T.C.

MLL ETM BAKANLII

ALE VE TKETC HZMETLER

TOPRAK KRLLK KAYNAKLARI

850CK0076

Ankara, 2012

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. TOPRAK KRLL KAYNAKLARI ............................................................................... 3
1.1. Toprak ........................................................................................................................... 3
1.1.1. Topran Tanm .................................................................................................... 4
1.1.2. Topran Oluumu ve Yaps ................................................................................. 5
1.2. Toprak Kirlilik Kaynaklar.......................................................................................... 10
1.2.1. p Dkm Yerleri ............................................................................................. 10
1.2.2. Pestisitler ve Toprak Kirlilii .............................................................................. 12
1.2.3. Kat Atklar ve pler ......................................................................................... 13
1.2.4. Radyoaktivite ve Toprak Kirlilii........................................................................ 14
1.2.5. Deterjanlar ve Toprak Kirlilii ............................................................................ 14
1.2.6. Gbreler ve Toprak Kirlilii ................................................................................ 14
1.2.7. Hava Kirlilii ve Asit Yamurlar ....................................................................... 16
1.2.8. Su Kirlilii ve Artma amurlar ......................................................................... 18
1.2.9. Ar Metallerin Etkisi (bakr, inko, demir, mangan vb.) ................................... 19
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 22
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 25
2. EROZYON VE LLEMENN ETKLER .................................................................. 25
2.1. Erozyon eitleri......................................................................................................... 27
2.1.1. Su Erozyonu ........................................................................................................ 27
2.1.2. Rzgr Erozyonu ................................................................................................. 28
2.1.3. Erozyonu ....................................................................................................... 28
2.1.4. Yerekimi Erozyonu (Kitle Hareketleri) ............................................................. 29
2.1.5. Buzul Erozyonu ................................................................................................... 30
2.2. Toprak Kirlilii Kontrol Ynetmelii ......................................................................... 30
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 32
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 35
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 36
KAYNAKA ......................................................................................................................... 39

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
ALAN

Aile ve Tketici Hizmetleri

DAL/MESLEK

evre Hizmetleri

MODLN ADI

Toprak Kirlilik Kaynaklar

MODLN TANIMI

Toprak kirlilik kaynaklarnn, incelenerek renilmesini

salayan renme materyalidir.

SRE

40/16

NKOUL

Bu modln nkoulu yoktur.

YETERLK

Toprak kirlilik kaynaklarn tespit etmek

Genel Ama

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

LME VE
DEERLENDRME

Uygun ortam ve koullar salandnda toprak kirlilik

kaynaklarn yasal mevzuata uygun tespit edebileceksiniz.
Amalar
1. evremizdeki toprak kirlilik kaynaklarn yasal
mevzuata uygun inceleyebileceksiniz.
2. Erozyon ve llemenin toprak kirliliine etkilerini
yasal mevzuata uygun inceleyebileceksiniz.
Donanm: : Bilgisayar donanmlar, VCD, DVD,
televizyon, projeksiyon
Ortam:
Snf,
ktphane,
niversitelerin
evre
mhendislii blmleri, yaadnz ortam (evre)
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

ii

GR
GR
Sevgili renci,
Toprak, insan, bitki ve birok hayvann zerinde durduklar, insanlarn yaamlarn
devam ettirdikleri tek yerdir. Buna karlk yer yznn sadece karalarla kapl olup bu
alanlarn dalk, l, oraklk vb. birok doal kstllk nedeniyle ok az bir miktar tarmsal
retime baka bir deyile insanlarn kullanmna uygundur.
Yirminci asrn bandan itibaren modern tarma geilmesi ve sanayilemenin
hzlanmas ile birlikte, toprak kirlilii de bir evre sorunu olarak ortaya kmaya balamtr.
Daha nceki asrlarda kullanlan g ve enerji kaynaklarnn yetersiz olmas, nfusun azl,
endstrilemenin henz gelimemesi sebebiyle dier evre faktrlerinde olduu gibi toprakta
da herhangi bir kirlenme sz konusu deildi. zellikle yirminci yzyln ortalarna doru
hzl nfus art ile birlikte, tarm ve dier alanlardaki sanayi ve teknolojinin hzla
gelimesine paralel olarak toprak kirlilii de artmaya balamtr. Toprak kirlilii her geen
gn daha da ciddi boyutlara ulaan nemli evre problemlerinden birisini oluturmaktadr.
Her eyden nce toprak kirliliini incelerken topraklarn alan olarak artrlamad ve
topraklarn yerine konulmas mmkn olmayan kaynaklar olduu hibir zaman akldan
karlmamaldr. Ayrca kirlenmi bir topran pratik olarak temizlenmesinin mmkn
olmad bu alanlar iin terk etmekten baka bir ey yaplamayaca unutulmamaldr.
Topran olumas, meydana gelmesi ok kolay olmamaktadr. Belirli bir sre iinde
iklim artlarnn ve bitki rtsnn ana kayaya etkisi sonucunda ortaya kmaktadr. Bu
nedenle kendi isteimiz dorultusunda toprak oluumunu artrmak elimizde deildir. Fakat
meydana gelmi topra korumak en iyi zmdr.
Bu modl ile toprak kirlilik kaynaklarn yasal mevzuata uygun tespit edebilmek iin
gerekli bilgileri reneceksiniz.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

evrenizdeki toprak kirlilik kaynaklarn yasal mevzuata uygun inceleyebileceksiniz.

.

ARATIRMA

Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan etkenleri aratrnz.

Elde ettiiniz bilgileri dosyalaynz.

Arkadalarnz ile paylanz.

1. TOPRAK KRLL KAYNAKLARI

Doaya verilen zararl ve atk maddelerle topran doal zelliklerinin bozulmasna
toprak kirlilii denir. Tarm ilalarnn bilinsiz kullanm, birinci ve ikinci snf tarm
arazilerinin yerleime ve sanayiye almas toprak kirliliinin balca nedenleridir.
lk etapta hava kirliliine neden olan kirleticilerin bir sre sonra topraa kmesi veya
gaz halinde bulunan baz kirleticilerin (kkrt ve azot oksitlerin) asit yamuru eklinde
topra kirlettii bilinmektedir. Ayrca topran kirlenmesi yer alt suyunun da tehdit altnda
olmas demektir. Toprakta biriken kirleticiler yamur suyu ile yer alt suyuna szarak normal
artlarda yzeysel sulara oranla daha temiz olan bu kaynaklar kirletmektedir. Verimli tarm
arazilerinin yerleim ve sanayiye almas gibi aalarn kesilerek tarm alan amak amac
ile veya sanayi alan amak, maden sahas amak iin ormanlarn yok edilmesi de nemli bir
evre sorunu olarak karmza kmaktadr. nk ormanlarn yok edilmesi demek yaam
iin gerekli olan oksijen kaynan yok etmek demektir. Ayn zamanda doal denge iin
nemli bir ekosistem olan yaban hayatn yok etmektir. Erozyon ile verimli topraklarn yok
olmasnn yannda, denizlere gllere tanan topraklarn bulankllk oluturarak su
ekosisteminde bozulmalara neden olmas demektir.

1.1. Toprak
Yer yzndeki kara paralar, toplam yer yz alannn % 29,2sini oluturmaktadr.
Dnyamzda kutuplarla birlikte alt kara paras bulunmaktadr. Kara paralarnn
derinlikleri, insanlar iin nemli petrol ve madenleri iermektedir. Canllarn besin ihtiyac
ise derinliklerden deil, yzey tabakalarndaki canl retimlerden karlanr.

Resim 1.1: Bitki rtsnn beslendii kaynaklarn ana deposu toprak

Topran st tabakas insanlarn ve dier canllarn beslenmesinde temel kaynak tekil

etmektedir. 1gram topran ierisinde milyonlarca canl bulunmakta ve ekosistemin devam
iin bunlarn hepsinin ayr nemi bulunmaktadr. Dnyadaki topraklarn ancak 1/10unda
retim yaplabilmektedir. Ekilebilir arazinin ancak % 11i sulanabilmektedir. Toprak en
nemli doal kaynaklardan birisi olup; tarm d amalarla kullanlmas, ar metallerle
kirlenmesi ve erozyon sonucu oluan etkilerle kayplara uramas topran verimini
drmektedir. Trkiyenin en nemli evre sorunlarndan olan erozyon Avrupadan 12,
Afrikadan 17 kat daha fazladr. Kaybedilen topraklarn yeniden kazanlmas ok zordur.
1cm kalnlktaki toprak ancak birka yzylda oluabilmektedir.

