edn hr
sakinlrinin bir ne mxtlif qrupunu gstrmk olar:
a) Sumqaytda trdilmi 1988-ci il fevral hadislrin hsr olunmu bzi dbiyyatda bel bir absurd fikir geni yaylmdr ki, guya
hadislr rfsind hr halisinin 20 faizi, yaxud hr be nfrdn
biri vvllr mhkum olunaraq hbsxanalardan azad olunmu adamlar,
canilr idi. hr halisinin 20 faizi 51640 nfr demkdir ki, bu da
hrd yaayan ermnilrin sayndan 3,6 df oxdur. Digr trfdn,
bu rqm n qdr iirdilmi olsa da, 1980-ci illrin axrlarnda 2 min
nfrdn artq icbari i alm dustaqlar Sumqayta gndrilmidilr.
He bhsiz ki, onlarn arasnda hl d cinayt mllrin meyilli
olanlar yox deyildi.
b) He bir sirr deyildir ki, hr halisi arasnda mxtlif sbblrdn
(aildn, ictimai quruludan, yaay trzindn, mnzil-mit raitindn,
kimya snayesi poliqonuna evrilmi hrd yaranm grgin ekoloji vziyytdn, snaye mssislri il hat olunmu bir sahd peyda
351
olmu v el arasnda naxalstroy, v ya gecqondu adlanan qeyrirsmi bir qsbd yzlrl aillrin antisanitariya raitind yaamaq
mcburiyytindn v s.) naraz olan adamlar da var idi v onlarn da
ktlvi itialara qatla bilcyi ehtimal yksk idi.
c) Gnclr hri olan Sumqaytda hadislr rfsind halinin orta
ya 25-26 idi. Texniki-pe mktblrind 10 mindn yuxar agird
thsil alrd. Onlar valideyin nzartindn uzaq olduundan, hadislr
thrik etmk mmkn idi.
d) ox gman ki, hadislrin ssenarisi tutularkn, Sovet
ttifaq Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin Birinci Katibi
N.S.Xruovun xsiyyt prsti siyastinin leyhin, Sumqayt
hrind 1963-c il, noyabr aynn 7-d etiraz nmayiinin ba tutduu da nzr alnmd.
Drdnc faktor. Sumqayt hri Bakya yaxndr. Ona gr d
Sumqaytda hadislr trdib, Bakdan drhal dnya ictimaiyytin
bu bard geni mlumat yaymaq, anti-Azrbaycan, anti-Sumqayt
tbliatn gclndirmk n imkanlar daha ox idi. Unutmaq olmaz
ki, o dvrd ninki masir rabit vasitlri, he mobil telefon anlay
bel yox idi.
Beinci faktor. Azrbaycann 40 ya tzc tamam olmu,
80-dn ox milltin v xalqn nmayndlri yaayan gnc snaye
hri Sumqayt dnyann btn qitlrind tkc inaatlar, metallurqlar, kimyalar hri kimi deyil, hm d xalqlar dostluu, milltlr qardal hri kimi tannmd. Burada hadislri
trtmkl btvlkd Azrbaycan xalqnn tbitin xas olan dostluq,
insanprvrlik, beynlmillilik kimi xsusiyytlrin lk yaxmaq,
onu dnya ictimaiyytin millti, vhi, varvar bir xalq kimi atdrmaq v bu sbbdn d azrbaycanllarla birg yaaman mmkn
olmamas fikrini formaladrmaq nzrd tutulurdu. He d tsadf
deyildir ki, itialar sasn hrin Dostluq v Slh klrind
trdilmidir.
352
Bellikl, Dalq Qaraba urunda mummilli ermni hrkatna

