KYM 415

PROSES TASARIMI
P&ID
DERS NOTLARI
DO. DR. SLEYMAN KARACAN

7. Borulandrma ve Enstrumantasyon
(P&I: Piping and Instrumentation)

7.1. Giri
Proses akmemalar (flowsheet), ekipmanlarn ve
onlarn byk ara balant paralarnn
dzenlenmesini gsterir ve proses doasnn bir
tanmdr.

 Borulandrma ve enstruman diyagramlar (P&I

diagram: Piping and Instrument) ise, ekipmanlarn,
cihazlarn,
borulandrmann,
vanalarn,
balantlarn
ve
onlarn
dzenlenmesinin
mhendislik
detaylarn
gsterir
ve
ska
mhendislik akm emalar veya mhendislik izgi
diyagramlar olarak adlandrlr.

P&I Diyagramlar, proses ekipmanlarn, borulandrmay,

pompalar, enstrumanlar, vanalar ve dier balantlarn
dzenlenmesini gsterir ve unlar iermesi gerekir:
1. Prosesin tm ekipmanlarna bir ekipman numaras verilir.
Ekipmann orantl olarak dzgn bir ekilde izilmesi gerekir.

2. Borularn tmne ayr bir hat numaras verilir. Boru lleri ve

yap malzemesinin gsterilmesi gerekir. Malzeme hat tantm
numarasn ksmi olarak ierebilir.

3. Tm vanalara ayr bir tantm numaras verilir. Tipi ve byklnn

gsterilmesi gerekir. Vana tipi, vana iin kullanlan bir sembol veya
ierdii vana numaras iin kullanlan kod ile gsterilebilir.

4. Gzetleme cam, szge ve buhar tuzaklar gibi

borulandrma sisteminin i hat paralar olan
yardmc balantlara ayr bir tantm numaras verilir.
5. Pompalara uygun bir kod numaras verilir.
6. Tm kontrol devrelerine ve enstrumanlarna ayr bir
numara verilir.
P&ID prosesin akm emasn andrr, fakat proses bilgileri gsterilmez.
Her iki diyagramda da ayn ekipman iin ayn tantm numaralarnn
kullanlmas gerekir.

7.2. Semboller ve yerleim (Symbols and layout)

Ekipmanlar, vanalar, enstrumanlar ve kontrol
devrelerini gstermek iin kullanlan semboller belirli bir
tasarm ofisinin deneyimine baldr. Ekipman sembolleri
genellikle proses akm emalarnda kullanlanlardan
daha ayrntldr .
. Enstrumanlar, kontrol ediciler ve vanalar iin standart
semboller ngiliz standartlarnda (BS 1646) verilmitir.
Austin (1979) ngiliz ve ayrca Amerikan standart
sembollerinin (ANSI) anlalabilir bir zetini ve onlarn
baz mteahhitlik firmalar tarafndan kullanlan
rneklerini vermitir.

7.3. Basit semboller

(BS 1646dan alnmtr).
Kontrol vanas

Bu sembol tm kontrol vana tiplerini; pnmatik ve elektrik motor

srcl vanalarn her ikisini de ifade etmek iin kullanlr.
Arza modu

Ama arzas

Kapatma arzas

Olaan pozisyon

Ok yn g uygulayc arzasnn vana zerindeki konumunu gsterir.

Enstrumanlar ve kontrol ediciler

Yerel olarak konumlanm

Yerel konumlanm ifadesi,
kontrol edici ve ynlendiricinin
tesiste bulunan alglama cihaznn
yerinin yerletirilmesi anlamna gelir.

Ana panele konumlanm

Ana panel ifadesi ise, kontrol
odasndaki bir panel zerine
yerletirilmesi anlamna gelir.

Enstruman tipi

Bununla bir yazsal kod ile kontrol edici cihazn bir devreyi ifade
etmesi gsterilirrnein, F = Ak hz. Sonraki harfler ise fonksiyonu gsterir.
1

10

11

l.
zll.

lk harf

Gster
ge
(I)

Kayt
(R)

Gs.
Topl.
(IS)

Kay.
Topl.
(RS)

Kontrol
(C)

Gs.
Kon.
(IC)

Kay.Ko
n.
(RC)

G.Ko.
To
(ICS)

Ka.Ko.T
o
(RCS)