1.1.1. Topran Tanm

Toprak; yer yznn dn kaplayan, kayalarn ve organik maddelerin, tarla ayrma
rnlerinin karmndan meydana gelen, ierisinde ve zerinde geni bir canllar lemini
barndran ve belirli oranlarda su ve hava ieren bir maddedir.
Toprak, canllarn yaamlar boyunca dorudan veya dolayl olarak etkileim iinde
olduu bir faktrdr. Hava ve su gibi toprak da tm canllarn besin ve hayat kaynadr.
Canllarn yaamas iin vazgeilmez unsurlardan biridir. nsan ve hayvanlarn besin kayna
bitkilerdir. Bitkilerin ise besin kayna topraktr. nk bitkiler ihtiya duyduklar maddeleri
topraktan alr.

Resim 1.2: Yer yznn en st tabakasn oluturan rt toprak

1.1.2. Topran Oluumu ve Yaps

Toprak, ierisinde milyarlarca canly bandran bir yapdr. nk toprak bakteri,
virs, mantar vb. yaamas iin ok elverilidir.

Resim 1.3: Birok canlnn yaam ortam toprak

Mikroorganizmalar topran yzey blgesinde sayca fazladr. Bir gram topran

ierisinde, milyonlarca canl bulunmakta ve ekosistemin devam iin bunlarn hepsinin ayr
nemi bulunmaktadr. Topran verimliliini salayan ve humus ynnden en zengin olan
ksm topran st tabakasdr. Topran yapsnda; mineraller (Ca, Mg, P, N ), organik
maddeler (bitki ve hayvan artklar), hava ve su, ok sayda mikroorganizma bulunur.
Drt eit toprak vardr. Bunlar kireli toprak, killi toprak, kumlu toprak ve humuslu
topraktr. erisinde bitki ve hayvan artklarnn paralanmasyla oluan humusu bulunduran
topraklar verimli topraklardr. Rengi siyaha yakndr. Verimsiz topraklarn rengi ise gri ve
sardr. Toprak tabakalar e ayrlr. Bunlar;

st tabaka: En verimli tabakadr.

Orta tabaka: Metaller ve znen maddelerin bulunduu tabakadr.
Alt tabaka: Ana kayann bulunduu tabakadr.

Resim 1.4: Toprak oluum aamalar

Toprak, yer kabuunu oluturan kayalarn ufalanmas ile olumu iinde eitli
mineraller, canl organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir rtdr. Yer
kabuunu oluturan kayalar, atmosfer ve d kuvvetlerin etkisiyle zamanla paralanr,
dalr ve ufalanr.
Toprak, atmosfer, hidrosfer ve biyosfer ile temas halinde bulunan yer yzne km,
kayalar, mineraller ve organik maddelerden ibarettir. Bu oluumda az ok birbirini izleyen
fiziksel, kimyasal ve biyolojik olaylar byk rol oynar. Topran ana materyali fiziksel
paralanma ve kimyasal ayrma sonucunda olumaktadr.

Fiziksel (mekanik) ayrma

Kayalarn atlamas, paralanmas ve ufalanmas eklinde olan fiziksel ayrma,

souk ve kurak iklim blgelerinde etkilidir. Scaklk farklarndan dolay genleme ve
bzlme hareketlerine maruz kalan kayalar, bir sre sonra atlar. Donma olaylarnn
grld alanlarda ise; kayalardaki atlaklara yerleip donan suyun hacmi geniler ve
evresine basn yapar. Bu basn, atlaklarn bymesine ve kayalarn paralanmasna
neden olur. Fiziksel paralanmada bitkilerin de rol vardr. Kayalardaki atlaklara yerleen
bitkiler, kkleri vastas ile atlan genilemesine yol aar. Fiziksel paralanma sonucunda
kayac oluturan minerallerin kimyasal zelliklerinde nemli bir deiiklik olmaz.

Resim 1.5: Paralanma rnekleri

Kimyasal ayrma

Kimyasal ayrma, kayalarn bileimindeki minerallerin ayrmas eklinde

olmaktadr. Nemli, scak iklim blgelerinde daha etkili olan kimyasal ayrmada su, en
nemli etmendir. nk su, minerallerin kimyasal yapsn deitirir. Suda znm

karbondioksit, suyun asitlik derecesini artrdndan zellikle kalkerli kayalarn

znmesine neden olur. Kimyasal ayrma sonucunda kayac oluturan minerallerin
kimyasal zelliklerinde de deime meydana gelmektedir.

Resim 1.6: Kimyasal znme rnekleri

Toprak oluumunu etkileyen faktrler; iklim, ana kaya, zaman, yer ekilleri, canllar
ve bitki rts olarak sralanabilir.

klimin etkisi

Fiziksel ve kimyasal ayrma olaylar, bitki rtsnn yerleip gelimesi, topran

ykanmas ve topraktaki organizma faaliyetleri iklime baldr. Nemli, scak blgelerde
kimyasal ayrma n plandadr ve ayrma daha hzldr. Souk ve kurak blgelerde ise,
fiziksel ayrma n plandadr ayrma daha yavatr. Nemli blgelerde toprakta ykanma
fazla iken kurak blgelerde azdr. Ar ykanma sonucunda topran st ksmndaki besin
maddeleri, szma yoluyla alt katmanlara tandndan toprak, besin maddeleri ynnden
fakir kalr. Buna karlk kurak blgelerde ykanma yeterli olmad iin toprakta kire ve tuz
oran yksektir.
Toprakta bulunan humus miktar da iklime baldr. Kurak iklim blgelerinde bitki
rts clz olduundan toprak humus bakmndan fakir, bitki rtsnn gr olduu yerlerde
ise zengindir. Ancak bol yal blgelerde topraktaki humusun bir ksm suyla tand iin
toprak humus bakmndan fakirdir. Humus topran rengini koyulatrr.

Resim 1.7: Toprak oluumundaki en nemli faktr iklim

Ana kayann etkisi

Sert kayalar zor ayrrken yumuak kayalar daha kolay ayrmaktadr. Ayrca ana
kayann cinsi ve bileimi topran yapsn dorudan etkilemektedir. Kayacn cinsine bal
olarak toprak; kireli, fosforlu, killi, kumlu veya milli olur.

Resim 1.8: Ayrmada ana kayann direncinin nemi

Zamann etkisi

Ana kayann zlmesi, zlen maddenin giderek ayrmas ve bu ayran madde

zerine bitkilerin ve dier canllarn yerlemesi, organik maddelerin paralanarak humusa
dnmesi ve topran horizonlamas iin yzlerce, hatta baz iklim blgelerinde binlerce
yllk bir srenin gemesi gerekir. 1 cm kalnlktaki topran oluabilmesi iin en az 100150
yln gemesi gerekmektedir.

Yer ekillerinin etkisi

Yer ekillerinin eim, ykselti ve bak zellikleri toprak oluumunu etkiler.

Ykseltinin artmasyla scaklk der ve ya artar.

Resim 1.9: Bir yama boyunca toprak oluumu

Bu nedenle bir dan yamac boyunca farkl karakterde topraklar oluur. Genel olarak
eimli yzeylerde ayran malzeme, d kuvvetlerin ve yer ekiminin etkisiyle srekli olarak
tanr. Byle alanlarda toprak ancak bitki rts altnda oluabilir. Bitki rtsnn olmad
alanlar toprakszdr. Bak, bir yamacn gnelenme ve nemlilik bakmndan farkl olmasna
neden olur. Bu farkllk ise deiik toprak trlerinin olumasna yol aar.

Resim 1.10: Toprak ekillerinin eim, ykselti ve bak zellikleri

Canllarn ve bitki rtsnn etkisi

Toprak oluumundaki en nemli olaylar, ayrm olan ana materyal zerine bitkilerin
yerlemesi, bitki kklerinden kan asitlerle ana materyalin giderek daha fazla ayrmas ve
bitki artklarnn humusa dnp topraa karmasdr. Bu olaylar meydana gelmedii
takdirde gerek anlamda toprak oluumundan sz etmek mmkn deildir. Toprak yzeyine
den dal, yaprak ve meyve gibi bitki kalntlar (iklim artlarna gre birka ay ile birka yl
ierisinde), mikroorganizmalar tarafndan paralanarak humusa dntrlr. Bu humus,
toprak canllar sayesinde topraa karr. Tavan, tarla faresi ve kstebek humusa zengin
st topra derinlere tar. Bu canllar, derinlerdeki topra ise yzeye karmak gibi nemli
bir kartrma grevi de yapar.

