Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Deneyin Ad : Hidrodinamik Radyal Kaymal Yatak Deneyin Amac : Hidrodinamik radyal kaymal yataklarda yk miktar ve hz gibi faktrlerin yatakta meydana gelen basn da lm zerindeki etkilerinin incelenmesi. Teorik Bilgi ki eleman arasndaki bir veya birka ynde dnme hareketine minimum bir srtnme ile msaade eden fakat kuvvet do rultusundaki harekete engel olan elemanlara yatak denir. Genellikle milleri veya akslar destekleyen yataklar , kaymal ve rulmanl olmak zere iki gruba ayrlr. Kaymal yataklarda yzeyler arasnda kayma hareketi , rulmanlarda ise yzeyler arasnda yuvarlanma hareketi vardr. Yatak zerine al an kuvvetin do rultusu yata n veya milin eksenine dik veya eksen ynnde olabilir. Buna gre sadece yatak eksenine dik do rultuda gelen ykleri ta yan yataklara radyal , yatak eksenine paralel do rultudaki ykleri ta yan yataklara eksenel , yatak eksenine hem paralel hem de dik do rultudaki ykleri ta yan yataklara ise radyaleksenel yatak ad verilir. Kaymal yataklar ya lama bakmndan iki ekilde gz nne alnr; Hidrodinamik ve hidrostatik kaymal yataklar. Hidrodinamik Radyal Kaymal Yataklar Bu yataklar sessiz al ma, byk darbeli yklere dayankllk (iten yanmal motorlarda krank-biyel yataklar) ve titre im snmleme gibi isteklerin bulundu u yerlerde kullanlr. Hidrodinamik ya lama, yzeyler arasndaki bo lu a ve ba l hza ba l olarak yzeyleri birbirinden tamamen ayracak basnca sahip bir ya tabakas olu turan ya lama eklidir. Radyal yataklarda sv srtnmesinin (hidrodinamik ya tabakasnn) olu mas iin mil ile yatak birbirine bo luklu geme eklinde taklr. Milin asal hz w = .n/30 oldu una gre w=0 iken yani mil dururken ( ekil 1.a) yzeyler do rudan do ruya temas halindedir. Hareketin ba langcnda ok ksa bir sre iin yzeyler arasnda kuru srtnme olur ve mil yatak zarf ierisinde hareket ynnn ters tarafna do ru trmanr ( ekil 1.b). Bu durumdan itibaren hareket nedeniyle ya , yzeyler arasnda yayld ndan snr srtnmesi olur ve srtnme katsays azalmaya ba lar. Bir mddet sonra tamamen sv srtnmesi blgesine geilir ve mil muylusu da yatak zarf iinde hareket ynne do ru kayarak eksantrik bir durum alr ( ekil 1.c). Bylece ya iinde olu an hidrodinamik basn, yzeyleri birbirinden tamamen ayrm ve sv srtnmesini olu turmu tur. Sv srtnmesi blgesinde mil ile yatak merkezi arasndaki eksantriktik hza ba l olarak de i mektedir. Bu eksantriklik ya lamann sreklili i bakmndan hi bir zaman sfr olmamaldr. ( ekil 1.c). nk ekilde grld gibi yatak ykn ta yan maksimum basn de eri ancak eksantriklik sayesinde olu an ya kamas (daralan ya tabakas) ile sreklilik kazanr.

ekil 1.Hidrodinamik Ya lamann Olu mas

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Radyal kaymal yataklar tek paral yatak ( ekil 2.a) veya iki paral yatak ( ekil 2.b) eklinde yaplabilir. Bu yataklarda yata n bir yars ta yc, di er yars da ya lama grevi grr. Buradaki deney cihaznda st yar ta yc alt yar da ya layc i levi grmektedir. Ta yc blgede blgede hidrodinamik ya tabakas nem kazanmaktadr. ekil 1 de kesik izgiler ile ifade edilen bas e risi, o unlukla gerekte kar la lan bir basn e risi olmaktadr. Basn e risindeki maksimum nokta, dnme ynne gre bir miktar sa da veya solda olabilir.

ekil 2 Tek ve iki paral yatak.