tkan ver bilck antiermni itialarnn trdilmsi n mhz
Sumqayt hrinin seilmsi tsadfi deyildir v hadislr vvlcdn
hazrlanm ssenari zr 1988-ci il, fevral aynn 27-29da trdildi.
25 il rzind aparlan aradrmalar sbut edir ki, Sumqaytda
trdilmi hadislrin CNAYTN n az trfi vardr:
Birinci v n sas trf SFAR Sovet ttifaq Kommunist
Partiyas Mrkzi Komitsinin Ba katibi M.S.Qorbaovun rhbrliyi
il SSR-nin xsusi xidmt orqanlar v elc d dnya sosializm sistemini datmaq siyastini hyata keirn xarici dvltlr, onlarn
kfiyyat orqanlar.
kinci trf TKLATI SSR-ni squta uratmaq mqsdil
oxmilltli Sovetlr lksind etnik zmind mnaqilr yaratma,
milltlri z-z qoyma, bu mqsdl Daqlq Qaraba siyasi kartndan istifad etmyi qrara alan anti-Azrbaycan qvvlr. SSR Dvlt
Thlksizlik Komitsi v Ermnistann xsusi xidmt orqanlarnn
birg hazrladqlar txribat nticsind Dalq Qaraban Azrbaycann
trkibindn alnb Ermnistann trkibin verilmsinin mmknszlyn grb, Sumqayt ssenarisini i salanlar.
nc trf CRAI hadislri icra edn SSR Dvlt Thlksizlik Komitsi v Ermnistann xsusi xidmt orqanlar trfindn
hazrlanm Nalyotik ekstremist txribat qrupu Sumqaytda
faliyyt gstrn Krunk cmiyytinin fal zvlri il birlikd,
hadislr thrik olunmu yeniyetmlr, mxtlif cinaytkar nsrlr
v yetkinlmmi gnclr.
Ermnilr hadislrin trdildiyi ilk gndn bu gn qdr
Azrbaycan xalqn tam gnahkar kimi qlm verir, dnya
ictimaiyytinin nzrind ermnilr qar soyqrm olduu fikrini formaladrmaqda davam edir, hadislr siyasi qiymt verilmsinin vacibliyini vurulayrlar.
Tssfl qeyd etmliyik ki, o vaxt Kremlin gstrii il rsmi
Bak Sumqayt hadislrinin guya bir qrup xuliqanlq edn gnclr
trfindn trdildiyi bard versiyan qbul etdi. Hadislrin siyasi
353
354
mahiyytini aradrmaq, onlara siyasi qiymt vermk vzin, gnahkarlar z irimizd, Sumqaytda axtarmaa balad. tialarda itirak edn yetkinlmmi gnclr istintaqa clb olundular v mxtlif
mddtlr azadlqdan mhrum edildilr. Cinaytin sifariilri v
tkilatlar is msuliyytdn knarda qaldlar, nec deyrlr, sudan quru xdlar, he bir cza almadlar.
Azrbaycan Respublikasnn hquq-mhafiz orqanlarnn mkdalar trfindn 1988-ci ild SSR Ba Prokurorluunun apard
istintaq ii il bal, yeni faktlar z xarlm, yzlrl ahid dindirilmi, ifadlr alnm, Sumqaytda itialarn icralarnn kimliyini myyn etmilr. Bu, aramsz v ardcl iin nticsidir ki, kitabn
yazlmasnda v oxuculara tam v dqiq atdrlmasnda limizd tutarl faktlarn olmasna kmklik etmidir. Bu gn istintaq materiallarndan mlumdur ki, hadislri trdnlrin n crgsind gednlr
xsusi hazrlq kursu kemi NALYOTK qrupu balq edirdi.
Qrupa is qat cinaytkar, Sumqayt hadislrind bir ne cinayt
trtmi, milliyytc ermni olan Qriqoryan Eduard Robertovi olub.
Nalyotik qrupu Qriqoryann vasitsil yetkinlmmi gnclr
spirtli ikilr paylam, narkotik maddlr vermi, onlar lazm olan nvanlara istiqamtlndirmidir.
Tkilatlar is Stepanakertdn, Yerevandan v Moskvadan hadislr
nzart edirdilr. 1988-ci ilin fevral aynda Smqaytda ba vern itialardan bir ne gn vvl SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin 30-dan yuxar nmayndsi, bada Komit sdrinin birinci mavini F.Bobkov olmaqla, Sumqaytda idilr. Yerli thlksizlik orqanlarnn bir qrup mkda itialarn yaxnladn Moskvadan ezam olunmu xsusi xidmt orqanlarnn mkdalarna sylynd, onlara msbt cavab verilmmidir. lav
olaraq, Sumqaytda trdiln hadislr qarmama tlb etmidilr.
Sovet qounu da hrin ayr-ayr mhll v mikrorayonlarnda dislokasiya olunduqlar halda, hadislr mdaxil etmirdilr. Gstrii Moskva
vermli idi. Bu gstrii is Qorbaovdan gzlyirdilr. Bunu Mrkzi
Komitnin Siyasi Brosunun zvlri, bu kitabn shiflrind aq-aydn
z fikirlrini bildirmi, Qorbaovu v DTK-n milli zmind apardqlar
siyasti tnqid etmilr.
1988-ci ilin fevral aynn 27-29 da ba vern itialar v cinayt

hallarn aradrmaq n SSR Ba Prokrorluundan byk bir qrup
Sumqayta ezam olunmu v istintaqa balamdlar. stn 25 il vaxt kemidir. Azrbaycann hquq-mhafiz orqanlarnn rhbrlrinin
imzas il Rusiyann, Ukraynann v sair respublikalarn hquqmhafiz orqanlarna rsmi mracitlr edilmi, Sumqaytla
bal mlumatlarn, faktlarn, sndlrin alnmasnda kmklik
istmilr. fsuslar olsun ki, Azrbaycann hquq-mhafiz orqanlarna ninki kmklik gstrilmmi, htta rsmi mktublarna
cavab bel verilmmidir.
Biz el glir ki, artq rh ehtiyac yoxdur.
Ermni milltilri v ovinist qvvlr Qorbaov siyastin arxalanaraq torpaq iddias il x etslr d, mlub olduqlarn artq anlamaa balamlar. Qorbaov SSR-nin dadlmasnda bir ne siyasi
gedilr etdi. Ermnilrin torpaq iddiasn dstkls d, onlara arxa
durmad. Frstdn istifad etdi v ermnilrdn bir alt kimi istifad
etmy balad. Konflikti qzdrd, onun alovu baqa respublikalara
da gedib atd. Byk bir lkd milli mnaqi sas problem olaraq
insanlar narahat etmy balad. Nticd SSR dald. Respublikalar
mstqillik ld etdilr. Lakin bu mstqillik Azrbaycana qan bahasna baa gldi.
Bu gn Torpaqlarmzn 20 faizi ial altndadr, 1 milyon qaqn v
kknmz var. midmizi itirmirik. Azrbaycann qdrtli v gcl
ordusu var v hr an Ali Ba Komandann mri il limiz silah alb
torpaqlarmz ya dmnlrdn azad etmy hazrq.
Yerevanda artq bunu baa drlr v mvcud hakimiyyti tnqid
atin tutur, klr xb, etiraz aksiyas keirirlr. S.Srkisyann apard siyast xalq irliy, inkiafa doru deyil, geriy, tnzzl srklyir.
Sumqayt hadislrindn 25 il vaxt kemidir. Ermni ideoloqlar,
tbliatlar bu gn d anti-Azrbaycan, anti-Sumqayt tbliatn ardcl v sistemli kild aparr. Bu irkin tbliat bu gn d sngimk
bilmir. Bs biz bu 25 il rzind n etmiik? vvla, hadislr haqqnda yazlanlar kifayt deyil. Bel olan halda, lkmizin hdudlarndan
knarda yaayan soydalarmzdan, ziyallarmzdan ns tlb etmy
haqqmz atrm? Bununla biz siyastilrimizin, alimlrimizin, ziya-
355
356
llarmzn, jurnalistlrimizin zrin klg salmaq niyytind deyilik.