Resim 1.11: Bitki rts

Oluumunu tamamlam bir toprak kesitinde yzeyden derine doru birbirinden farkl
zellikler gsteren katlar vardr. Bu katlar horizon olarak isimlendirilir.

Horizonu: Topran en st kat olup organik madde bakmndan zengindir.

Bitkiler burada tutunur ve yaar.
A Horizonu: Topran en st katnn ykanmas ile szan minerallerin
biriktirildii kattr.
B Horizonu: Ana kayann iri unsurlar eklinde paraland kattr.
C Horizonu: Ana kayann bulunduu kattr.

Resim 1.12: Toprak horizonlar

1.2. Toprak Kirlilik Kaynaklar

Topran kirlenmesine neden olan sreler ve kaynaklar birbirinden farkl iki grupta
toplanabilir. Bunlardan birincisi, toprak dndaki ekosistemlerde meydana gelen evre
kirlenmesinden kaynaklanan kirleticilerdir. Dieri ise, insanlar tarafndan topran iine ve
stne getirilen zararl maddelerdir.

1.2.1. p Dkm Yerleri

Yerleim alanlarndan kan plerin boaltld alanlar ile kanalizasyon
ebekelerinin artlmakszn dorudan topraa verildii alanlarda toprak kirlilii meydana
gelmektedir. Byk kentlerin evsel atklar da toprak kirlenmesine neden olur. plerin
paralanmas sonucu oluan maddeler topran doal yapsn bozar. plerle atlan plastik
poetler doada uzun sre paralanamaz. Topran havalanmasn nler. Bitki geliimine
engel olur. Kmrlerin yanmasyla oluan kller, tula ve kiremit fabrikas atklar, maden
ocaklarndan kan kil ve kaya paracklar tarm topra zelliindeki alanlarda ylrsa
topran doal yapsn bozar.
Doal yaps bozulan topraklar, zerinde bitki ve hayvanlar barndrmaz.
Belediyelerce ehir plerinin verimli tarm arazilerinde depolanmas, topran doal
karakterini deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir.

10

Resim 1.13: Evsel atklar ve toprak kirlenmesi

Srdrlebilir evre eitiminin hl verilemedii lkemizde toprak kirliliinin ba

faktrlerinden bir dieri ise vahi p depolama alanlardr Grnt ve hava kirlilii
sorunlarnn yan sra, plerin iindeki nemden kaynaklanan ve bu plerin iindeki tm
znebilen kirleticileri ieren sznt suyu da, topraa ve oradan da yer alt suyuna
szmaktadr. Bylece hem toprak, hem bu topraktan beslenen rnler, hem de yer alt suyu
kirlenmektedir.

Resim 1.14: Doaya braklan pler

11

1.2.2. Pestisitler ve Toprak Kirlilii

Pestisitler; bitki hastalklar, zararl bcekler ve zararl otlar gibi tarmsal rnlerin
azalmasna sebep olabilecek eitli etmenlere kar kullanlan kimyasal bileiklerin hepsine
birden verilen genel bir isimdir. Pestisitlerin etki ettii unsurlarn balcalar; bcekler,
kemirgenler, akarsular, mantarlar, bakteriler, kular, salyangozlar, yabanc bitki ve otlar,
bykba ve kkba hayvanlarn d parazitleri vb. olarak sralanabilir. Tarm alanlar
dnda pestisitler, orman aalarndaki eitli zararllara kar, su kanallarnda ak
engelleyen veya demiryolu ulamn gletiren yabanc otlara kar da kullanlmaktadr.
Dnya nfusunun hzla artmasna karlk, gda maddelerinin retiminde nemli bir
gelimenin olmamas btn lkeleri, retimi arttrma problemi ile kar karya brakmtr.
Tarm rnlerini zararl bcekler, eitli hastalklar ve yabanc otlardan korumak ayrca alk
tehlikesini nlemek iin tarmsal mcadelede de pestisitlerden yararlanmak kanlmaz bir
zorunluluk haline gelmitir. Pestisitlerin ekonomik yararlar yannda ar dozda ve bilinsiz
bir ekilde kullanlmalar onlar evreyi kirletenler grubuna dahil etmemize neden
olmaktadr.
Organik, tabii organik ve sentetik organik gruplar altnda birbirinden farkl pek ok
pestisit vardr. Bu pestisitlerin bileiminde arsenikli, cval, boratl, florrl bileikler,
kkrt, azot ve fosfor kullanlmaktadr. Pestisitlerde yer alan bakr iyonlar salk asndan
ok tehlikelidir. Az miktarda bakr iyonu alnmas vcudun bakr dengesini bozmakta, enzim
aktivitesini engellemekte, karacier, beyin ve bbreklerin normal almasn bozmaktadr.
Ayrca bakr iyonu bitkilerde uzun sre kalabilir. rnein, elma aalarnda giderek
azalmakla birlikte 12 hafta mevcudiyetini srdrd tespit edilmitir.
1.2.2.1. Pestisidlerin Snflandrlmas
Saylar ve formlasyonlar ok olmasna ramen, pestisitler kimyasal formllerine
veya kullanma amalarna gre birka ana gruba ayrlr.

Kimyasal formllerine gre pestisidler

Klorlanm hidrokarbonlar

Klorlanm fenoksi asitler

Organofosfatlar

Karbomatlar

Kullanm amalarna gre pestisidler

Bceklere kar kullanlanlar (insektisitler),

Mantarlara kar kullanlanlar (fungisitler),

Otlara kar kullanlanlar (herbisitle),

Kemirgenlere (san, fare, sincap gibi) kar kullanlanlar (rodentisitler),

Ylanlara kar kullanlanlar (mollusisitl),

Mikroskopik kurtlara kar kullanlanlar (nematositler).

12

Uygulamaya
ilk
konulan
en
nemli
klorlu
pestisit,
DDT
(diklorodifeniltrikoloretan)dir. Pestisitler evrede paralanmadan uzun sre kalabilmekte ve
kalntlar toprak, su ve havadan bitkilere gemekte ve gda zinciri yolu ile hayvan ve insan
tarafndan alnarak dokularda birikmekte son derece zararl etkiler yaratabilmektedir. DDT
evrede gevi getiren hayvanlarn sinir sisteminden havasz (anaerobik) ortamda bir klor
atomunun hidrojen atomu ile yer deitirmesi (dihidroklorinesyona urama) sonucu DDD
(Diklor - Difenil - Dikloretan) denilen bileie dnerek zararl etkisini srdrmektedir.
1.2.2.2. Pestisidlerin Topraa Etkileri
Devaml uygulamalar sonucu pestisitlerin topraktaki kalntlar u sorunlara yol
amaktadr:

Pestisit kalntlar ile bulam toprakta yetien rnler, bunlar, bnyelerine

alabileceklerinden az da olsa kalnt ihtiva eder. Bu rnlerin insanlar ve
hayvanlar tarafndan kullanlmas ile kalntlar beslenme zinciri iinde hareket
etmi olur. Bu da zararl sonular dourur.
Kalntlar, toprak mikroorganizmalarn zellikle verimlilik iin nemli olan baz
belirli gruplarn ksmen veya tamamen yok olmasna sebep olur.
Kalntlar, toprak verimliliini arttrmada nemli rol oynayan solucanlar gibi
toprak makro faunasnn zarar grmesine neden olur.
Pestisitler, topraktan szma yolu ile yer alt sularna ve buharlama ile atmosfere
kararak uygulama alan dndaki ortamlara zarar verebilir.

1.2.3. Kat Atklar ve pler

Yerleim blgelerinden ve sanayi tesislerinden kaynaklanan kat atklar arasnda;
kt, besin maddeleri, metal, cam, tahta, plastik, kuma, kauuk rnleri, deri ve p
saylabilir.

Resim 1.15: Kat atklarn topra kirletmesi

Bu maddelerin bir blm ak p alanlarna boaltlr, bir blm p ukurlarna

atlp st kapatlr, bir blm ise frnlarda yaklarak yok edilir. Geriye kalan kk bir

13

blm de rzgrlarla tanmaya ya da rmeye braklr. Kat atklar iinde bulunan zararl
kimyasal maddeler paralanmadan uzun sre (naylon, pet ie vb. ambalaj maddeleri) topra
kirletmekte, hatta kullanlamaz duruma getirmektedir.