Deney Cihaz Ve zellikleri TQ firmas tarafndan hazrlanm olan cihaz, Hidrodinamik Radyal Kaymal Yata n bir modelidir. Kaymal yata n zerindeki belli noktalardaki basn da lm hz, yk ve viskozite gibi nemli de i kenler yardmyla tesbit edilebilmektedir. Cihazn zellikleri: effaf yatak gvdesi yardmyla yata n btn noktalarndaki ya filmi grlebilmekte ve daralan ya tabakas (Ya kamas) gzlemlenebilmektedir. Yatak zerindeki 16 ayr noktadaki basn da lm manometre sistemi ile tesbit edilebilmektedir. Mil ve yatak arasndaki eksantriklik kolayca grlebilmektedir. e itli ykler ve hzlar altnda al mak mmkndr. Deney cihaznda elik bir mil, akrilik ( effaf) bir yatak ve bir elektrik motoru (DC) bulunmaktadr. Kontrol panosu ile motora ba l milin devir says ayarlanabilmekte (500-3000 d/d) ve motor istenilen ynde mili dndrebilmektedir. Yatak mil zerine serbeste taklm tr. Motor hz kontrol paneli zerindeki gstergeden okunabilmektedir. Yatak evresinde 11, st ksmnda eksenel olarak 5 delik bulunur ( ekil 3). Bu deliklere ba lanan hortumlar ile manometre paneli zerinde her noktadaki basn de eri (16 adet) okunabilmektedir. Yatak ii ve manometre paneline 20/50 motor ya konulmu tur (1,125lt). Bu ya n rengi sayesinde manometre paneli zerinde basn de erleri kolayca okunabilmektedir.

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

ekil 3 Deney cihaz

Yatak alt ksmndaki ubuklar zerine taklan a rlklar ile yklenebilmektedir. Yata n geni li i 50 mm, ap 55 mm ve kuru a rl 650 gr dr. Mil malzemesi elik ve nominal ap 50 mm dir. Yatak zerine taklabilen a rlklarn her biri 100 gr dr. Cihazn ebatlar 990 x 970 x 2850 mm olup net a rl 68 kgdr. Cihazn al mas iin yeterli alan yakla k 1m2dir Deneyin Yapl : Deneye ba lamadan nce , deneyin yaplaca h ve yk de erleri seilir Daha sonra kontrol paneli zerindeki buton yardmyla saat ibresi yn dnme yn olarak seildikten sonra devir says d mesi yava yava evrilerek ilk seilen devir de erine ula lr.(800 d/d) ki farkl hzda lm yaplacaktr. Her hz grubu iin de iki ayr ykleme yaplacaktr. ncelikle yata a yk taklmaz. Sistem yata n kendi a rl ile yklenir (650 gr). Daha sonra devir says de i tirilerek (1600 d/d) ayn yk iin lm yaplr. Her bir noktadaki ya yksekli i not edilir. ki lmden sonran sistem kapatlr. Yatak altndaki ubuklara 100er gr lk 4 adet a rlk aslr. Bylece a rlk de eri olarak 1050 gr de erine ula lr. Sistem tekrar al trlarak yine iki farkl devir says iin deney tekrarlanr. Elde edilen yeni ya yksekleri not edilir. Yalnz deney yaplrken u hususa dikkat edilmelidir. Gerekli olan ykler takldktan ve devir says ayarlandktan hemen sonra lm de erleri manometreden okunmaz. 5 dk bu artlar altnda cihaz al trlr. Bylelikle bir sre sonra basn, manometre paneli zerinde sabitlenmi , rejime gelmi olacak bunun sonucunda da manometre paneli zerinde yaplacak olan lmler daha sa lkl olacaktr. Deney sonucunda elde edilen de erler a a daki tabloda verilmi tir. Deneyin Sonular ve rdelenmesi:
Test Hz No (d/d) 1 2 3 4 800 1600 800 Yk (gr) 650 650 1050 1 985 975 980 2 3 4 5 995 985 980 6 925 1005 7 850 900 8 9 10 11 12 13 14 15 16

1030 1050 1040 1015 1030 1020 1035 1055 1045

695 550 545 500 585 660 735 810 875 700 510 450 510 570 660 755 850 930

1210 1190 450 215 385 525 605 675 740 815 910

1600 1050 1010 1055 1070 1055 1010 1170 1065 575 280 340 480 570 660 740 835 945 Manometre Paneli (mm ya )