Son illr Sumqaytda ba vern hadislrl bal, hminin ermnilrin
Azrbaycana v Sumqayta qar apardqlar irkin siyasti ifa edn
dyrli kitablar ap olunmu, sndli filmlr kilmidir. Onlarn adlarn sadalamaq fikrind deyilik. Bu istiqamtd bu gn d mqsdynl
ilr aparlr.
Xsusil qeyd etmk lazmdr ki, Sumqayt hadislrinin hrin tarixi v Ermnistan-Azrbaycan qardurumu problemi kontekstlrind
yrnilmsi, hrtrfli v obyektiv elmi-tdqiqat obyektin evrilmsi
sadc aktual yox, xalqmzn glcyi n taleykl msldir.
SSR-ni mhv srklyn, etnik narazlqlar qzdrmaq mqsdi
gdn, xsusi xidmt orqanlar trfindn tkil olunmu v 1988-ci il,
fevral aynn 27-29-da Sumqaytda trdilmi hadislr siyasi v obyektiv hquqi qiymt verilmsi txirsalnmaz msldir. Sumqayt,
1988-ci il. Cinayt v Cza kitabna yekun vurmamdan vvl respublikamzda v o cmldn Sumqaytda aparlan siyasi v iqtisadi islahatlar haqqnda oxuculara mlumat vermyi zmz borc veririk.
Azrbaycan v onun hr v rayonlar artq dnnki ab-hava il
yaamrlar. Azrbaycan srtl inkiaf edir, dnyada beynlxalq nfuzu
durmadan artr. Hquqi, demokratik, dnyvi dvlt quruculuu yolunda inaml addmlar atr. nsanlarn btn azadlqlarn tmin edn
bir cmiyyt, dvlt yaradlmdr. Xalqmzn n byk nailiyyti ondan ibartdir ki, insanlar dinc, rahat, srbst yaayrlar. ntellektual v
elmi potensial, mvcud imkanlar hyata keirmk n respublikada
salam bir mhit yaradlmdr. Bu onu gstrir ki, suveren, mstqil
dvlt kimi, Azrbaycan z milli mnafeyini qoruyub saxlamaqla yana, xarici lklrl dostluq mkdaln gnbgn genilndirir. Etiraf
etmk lazmdr ki, btn bunlar asan baa glmmidir.
1991-ci il, oktyabr aynn 18-d Azrbaycan znn mstqilliyini
elan etdi. Byk Sovetlr imperiyasnn caynandan xan Azrbaycan
ilk illr kvrk addmlarn atd. Baknn yeralt v yerst srvtlri, ilk
nvbd nefti bir ox dvltlri, transmilli korporasiyalar, beynlxalq
qurumlar maraqlandrmaa balad.
Mstqil Azrbaycan bzi xarici dvltlr, kfiyyat orqanlar,
hrbi-snaye komplekslri trfindn tzyiqlr mruz qalsa da, z si-
yasi kursundan dnmdi, dnmz v uzunmrl olduunu qtiyyti