1.2.4. Radyoaktivite ve Toprak Kirlilii

Dnyann birok lkesinde nkleer enerji kaynak ve programlar binlerce ton yakt
posas ve atk brakmaktadr. Bunlar biyosferi binlerce yl srecek kirlenmelere itmektedir.
Dier evre faktrlerinin yannda topraklar da bu kirlenmeden etkilenmektedir. Topraklar
radyoaktif maddeler iin geni kapsam ve kapasiteli bir alc grevi yapmaktadr. Radyoaktif
maddelerin tarmsal adan zararl olan formu genellikle nkleer haldeki materyallerdir. Bu
durum her zaman olan bir olay deildir. nk bir sava halinde nkleer silahlarn
kullanlmas veya bir nkleer reaktrn kaza sonucu patlamas, yanmas ya da sznt
yapmas sonucu radyoaktif maddeler topraa intikal etmektedir. Bu gibi olaylarda iyi bir
radyoaktif madde alcs olan topraklar geni oranda kirlenmektedir. Bu kirlilik uzun sre
kalc olmaktadr. Bu tr kirlilik her trl canl ve zellikle de insanlar iin tehlikeli ve
ldrcdr. Radyasyon kansere yol amaktadr. Radyoaktif maddeler topraktan bitkilere,
besin zinciri yoluyla da insanlara gemektedir. En son byk kirlenme olay ernobil kazas
ile yaanmtr.

1.2.5. Deterjanlar ve Toprak Kirlilii

Deterjanlar, formulasyonunda ana madde olarak sentetik yzey aktif madde yannda
temizleme ilemine yardmc kimyasal maddeler ieren temizlik mamulleridir.Bir deterjann
yapsndaki biyolojik bozunmaya uramayan maddelerin oran onun evre kirlenmesi ve
sala olan zararlarnn gstergesidir. Bu maddelerin su ve toprakta bozulmadan kalp
akarsularla gl ve denizlere ulamas, buralarda yaayan canllar ve onlarla beslenen
insanlarn saln tehdit etmektedir. Son 25 yl ierisinde birok lke deterjan retiminde
biyolojik bozunmas hzl yzey-aktif maddeler ve katk maddeleri kullanmaktadr. Yzeyaktif maddesi lineer alkil benzen (LAB) ve benzeri yapda olan deterjanlar su ve toprakta
daha hzl biyolojik bozunmaya uradndan deterjan retiminde ncelikle tercih
edilmektedir.
Deterjan ierisinde bulunan yzey-aktif madde dnda nemli oranda (% 70-90)
bulunan temizleyici, beyazlatc, yumuatc, kprtc, parlaklk verici ya da antiseptik
zellik veren katk maddelerinin ou da yzey-aktif madde gibi insan organizmasna
gdalarla ve dier yollardan girdiklerinde dokularda olumsuz etkilere neden olabilmektedir.

1.2.6. Gbreler ve Toprak Kirlilii

Bitki geliimini tevik, daha bol ve kaliteli rn elde etmek ve topran fiziksel,
kimyasal ve biyolojik yapsn en iyi durumda tutmak iin topraa verilen gbreler toprak
kirlenmesine sebep olan etkenlerden birisidir.

14

Resim 1.16: Bilinli yaplan gbrelemenin topran verimini artraca

Gereinden fazla ve yanl kullanlan gbreler, eitli ekillerde olumsuz etkide

bulunmaktadr. Yksek dzeyde azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla,
ime sular ve akarsulara karan nitrat miktar artmaktadr. Yine fosforlu gbrelerin yzey
aklaryla tanmas sonucu ime sular ve dier akarsularda bulunan fosfat miktar
ykselmektedir. Ayrca fazla azotlu gbre uygulanm topraklarda yetien bitkilerde zararl
baz maddeler (nitrozamin) remektedir.
Kimyasal gbre ve tarm ilac uygulamalar da zamanla topran niteliklerini
kaybetmesine yol amaktadr. Toprak yapsn bilmeden bilinsizce yaplan kimyasal
gbrelerle gbreleme, bitkisel verimin dmesinden baka, ileride toprak yapsnn
deimesine de yol aabilmektedir. Topran verimini artrmak iin yaplan gbrelemenin
yol at sorunlar iki grupta toplanabilir:

Topra tanmadan yaplan gbreleme

Topra tanmadan ve analiz ettirmeden yaplan gbrelemeler, gereinden

fazla gbre kullanlarak rnn gbreden yeterince yararlanamamasna;
Yanl gbre cinsi kullanarak bitkilerde yanmalara, kurumalara ve sonu
olarak rnn azalmasna;
Yanl cins ve ar miktarda gbre kullanm topran pHnn normalden
uzaklaarak zelliinin bozulmasna;
Mikroorganizma yaamnn olumsuz ynde etkilenerek topran
bozulmasna;
Uygun olmayan zamanlarda ve yanl toprak derinliine verilerek rn
randmannn artmas ve eksilmesine;
Topraktaki bitki-besin maddesi dengesinin bozulmasna neden
olmaktadr.

15

Gereinden fazla gbreleme

Fazla miktarda azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla

ime sular ve akarsularda nitrat miktar artabilmektedir.
Fosforlu gbrelerin yzeysel aklarla tanmas sonucu ime sular ve
dier akarsularn fosfat kapsamlar ykselebilmektedir.
Fazla miktarda nitrojenli gbrelerle gbrelenmi topraklardaki bitkilerde
nitrozamin gibi kanserojen maddeler olumakta, zellikle yapraklar
yenen marul ve spanak gibi bitkilerde zararl nitrat ve nitrit birikmeleri
olmaktadr.

lkemizde gbre kullanmnda byk elikiler yaanmaktadr. Blge, rn, verim,

arazi bykl, bilgi birikimi ayrm yaplmadan gbre tketiminin zendirilmesi,
ekonomik ve evresel kayplar hzlandrmaktadr. lkemizde tketilen kimyasal gbreler
ou kez hibir analiz yaplmadan veya uzman gr alnmadan kullanlmaktadr. Ayrca
gbre uygulama zaman ve metotlarnn da az bilinmesi veya hi bilinmemesi, doru
olmayan gbre kullanmlarna neden olmaktadr.
Kimyasal gbrelerin toprak zerinde olumsuz etkileri ksa bir dnemde meydana
gelmeyip ok uzun yllar boyunca, tek ynl dengesiz ve her yl ayn formda gbre
kullanmndan ileri gelmektedir. Kimyasal gbrelerin bilinsiz kullanm topraklarn kirlilik
yklerinin artmasna neden olmaktadr. Ayrca topraa kadmiyum giriinin en nemli
kayna olan fosforlu gbre de, bu gbrenin ve hammaddesinin dalmnda kadmiyum
standard uygulanmamakta ve lm yaplmamaktadr.
Modern tarmda giderek kullanm artmaya devam eden kimyasal gbrelerin nehirlere,
gllere, denizlere ve yer alt sularna karmas byk bir su kirlenmesine neden olmaktadr.
Bu da suda yaayan dier canl organizmalarn ve bu sularn kullanld evrelerin doal
dengesini bozmaktadr.
Kimyasal gbreler hemen hemen btn kesimleri ilgilendiren bir tarmsal girdi olmas
nedeniyle ok iyi dzenlenmesi ve ok iyi planlanmas gereken bir konudur. ncelikle gbre
tketiminin kontrol altna alnmas gerekmektedir. Dengeli ve toprak bitki analizlerine dayal
olarak yaplacak gbreleme sonucu, gbrelerin evreye olan olumsuz etkileri minimum
dzeyde kalacak ve tehlike olmaktan kacaktr.

1.2.7. Hava Kirlilii ve Asit Yamurlar

Fabrika bacalarndan, termik santrallerden ve konut bacalarndan gaz, aerosol (gaz-toz
veya gaz-sv karm) ve kat paracklar halinde kan zararl maddeler, eitli yollarla
topraa ulaarak toprakta birikir, toprakta baz kimyasal ve biyolojik reaksiyonlara girerek
topraa zarar verir. Zarar ekilleri, topran verim gc zerinde rol oynayan fiziksel ve
kimyasal toprak zelliklerini bozmak, toprak canllarn ldrmek eklinde olabilmektedir.