Ak
hz

FI

FR

FIS

FRS

FC

FIC

FRC

FICS

FRCS

Seviye

LI

LR

LC

LIC

LRC

Boyutlar

UI

UR

UC

UIC

URC

Basn

PI

PR

PC

PIC

PRC

Kalite

QI

QR

QC

QIC

QRC

Inm

RI

RR

RIS

RRS

RC

RIC

RRC

RICS

RRCS

Hz

SI

SR

SIS

SRS

SC

SIC

SRC

SICS

SRCS

Scaklk

TI

TR

TC

TIC

TRC

Arlk

WI

WR

WC

WIC

WRC

Dier
zll

XI

XR

XC

XIC

XRC

Farkl
zl

DI

DR

DC

DIC

DRC

rnein,
I = Belirtme
RC = kaydedici
kontrol edici

Tablo 7.1BS 1646 temelinde

yazsal kodlar (1979)

Tantc Yazlarn Anlamlar

lk harf (X)
A
Analiz
B
Frn alevi
C
letkenlik
D
E
F
H
I
J
K
L
M
O
P
Q
R
S
T
V
W
Y
Z

Younluk veya spesifik gravite

Voltaj
Ak hz
El (Elle balama)
Akm
G
Zaman veya zaman edl
Seviye
Nem veya nemlilik
Basn veya vakum
Miktar veya olay
Radyoaktivite veya oran
Srat veya frekans
Scaklk
Viskozite
Arlk
Pozisyon

XYY
kinci veya nc harf (Y)
Alarm
Kontrol
Eleman
Yksek
Gsterge
Kontrol hali
Hafif veya dk
Orta veya ara
Orifis
Nokta
Kayt veya Yazma
Anahtar
Transmitter
Vana, durdurucu
Memba
Gecikme veya hesaplama
Src

Hatlar
Enstruman balant hatlarn ana proses hatlarndan ayrt etmek
iin farkl bir ekilde izilmesi gerekir.
Nokta veya izgi nokta normal olarak kullanlr.
FRC

Tipik bir kontrol devresi

1. Kapatma vanas
2. Kontrol vanas

Tablo 7.2 de verilen veriler tesis bilgileri dndaki tm mekaniksel

konular ierir. Allm olarak P&ID iziminde kullanlanlar Tablo
7.3de verilmitir.
Tablo 7.2 Borulandrma ve Enstrumantasyon Diyagram (P&ID) dnda kalanlar
letme koullar, T, P
Akm aklar
Cihaz yerleimleri
Boru yollar
a.Boru boyu
b.Boru balantlar
Destekler, yaplar, kurumlar

Tablo 7.3 Borulandrma ve Enstrumantasyon Diyagramlarnn oluturulmas

Cihazlar iin, ierdii her parann gsterimi
Yedek birimler
Paralel birimler
Her birimin detay zetleri
Borulandrma iin, ierdii tm hatlarn ak yn, rnek balantlar ve zellikler
Byklk (kullanlan standart l)
edl (kalnlk)
Yap malzemesi
Yaltm (kalnlk ve tip)
Cihazlar iin, tantm
Gstergeler
Kaydediciler
Kontrol ediciler
Cihaz hatlar gsterimi

Tesiste llebilen tm proses bilgileri, P&ID zerinde bir daire iareti

ile gsterilir. Bu iaret, proses kontrol devrelerinde kullanlan ve
kaydedilen bilgileri ierir. Diyagram zerindeki daireler proseste elde
edilen bilgilerin bulunduu yeri ve alnan lmlerin tantmn ve nasl
bir bilgi temin ettiini gsterir. Tablo 7.4 de, enstrumantasyon ve
kontrol ile ilgili kullanlan tantc bilgiler zetlenmitir.
Tablo 7.4. Borulandrma ve Enstrumantasyon Diyagram (P&ID) nn tantm
Cihazlarn Yerleimi
Tesise yerletirilen cihaz
Kontrol odasndaki panelin nne yerletirilen cihaz
Kontrol odasndaki panelin arkasna yerletirilen cihaz

Cihaz Balantlarnn Tantm

Kapiler
Haval (Pnomatik)
Elektriksel

Hemen hemen btn kimyasal proses kontrol devrelerinde

Son kontrol eleman vanadr.

7.4 Kontrol ve Enstrumantasyon (Alet Kullanm)

7.4.1.Cihazlar

Cihazlar, tesis iletimi boyunca anahtar proses deikenlerini izlemeyi

salar. Onlar, otomatik kontrol devrelerinde kurulabilir veya proses
ilemlerinin manuel izlenmesinde kullanlabilir.
Ayrca, otomatik bilgisayarl kontrol veri toplama sisteminin bir paras
olabilir. Kritik proses deikenlerini izleyen cihazlara, kritik ve
tehlikeli durumlarda operatre haber vermek zere bir alarm
balanacaktr.
Tercihan dorudan llm proses deikenleri izlenir. Kolay
llen baz bamsz deikenleri lmek pratik olmadndan
yerinde izlenir.