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Yataklardaki basn da lmnn tespiti ile yataklarn mukavemet snrlar dahilinde boyutlandrmalar yaplmaktadr. Bu nedenle basncn maksimum oldu u de erler boyutlandrma hesaplarnda dikkate alnr. Basn; Ya n yo unlu u; Yerekimi ivmesi; Basn; P= .g.h (pa) p=785 kg/m3 g=9.81 m/s2 h=m ya yksekli i

Ps de eri sistem al trlmadan nce manometre panelindeki hareketsiz halde duran ya basnc de eridir. Ps de eri 1-5 noktalar srasnda ve 6-16 noktalar arasnda farkl de erlerdedir. Manometreden okunan basn de erlerinden Ps(1-5) =875mm ve Ps(6-16)=675mm olarak bilinen statik basn de erleri d lerek, Pa cinsinden yazlrsa a a daki tablo elde edilir.
h ( m ya yksekli i ) 1 2 3 4 0,99 0,98 0,98 1,01 1,03 1,02 1,04 1,06 1,05 1,03 1,06 1,07 1,04 1,02 1,05 1,06 1,00 0,99 0,98 1,01 0,93 1,01 1,21 1,17 0,85 0,90 1,19 1,07 0,70 0,70 0,45 0,58 0,55 0,51 0,22 0,28 0,50 0,45 0,39 0,34 0,55 0,51 0,53 0,48 0,59 0,57 0,61 0,57 0,66 0,66 0,68 0,66 0,74 0,76 0,74 0,74 0,81 0,85 0,82 0,84 0,88 0,93 0,91 0,95 1 7585 7932 8086 8009 7662 7123 6546 5352 4235 3850 4197 4505 5083 5660 6238 6738 P ( Pa ) 2 3 7508 7547 7816 7970 7932 8124 7855 8047 7585 7547 7739 9318 6931 9164 5391 3465 3927 1656 3465 2965 3927 4043 4389 4659 5083 5198 5814 5699 6546 6276 7162 7008 4 7778 8124 8240 8124 7778 9010 8201 4428 2156 2618 3696 4389 5083 5699 6430 7277 1 847 1194 1348 1271 924 1925 1348 154 -963 -1348 -1001 -693 -116 462 1040 1540 P-Ps ( Pa ) 2 3 770 809 1078 1232 1194 1386 1117 1309 847 809 2541 4120 1733 3966 193 -1733 -1271 -3542 -1733 -2233 -1271 -1155 -809 -539 -116 0 616 501 1348 1078 1964 1810 4 1040 1386 1502 1386 1040 3812 3003 -770 -3042 -2580 -1502 -809 -116 501 1232 2079

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Elde edilen bu sonular sayesinde a a daki grafikler izilir. Birinci grafikte 1-5 noktalar arasndaki basn da lm, ikincisinde ise 6-16 noktalar arasndaki basn da lmlar grlmektedir. Her iki grafikte de farkl yk ve devir saylarnn sonular birlikte ifade edilmektedir. De i imlerin daha rahat izlenebilmeleri iin grafiklerde farkl deney artlar, farkl renk gruplar ile ifade edilmi tir. Bylelikle
Test No 1 2 3 4 Hz (d/d) 800 1600 800 1600 Yk (gr) 650 650 1050 1050 Renk Ye il Pembe Mavi Krmz

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Grafik 1 1-6 Noktalar Arasndaki Basn Da lm

1750 1500 1250 1000 P - Ps 750 500 250 0 -250 -500 lm Noktalar
1) Hz=800 d/d, Yk=650 gr 3) Hz=800 d/d, Yk=1050 gr 2) Hz=1600 d/d, Yk=650 gr 4) Hz=1600 d/d, Yk=1050 gr

Grafik 2 6-16 Noktalar Arasndaki Basn Da lm 5000 4000 3000 2000 P - Ps 1000 0 -1000 6 -2000 -3000 -4000 lm Noktalar
1) Hz=800 d/d, Yk=650 gr 3) Hz=800 d/d, Yk=1050 gr 2) Hz=1600 d/d, Yk=650 gr 4) Hz=1600 d/d, Yk=1050 gr