16

Resim 1.17: Asit yalarnn ieriklerinden slfrik asit ve slfrz

Endstriyel aktiviteler sonucu havaya ve suya atlan sanayi atklar topra kirleterek
topran fizikokimyasal zelliklerini bozar ve topran verimini drr. Hastane atklar
gerekli nlemler alnmadan topraa atldklarnda nemli lde topra kirletir. Nkleer
santrallerde meydana gelen kazalar sonucu havaya karan radyasyon; yamur ve rzgrlarla
tanarak topraa iner. Toprakta yetien bitkilere bulaan radyoaktif maddeler besin
zinciriyle hayvanlara ve insanlara tanr.
Atmosferden topraa ulaan kat paracklar (tozlar), kimyasal bileim bakmndan
eitlidir. Bunlarn balcalar sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum, alminyum,
mangan ve demir gibi mineral maddelerdir. Hava yoluyla topraa gelen ar metal
paracklar toprakta birikmekte ve toprakta, canllar da dahil olmak zere ok ynl zararl
etkilere sahip bulunmaktadr.
Sanayi atklarnn ve evsel atklarn kart sularla sulanm topraklar ise, kimyasal
kirliliklerle kar karya kalr. Sanayi blgelerindeki kat ve sv atklarn topraa
braklmas ve maden yataklarnn toprak zerinde braklmas ile radyoaktif atklarn topraa
verilmesi sonucunda ar metaller topraa karabilmektedir. zellikle kurun, kadminyum,
krom, nikel, cva ve inko belli bal ar metaller olup topran doal karakterini
deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir. Atklarn bulunduu evredeki
topran ekolojik dengesi bozulmakta, rn kalitesi etkilenmektedir. retilen besinleri insan
vcudu iin zararl hale getirmektedir.
Endstri atk sular, fazla miktarda iz elementleri ve zellikle canllar iin toksit
maddeleri fazla ierdiklerinden toprak canllar zerinde olumsuz etkide bulunur.

17

Resim 1.18: Sanayi atklar

1.2.8. Su Kirlilii ve Artma amurlar

Atk su artm sonucu oluan ve uygulanan artma ilemine bal olarak arlka %
0,25 ile % 12 kat madde ieren atklar, artma amuru olarak isimlendirilmektedir. Atk su
artma tesislerinde retilen amurun miktar ve karakteristik zellikleri atk suyun bileimine,
kullanlan atk su artmnn tipine ve daha sonra amura uygulanan artma tipine baldr.
Tesise giren atk su bileimindeki deiimlerden ve artma srecindeki deiimlerden dolay
retilen amurun karakteristikleri ayn tesis iinde bile yllk, mevsimlik ve hatta gnlk
olarak deiebilmektedir.
amur, atk su artma srecinin farkl kademelerinde olumaktadr. Atk su amurlar
ilk amur, ikincil amur ve kimyasal amur olarak snflandrlmaktadr. lk amur, birinci
kademe atk su artmyla retilmektedir. Mekanik, biyolojik ve kimyasal artma metotlar
esnasnda ayrlan ham amur artmadan geirilmelidir. amuru artmann amac; hacmini
azaltmak, amuru stabilize etmek, suyu gidermek ve patojen organizmalar ldrmektir.
amur artm iin pek ok artma metodu vardr. amur; younlatrma,
stabilizasyon, artlandrma, susuzlatrma ve uzaklatrma gibi ardk artmadan oluan
kademelerde ilenilmektedir. Artma amurlar patojenleri azaltmak veya gidermek,
istenmeyen kokular gidermek, potansiyel organik bozulmay azaltmak, engellemek veya bu
riskten kurtulmak iin yaplan bir ilemdir.
Kentsel atk su artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn azot, fosfor ve dier
mikro nutrientleri iermi olmas tarmsal alanlarda kullanlmasna neden olmutur. Fakat
artlan atk suyun tipine ve artma ilemine bal olarak artma amurlar farkl oranlarda
toksin organik kimyasallar, tuzlar ve ar metalleri iermektedir ki bu durum tarmsal
amal kullanmn kstlamaktadr.

18

Resim 1.19: Artma amuru grnts

Artma amuru genelde potansiyel toksin elementleri zellikle ar metalleri ierir ki

bunlar toprak kirliliine ve nihayetinde bitki ve hayvanlarda istenmeyen biyolojik birikime
yol amaktadr. Artma amurlarnn araziye uygulanmas nemli evresel problemleri
oluturmaktadr. Bu problemler; koku, estetik, amurdaki patojenler, toksin organik
kimyasallar, tuzlar ve ar metaller olarak sralanabilir.
Artma amuru ile gbrelemenin de topraktaki mikroorganizma saysn artrc ynde
uygulanmas, toprak havalandrmasn kesintiye uratmakta toprak floras zerine olumsuz
ynde etki yapmaktadr. Kanalizasyon suyu ve artma amurunun bitki besin elementi
salamas yannda baz problemleri de birlikte getirecei gzden karlmamaldr.
Bunlardan biri, yetitirilecek bitki trnn snrl olmasdr. Ayrca, toprakta PH deerinin, iz
elementlerin ve bitkiye toksin olan maddelerin ykselmesi de sz konusudur. Genellikle
topran pH deeri, kanalizasyon artklarnn kullanlmas ile ykselir. Kanalizasyon sular
ounlukla 400 mg/ltdinin zerinde znebilir tuzlar ierebildiklerinden kanalizasyon
suyu ve artma amurunun tarmda kullanlmasnn topraa zarar verebilecei gzden
karlmamaldr. Bitkiler, zellikle kanalizasyon sularnda 500 mg/ltye kadar varan Na ve
Cla kar duyarldr.

1.2.9. Ar Metallerin Etkisi (bakr, inko, demir, mangan vb.)

zellikle kurun, kadminyum, krom, bakr, nikel, cva ve inko belli bal metaller
olup; topran doal karakterlerini deitirebilmekte ve mikroorganizmalar etkilemektedir.
Ar metallerin topraa karmasnn nedenlerini u ekilde sralayabiliriz:

Tarm alanlarnn amacna uygun olmayan faaliyetlerle kirlenmesi,

Belediyelerce ehir plerinin verimli tarm arazilerinde depolanmas,
Sanayi blgelerindeki kat ve sv atklarn topraa braklmas,
Maden yataklarnn toprak zerinde braklmas ile radyo aktif atklarn topraa
verilmesi sonucunda ar metaller topraa karabilmektedir.

19

Resim 1.20: Ar metallere kar bitki trlerinin deien tolerans

imdiye kadar yaplan aratrmalardan elde edilen sonulara gre, topraa gelmi ve
birikmi olan ar metallerin ve bileiklerin evreye yapabilecei zararlar hakknda, kesin bir
yargya varmak ok gtr. nk bunlarn bir ksm, bitkiler iin gerekli besin
maddeleridir. Bu maddelerin bitki tarafndan alnan miktarlar ve bitkiler iin zararl
olabilecek snr deerleri, bitki trne gre deimektedir. Ayrca, bunlarn zararl hale
dnmelerinde, toprak asitlii, topran organik madde ierii, dier elementlerin birlikte
bulunup bulunmad gibi ok eitli etmenler rol oynamaktadr.
Topraa girmi bulunan ar metallerin en tehlikeli yan, bunlarn bitki yapsna
girmeleri, buradan besin zinciriyle dier canllara gemeleridir. Ayrca bu ar metaller
serbest iyon haline getiklerinde, taban suyuna kadar szarak buradan elde edilecek kullanma
ve ime sularnn niteliini bozmaktadr. Bunun dnda, toprak canllarn zarara uratarak
ilevlerine engel olmakta, dolaysyla ekolojik dngy olumsuz ynde etkilemektedir.
Ar metallere kar bitki trlerinin tolerans deiir. Baz bitki trleri, ok az
younluktaki ar metallerden zarar grdkleri halde, bazlar hi zarar grmeden
bnyelerinde bol miktarda ar metal biriktirebilir.
Ar metaller iinde en iddetli zehir etkisi olanlar, kadmiyum, kurun ve cvadr. O
nedenle, zellikle maden ocaklarna yakn topraklarda, bunlar ve benzeri ar metallerin
younluu mutlak surette belirlenmeli ve zamana bal olarak deiimleri izlenmelidir.
nk ar metallerin evreye verecekleri zarar derecesi, dier faktrler yannda, bunlarn
topraktaki younluu ile deiir. Toprakta asitlik derecesi artnca, hareketli hale gelen ar
metal iyonlarnn miktar da artar. Bu durum toprakta iyon dengesini bozacandan, bitkiler
iin mutlaka gerekli besin elementlerinden, potasyum, kalsiyum ve magnezyum ile beslenme
dengesi bozulur. Tarm alanlarna depo ve dearj yapanlarn topran tayabilecei ar
metal yklerini dikkate alarak artma ve iyiletirme yapmalar gerekir. Ar metaller grup
altnda toplanabilir:

Bitki geliimi iin mutlak gerekli olanlar (Fe, Cu, Zn, Mn ve Mo)
Bitki geliimini tevik edici olanlar (V, Co, ve Ni)
Bitkiye direkt toksik etki yapanlar (AS, Pb, Cd, Cr ve Hg)

20

Kuru Toprakta

Topraktaki Snr Deer (mg/kg)

Pb (Kurun)

100

Cd (Kadminyum)

Cr (Krom)

100

Cu (Bakr)

100

Ni (Nikel)

50

Hg (Civa)

Zn (inko)

300

Tablo 1.1: Toprakta bulunan ar metaller ve snr deerleri

Ar metal bulama kaynaklar; maden eritme ve ileme tesislerinin kat atklar,

maden ya da maden iletme tesisinin yaknndaki bir su gvdesine evrilen sv atklar,
fabrika veya termik santrallerin bacasndan kan uucu atklar, atk su artma amurlar,
otoyollarda aralardan salnan benzin, balata ve lastik kkenli atklar, tarm ilalar ve ticari
gbreler, (fosforlu), pil vb. endstri rnlerinin geliigzel atlmas ile oluan atklar olarak
sralanabilir.
Toprak kirliliinin tarmsal adan evre salna en nemli etkisi, topraktaki
kirleticilerin bitki bnyesine geerek bu bitkilerin ya dorudan ya da bu bitkilerle beslenen
hayvanlarn besin olarak tketilmesi sonucu insan bnyesine gemesidir. Bundan baka
zellikle ifti (retici) sal asndan kirlenmi toprakla derinin (el, ayak) temas etmesi,
kirlenmi toprak tozlarnn yutulmas, topraktan zellikle kuruma esnasnda buharlaan cva
vb. kirleticilerin teneffs edilmesi gibi tam olarak boyutlar ve sonular yeterince
aratrlmam birok olas salk sorunu vardr.

21

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Yaadnz evrede toprak kirliliine neden olan etkenlere kar alnabilecek nleyici
tedbirleri gsteren bir el bror hazrlaynz.

lem Basamaklar
Toprak kirlilii
yapnz.

hakknda

neriler
kitaplardan,
aratrma Kaynak
aratrma yapabilirsiniz.

internetten

Toprak kirliliine neden olan etkenleri lgili kaynaklardan yararlanabilirsiniz.

aratrnz.
Belediyenizin
ilgili
birimleriyle,
Toprak kirliliinin yol at sorunlar
muhtarlarla
dier
yetkililerle
aratrnz.
grebilirsiniz.
Toprak kirliliine kar alnabilecek
tedbirleri aratrnz.

evre
mhendisleriyle
yapabilirsiniz.

Toprak kirlilii ilgili resimler toplaynz.

Renkli dergi, gazete ve kitaplardan

yararlanabilirsiniz.
evre kirlilii ile ilgili kitapk ve
brorlerden yararlanabilirsiniz

Toprak kirlilii hakknda yapm

olduunuz aratrmalar dokman haline
getiriniz.

Aratrmalarnz bilgi sayfas olarak

dzenleyebilirsiniz.

El bror iin gerekli olan

materyalleri hazrlaynz.

Renkli
karton
kullanabilirsiniz.

Bilgileri resimlerle ilikilendiriniz

Her resmin altna ksa bir metin

yazabilirsiniz.
Setiiniz resimlerin bilgilerinizi
destekleyici
olmasna
dikkat
edebilirsiniz.

El
brorn
arkadalarnzn Arkadalarnzn
incelemelerini salaynz.
alabilirsiniz.

22

ve

grme

kalemler

grlerini

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1.

Doaya verilen zararl ve atk maddelerle topran doal zelliklerinin bozulmasna

. denir.

2.

. .., kayalarn bileimindeki minerallerin

ayrmas eklinde olmaktadr.

3.

Yer ekillerinin , .. ve .. zellikleri toprak

oluumunu etkiler.

4.

; bitki hastalklar, zararl bcekler ve zararl otlar gibi tarmsal

rnlerin azalmasna sebep olabilecek eitli etmenlere kar kullanlan kimyasal
bileiklerin hepsine birden verilen genel bir isimdir.

5.

Radyoaktif maddelerin tarmsal adan zararl olan formu genellikle ..

haldeki materyallerdir.

6.

Endstriyel aktiviteler sonucu havaya ve suya atlan sanayi atklar topra kirleterek
topran fizikokimyasal zelliklerini bozar ve
drr.

7.

Topraa girmi bulunan ar metallerin en tehlikeli yan, bunlarn ..

...
girmeleri, buradan besin zinciriyle dier canllara
gemeleridir.

8.

Ar metaller iinde en
. ve cvadr.

9.

Toprakta yetien bitkilere bulaan radyoaktif maddeler

hayvanlara ve insanlara tanr.

10.

Nkleer santrallerde meydana gelen kazalar sonucu havaya

... yamur ve rzgrlarla tanarak topraa iner.

iddetli

zehir

etkisi

olanlar,

..,
.
karan

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Uygulamal Test e geiniz.

23

UYGULAMALI TEST
Aadaki kriterleri dikkate alarak yaadnz evredeki toprak kirliliine neden olan
etkenleri aklayan uyarc pano hazrlaynz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen
davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna (X) iareti koyarak
kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri

Evet

Hayr

1. Yaadnz evredeki toprak kirliliine neden olan etkenleri

aratrdnz m?
2. evrenizdeki toprak kirlilii kaynaklarn aratrdnz m?
3. evrenizdeki toprak kirlilii sonucu meydana gelebilecek
sorunlar tespit ettiniz mi?
4. Toprak kirlilii ile ilgili resimler buldunuz mu?
5. Panonuzda kullanacanz resimlerin canl, ak ve anlalr
6. nitelikte resimler olmasna zen gsterdiniz mi?
7. Aratrmalarnz bilgi sayfas olarak dzenlediniz mi?
8. Bilgi sayfalarnz ve resimleri ilikilendirdiniz mi?
9. almalarnza uygun bir slogan gelitirdiniz mi?
10. Dokmanlarnz ve resimlerinizi bir araya getirerek uyarc pano
hazrladnz m?
11. Uyarc panonuzun dikkat ekici olmasna zen gsterdiniz mi?
12. Uyarc panonuzu snf iinde uygun bir yere yerletirdiniz mi?
13. Snf iinde arkadalarnzla almanz hakknda karlkl
konutunuz mu?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki renme Faaliyeti ne geiniz.

24

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Erozyon ve llemenin toprak kirliliine etkilerini yasal mevzuata uygun

inceleyebileceksiniz

ARATIRMA

Erozyonun topraa etkilerini aratrnz.

Edindiiniz bilgileri dosyalaynz.

Arkadalarnz ile paylanz.

2. EROZYON VE LLEMENN
ETKLER
Topran, bulunduu yerden yalar, sel sular, rzgr, vb. etkenlerle tanmas
olay erozyon olarak tanmlanmaktadr. Erozyon, topraklarmzn yok olmasna neden olan
etkenlerin banda gelmektedir. lkemizdeki erozyon Avrupada ve Afrikadan ok daha
fazladr. lkemiz topraklarnn % 14nde hafif, % 20sinde orta ve % 63nde iddetli ve
ok iddetli derecede erozyon tehlikesi mevcuttur. Sadece % 3lk kayalk alan ise erozyona
maruz bulunmamaktadr.
Tarmda kullanlan alanlarn % 70'i zelliklerini kaybederek dnya genelinde toplam
kara zerinde % 30 civarnda llemeye sebep olmutur. Dnyada erozyon sebebi ile
lleme tehlikesi bulunan 110 lke bulunmaktadr. Bu erevede Birlemi Milletler evre
Program tarafndan yaplan hesaplamalarla, dnyada lleme ve erozyonun nne
geebilmek iin ylda 42 milyar dolar harcanmas gerektii tespit edilmitir.

