Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Deneyin Ad Scaklk lme deneyi Deneyin Amac e itli scaklk lme aletlerinin tantlmas, al ma prensiplerinin aklanmas ve aralarndaki ili kilerin ifade edilmesi. Teorik Bilgi CUSSONS P4810 scaklk lm dzene i ile m terek olarak bir ok sayda scaklk lm yntemlerinin uygulamas yaplabilmektedir. Ayrca bu cihaz ile farkl scaklk lm yntemlerinin hassasiyetlerinin kar la trlmas ve kalibrasyonunu yapmak mmkndr. Scaklk lmeleri yeni teknolojilerle birlikte nemli bir konu haline gelmi tir. Scaklk tamamen fizik ile ilgili temel bir konudur. ok e itli fiziksel zellikleri etkileyen bir parametre olmas sebebiyle llmesi gereken nemli bir de i kendir. Scaklk lm iin ok e itli yntemler vardr. Bunlar aramda en ok kullanlan yntemlerden bini termo eleman iftleridir (termocouples). ekil 1'de CUSSONS P4810 Tipi scaklk lme cihaz verilmi tir.

Cihaz zerindeki Elemanlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Termokupul Scak Su Banyosu Istc ve Kar trc Scaklk kontrol cihaz Bimetalik Scaklk Gstergesi Sabit Scaklk Banyosu Frn Diren Termometresi

2.Scaklk lme Dzene inin zerinde Bulunan Elemanlar: Scak Su Banyosu: Elektriksel stc kar trc dzenekli termos kaptan olu maktadr. D k su seviyesi 100 ve 760 mm Hg barometrik basnta suyun kaynamasn C kesmektedir. Istc dzene i bir termostatik scaklk kontrol dzene ine ve st scaklk snr belirleyicisine sahiptir. Saf su kullanld nda suyun kaynama noktas 100 referans C noktasna ayarlanmaldr. (760 mm Hg).Banyoda bulunan su her yerde sabit kalacak ekilde kar trc ile sirkle edilmektedir. Frn:Pirin gvdeden olu an frn d ortama kar tamamen izole edilmi tir. Gvde sk trlm hava ieren bir metal gvdeyle kap anm tr. Bu ekilde s kayb asgari dzeye indirgenmi ve scakl n stabil olmas sa lanm tr. Istc, elektriksel olarak pano zerine monte edilmi olup bir de i kenli dn trc ile stma oran ayarlanarak scaklk maksimum 230 C' ye kadar kabilmektedir. Frnn kapa nda ayrca bir cival termometrenin, diren termometrenin ve bir termo elemann yerle tirilmesini sa layacak delik bulunmaktadr.

