BORULARDA UZAMA VE KOMPANSATÖR SEÇİMİ

Mak.Yük.Müh. Şerafettin GÜNER

KARASU Makina Sanayi Ltd. Şti.

6 Mart 1992
BÖLÜM - I KOMPANSATÖRLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER :

Fiziğin temel kurallarından biri maddelerin sıcaklık değişiminde^ dolayı genleşmesi

ve büzülmesidir,boyca,yüzeyce,hacımca değişim.Kompansatörler boru sistemlerinde olu-
şanı.genleşme,büzülme ve titreşimleri~emerek en basitinden en karmaşığına dek her
türlü endüstriyel sistemin kesintisiz ve verimli çalışmasını sağlayan elemanlardır.

Kompansatör esnek bir elemandır.Sıcaklık ve titreşime bağlı hareketler oluştuğun-

da, kompansatörün boğumlu kısmı bu hareketleri emmek için tasarlanmıştır.Buğum adedi
emilecek uzunluk miktarına bağlı olarak değişir.Endüstriyel problemler çok değişik
ve çok çeşitli olduğundan kompansatör tasarımmında belirli faktörleri vardır.Bo-
ğumlu kısım bir yandan çevresel basınca mukavim,diğer yandan esneyebilir nitelikte
olmalıdır.Bu arada basınç yükünün yaratacağı sorunlar kullanılmakta olan kompansa-
tör tipine göre değişik biçimlerde çözümlenir.

Kompansatörlerin en çok kullanıldığı alan boru bağlantılarıdır.İki noktayı bağlayan

herhangi bir borunun bünyesinde bir çok etkenden ötürü stresler oluşur.Bu etkenler-
den bazıları şunlardır:
- Çalışma sıcaklığında iç veya dış basınç
- Borunun kendi ağırlığı ve taşıdığı mayinin ağırlığı,boru devresi üzerinde bulunan
vana v.b. armatürlerin ağırlığı
- Dış kısıtlamalardan ötürü boru parçasının yapmak zorunda olduğu hareket,örneğin
dinamik bir sisteme bağlı olan boru sistemle birlikte titreşmek zorundadır.
- Isıl genleşme.

Şayet stres değerleri ya da uygulanan kuvvet ve/veya moment mümkün olabilen en bü-
yük değerleri aşıyor ise borunun flexibilités! suni olarak arttırılmalıdır.İstenen
bu sonuç;ya boru tasarımının tamamen değiştirilmesi gerekecektir,bu ise birçok fak-
tör nedeni ile mumken olamıyacaktırdsı dağılımının sağlıklı olabilmesi,geometrik
yer,basınç kayıpları,izolasyon masraflarının artması,enerji tasarrufu);ya da büyük
esnekliği olan parçaların sisteme yerleştirilmesi ile mümkündür,bu flexible eleman-
lar sayesinde sistemdeki stresler önlenecektir.

İkinci çözüm yolu kompansatör işlevinin açık bir tanımıdır.

Emilecek hareketin tipine bağlı olarak 1) EKSENEL 2)YANAL 3)AÇIBAL kondansatörlerden

söz edilebilir.

103
 KİSİM II Örnek: "304 L malzeme 12 atü ve 150 C sıcaklıkta kulla-
nılacaktır. Nominal basınç ne olmalıdır?
NP « 12/0.82 = 14.6 atü
Doğal olarak bu durumda 14.6'yi takip edén bir üst ba-
II .1 Hizmet ömrü : sınç gurubu, yani 16 atü. seçilecektir.