Resim 2.1: Erozyon

25

Trkiye topraklarnn % 90' su erozyonuna, % 1'i de rzgr erozyonuna maruz

kalmaktadr. Tarm topraklarnda bu oran su erozyonu iin % 75 civarndadr. Trkiye'deki
erozyon sonucunda ylda 500 milyon ton verimli toprak kaybedilmektedir. Doal artlarda
gerekletiinde kaybedilen verimli topraklar, doal dng erevesinde telafi
edilebilmektedir. Erozyon bilinsizlik ve insan etkisi ile telafi edilemez boyutlara
ulaabilmektedir. Erozyonun etkisinden dolay kaybedilen verimli topraklar tarmsal retim
kapasitesinin dmesine sebep olmaktadr. Erozyonun olumas doal faktrler ile
gereklemekte ancak erozyonun telafi edilemez zararlara sebep olmas, insanlarn bu
faktrleri hzlandrmas sonucu gereklemektedir.

Resim 2.2: Erozyona uram yzeyin grnts

Erozyon nedeni ile topran verimi azalmakta, besin maddeleri yok olmakta, sular
kirlenmekte, rnlerde verim ve kalite dmektedir.

Resim 2.3: Bir buday tarlasnda olumu erozyon izi grnts

26

2.1. Erozyon eitleri

2.1.1. Su Erozyonu
Bitkilerin kkleri vastas ile topra tutma, topraa gelen fazla suyu emme gibi
balatrc zellikleri bulunmaktadr. Aalar derin topran birka kademe altna kadar kk
salmakta ve bu kkler gevek zemine sahip olan topraklar tutucu zellik gstermektedir.
Yan bol olduu ve bitkilerin az olduu blgelerde, su yzeysel akntlar sayesinde toprak
paracklarn eim dorultusunda srkler. Bu Erozyon cinsine ise Su Erozyonu ad
verilir.
Su erozyonu, dier erozyon eitleri ierisinde en yaygn ve en etkili olandr. Eimli
arazilerde, vejetasyonun (bitki rtsnn) zayflad veya tamamen yok olduu blgelerde,
yere den yamur damlalar darbe etkisi ile bir ksm toprak parasn yerinden kopararak
paralar. Bylece yzeysel aka geen yamur sular, bu toprak paralarn srkleyerek
aalara tar. Yzeysel ak halindeki sular aalara indike dier yzeysel ak sular ile
birleerek glenir ve giderek tama gc de artar. Bylece ak sularnn beraberinde
tad toprak ve iri materyal miktar oalarak takn eklinde akan ve byk zararlara
sebep olan seller meydana gelir.

Resim 2.4: Su erozyonu olumu yzey grnts

Su erozyonunun ileri boyutlarnda byk derelerin ve yarklarn oluumu

grlmektedir. Bu olayn dier bir sonucu da, taban sularnn yeteri kadar beslenememesi ve
kurakla sebep olmasdr.
Yzey topra besin maddeleri ynnden ok zengindir. Su erozyonu sonucu yzey
toprann kaybolmas, topra fakirletirmekte ve topran verimini drmektedir. Bu
erozyon eidi btn lkelerde grlmektedir. Erozyonla kaybolan toprak verimliliinin

27

yeniden kazanlmas mmkn deildir. Rzgr erozyonu ile mcadelede baar salanmasna
ramen, su erozyonu ile mcadele almalarnda henz yeterli mesafe alnamamtr.

2.1.2. Rzgr Erozyonu

Bitki rtsnn zayf olduu yerlerde meydana gelmektedir. l gibi ince kumlu
arazilerde, rzgr topra bir yerden bir dier yere tar. Rzgrn tad kum taneciklerinin
(ince toprak) yerinde, ufalanabilecek kayalar olmazsa, giden bu toprak taneciklerinin yerini
dolduracak yeni topraklarda meydana gelmemi olur. te bu erozyon cinsine Rzgr
Erozyonu ad verilir.

Resim 2.5: Rzgr erozyonu

Rzgr erozyonu, yeterli bitki rts bulunmayan olduka dz ve geni arazilerde,

gevek yapdaki kuru ve ince bnyeli topran iddetli rzgrlarn etkisi ile paracklar
halinde yerinden oynatlarak, toz bulutlar eklinde yer deitirmesi ile gereklemektedir.
Rzgr erozyonu ile toprakta yer yer ukurlar oluur. Bu ukurlardan kan toprak, baka
yerlerde toplanarak kum tepeleri meydana getirir. Rzgr erozyonu yollar, binalar ve
suyollarn etkileyebilir; ayrca tarmsal alanlarda hasara sebep olabilir.

2.1.3. Erozyonu
; yama zerinde toplanan kar ktlesinin yeni yaan karlarla ar yklenmesi veya
yamala balantsnn zayflamas halinde, herhangi bir etki ile dengesini kaybederek da
yamacndan aaya doru kaymas ve yuvarlanmas olaydr. lar nlerine gelen engelleri
tahrip eder, beraberinde toprak, ta ve aalar sker gtrr. Bu ekilde meydana gelen
anma ve tanma olayna erozyonu denir.

28

Resim 2.6:

2.1.4. Yerekimi Erozyonu (Kitle Hareketleri)

Kitle hareketleri, genellikle ayrma rn olan ve salam kaya zerine oturmu
bulunan rtnn, esas itibariyle yerekimi etkisi ile kk veya byk kitleler halinde
yamacn aasna doru yer deitirmesi olaydr.

Resim 2.7: Yamacn aaya doru yer deitirmesi grnts

29

2.1.5. Buzul Erozyonu

Yksek dalk arazilerdeki derelerde, eitli zamanlarda olumu buzullarn para
para aalara doru kaymas srasnda, beraberinde moren (buzulta) denilen eitli
byklkteki materyal kitlelerini srklemesi ile meydana gelen anma ve tanma olayna
buzul erozyonu denir.

Resim 2.8: Buzul erozyonu grnts

2.2. Toprak Kirlilii Kontrol Ynetmelii

evre ve Orman Bakanl tarafndan hazrlanan Toprak Kirliliinin Kontrol
Ynetmelii 31.05.2005 tarih ve 25831 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle
girmitir.
Bu Ynetmeliin amac alc ortam olarak lke topraklarnn kirlenmesinin nlenmesi,
kirliliin giderilmesi, artma amurlar ve kompostun toprakta kullanmnda gerekli
tedbirlerin alnmas esaslarn srdrlebilir kalknma hedefleriyle uyumlu bir ekilde ortaya
koymaktr.
Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii ksaca, toprak kirliliine neden olan
faaliyetler ile tehlikeli maddeler ve atklarn topraa dearj, atlmas, szmas ve her geen
gn miktar artan evsel nitelikli endstriyel atk sularn artlmas sonucu ortaya kan artma
amurlarnn tarmda kullanlmas ile ilgili teknik ve idari esaslar iermektedir.

30

Tarm Bakanl tarafndan hazrlanan Tarm Topraklarnn Ama D Kullanmna

Dair Ynetmelik ile ama dnda kullanm nlenmeye allmaktadr.

Resim 2.9: Toplumlar ve lkeler asndan en nemli zenginlik kayna toprak

Unutulmamaldr ki, doadaki tm canllar ekolojik dengede bir grev stlenmektedir

ve bu canl trlerinden birinin bile yok olmas ekolojik dengenin bozulmasi demektir.

31

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar
lkemizde
erozyondan
blgeleri aratrnz.

neriler

etkilenen

Erozyondan etkilenen blgeler ile ilgili

bilgi toplaynz.
Erozyondan etkilenen blgelerin ne tip
erozyona maruz kaldn belirleyiniz.
Hazrlayacanz haritann boyutlarn
belirleyiniz.
Haritanz iin gerekli ara ve gereleri
hazrlaynz.
Trkiye haritasn iziniz.

Harita zerinde erozyona maruz kalan

blgeleri erozyon eitlerini dikkate
alarak belirleyiniz.

Kaynak kitap, dergi, internet ve evre

ve Orman Bakanl internet sitelerinden
yararlanabilirsiniz.
Kaynak kitap, dergi, internet vb.
kaynaklardan yararlanabilirsiniz.
Blgeleri erozyon eitlerine gre
snflayabilirsiniz.
Kullanl ve anlalr olmasna dikkat
edebilirsiniz.
Renkli kartonlardan, eitli kalemlerden,
kullanlm ktlardan, dergi, gazete,
kitap vb. yararlanabilirsiniz.
Haritann anlalr ve dzgn olmasna
zen gsterebilirsiniz.
eitli
renkte
boya
kalemleri
kullanabilirsiniz.
Erozyon eitlerine gre farkl renkler
kullanarak
haritanz
renklendirebilirsiniz.
Erozyon eitlerine ynelik resimlerle
destekleyebilirsiniz.
Kullandnz renklerin ya da simgelerin
ne anlam tadn aklayan ksa
cmleler yazabilirsiniz.