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

So uk Su (Buz) Banyosu: Termal izolasyonu ok yksek olan bir termos kaptan olu maktadr. ine saf sudan (destille edilmi ) olu an ezilmi ve erimekte dan buz konularak su scakl nn 0,01 olmas sa lanabilir. Termosun kapa nda farkl C daldrmal scaklk lm cihazlarnn ayn anda lm yapmasna imkan sa layan delikler bulunmaktadr. Dijital Diren (Rezistans) Termometre/Termoeleman l Cihaz: Bu cihaz Ohms/ mV selektr swtch ile donatlm tr. Diren (Rezistans) kullanld nda "Ohms" de erine ve termoeleman kullanld nda "mV" k de erine ayarlanabilmektedir. Dijital Ni-Cr/ Ni-AL Termoeleman l Cihaz: Bu cihaz direkt olarak scakl n olarak C okunmasn sa layacak ekilde Ni-Ci/Ni-Al termoelemanlar iin kalibre edilmi tir, iki farkl termoeleman iftinin ba lanabilmesi iin panoda yerleri mevcuttur. stte bulunan ba lant yeri (Direkt Giri ) cihaza iten dahili olarak ba lantldr ve altta bulunan ba lant giri indrekt olarak cihaza basit bir ekilde ba lanm tr. e itli ba lant ekillerinin direkt giri e olan etkisini grebilmek iin, termoeleman drekt giri ularna ba lanmaldr. 2.6.Scaklk lm cihazlar: Termoelemanlar :e itli scaklk aralklarnda en ok kullanlan termoeleman teli e itleri olan J tipi (Demir-Constantant), K tipi (Chromel-Alumel) ve T tipi (Batar-Constantant) termoeleman teli e itleri mevcut olup ekil 1'de gsterilen scaklk lm dzene i zerinde bulunan farkl scaklk lm noktalarnda daldrlmak suretiyle kullanlabilir, Termoeleman tellerinin kablolar farkl renklerde kodlanm tr. J tipi: Sar ve Mavi K tipi: Kahverengi ve Mavi T tipi: Beyaz ve Mavi Cival Cam Termometreler: Mevcut olan cval cam termometreler farkl scaklk lm noktalarna 100 mm daldrlabilecek ekilde tasarlanm tr. 5 ve 105 arasnda lm C yapabilen bu termometre kesinlikle firma daldrlmamaldr. Dndrmeli Hygrometre (Nem ler): Plastik gvdeli dndrmeli hygrometre 5 ile 50 C aralklarda lm yapabilen 85 mm uzunlu unda skaler gstergeli iki termometreden olu maktadr. Termometrelerin biri ya termometre scakl nn di eri ise kuru termometre scakl n lmeye yarar. Gvde el ile tutularak gvdeyi dndrmeye yarayan bir kol ile irtibatldr. Platin Diren (Rezistans) Termometresi: elik koruyucu klftan olu an platin diren termometresi ekil 1 de gsterilen scaklk lm dzene inin zerinde bulunan Newport 204A tp diren termometre/termoeleman lm cihaz ile Ohm olarak okunabilir. Bimetalik Termometre: Bimetalik scaklk gstergesi O ile 400 arasnda scaklk lm C de erlerini okumaya imkan sa layan gsterge ibresine sahip ve ekil 1 de gsterilen scaklk lm dzene inin zerinde bulunan e itti scaklk kontrol noktalarnda kullanlabilir. 3.Scaklk lm Cihazlarnn Teorisi. 3.1 Termocouple: Termocouple iki farkl metal ala mn ularnn kaynaklanmas (birle tirilmesi) ile olu turulan basit bir scaklk l elemandr. Kaynak noktas scak nokta, di er ak iki u ise so uk nokta (referans nokta) olarak anlr Termocouple olay scak nokta ile so uk nokta arasndaki scaklk farkndan do ar. Bu scaklk farkyla orantl,so uk nokta ularnda mV mertebesinde gerilim retilir. Termocouple scak noktas

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

ve so uk noktas arasndaki scaklk da lm nasl olursa olsun retilen gerilim,scak ile so uk nokta arasdaki scaklk farkyla orantldr. Dolaysyla so uk noktann scakl nemlidir. Scak nokta ayn kalmak kayd ile so uk nokta scakl de i ti i taktirde farkl scaklklar okunacaktr. Bu sebeple termocouple mV tablolarndaki de erlerde standardizasyon sa lamak iin llen scaklk kar l mV de erleri so uk noktann 0oC'de tutulmas ile elde edilmi tir. So uk nokta yani referans ucun 0 de tutulmas ile C retilen gerilim ile scaklk arasnda a a daki ili ki geerlidir. Log E = ALogt + B Burada E=Emk ( mikrovolt) T=Scaklk (OC) A,B= Kullanlan termocouple tel malzemesinin biimine ba l katsaylar So uk nokta scakl 0oC'den farkl ise teorik olarak ispatlanabilen a a daki ba nt geerlidir. LogE A(t1-t2) + B(t12 t22) Burada t1= Scak u scakl (0C) t2 =So uk (Referans) u scakl (0C) Sabit de erler iki farkl bilinen scaklk aralklar iin retilen gerilim de erlerinin llmesi ile elde edilecek iki bilinmeyenli iki denklemin zm ile bulunabilir. Mesela A ve B de erleri bakr-constantant ifti iin A=1.14, B=1.36'dr. Yukarda akland gibi l ucunu scakl llecek ortama koyarak ve referans ucunu bilinen bir sabit scaklkta tutarak llebilecek bir gerilim retilebilir. Buradaki problem referans ucu scakl n sabit tutmaktr. Laboratuar lmelerinde ergimekte olan buz kullanlr. Endstride ise T2 scakl bir kere seilir ve bu scaklktaki de i meler termoeleman devresine elektriksel ilaveler yaplarak giderilir. Termocouplelardan beklenen zellikler 1. Mmkn oldu u kadar byk emk de erine sahip olmaldr. 2. Kalibrasyonunun kolay olmas ve kalibrasyon e risinin zamanla de i memesi gerekir. 3. Korozyona ve oksidasyona dayankl olmas gerekir. 4. Termoelektrik kuvvetinin scaklkla mmknse lineer de i mesi. 3.2 Elektriksel Diren Termometresi: Scakl lmlerinde tercouplardan sonra bulunmu ve kullanlmaya ba lanm olan diren termometreler endstride laboratuarlarda ok yaygn olarak kullanlmaktadr. zellikle hassas lm alnmak istenen d k scakllarda tercih edilirler. Diren termometresinde esas olarak scaklkla elektriksel direncin de i iminden yararlanlr. Teller uzun miktarlarda bir lm ucuna bobin eklinde sarlrlar. Sarml diren scakl llmek istenen ortama daldrlr, zerinden sabit akm geirilir. Scakl n de i mesi ile sarml direncin diren de eri de i ir ve zerinden geen sabit akmla de i en bir gerilim elde edilir. Termocouple kadar hassas olmasa bile ok dayankldrlar, ok hzl zamana ba l lmeler iin ince film eklinde olu turulmu diren elemanlar kullanlabilir. ekil 1 de gsterilen scaklk lm dzene inin zerinde platin diren termometresinin scaklk elektriksel diren de erinin de i imi Ohm olarak direkt okuma imkan sa layan bir dijital gstergeli l cihaz mevcuttur. Diren termometrenin scaklk de i im faktr standart olarak seilen 100 deki diren de eri ile 0 deki diren de erinin farknn C C