il sbut etdi.
Xalqn israrl tkidi il hakimiyyt ikinci df qaydan Azrbaycan
Respublikasnn sabiq prezidenti, ulu ndr Heydr liyev Azrbaycan
xarici tsirlrdn qorudu, onu paralanmaa qoymad, neft siyastini
Azrbaycann milli siyasti elan etdi. Xarici dvltlrin prezidentlri,
ba nazirlri, diplomatlar Heydr liyevl tet-a-tet grlrind
Azrbaycan liderinin drin zkas, dnmz xarakteri v dmir iradsi
qarsnda z siyastlrini dikt etmkdn kindilr. Onlar Azrbaycan
prezidentin tzyiq etmyin mmkn olmadn anladlar.
Azrbaycan Heydr liyevin rhbrliyi altnda Qrb inteqrasiya
etmy balad. Xarici dvltlrin n iri neft irktlri Bakya axd.
Baknn neft sektoruna milyardlarla srmay qoyuldu. Azrbaycanda
irimiqyasl layihlr hyata keirildi v glir gtirmy balad.
Azrbaycan ildn-il Avropaya, Dnyaya ayaq ad, znn siyasi, iqtisadi kursu, mdni irsi il xarici lklri maraqlandrd. Azrbaycan
bu gn artq btn dnyada tannr, onunla hesablarlar, mkdalq
qurmaa alrlar.
Grndy kimi, Azrbaycann dnya miqyasnda z yeri v kisi
vardr, byk enerjidaycs olan bir lk, bhsiz, iri dvltlrin v
irktlrin daim diqqt mrkzind olur.
Son 10 ild Azrbaycanda olan iqtisadi sray oxlarnn
tccbn sbb olub. mummilli lider Heydr liyevin layiqli davams Azrbaycan Respublikasnn prezidenti, cnab lham liyevin
mdrik v uzaqgrn siyasti Azrbaycan xalq trfindn daim
dstklnir. Xarici lklrin v dvltlrin rhbrlri Azrbaycann bel
qsa bir mddtd inkiaf etdiyini grb heyrtlnirlr. Bu inkiaf xalqn
iradsidir, prezidentin iradsidir. Respublikada yaayan he bir millt
qar ayr-sekilik qoyulmur, onlarn hquqlar qorunur, Tolerantlq v
dinc yana hrmt Azrbaycann sivil bir lk olduunu bir daha sbut
edir. Bu cr dyrlr Azrbaycan xalqnn srlr boyu hyat trzi olmudur. Ona gr tsadfi deyildir ki, Azrbaycann nmayi etdirdiyi
multikulturalizm v tolerantlq nnlri dnya n rnk kimi qbul
olunur. Azrbaycan dnya miqyasnda dinlr v mdniyytlraras dialoq prosesin yaxndan z vzsiz tohflrini verir.
357
358
Azrbaycann srtl inkiafnda Sumqayt hrinin danlmaz