Haritanzn alt ksmna yaptnz

almay aklar nitelik tayan
ksaltmalar yaznz.
Yaptnz
almay
snfta
Arkadalarnzn gr ve nerilerini
arkadalarnzn grebilecei bir yere
alabilirsiniz.
asnz.

32

UYGULAMALI TEST
lkemizdeki erozyon blgelerini gsteren bir Trkiye haritas hazrlaynz.
Aadaki kriterleri dikkate alarak erozyona kar alnabilecek nlemlerle ilgili bir afi
hazrlaynz.
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet
ve Hayr kutucuklarna (X) iareti koyarak kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri

Evet

Hayr

1. Erozyona neden olan faktrleri aratrdnz m?

2. Erozyona kar alnabilecek nlemlerle ilgili aratrma yaptnz
m?
3. Edindiiniz bilgileri derlediniz mi?
4. Erozyona kar alnabilecek nlemler ile ilgili resim ve
fotoraflar buldunuz mu?
5. Afiinizde kullanacanz resimlerin, fotoraflarn canl, ak ve
anlalr nitelikte olmasna zen gsterdiniz mi?
6. almalarnza uygun bir slogan gelitirdiniz mi?
7. Dokmanlarnz ve resimlerinizi, fotoraflarnz bir araya
getirerek afiinizi hazrladnz m?
8. Afiinizin dikkat ekici olmasna zen gsterdiniz mi?
9. Afiinizi snf iinde uygun bir yere yerletirdiniz mi?
10. Arkadalarnzn gr ve nerilerini aldnz m?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

33

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
1.

( )Topran, bulunduu yerden yalar, sel sular, rzgr, vb. etkenlerle tanmas
olay erozyon olarak tanmlanmaktadr.

2.

( )Trkiye topraklarnn % 1'i su erozyonu, % 90' da rzgr erozyonuna maruz

kalmaktadr.

3.

( )Su erozyonu, dier erozyon eitleri ierisinde en yaygn ve en etkili olandr.

4.

( ) erozyonu bitki rtsnn zayf olduu yerlerde meydana gelmektedir.

5.

( )Rzgr erozyonu yeterli bitki rts bulunmayan olduka dz ve geni arazilerde,

gevek yapdaki kuru ve ince bnyeli topran iddetli rzgrlarn etkisi ile paracklar
halinde yerinden oynatlarak, toz bulutlar eklinde yer deitirmesi ile
gereklemektedir.

6.

( )Yzey topra besin maddeleri ynnden ok zengindir.

7.

( )Rzgar erozyonu, dier erozyon eitleri ierisinde en yaygn ve en etkili olandr.

8.

( )Erozyonun etkisinden dolay kaybedilen verimli topraklar tarmsal retim

kapasitesinin dmesine sebep olmaktadr.

9.

( )Erozyon nedeni ile topran verimi azalmakta, besin maddeleri yok olmakta, sular
kirlenmekte, rnlerde verim ve kalite dmektedir.

10.

( )Buzul erozyonu; yama zerinde toplanan kar ktlesinin, yeni yaan karlarla ar
yklenmesi veya yamala balantsnn zayflamas halinde, herhangi bir etki ile
dengesini kaybederek da yamacndan aaya doru kaymas ve yuvarlanmas
olaydr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

34

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1.

.. .. topran en st katnn ykanmas ile szan minerallerin

biriktirildii kattr.

2.

plerin paralanmas sonucu oluan maddeler .. doal yapsn

bozar.

3.

Maden yataklarnn toprak zerinde braklmas ile radyo aktif atklarn topraa
verilmesi
sonucunda
..

topraa
karabilmektedir.

4.

Atk su amurlar ilk amur, ikincil amur ve .. ..

olarak snflandrlmaktadr.

5.

Sanayi atklarnn ve evsel atklarn kart

.. kirliliklerle kar karya kalrlar.

6.

.. .. bitki rtsnn zayf olduu yerlerde

meydana gelmektedir.

7.

amur artm iin pek ok artma metodu vardr. amur; younlatrma,

, artlandrma, susuzlatrma ve uzaklatrma gibi ardk artmadan
oluan kademelerde ilenilmektedir.
Endstri atk sular, fazla miktarda . . ve zellikle
canllar iin toksit maddeleri fazla ierdiklerinden toprak canllar zerinde olumsuz
etkide bulunurlar.

8.

sularla

sulanm

topraklar

9.

Kimyasal bilinsiz kullanm topraklarn kirlilik yklerinin

artmasna neden olmaktadr.

10.

Fazla miktarda azotlu gbre kullanlmas sonucu topraktan ykanmalarla ime sular
ve akarsularda .. miktar artabilmektedir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

35

CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1

toprak kirlilii

kimyasal ayrma

eim / ykselti / bak

pestisitler

nkleer

topran verimini

bitki yapsna

kadmiyum/kurun

besin zinciriyle

10

radyasyon

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl
Doru
Doru
Yanl

36

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1

a horizonu

topran

ar metaller

kimyasal amur

kimyasal

rzgar erozyonu

stabilizasyon

iz elementleri

gbrelerin

10

nitrat

37

NERLEN KAYNAKLAR

OLAKOLU H., Byk Menderes Havzasnda Mineral Gbre Kullanm

ve evresel Etkileri, Byk Menderes Havzas 3. Tarm ve evre
Sempozyumu, Ske, 1998.
HAKTANIR K., Toprakta Ar Metallerin Tolere Edilebilir Miktarlar ve
Bitkilerde Birikimi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Notlar, Ankara,
1989.
HAKTANIR K., Toprak Kirliliini Oluturan Etmenler FAO, Gda ve evre
Sempozyumu, Tarm ve Ky ileri Bakanl, Ankara, 1989.
HATPOLU F., M. ALPASLAN, Gbre Kullanm ve evre TGSA'n
40. Ylnda Gbre Sempozyumu, Ankara, 1994.
HATPOLU F., M. ALPASLAN , A.GNE, Gbre Kullanm ve evre
zerine Etkileri, TBTAK Trk Tarm ve Ormanclk Dergisi, Ankara, 1966
KUMBUR H. ve ARK., el'de Tketilen Sebze ve Meyvelerde Toksik
Element Dzeylerinin Aratrlmas, Tarm ve evre likileri Sempozyumu
Bildiri Kitab Mersin niversitesi, Mersin, 1996.
ZBEK H., Tarmn evre Problemleri, evre 89, Beinci Bilimsel ve
Teknik evre Kongresi, Adana, 1989.
SAMUEL L.T, N. WERNERL, eviri Gzel N., Toprak Verimlilii ve
Gbreler ZF Yaynlar Nu: 168, Adana, 1982.
AHN M., evre Kalitesi ve Toprak Kirlilii, Standart Ekonomik ve Teknik
Dergi SAYI: 343, Ankara, 1990.

38

KAYNAKA
KAYNAKA

AYYILDIZ M., A. Berktay, ve M. Kkhemek, Sulama Suyu Kalitesi ve

Tuzluluk Problemleri, A Ziraat Fakltesi Yaynlar: 1196, Ders Kit: 344,
Ankara, 1990.
KARPUZCU Mehmet, evre Kirlenmesi Ve Kontrol, zal Matbaas
stanbul, Eyll 2006.
http://www.cevreorman.gov.tr/toprak_03.htm
http://www.tarim.gov.tr/arayuz/10/ierik,asp?efl=toprak_su/index
http://www.dpiw.tas.gov.av/inter.nsf/WebPages/TPRY-5Z522V?open
http://www.land.vic.gov.av/dpi/nreninf.nsf/childdocs
http://www.nrw.gld.gov.av/land/management/erosion/index.htm/#effects
http://www.agri.ankara.edu.tr/soil_sciences/1235_Bolum_10_Ruzgar_Erozyonu
_ve_Kontrolu.pdf
http://www.agm.gov.tr/faaliyetler8.asp#2/
http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/IOLTP/unite04.pdf

39