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

1OO.Ro'a blnmesi ile elde edilir. R100= 100 oC deki diren de eri Standartlarda en ok kullanlan Pt-100 ve N-100 gibi rezistans termometrelerin 0oC'deki diren de eri standart 100 Ohm' dur. 3.3.Bi-Metal Termometre: Genle me katsaylar birbirinde:, farkl iki metal band st ste tespit edilirse, ba langta dzlemsel vaziyette bulunan bu sistem (atld zaman yani scakl n artmasyla dzlemsel halinden ayrlr. Bi-metal band ad verilen bu sistemin dzlemsel durumdan ayrlmas ocaklkla orantldr. Bi-Metal band te kil eden metallerin genle me katsaylar birbirinden ne kadar farkl ise ayrlma derecesi o kadar fazla olur. Genle me katsays kk olan metal, ieriye gelecek ekilde helisel olarak sarlm ve bir ucundan sabit bir noktaya tespit edilmi bulunan bi-metal band snd zaman serbest ucu helisin ekseni etrafnda hareket eder. Bu uca ba lanm bir gstergenin konumu scaklk iin bir lek olarak kullanlr. 3.4.Sv Genle meli Termometre : En basit ve en ok kullanlan termometrelerden biriside caml-cival termometredir. Termometre, ii civa veya ba ka bir sv ile doldurulmu bulunan bir hazne ve bu hazneyle irtibatlandrlm bulunan bir kapiller borudan ibarettir. Kapiller borunun st ucu kapatlm ve ierisi civann buharla masna mani olmak iin basn allnda azot gaz ile doldurulmu tur. Hazne, scakl llecek ortama daldrlr. Scakl n tesiriyle haznedeki civa geni ler ve kapiller boruda ykselir. Civann kapiller borudaki ykselme miktar scaklk iin bir lektir. Btn sistem donma ve kaynama noktalan arasnda doldurulabilecek maksimum sv ile doldurulmu tur. Svda aranlan zelik byk bir hacimsel genle me katsaysna sahip olmasdr. Buhar basnc etkilerinden kurtulmak iin yksek basnlarda sv ile doldurulur. En ok kullanlan sv civa ve alkoldr. Svlarn hacimsel genle mesi basit olarak a a daki gibi ifade edilebilir. V1=V2 (1+ a(T2+T1) ) Burada V2=svnn T2 scakl ndaki hacmi V1=svnn T1 scakl ndaki hacmi a=svnn hacimsel genle me katsays 3.5 Dndrmeli Hygrometre (Nem lm Cihaz) : Dndrmeli hygrometre de scaklk lm atmosferik nem miktarnn ya ve kuru termometre scakl ile belirlenmesinde kullanlmaktadr. Ya termometre scakl etraf pamuk ile sarlm olan basit bir termometre ile llr. Pamu un alt ucu bir hazne ierisinde bulunan suyun ierisine daldrlr ve klcal etki ile suyun btn pamuk ktlesini ve bu arada termometrenin haznesini slatlmas sa lanr. Nem miktar llecek havann termometrenin haznesinden flenerek gemesi sa lanr Hava doymam halde ise pamuk lifleri arasnda bulunan su buharla r ve scakl d er. Meydana gelen scaklk fark bir taraftan termometreden,di er taraftan evreden suya do ru s gei ine sebep olur. Scaklk belli bir de ere d t zaman buharla ma yolu ile kaybedilen enerjinin miktar s gei i yoluyla kazanlan enerjinin miktarna e it olur ve denge olu ur. Denge halinde termometrede okunan scakl a ya termometre scakl ad verilir Bu ayn zamanda pamuk liflen arasnda doymu halde bulunan havann scakl dr. Ya termometre scakl buhar-gaz kar mnn bir zelli i olmayp termometre haznesinin y ap ma, ak hzna ve di er etkenlere ba l dr. Taamm yoluyla gereklesen s gei i yannda nmla gerekle en s gei inin ihmal edilebilmesi iin ak hznn 3 m/s'den daha byk olmas gerekir. Hygrometrenin dakikada 200'den daha fazla dnme