myi vardr. Sumqaytn bu il 65 ya tamam olur. Tarix nzr salsaq
grrik ki, Xzrin sahilind salnm gnc bir hr az bir mddtd
byk snaqlardan xm, sl mksevrlr v zhmtkelr hrin
evrilmidir. Burada artq 500 min yaxn adam, 40-dan ox milltin v
xalqn nmayndlrii yaayr.
Sovetlrin vaxtndan qalm, ekoloji chtdn khnlmi zavod v
istehsalatlar sklmdr. Xaricdn mxtlif profilli yeni texnologiyalar alnm, kiik mssislr yaradlm, minlrl fhl v mhndistexniki iilr il tmin olunmular.
Sumqaytda ekoloji chtdn tmiz kimya snayesi park yaradlmaqdadr. Elektroenergetika sahsind yeni infrastruktur layihlrin
hyata keirilmsi davam etdirilir. Texnologiyalar parknda 20-dn ox
iri, masir istehsal sahlri faliyyt gstrir. Kabel zavodunu, polikarbonat lvhlr istehsaln, polikarbonat dolulu sendvi panellrini,
transformatorlar, metalritm v emal zavodlarn buna misal
gstrmk olar.
Sumqaytda informasiya v kommunikasiya texnologiyalar,
telekommunikasiya v kosmos, enerji smrliliyi sahlrind tdqiqatlar aparlmas, yeni v yksk texnologiyalarn hazrlanmas n
zruri infrastrukturu, maddi-texniki bazas v idaretm qurumlar olan
Yksk Texno Park yaradlr.
Parkda dmiryolu vaqonlarnn istehsal zavodunun v bioloji
tmizlm qurusunun inas yekunlamdr. Delta qrup trfindn
4000 ton, mumi sahsi 8900 kvadratmetr olan soyuducu anbar kompleksi, gn rzind 120 ton rk istehsal edn zavod istifady verilmidir.
Sumqayt glckd turizm mrkzin evirmk n byk
layihlr hazrlanr. Xzrin sahili abadladrlr, insanlarn mnal
istiraht etmlri n hr cr rait yaradlr. Mehmanxanalarn,
ylnc parklarnn, motellrin, yaxta klublarn, ia obyektlrinin,
ailvi istiraht komplekslrinin, mdni-ktlvi tdbirlrin keirilmsi
n mrkzlrin yaranmas buna sbutdur.
Sumqaytda iqtisadi-sosial islahatlar srtl aparlr. Tkc
rqmlr diqqt yetirmk kifaytdir: 2012-ci ild Sumqaytda mumi
daxili mhsul istehsal 661,7 milyon manat tkil etmidir. 2013-c ild
is bu rqm 20 faiz artmdr.
Sumqaytn mdni hyat da olduqca zngindir. Burada Dvlt
Universiteti, elmi-tdqiqat institutlar, kolleclr, musiqi mktblri, bir
ne mdniyyt saraylar, kitabxanalari, poeziya klubu, teatr v sair
faliyyt gstrir.
Sumqayt Almaniyann, Rumniyann, Misirin, Belorusun,
taliyann, inin ayr-ayr hrlri il dostluq laqlri yaratm v bu
laqlr ildn il genilnmkddir.
Sumqayta rsmi sfr ednlr v yaxud turist kimi istiraht
glnlr Sumqayt v sumqaytllar haqqnda hmi xo ryd olmular. Bir ne nfrin hrimiz haqqnda rk szlri:
Arnold Conson, biznesmen (Amerika): Hr eydn vvl qeyd
etmk istyirm ki, sizin gzl Sumqayt kimi hrlr n Amerikada,
n d ki, hr hans kapitalist lksind yoxdur. Sizin hrinizd ilk
nvbd diqqti cdb edn sas cht glrzl gnclikdir. Biz sevinc
dolu baxlar adamlarn hamsnn hrsind grrk.
Raj Kapur, kinorejissor (Hindistan): Sumqayt cavan hrdir,
mn deyrdim, romantik bir hrdir. Burada bir ox milltin
nmayndlri vahid bir aild yaayrlar. Bu, ox yaxdr. Ham
biri-birini baa dr, buna ancaq sevinmk olar. Bel gzl hrin
glcyini daha da gzl grrm.
Frenk Roffi, kimya firmasnn direktoru (ngiltr): gr biz
Sumqayt z gzlrimizl grmsydik, ancaq onun haqqnda biz dansaydlar, onda yqin ki, deyilnlrin tbliat olduunu fikirlrdik.
G.Markov, yaz (Rusiya, 1976): Sumqayt gnclrin aln
tri il qurulub, burada bir ox gnc ail qurub v xobxt yaayr.
Zhmtkelr hri olan Sumqayt baqa hrlr bir nmundir.
.Averbax, kinorejissor (Rusiya): Sumqayt gzl diyar olmaqla
brabr, gzl insanlar da vardr. Smimi deyirm, bel insanlardan
film kmy ox mmnun olardm.
V.Kikabidze, aktyor (Grcstan): Sumqaytda Qafqaz
qonaqprvrliyinin ahidi oldum. Hara gedirdims, mni glrzl
qarlayrdlar. Bel insanlarn arasnda yaamaq z bir xobxtlikdir.
359
Mn Sumqaytda yaayanlara gzl hyat, mehribanlq, Qafqaz uzunmrly, bol-bol mhbbt v sevgi dilyirm.
Kitabmz K.Marksn bir klam il bitirmk istyirik: Hqiqt o
vaxt hqiqt olur ki, o hqiqt olsun. Bunu ermnilr birmnal baa
dmli, slhprvr v humanist bir xalq olan Azrbaycana qar torpaq
iddiasndan l kmli, bhtan xarakterli tbliat kapmaniyasna son
qoymal, hqiqti v qanunu hr eydn uca tuma bacarmaldrlar,
yoxsa tarix qarsnda hmi mlub olacaqlar.
* * *
Sumqayt fdakar v zhmtke insanlar tikiblr. 1930-1940-c
illrd ar bir raitd tikintisin balanlan hr az bir zamanda inkiaf etdi, respublikada ikinci snaye mrkzin evrildi. Onun istehsal
etdiyi mhsullar 25 xarici lky ixrac olunurdu. Sumqayt tikmk,
qurmaq, yaratmaq v inkiaf etmi bir hr evirmk n sumqaytllarn myi bykdr. Onun inkiaf prosesini aadak killrdn
gr bilrsiniz.
360
SUMQAYITIN DNN
lk baraklar
Fhllr nzrd tutulmu ilk yaay evlri
361
S.Vurun adna mdniyyt saraynn tikintisi