7.4.2 Cihaz kullanm ve Kontrol Amalar

Enstrumantasyon ve kontrol emasn saptarken ,
tasarmcnn birincil konusu:
Gvenli tesis iletimi:
-Proses deikenlerini bilinen gvenli iletim snrlar iinde tutmak
-Oluan tehlikeli durumlar tespit etmek, alarm ve otomatik
kapatma sistemleri salamak.
-Tehlikeli iletim yntemlerini nlemek iin balant ve
alarmlar kurmak
retim:
- Tasarm rn ktsn baarmak

rn kalitesi:
- Belirli kalite standard iinde rn bileimini salamak
Maliyet:
- Dier konulara eit en dk rn maliyetinde iletmek
Bunlar ayrlmaz konular olup, birlikte dnlmelidir
rn kalitesi, retim hz ve retim maliyeti sat gereksinimlerine
bamldr. rnein, yksek maliyetle daha iyi kalitede rn retmek
en iyi strateji olabilir.
Tipik bir kimyasal proses tesisinde bu konular,
otomatik kontrol, manuel izleme ve laboratuar
analizleri ile baarlr.

7.4.3. Otomatik kontrol emalar

Byk bir proje iin, ayrntl tasarm ve otomatik
kontrol emalarnn spesifikasyonlar zel kiiler
tarafndan yaplr.
Burada bir proses iin, kontrol sistemlerinin belirlenmesinde
proses akm emalarndan gelitirilen, enstrumantasyon
ve kontroln ilkel emasnn hazrlanmasdr.
Bunlar ilkel enstrumantasyonun hazrlanmasnda ve kontrol
emalarnda bir rehber olarak kullanlabilir.

Rehber kurallar
Aadaki yntem ilkel P&I Diyagramlarnn izilmesinde
kullanlr:
1. Yatkn tesis iletimi iin aka ihtiya duyulan
kontrol devrelerinin tantm ve izimi
(a) Seviye kontrolu
(b) Ak kontrolu
(c) Basn kontrolu
(d) Scaklk kontrolu

2. Belli bir rn kalitesinin elde edilmesinde kontroluna ihtiya duyulan anahtar

proses deikenlerinin tantm. Kontrol deikeninin dorudan lm kullanlarak
kontrol devrelerini ierii. Uygun baml deiken seimi.
3. Gvenli iletim iin ilave kontrol devrelerinin ierii ve tantm, 1 ve 2.
Basama hemen hemen kapsamaz.
4. Tesis gelitirme ve aksaklklar iin operatrler tarafndan tesis iletiminin
grntlenmesinde ihtiya duyulan yardmc cihazlarna karar verme ve gsterme.
5. rnek noktalarnn yerine karar verme.
6. Yerel veya kontrol odasndaki kaydediciler ve okuma noktalarnn yer ihtiyacna
karar verme. Bu basamak 1 ve 4 arasnda yaplr.
7. htiya duyulan balantlar ve alarma karar verme. Bu, basamak 3 te yaplr.

7.4.4. Tipik kontrol sistemleri

ki faz arasnda (sv-buhar)
arayzeyde mevcut herhangi bir
cihazla, gereken seviyede ortalama
arayzey salanmaldr.

- Seviye kontrolu

LC

ekilde bir kolonun tabanndaki

seviye kontrolu iin tipik bir
dzenleme gsterilmitir.
Pompa boaltma hatt zerinde bir
kontrol vanasnn yer almas gerekir.

ekil 7.4.1 Seviye kontrolu

Basn kontrolu
Basn kontorlu, buhar veya gaz kullanlan pek
ok sistem iin gereklidir. Kontrol metodu,
prosesin doasna bamldr.
PC

ekil 7.4.2.a. Dorudan boaltma ile basn kontrolu

PC

ekil 7.4.2.b. Youturucudan sonra youmayanlarn boaltlmas

Ak Kontrolu
Ak kontrolu salamak iin sabit hzda
alan ve yaklak sabit hacimde k
basan bir kompresr veya pompa
bir yan gei (by-pass) kontrol
kullanlmaldr.

FC

ekil 7.4.3a. Emme-basma pompa iin ak kontrolu

FC

FC

ekil 7.4.b. Bir santrifj compresr veya pompa iin alternatif ema

Is deitiriciler

soutma veya stma ortam aknn deiimi

ile scaklk kontrolu konusundaki en basit
dzenlemeyi gsterir.