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

yapmas durumunda,fitil ve hava arasnda 3 ila 5 m/s arasnda bir ba l hz elde edilmi olur. Ya ve kuru termometre scaklklarndan yararlanarak psikometrik diyagram veya tablo yardmyla ba l nem bulunur. Psikrometrik diyagram yardmyla ayrca havann zgl nem,zgl entalpi ve zgl hacim de erlerini okuyabiliriz. Piskrometrik Diyagram: Uygulamada byk nemi bulunan nemli hava ile ilgili problemlerin zmnde sreleri daha kolay izleyebilmek iin nemli havann e itli zelliklerini ieren ve psikrometrik diyagram ad verilen diyagramlar kullanlr. Doyma E risi Ba l ( zafi) Nem: 1m3 hava ierisinde bulunan su buhar ktlesinin,havann ayn scaklkta ve toplam basnta ierebilece i maksimum su buhar ktlesi oranna ba l nem ad verilir. = Vbd/Vb=Pb/Pd Burada Vbd: Buharn doymu haldeki zgl hacmi Vb : Buharn zgl hacmi : Buharn ksmi basnc Pd : Doyma basnc Pb

zgl Nem: Nemli havann ierdi i toplam nemin ktlesinin kuru havann ktlesine oranna zgl nem ad verilir ve w=msu/mh e itli i ile gsterilir. Nemli Havann zgl Entalpisi: zgl slar iin ortalama de erler kullanmak suretiyle nemli havann entalpisi a a da verilen e itlik yardmyla belirlenebilir. Doymam halde bulunan nemli havann entalpisi H =mhmb + mbhb e itli i ile verilir, (mb, : Havann ktlesi, hb :havann entalpisi, mb : buharn ktlesi, hb: buharn entalpisi ) Deneysel Yntemler 4. 1 n Hazrlk : So uk su banyosu ergimekte olan ezilmi buz ile doldurulmal ve kapa kapatlmaldr. Buzu meydana getiren suyun saf olmas gerekir,ancak o zaman erime noktasnn 0.01 olmas sa lanr. Kzgn su banyosu ise temiz su ile stc ve kar trc C dzene inin iine dalacak ekilde kapa a 60 mm mesafeye kadar doldurulmaldr. Su seviyesi yeterli olmad zaman termostatik scaklk l ubu u suya dalamayaca iin ve amandra devre d kalaca iin stc alteri ak konumunda oldu u halde bile stc al mayacaktr. Istc/kar trc dzene i ve ana elektriksel besleme panosu zerinde bulunan sa alt k edeki power alteri ile devreye alnr. 4 2. Su Banyosunu : Banyosu alterini at mzda kar trc motoru al maya ba lar ve stc al r hale gelir. Scaklk termostatik olarak kontrol edilmektedir ve stc kar trc kabininin zerinde bulunan termostat ayar d mesine baslarak al trlr. Suyu kaynatmak iin termostat ayan tamamen almaldr. Istc bu esnada devre d kald zaman, al ma d mesi kapatlmal ve su seviyesi kontrol edilmelidir. Termostat su scakl 100 dolaynda olacak ekilde ayarlanrsa, scakl n stabil olmayaca gz C nnde bulundurulmaldr. nk hzl bir ekilde ykselecek ve yava bir ekilde termostata ayar duyarll na kadar d ecektir. Bu tr scaklk lmlerinde yava yava d en scaklk dikkate alnmaldr. 4.3 Frn :Frn scaklk kontrol anahtarn tamamen saat ibresinin ters ynnde evirdikten sonra frn al trlmaldr. Uygun olan scaklk l cihaz iine yerle tirilmelidir. Frn scakl n ayarlamak iin frn scaklk kontrol ibresi saat ynnde istenilen scakl a ula ncaya kadar evrilmelidir. Arzulanan scakl a ula lm ise kontrol ibresi d rlmeli ve scakl n sabit olmas beklenilmelidir. Bu durum lm noktalan arasndaki scaklk farknn en aza indirecektir.