Kompansatör körükleri, müsaade edilen hareket miktarın- b: Hareketin Değeri

da çalışmaları halinde 5 0 0 0 devir ömrüne sahiptir. Aşağı-
da sunulan tablo ve şekillerde birim hareket miktarı aşıldı- Sıcaklık kadar önemli olan bir diğer unsur ise hareketin
ğında hizmet ömrüne olan etkisi vurgulanmaktadır. Montaj değeridir. Seçilen her kompansatör, bu bölümün başında
hatalarından kaynaklanan yan tesirler aşağıdaki tablo ve belirtildiği gibi, 5000 devir ömrüne sahiptir. Hareket de-
şekillerde göz önüne alınmamıştır. Kullanıcının, hizmet ğeri müsaade edilen sınırlarda ise (% 100 hareket) bu
ömründe değerlendirmesi gereken bir diğer faktör de sayıya ulaşılır. Hareket değerinin yüzdesi belirtilen değere
kompansatörün hangi koşullarda çalıştırıldığı sorunudur. göre daha az ise (daha az genleşme ve sıkışma söz konu-
su ise) devir sayısı, dolayısıyla, hizmet ömrü artacaktır.
(Bkz. Şekil 11-1) Tasarım sırasında özellikle yüksek devir
Bu nedenlerden ötürü hizmet ömrüne etki eden faktörleri sayısı istenmekteyse, yani tasarlanan hareket değeri içe-
ayrı ayrı ele almak seçim konusunda yararlı olacaktır. Bu risinde daha yüksek devir ömrü istenmekteyse, müsaade
faktörleri şöyle sıralayabiliriz: edilebilir hareket miktarının daha yüksek olması gerekir.
Bunun için bir üst basınç gurubundan, ya da bir üst bo-
a- Sıcaklık ğum sayısı gurubundan seçim yapılmalıdır.
b- Hareketin Değeri
c- İşletme Basıncının Değeri
c: İşletme Basıncının Değeri
d- Ön - Ayarlama
e- Stres Devir Frekansı Nominal basınç değerinin altında olan işletme basıncının
f- Basınç Şoku ve Artan Basınç hizmet ömrüne olumlu bir etkisi vardır. İşletme basıncı ne
g- Isıl Şok denli az olursa o denli yüksek bir hizmet ömrü (toplam de-
h- Korozyon vir sayısı) elde etmek olasıdır (Bkz. Şekil II-2). Isı nakle-
ı- Uzman Olmayan Kişilerce Montaj den uzun boru sistemlerinde önemli bir husus da işletme
basıncının her zaman sabit kalmayıp küçük sapmalar oluş-
11.1 a: Sıcaklık turmasıdır, ki vuruşlara neden olabilir. Bu periyodik ve kü-
çük vuruşlar, hizmet ömrü açısından sistem için olumlu-
Çalışma basıncı veri iken hizmet ömrünü etkileyen en dur. Kompansatörün bu küçük vuruşlara hazır bir eleman
önemli faktörlerden biridir. Sıcaklığın yükselmesiyle mal- oluşu, gelebilecek büyük darbelere karşı daha rahat es-
zemelerin dayanımı düşer. Bu etki göz önüne alınarak no- nemesini sağlar. Bu şekilde kompansatörün büyük olan
minal basınç tayin edilmelidir. (Bkz. Tablo 11-1 ) C faktörü- genleşme kapasitesi daha az tüketilir.
nün kullanılışı aşağıdaki örnekte gösterilmiştir:
d: Ön - Ayarlama
İşletme Basıncı Genleşmenin emilmesi için düşünülen kompansatör, kural
Nominal Basınç = olarak önceden ayarlanmış şekilde monte edilir. Bu du-
rum, kompansatörün kabul edilen müsaade edilebilir hare-
ket (genleşme - büzülme) sınırları içinde en avantajlı kulla-
C faktörü nımı mümkün kılar. Ölçü tablolarında gösterilen, örneğin, -
Çaiışma
20 + 10 = 30 mm toplam eksenel hareket giderici bir
Sıcaklığı eksenel kompansatörün üreticiden temin edildiğindeki L
°C Monel Inconel uzunluğunun, örneğin 150 mm olduğu düşünülürse, top-
304 L 316-321 400 600
• lam emmesi gereken 30 mm lik bir uzama için 160 mm
lik bir boşluğa yerleştirilmelidir. Bu 10 mm lik gergi işlemi
20 0.94 0.94 1.0 flanşlı ve küçük boyutlu kompansatörlerde flanşların civa-
1.0
0.87 ta ile çektirilmesi sonucu kolaylıkla gerçekleştirilebilir.
100 0.98 0.93 1.0
Büyük çaplı ve kaynak boyunlu kompansatörlerde ise bu
150 0.82 0.92 0.92 1.0
0.87 işlem kaynak boyunlarına yerleştirilecek çektirme veya
200 0.77 0.91 1.0
0.74 gerdirmelerle rahatlıkla yapılabilir. Üretici, isteğe yönelik
250 0.82 0.90 1.0
bu ön-gergi işlemini önceden yapılmış olarak teslimat ya-
300 0.70 0.80 0.88 1.0
pabilir.
350 0.67 0.76 0.86 1.0
400 0.66 0.74 0.85 1.0 Ön ayarlamada en önemli iki faktör şunlardır:
450 0.65 0.71 1.0 ı) Emilmesi gereken hareket miktarının tam olarak sap-
500 — 0.69 — 1.0 tanması
550 — 0.67 — 0.98 ıı) Tesis, yani montaj anı sıcaklığı ile olası asgari sıcaklı-
600 0.65 0.96 ğın saptanması
Ongergi olmadığı takdirde müsaade edilebilir esnek gen-
TABLO 11-1 C1 Faktör Tablosu leşme % 70 azaltılmalıdır.