10

11

12

13

14

15

16

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

Grafik1i inceleyecek olursak; 1-5 noktalar arasnda ncelikle 1 ve 3 no lu test sonularn kar la tralm. 1 ve 3 no lu testlerimizde hzmz 750 d/d da sabit kalm ykmz 650gr dan 1050gr a karlm tr. Yk 400gr artrld nda basn de erlerinde ykselme ya and gzlemlenmektedir. Bunun sebebi yle aklanabilir; hidrodinamik yataklarda yata n yars ta yc, di er yars da ya layc grevi grmekteydi, dolaysyla yk arttka cihazmzda ta yc i levi gren yar olan st ksmdaki basn da artmaktadr. Ayn olay 2 ve 4 no lu testlerde de grmek mmkndr. Bu basn fark hzlarn iki kat kadar bykl nden (1500 d/d) tr ok daha rahat gzlemlenebilmektedir. Ayn ekilde 1 ve 2 no lu testleri kar la tralm. Yk 650gr da sabit kalp hz 750 d/d dan 1500 d/d ya karld nda basnta olan kk bir d me ya and gzlemlenmektedir. Bu d menin sebebi; hzn iki katna kmasyla, mil ile yatak arasndaki eksantrikli in artmas ve dolaysyla a rl n ya kamasna do ru kaymasyla gerekle ir yani maksimum basn oraya do ru ynelir. 3 ve 4 no lu testlerde ise bu olayn tam tersi bir ekilde yk 1050gr da sabit kalmasna ra men hz yine 750 d/d dan 1500 d/d ya karld nda basncn bariz bir ekilde artt gzlemlenmektedir. Bunun sebebi ise; radyal ykn fazla olmas, hz artt nda sarsnt ve torku kuvvetlendirerek aksi tesir edece inden ta yc blgede basncn artmasna neden olacaktr. Bylece ykn, basn faktrnde ne kadar nemli bir de er oldu u anla lmaktadr. Grafik-1 e genel olarak bakt mzda tm e rilerde 3 noktasnda bir ekstremum noktadan geti i ve tekrar a a ya do ru d t grlmektedir. Bunun sebebi ise yle aklanabilir; 3 noktas yata n st ksmnda bulunan eksenel deliklerin tam ortasnda kalmaktadr ve ya kaa ihtimalinde en az riskli blgedir. En nde bulunan 1 ve en arkada bulunan 5 noktalar d arya en yakn blgeler oldu undan ve buralarda ya kaa gerekle ece inden idealde e it olmas gereken ya basnlar buralarda en d k seviyededir. Grafik-2 yi inceleyecek olursak; 6-16 noktalar arasnda ncelikle 1 ve 2 no lu test sonularn kar la tralm. lk ba ta fazla bir fark yokmu gibi gzkse de hzn artmas Grafik-1 de incelerken belirtti imiz gibi 1-5 aras noktalarn d mesine sebep olsa da bu d meler direkt olarak ya kamas (6-7 aras) blgesine yansm , ve basnlarn artt gzlemlenmi tir. Ama bu fark az nce syledi imiz gibi d k bir farkdr. 9-10-11 blgelerinde pembe izginin ok az krmz izginin gerisinde kald farkedilse de bu blgenin ya layc blge oldu u iin o kadar da nemli olmad anla lmaktadr. 3 ve 4 no lu test sonularna bakt mzda ayn ykte (1050gr) fakat d k hzda (750 d/d) olan ye il renkli e ri mavi renkli e riye gre sadece 6-7 noktalarnda daha yksek basnlara trmanmakta di er noktalarda daha d k basnlara inmektedir. Cihazn ematik grntsn gz nne getirdi imizde 6-7 noktalarnn st yar blgede oldu unu grrz yani ta yc blgededirler. Bu nedenle, ykn fazla olmas ve hz d k oldu unda nerdeyse ykn tamamnn sadece ya kamasna yklenmesi bu blgedeki basnc artrmaktadr. 1-3 no lu ve 2-4 no lu test sonularna bakt mzda bir kez daha bize ykn ne derece etken bir faktr oldu unu kavratmaktadr. 1-3 nolu testlerin kar la trlmasnda d k hzda yk art nn ne derece fark yarataca krmz e rinin grafi in en alt ksmlarnda, ye il e rilerin ise tepelere vurmasyla apak

Yusuf Mansuro lu

www.xengineer.net

bellidir. 2-4 no lu testlerdeki yk art ndan dolay kaynaklanan bu fark bile, hz art larndan kaynaklanan farklardan kat kat fazladr. Grafi i genel olarak inceleyecek olursak; teorik bilgilerde belirtti imiz ya kamasnn pratikte; 7-8 arasndan, 6-7ye do ru kayd da apak gzlenebilmektedir.