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Deneyin Yapl lk lmde kullanlan termocouple tellerden biri so uk su banyosuna di eri de scak su banyosuna daldrld. Bylece iki banyo arasndaki scaklk fark tespit edilecekti. Bunun sonucunda , scaklk lme cihaznda diren 107,2 kt. Bu de ere tabloda bakt mzda iki banyo arasndaki scaklk farknn 18 ile 20 arasnda oldu u grlm olur. C C Scakl nn 36 oldu unu bildi imiz scak su banyosuna termocouple tellerden biri C daldrlr , bu sayede scak su banyosunun scakl tespit edilecektir. Yine cihazn gsterdi i 113,3 de eri tabloda yerine koyuldu unda sv scakl nn gerekten de 36 C oldu u grlr. inde buz bulunmas gereken so uk su banyosunda ise scakl de i meyen 16 scakl nda su bulunmaktadr. Termocouple tellerden di erini de so uk C su banyosuna daldrd mzda tabloya gre 16 scaklk iin cihazn diren de eri olarak C yakla k 105,2 gstermesi gerekmektedir. Ve bu de erin cihaz zerinden 105 okunmas bunun do rulu unu gstermektedir. Burada A ve B katsaylarn bulmak iin iki lm yapld. Termocouple tellerden biri 16 scakl ndaki so uk su ( referans ) banyosuna , di eri de 36 scakl ndaki scak C C su banyosuna daldrld. Cihaz de er olarak 0,77 milivolt u gsterdi. Bu de er 770 mikrovolt a e it oldu una gre , E=770 olmaktadr. Ayn i lemi ikinci scaklk de erimiz olan 41 iin yapt mzda E=1000 sonucunu elde ettik. Bu de erleri a a daki C denklemde yerlerine yazd mzda , iki bilinmeyenli iki denklem elde edilmi olur. log E = A (t
1

) + B(t

2 1

2 2

)
2

log 770 = A ( 36 16 ) + B( 36

16

) )

log 1000 = A ( 41 16 ) + B( 41 2 16 A=0,397299

Denklem gerekli i lemler yaplp zld nde B=-4,86649.10-3 olarak bulunur. O halde denklemin son hali log E = 0 , 397299 (t
1

16 ) 4 , 86649.10

(t

2 1

16 )

olarak bulunur.

Bu denklemde t1 iin 10 den 100 ye kadar de erler koyulup , verilen scaklklara ait C C log E de erleri bulunursa ; ekil 1 deki grafik ortaya kacaktr. Bu grafik verilerine gre log E de erleri hesaplanrsa ve 16 ye ait 637 milivolt de eri de eklenirse scaklk Emk C grafi i ekil 2 deki gibi olacaktr. ekil 3 te ise teorik olarak denklemlerle hesaplanm gerek scaklk-emk grafi i grlmektedir. ekillerden de anla laca gibi sadece hesaplanan aralk olan 36 C-41 aral nda grafik uyu makta , bizim hesaplad mz C di er de erlere gre grafik uyu mamaktadr.

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

100 90 80
Scaklk ( C )

70 60 50 40 30 20 10 0 -15 -12,5 -10 -7,5 -5

Log E

-2,5

2,5

ekil 1- Scaklk Log E Grafi i

100 90 80 70 Scaklk ( C) Scaklk ( C) 0 500 1000 E (m ik rovolt) 1500 60 50 40 30 20 10 0 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 1000 2000 3000 4000 E (m ik rovolt)

ekil 2 - Hesaplanan ScaklkEmk Grafi i

ekil 3 - Teorik Scaklk-Emk Grafi i

Hygrometre ile Ortamn Neminin Belirlenmesi

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Bu deneyde ortamn nemini len hygrometre cihaz ile nem lm yaplm tr. Cihazn zellikleri nceki blmlerde detayl bir ekilde anlatlm tr. Cihaz zerinde nemli pamuk sarl ya termometre scakl n len blme ile kuru termometre scakl n len blme bulunmaktadr. Hygrometrenin belli bir hzla evrilmesi sonucu vakit geirilmeden okunan de er ya de eri biraz beklendikten sonra okunan de er de kuru de eri verecektir. Nem orann bulmak iin hazrlanm tablodan da bu iki de erin kesi tirilmesi ile nem oran bulunmu olur. Deney sonu elde edilen veriler unlardr. Ya termometre scakl =17 C Kuru termometre scakl n =23 C Nem Oran =%55