(1950-ci illrin ortalar)
362
Kimya kompleksinin inas. (1956)
Azrbaycan prospektinin tikintisi (1954)
Nizami
ksinin kilii
(1951)
363
Dmir - Beton zavodunun tikintisi. (1955)
364
Azrbaycan v Nrimanov klrinin ksidiyi yer. (1960)
Azrbaycan prospekti (Kemi Lenin ksi, 1962).
S.Vurun ksi. Uaqlar gzintid (1968).
365
SUMQAYIT BU GN
Sumqaytn bir hisssinin grnts
Sumqaytn 6-c v 9-cu mikrorayonlar.
366
Yeni istilik elektrik stansiyas.
Sumqaytn gircyind gydlnlr
367
TERM otel.
368
Xzrin sahilind yeni tikintilr
Kimya irktinin inzibati binas
Asan xidmtin inzibati binas
369
Azadlq meydan. Sumqayt hr icra hakimiyytinin binas
370
Xiybanlarn birind
S.Vurun ksi. Yaay binalar
Sumqaytllar istiraht saatlarnda
371
Uaqlarn ylnc mrkzi
Sumqayt q mvsmnd
372
Nsimi adna istiraht park
M.Hseynzad adna stadion
373
SUMQAYIT GECLR DAHA GZLDR
Slh quu
374
S.Vurun adna mdniyyt saray
5-ci mikrorayonda klrin ksidiyi yer.
hrin fvvarlrindn biri.
375
DBYYAT
376
Azrbaycan dilind:
1. Azrbaycanllarn
soyqrm
haqqnda
Azrbaycan
Respublikas Prezidentinin 26 mart
1998-ci il tarixli frman.
Azrbaycan qzeti, 27 mart 1998-ci il.
2. Azrbaycan Respublikas Prokurorluunun arxivi.18/55461-88
-li cinayt iinin materiallar.
3. Bjezinski Z. kinci ans: prezident vAmerika fvqldvltinin
bhran. (ng. dilindn trcm). Bak: Ouz eli, 2009. 268 s.
4. Dalq Qaraba hadislrinin xronikas. Azrbaycan
Respublikas DN. Bak:2005. 175 s.
5. Ermni Qriqorian kilssinin katalikosu II Vazgenin Ermnistan
SSR dvlt televiziyas il ermni xalqna mraciti. Yerevan: 1988,
25 fevral.
6. Ermnilr Sumqaytda: hqiqti indiki v glck nsillr.
Silsil mqallr. Sumqayt qzeti, 1993-c il: 18, 20, 23 mart; 08,
13 may; 10 iyun.
H.Sadqov
7. liyev H. Komsomolskaya pravda qzetin msahib. 17 aprel 1992-ci il.
8. liyev C., Budaqov B. Trklr, azrbaycanllar, ermnilr: tarixi hqiqtin soyqrm. Bak: Azrnr, 2003. 72s.
9. liyev T.. Sumqaytn qan yadda. Bak: Nurlan, 1998(1-ci
kitab), 2000 (2-ci kitab), 2003 (3-c kitab).
10. sdov V. allar Azx maarasnda n axtarrlar. //
Azrbaycan qz., 6 noyabr 2003-c il.
11. Hbibolu V. Azrbaycallarn soyqrmnn tkilats. Bak:
Qartal, 2001. 90 s.
12. Hseynov K. Quruculua hsr olunu mr. (Avtobioqrafik
memuar). Bak: Azrbaycan Milli Ensiklopediyas Nriyyat, 2001.
384 s., killi.
13. Xlilizad F. Tkilatlar v icralar ermni olmudur.Sumqayt
hadislri. // Azrbaycan qzeti, 1 mart 2005-ci il.
14. smaylov A. Sumqayt SSR-nin squtunun balanc.Bak:

aolu. 2013. 204s.
15. Qhrmanov N.F. Sumqayt hadislrin siyasi qiymt
verilmlidir! // Sumqayt hadislri: hqiqti indiki v glck
nsillr! 1988-ci il 27-29 fevral hadislrinin ildnmn hsr olunmu mumhr elmi-praktik konfransn materiallar. Sumqayt: SDU,
2001, s.4-10.
16. Qorbaov M.S. Yenidnqurma v lkmiz n v btn dnya
n yeni tfkkr. Bak: Azrnr, 1988. 308 s.
17. Mehdiyev R. Azrbaycan: qloballama dvrnn tlblri.
Bak: XXI Yeni Nrlr Evi, 2005. 464 s.
18. Mmmdov E. 28-dn 29-na ken gec. Bak: 1998. 141 s.
19. Mmmdov E. Ermni txribat (Sumqayt, fevral, 1988-ci il).
Faktlar v mlahizlr. (Azrbaycan, rus, ingilis dillrind). Bak:
Mtrcim, 2005. 60 s.
20. Mmmdov E. Ermnilrin Sumqaytda qanl aksiyas.
Sumqayt, 2008.
21. Mmmdov E. kinci paralel. Sumqayt tarixin dair. Sumqayt,
2000. 116 s.
22. Mmmdov . Tariximiz. Torpamz. Taleyimiz. Bak: Adilolu
MMS, 2002. 700
23. Mmmdov ., sdov S. Ermnistan azrbaycanllar v onlarn ac taleyi. Bak: Azrbaycan, 1992. 72s.
24. Mmmdov R.S. Sumqayt hadislri (Sumqayt hrind
trdilmi 1988-ci il facili fevral hadislrindn artq 16 il keir).
//Azrbaycan mllimi qzeti, 27 fevral 4 mart 2004-c il.
25. Mmmdov R.S. Sumqayt hqiqtlri. 2-ci kitab. Sumqayt
hadislri Dalq Qaraba problemi kontekstind. Sumqayt, Zrdabi
NP MMS,2010. 128 s.
26. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Ermnilrin Sumqayt bhansi.
// Azrbaycan mllimi qzeti, 1-7 mart 2002-ci il.
27. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Qafqazda slh v inkiaf
problemlri. //Azrbaycan mllimi qzeti, 14-20 iyun 2001-ci il.
H.Sadqov
377
378
28. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Sumqayt hadislri ermni terrorizminin trkib hisssidir. Dirli-XXI sr jurnal, Bak: 2003,
62, s.121-13.
29. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Sumqayt hqiqtlri.1-ci kitab.Sumqayt: tarixdn shiflr(1930-2000). Sumqayt, Zrdabi NP
MMS,2010. 240 s.
30. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Sumqayt: milli sart, ya milli
sxavt? //Dirli-XXI sr jurnal, Bak: 2004-2005 , 82-83. s.96111; 84-85, s.119- 125.
31. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Sumqayt: milli sart, ya milli
sxavt? Sumqayt: irvannr, 2004. 160 s.
32. Mmmdov R.S., Sadqov H.. Tarixi unutqanlq sosial bladr.
// Sumqayt hadislri: hqiqti indiki v glck nsillr! 1988-ci il
27-29 fevral hadislrinin ildnmn hsr olunmu mumhr elmipraktik konfransn materiallar. Sumqayt, 2001. s.20-35.
33. Mslmzad C. Glck namin. / Dirli XXI sr, 84-85.
34. Paayev A.ngilis hrbi lurnalisti ermni riyakarl haqqnda. /
Dirli-XXI sr, 2006, 102-103, s. 52-59.
35. Sabir ahtaxt. Xamliyyat. Bak: Nurlan, 2002. 200 s.
36. Sadqov H.., Mmmdov R.S. Sumqayt hadislri ermni terrorizmi kontekstind./ Sumqayt Dvlt Universitetinin Elmi xbrlri,
Cild 1, 2005, 1, s.58-63
37. Sumqayt hadislri: hqiqti indiki v glck nsillr! 1988ci il 27-29 fevral hadislrinin ildnmn hsr olunmu mumhr
elmi-praktik konfransn materiallar. Sumqayt: SDU, 2001. 66 s.
38. Azrbaycan Respublikas Xarici ilr Nazirliyinin Byanat. //
Xalq qzeti, 29 sentyabr 2003-c il.
39. Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas Mrkzi craiyy
Komitsinin 7 iyul 1923-c il tarixli Dekreti (Qrar).
40. Seyidov M. Qaraba-Arsak sznn etimologiyas.
41. Sevinc Yusifzad. XX srin vvllrind Orta rqd ngiltr
il Rusiya arasnda rqabt v Azrbaycan. / Dirli XXI sr, 2003,
69.
42. Sovet ttifaq Kommunist partiyasnn aprel (1985-ci il) plenumunda Ba katib M.S. Qorbaovun mruzsi v plenumun qrarlar.
Rus dilind:
43. . . .: ,
2003. 712 .: .
44. .. . , .
: , 1989. 103 .
45. ., . , :
. : 2003. 72 .
46. . :
. : 1991.
47. ., ., .
. . // .
, 21 1988 .
48. . . ...
: , 1988. 264 .
49. . . :
,1999. 280 .
50. .., .. :
. : , 2001. 248 .
51. Axundov H. Sumqayt. Bak, 1970.
52. ., . . , 1992. http: Karabah.88.ru.
53. . . .: . 1988. 346 .
54. . . : , 1984.
55. . .// .1987, .
56. . . ,
1850.
57. . :
. . . .:
1999.
58. .. . ., ,1995. 381 .
59. . . .
www.globalrus.ru
60. . ? // ..
, . 2,1989.
379
380
61. . .
. . . . / .
.: , 2005. 413 .
62. . . . , 10, 1988.
63. .. . (
). .-. 1904; :1990.
64. . .
: .(
) // http.// www. Sumqait.info.
65. ... : . .:
, 1973. 268 .
66. . , 4 1988 .; 29 1989 .
67. ., . . .
, 1988, 30 .
68. .
.1831.
69. . .
. ., 2010.
70. :
. / . .,
.. .:
, 1989. 215 .
71. .. ,
. 26 1988 .
72. ..
. .: , 1988. 271.
73. . . ., 1991.
74. . . .:
, 1981. 400 .
75. .
.
76. . ? // . 29
2000 .
77. : . .
. . .. : . 40 .
78. . . . . : , 1974. -
79. .. . .: , 1980.
- 136 .
80. 29 1988 . // .
, 1994, , .82-90
81. . : . .:
, 2001. http: //www. armenianhouse.org.zolyan.nf-ru
82. ., . .
.
83. . Vtsti.az, 27.10.2010.
84. . : . //
. , 20 1988 .
85. . . 1916.
86. 1896 , , c. 48-61.
87. .
( 26 1988 .).
88. . . 2- .
. . . .: . . 1978.
89. : http:www.irs-az.com.
90. . . ., 1997.
91. : . . .: ,
1990. 272 .
92. . . , 1988,
21 .
93. .. .
. , . .: -,
2007. 384 . .
94. . . . , 1993.
95. . . ., 1993.
96. . : . //.
, 22 1988 .
97. ., . .
. . : , 1996.
158 .
98. . 1915 . : , 1990.
128 .
381
382
99. . . : , 2008.
100. .., .. . // .
, 01 1993 .
101. .., .. . // .
, 12 1993 .
102. . . :
1990.
103. - . :
. - .
104. . . . (
1988 .). ( - ,
1988.
).// Sumgait.info. (19 2012 ).
105. : .
(23 1988 . 19 1989.) .: . 1989.
445 .
106. . . ., 1991.
107. . ! ,
1990 (1992).
108. . . : . 1993. 82 .
109. .
. . . : , 1983. 416 .
110. . .
111. . . . //
pandukht livejournal. com/smi2.ru/Arm Highland/ c 150458.
112. .. (1801-1900).
: ,1972.
393 .
113. . . : ,
1997. 208 .
114.
(XIX-XXI .).
. . . .. :
, 2002. 396 .
115. ( -). :
. ( . ). :
, 1988. 480 .
116. ., . . .
- (1938-1994 .) : ,
1994. 152 .
117. . ... //
, 27 1992 .
118. (29
1988.) : , .
// 4, 1994,
. 82-90.
119. ? . ..,
.., ... : ,1990. 64 .
120. (
| ). . . , 1989.
121. .. .. 22 1919 .
122. . // . , 1987, .
123. 18/55461-88. 29. ,1989.
124. . 32 . ! //
, 1990. 4.
125. ., . .
126. .// . , 1987, .
127. . . ,
1990.
128. .. :
. -., 1911.
129. . . . ., 1927.
130. .. .
., 1919.
131. .. . : . 1990.
132. http.//www.sumqait.com. (: ., . .;
).
133. http://www.prokurorluq/qov.az/sumgayit?=senedler
134. http.//www.sumqait.info
135. www.sumqait1988 com
383
Redaktor:
Texniki redaktor:
Korrektor:
Mtn ym:
Operator:
Dizayner:
Aygn Hacyeva
lah Llyeva
Ceyran Sultanova
Nrmin Mmmdova
Aytn Fuad qz
Samir Faiq qz
li Hseynov
: 12.02.2014
: 17.02.2014
: 70100 1/16
: 24,0
: 025/14. : 500
, Az1122, . 78 / : 4977021
Faks: 4971295 / -: office@nurprint.com