105
e: Stres Devir Frekansı
İşletme sırasında stres yükü müsaade edilebilir değerlerde
gerçekleştiği zaman stres devir frekansı yalnızca bir kaç
özel uygulama için önemlidir. 5 Hz den (300 devir/dakika)
aşağı olan frekanslar için bir fark yoktur.
Kompansatörlerin titreşim giderici olarak kullanıldığı du-
rumlarda hareket en büyük (maksimum) değerlerde oluş-
mayacağından devir sayısı ile ilgili bir sınırlama söz konu-
su değildir.
f : Basınç Şoku ve Artan Basınç
Bir metal körüğün, kompansatörün, müsaade edilebilir ça-
lışma basıncı, sistemin çalışması sırasında oluşabilecek
en yüksek basınca göre saptanmalıdır. Tereddüt duru-
munda ise bir yüksek basınç gurubu seçilmelidir.
Pompalar basınç dalgalanmalarına yol açabilirler. Çabuk
kapanan vanalar ise anî basınç yükselmeleri yapabilir. Ye-
niden çalıştırma (re-start) sırasında kondense olmuş bu-
har birikimleri su çarpmalarına yol açabilir, özellikle bu du-
rumlarda çok katlı (çok cidarlı) kompansatörlerin kullanıl-
ması başarılı sonuçlar verir. Beklenmedik ek yükler oluş-
tuğunda körükler önemli deformasyonlara uğrayabilirler,
bu da hizmet ömrünü azaltır. Ancak patlama asla söz ko-
nusu değildir.
g: İsıl Şok
Sık sık ve anî sıcaklık değişiklikleri, özellikle aşırı sıcaklık
iniş-çıkışlan, malzeme yorgunluğu oluşumunu çabuklaştı-
rır. Bazı durumlarda, bu gibi etkileri önlemek için basit bir
koruyucu gömlek takılması yeterlidir. Kuru maddeler için
ya da akışkanın gaz olmasıdurumunda başka çözüm yolla-
rı vardır.
h: Korozyon
Malzeme akışkanın cinsine göre seçilmelidir. Yanlış seçim
durumunda korozyon oluşabilir. Temizlik amacıyle kullanı-
lan maddelerin korozif etkileri de göz önüne alınmalı ve
buna göre davranılmalıdır.
ı: Uzman Olmayan Kişilerce Montaj
Uzman olmayan kişilerce yapılacak montaj değişik meka-
nik hasarlara yol açabilir. Bu tip hasarlar kompansatör kö-
rüğünü derhal tahrip etmese dahi hizmet ömrünü kısaltır.
H . 2 Test ve kalite kontrolü :
Kompansatörler yüksek derecede mühendislik unsurları
taşıdıkları ve çok önemli fonksiyonları yerine getirdikleri
için sürekli olarak kalite kontrol ve testlerden geçmelidir.
Bir basınçlı boru tesisatı, nükleer reaktör gibi önemli tesis-
lerde kurulmuş olan teçhizatın kalite kontrolü bağımsız bir
muayene kurumu (örneğin Uoyd's) tarafından yapılmalı-
dır. Üretimin her devresinde kalite kontrolü planlanarak
uygulanmalıdır.
Bu konuda aşağıda belirtilen hususlara bağlı kalınması
büyük önem taşır:
—106-
a- Kullanılan malzeme saf olmalı, kompozisyonu kesin
olarak saptanmalıdır.
b- Üretim sırasında malzemeye itina gösterilmesi ve
ürünlerin boyutsal hassasiyetine önem verilmesi gerekli-
dir. Şekillendirme esnasında malzeme önemli streslere
maruz kalır. Ancak bu aynı zamanda güvenilir bir test ola-
rak ele alınmalıdır.
c- Basınç testi, ürünün dayanımının kontrolü gereken
durumlarda, işletme basıncının 1.5 katı ya da belirlenen