Proses
TC

ekil 7.5a. Bir akkan akmnn kontrolu

Eer, alveri iki sabit akl proses

akm arasnda ise, by-pass kontrol
kullanlr.

Proses

TC

ekil 7.5b. By-pass kontrol

Kaynatc ve buharlatrc kontrolu

Buharlatrclar iin sklkla seviye kontrolu kullanlr.
ekilde grld gibi ak kontrolu zerindeki buharlatrcya beslenen sv
ak hz ve kontrol edici stma yzeyine gnderilen buharn
miktarn ayarlayarak seviye kontrol edilmektedir

FC

LC

Buhar

Besleme

Tuzak
ekil 7.6 Buharlatrc Kontrol

Damtma Kolonu Kontrolu

Damtma kolonu kontrolunun temel konusu, st ve alt rnn belirli bir bileimini
ve yan akmlarda bozulanlarn etkisini dzelterek temin etmektir.

FC
TC

Besleme

TC

Buhar

ekil 7.7a. Scaklk deseni kontrolu.

Bu dzenleme ile tepe ve dip scaklk kontrol edicileri arasnda i etkileim olur

FC

FC
Oran
FC
LC

Oran

FC

ekil 7.7.b. Bileim kontrolu.

(Geri akma oran bir oran kontrol edici veya bir blc kutu ile,
ve dip rn besleme sabit bir ak oran olarak kontrol edilmitir)

Diferansiyel basn kontrolu, dzenli yklemede dolgulu iletimi temin etmek iin
dolgulu yataklarda ska kullanlr (Bkz. ekil 7.7.c). Kolon performansn ve
aksaklklar izlemek iin, ilave scaklk gstergesi veya kayt noktalar iermesi gerekir.

P
TC

ekil 7.7.c. Dolgulu kolon diferansiyel basn kontrolu .

Reaktr Kontrolu

Reaktr kontrolunda kullanlan ema, prosese ve reaktrn

tipine bamldr.
Eer, gvenilir on-line analiz edici bulunuyor ve reaktr dinamii
uygunsa, rn bileimi srekli izlenebilir ve reaktr koullar
ve besleme ak istenen rn bileimi ve verimini salamak
iin otomatik olarak kontrol edilir.

Reaktr scakl T
Soutma akkan ak hz
ayarlanarak kontrol edilir

FC

TC

FC
FC

Besleme

LC

Seviye kontrol
Soutucu
akkan

Basn genellikle sabit tutulur

ekil 7.8 Tipik bir geri kartrmal tank reaktr kontrol emas

5.9. Alarm ve gvenlik tuzaklar, ve balantlar

Alarmlar, operatrlere ciddi potansiyel tehlikeleri ve proses koullarndaki

sapmalar haber vermek iin kullanlr.
Anahtar cihazlar, kontrol panelleri zerindeki iitsel ve grsel alarmlar
altrma da dmelere ve aktarclara balanr. Gecikme veya yantm
kayb olduu yerde operatrler ile tehlikeli durumun gelimesinde
rehberlik eder.
Cihaz otomatik olarak tehlikeyi nlemek iin, pompalarn durdurulmas,
vanalarn kapatlmas gibi gvenlik sistemini iletmek zere bir yanltma
sistemine balanr.

Bir otomatik nleme sisteminin temel bileenleri unlardr:

1.

Kontrol deikenini izlemek iin bir alglayc bulunan ve nset deeri

geildiinde bir kt sinyali salanmas

2. Sinyali srcye iletmek iin bir hat, genellikle, pnomatik veya elektriksel
aktarc iermesi
3. Gerekli eylemi gerekletrimek iin bir src, vanay amak veya kapamak,
motorun dmesini kapatmak

Gvenli bir aktarc bir kontrol devresine ekil 7.9a da gsterildii gibi
yerletirilebilir. Bu sistemde, yksek scaklk alarm pnomatik src
zerindeki havay brakarak bir selenoid vanay altrr ve yksek scaklkta
vana kapanr.
H
TA
TIC

ekil 7.9a. Kontrol sisteminin bir paras olarak aktarc

Sonuta, gvenli sistem iletimi, kontrol cihaznn gvenilirliine bamldr ve

potansiyel tehlikeli durumlar iin ekil 7.9.b de gsterildii gibi belli bir
ayrma akatarc sistem daha pratiktir. htiya duyulan sistem iletimlerini
temin etmek zere aktarc sistemin periyodik kontrolu iin hazrlk yaplmaldr.

TA
TIC

TA

Hava

ekil 7.9.b. Durdurma aktarcsnn ayrlmas