Sumqayit 1988. Cinayet Ve Ceza PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sumqayit 1988. Cinayet Ve Ceza PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Eyruz MMMDOV

Bak, NURLAR - 2014

Eyruz Mmmdov, Ramazan Mmmdov.

Sumqayt mksevrlr v zhmtkelr hridir.

1988-ci ilin fevralnda Sumqaytda ba vermi

Sumqayt inkiaf etdikc, problemlri d oxalmdr. Bununla

Geni oxucu ktlsi n nzrd tutulmu Sumqayt,1988.

1988-ci ilin fevral aynn 27-29-da Sumqaytda ba vern qanl

Xalq arasnda geni yaylm Su qayt fsansi ox ehtimal ki, bu

rnda gnin iddtli istisi nticsind quruyar, hali d susuz qalard.

Moskva. 1935-ci il.

XX srin 30-cu illrinin ortalarnda Bak hrinin elektrik

hnr v csart tlb edirdi. Ar l myi ox vaxt insanlar taqtdn

1988-ci LN FEVRAL AYINDA

bu hadislr iki millt arasnda xuliqanlq hrktlrindn daha ox,

Sumqayt hrinin prokuroru, Ba dliyy maviri ..Qaybov

Cinayt iinin materiallarna gr, Azrbaycan SSR-nin CPM-nin

stintaqn ilkin mrhlsind 1050 nfr bhli xs qismind

nfrin mhkm iin balanlr. Ertsi gn Moskvada nr olunan

Biz dflrl demiik: Cinayt varsa, cza da olmaldr. Bunu

Sumqaytda trdilmi ktlvi itialarla bal, Azrbaycan

(Kommunist Sumqaita qzeti, may, 1988).

MHKM HKM IXARMIDIR

Azrbaycan SSR Ali Mhkmsi Ryast Heytinin zv

texniki-pe mktbinin mllimi A.X.manov, hr hquq idarsinin

baqa predmetlr hazrlanrm, rabit qovaqlarnn iilri ermnilrin

1988-ci il 27-29 fevral gnlrind

3. Aruanyan Vladimir Ovanesovi, Sumqayt hri, 1936-c il

4. Movsesova Yersilya Baxiyevna, Sumqayt hri, 1902-ci il

9. Avanesyan Albert Manvelovi, Sumqayt hri, 1955-ci il

16. Ambartsumyan Mia Arsenovi, Sumqayt hri, 1941-ci

17. Arakelyan Arta Levonovi, Sumqayt hri, 1937-ci il

Mstntiqlr: Bernatski Pyotr osifovi, Xarenko Aleksandr

27. Babayev Vkil Krim olu. Masall

Meyidi bir hftdn sonra tapld. Doulduu kndd dfn olundu.

30. Orucov Canpolad Mhyddin olu.

lacsz idilr. Bu haqda komendant Krayev mlumat verils d, he bir

qtllrin sayn artrmaqla azrbaycanllar haqqnda mnfi imic yaradb,

1988-ci il, 27-29 fevral gnlrind Sumqaytda trdilmi ktlvi

Mdiyev Murtuz liheydr

26 Qabrielyan Armo Aronovi

27 Podiev Vladimir Setrakovi

28 Quliyev Kamil Qdrt olu

Xamaz r-nu, Lenin

4 mik-n, ev 16, mn.5

Bilcri, h/h 5456

34 Malik Oleq Anatalyevi

39 Qdimov Camal ingiz

Bilcri, h/h 5456

Bilcri, h/h 5456

Bilcri, h/h 5456

44 Qazaryan Eru Vaqanovna

45 Frcov Telman Qurban

Bilcri, h/h 5456

1 mik-n, 13/31, mn.7

55 lsgrov Aydn lyas olu

58 Abbasov rif Hbib olu

59 brahimov Sovxan brahim

61 Yunusov Baba Yunus olu

62 Mmmdov Azr Hsn

64 Mustafayev Raza Mustafa

70 brahimov Elman Mmmd

Saray qsbsi, 1 May