başka bir basınçla yapılır. Bu testte amaç, kompansatörün
nihaî dayanımını saptamak değildir. Çünki nihaî dayanım
işletme basıncının üç ile on katı bir değerde yapılması ya-
rarlı olmadığı gibi kompansatör körüğünün esnekliğini
azaltır. Aynı zamanda hizmet ömrünü olumsuz olarak etki-
ler.
d- Kaynaklı dikişleri kontrol etmek için X-ışın testi yapı-
labilir. Ancak körük kaynağı tam otomatik olarak yapıldı-
ğından genellikle bu tür uygulamaya gerek kalmaz.
Şu ana dek boyutsal hassasiyet, sızdırmazlık, basınca
dayanıklılık gibi noktalar göz önüne alınmıştır. Malzeme
seçimi doğru yapılmış ve uygun basınç gurubu seçilmişse
geriye tek sorun olarak hizmet ömrü kalmaktadır. Bu kalite
faktörünün değerlendirilmesi testler sırasında olanaksız-
dır. Ancak benzer tipler ayrı ayrı yorulma deneyinden
geçmekte ve buna göre malzeme saptanmaktadır (Bkz. II-
1).
Kalite kontrolünün en önemli kriteri, bir önceki paragrafta
belirtildiği gibi, hizmet ömrü yani dayanılan devir sayısıdır.
Bu faktör de diğer özelliklere bağlıdır. Yeterli körük uzun-
luğunun seçimi, her boğumdaki streslerin azaltılması, iş-
letme güvenirliliği; hizmet ömrü açısından pahalı ve zor
deneylerden daha önemlidir.
i l . 3 Hesaplama örneği :
Bu bölümün amacı kompansatör seçiminde yapılması ge-
reken bir hesap örneği sunmaktır.
VI. Bölümde sunulan tüm kompansatörler nominal çap ve
basınç guruplarına göre sınıflandırılmışlardır. Gereksinilen
kompansatörün çalışma koşulları saptandıktan sonra se-
çim aşağıda verilen örnekte olduğu gibi yapıldığı takdirde
gerekli parça numarası kolaylıkla tespit edilebilir.
Daha önce belirtildiği gibi kompansatörlerin üç türlü hare-
keti bulunmaktadır (Bkz. 1-2). Her üç tip hareketi üç ayrı
bölümde ele almalıyız.
* a-Montaj Safhası
b- Açma / Kapama Safhaları (Start/Shut Down)
c- İşletme Safhası
Kullanıcı öncelikle aşağıdaki verileri saptamalıdır.
VERİ:
V-1 Nominal çap
V-2 Bağlantı Tipi (Döner Flanşlı, Sabit Flanşlı, Kaynak
Boyunlu )
V-3 En yüksek işletme sıcaklığı
V-4 İşletme Basıncı
V-5 Montaj Sıcaklığı S-10 Seçim, aşağıda verilen denkleme göre kontrol edilir.
V-6 Tasarlanan hareketler ve devir sayılan
6a- Montaj Safhası: Toplam eksenel hareket tk »k Ak
Toplam Yanal Hareket (mm)
Toplam açısal hareket (derece) S-11 Eğer yukarıdaki denklem koşulu sağlanamıyorsa bir
Bu safha için bir devir sayısı varsayılmalıdır. üst boğum sayısı seçilerek yeni Ek Yk Ak değerleri bulun-
malı, denklem yeniden kontrol edilmelidir.
6b- Açma/Kapama Safhası: 6a da olduğu gibi toplam
eksenel, yanal, açısal hareketler verilmelidir.Ayrıca Denklem koşulu sağlanana dek S-10 yinelenmelidir.
bu safhada oluşacak takribi devir sayısı verilmelidir.
Sayısal uygulama:
6c- İşletme Safhası: 6a ve 6b de olduğu gibi toplam ek-
senel, yanal açısal hareket verilmelidir. Ayrıca işlet - Yukarıda sunulan hesap örneğinin sayısal bir uygulaması
me safhasında oluşacak devir sayısı belirtilmelidir. aşağıda verilmiştir:
V-7 Müsaade edilebilir en büyük yaylanma gücü
7a- Eksenel (kg/mm) VERİ:
7b- Yanal (kg/mm) Çap: 250 mm
7c- Açısal (kg/mm /derece) Bağlantı Tipi: Sabit Fianşlı SF
V-8İşletme sıcaklığı +427°C den yüksek ise üreticiye da- En yüksek işletme sıcaklığı: 200°C
nışılmalıdır. İşletme Basıncı: 8.28 atü.
V-9Kovan ve Kaver gerektiğinde siparişte belirtilmelidir. Montaj sıcaklığı: 20°C
Tasarlanan hareketler ve devir sayıları:
Seçim: Montaj: Toplam 12 mm eksenel
Verilerin saptanmasından sonra seçim evresine geçilebi- 1.5 mm yanal
lir. 0 açısal
S-1 V-1 deki eominal çapa uygun olarak Bölüm VI daki Açma/Kapama: Toplam 40 mm eksenel
tablo değerlendirilmelidir. 5 mm yanal
S-2 Bağlantı tipi siparişte belirtilmelidir. 3 açısal
S-3 Tablo 11-1 ya da Şekil II-2 kullanılarak en yüksek işlet- İstenen Devir: 200
me sıcaklığına bağlı C faktörü tespit edilir.
S-4 Veri olan işletme basıncının C faktörüne bölünmesiy- İşletme: Toplam 6 mm eksenel
le nominal basınç saptanır. Test basıncı, bu basıncın 1.5 0.7 mm yanal
katıdır. 0.2 açısal
S-5 Azamî sıcaklık ve azamî yaylanma güçleri kontrol edil- İstenen Devir: 15000
melidir.
Müsaade edilebilir en büyük yaylanma gücü:
S-6 Şekil II-3 teki C faktörü - Devir Sayısı eğrisi aşağıda
belirtilen şekilde değerlendirilmelidir: eksenel: 20 kg/mm
6a- Montaj safhası için 1 devir varsayıldığından yanal: 15 kg/mm
CT = 0 . 4 0 açısal: 10 kg/mm/derece
6b- Açma/Kapama Devir sayısına göre bu bölüm için İşletme sıcaklığı + 427°C den azdır.
gerekli C 2 değeri bulunmalıdır. Kovan gereklidir. Kaver gereklidir. K C
6c- İşletme devir sayısına göre C3 değeri saptanmalı- Seçim:
dır.
S-1 Bölüm VI 250 mm çap tablosu
S-7 V-6a da verilen toplam eksenel, yanal, açısal değer- S- 2 Sipariş f öyünde SF olarak belirtilmesi
ler ayrı ayrı 0.40 ile çarpılmalıdır. Bu şekilde E, Y, A, S-3 Şekil II-2'denC'=0.77
değerlen saptanmalıdır. S-4 Nominal Basınç: 8.28/0.77 = 10.75 atü (Test
Buna paralel olarak V-6b deki değerlerin C2 ile çarpılma- Basıncı: 16.13 atü)
sıyle E2 Y2 ; A 2 değerleri bulunur. V-6c deki değerler ve Basınç gurubu: 16 atü
C 3 kullanılarak E3 Y 3 A 3 bulunur. S-5 Daha önce S-9 da da belirtilen boğum adedi varsa-
yımı 12olarak yapılırsa sıcaklık ve yaylanma güçle-
S-8 Eksenel, yana! ve açısal eşdeğer hareketler, her bö- rinin gereken sınırlar içinde olduğu görülebilir.
lümde oluşan değerlerin toplanmasıyle saptanır. S-6 CT =0.40 bir devir varsayıldığı için
Ee = E 1 + E 2 + E 3 C 2 =0.47 200 devir istendiği için
C3 = 1.26 1 5000 devir istendiği için
Ae = A S-7 E1 «0.40x12*4.80 ^ = 0 . 4 0 x 1 . 5 = 0.60
S-9 S-1 de belirtilen tablodan nominal basınç gurubuna AT =0.40x0 = 0
geçilir ve belli bir boğum sayısı varsayılır. Varsayılan bo- E 2 =0.47x40=18.80 Y2 =0.47x5 = 2.35
ğum adedi karşısında eksenel, yanal, açısal katalog de- A 2 =0.47x3=1.41
ğerleri tespit edilir. (E k Y k A k ) E3 = 1.26x6 = 7.56 Y3 =1.26x0.7 = 0.88
A3 = 1.26x0.2 = 0.25

107
 S-8 Ee =4.80+18.80+7.56=31.16 a- Terminal Tespit Levhaları:
Y e =0.60+2.35+0.88=3.83 Boru sistemlerinin kör uçlarında; makine ve teçhizatın
Ae = 1.41+0.25=1.66 . desteklenmesi gerektiğinde; yanal veya açısal kompan-
i S- 9 12 boğum varsayılırsa, tablodan saptanan değerler satör ile sistemin dengelenmesi halinde terminal tespit
şunlardır: levhası kullanılmalıdır. Terminal tespit levhalarının karşıla-
yacağı kuvvetlerin hesabı ileriki bölümlerde sunulacaktır.
E k =47Y k = 14A k = 15
b- Dirsek Tespit Levhaları:
S.IÖ^LH- + ^ M ^ + M 6 _ = 1 . 0 5
47 14 15 Boru sisteminde bulunan dönüşler dirsek tespit levhaları-
nın kullanılmasını gerektirir. Basınç kuvveti dönüş açısının
Bulunan değer 1.00 dan büyük olduğu için bir üst
artmasıyla birlikte artar. Dirsek dönüşünden sonra çap
boğum gurubuna geçilir.
değişimi olursa, daha geniş çapa göre olan kuvvetler göz
E k = 5 5 Y k = 2 1 Ak15 önüne alınmalıdır.
Yukarıdaki işlem yeni değerlere bölerek yinelenirse c- Ara Tespit Levhaları:
0.86 değeri elde edilir.
Bu tip tespit levhalarının teorik olarak kuvvet karşılaması
16 boğum sayısı yeterli olmuş ve seçim sonuçlandı- gerekmez. Ancak çok uzun, düz boru sistemlerinde olu-
rılmıştır. şan tüm genleşmenin tek bir kompansatörle emilmesi
özetlemek gerekirse 2 5 0 mm çaplı, 16 atü, 16 boğumlu, mümkün değildir. Böyle durumlarda ara tespit levhaları ile
SF, K, C bir kompansatör seçilmiştir. boru güzergâhı bölümlere ayrılır. Ayrılan her bölüm için
ayrı kompansatör kullanılır. Ancak bu tip tespit levhaları kı-
lavuzlarla karıştırılmamalıdır. Belli aralıklarla yerleştirilmiş
olan kılavuzlar boru genleşmesinin gereken eksen üzerin-
II .4 Tesbit levhaları ve kılavuzları : de yönlenmesini sağlarlar. Bu arada kılavuzlardan doğan
sürtünme kuvvetlerinin de yenilmesi gerekir.
Kompansatörfer, genleşme ve titreşimlerin emilmesini Boru sistemlerinin çeşitli bölümleri çeşitli miktarlarda ısı-
sağlayan elemanlardır. Ancak özellikle eksenel kompan- nır. Bu nedenle ara tespit levhalarındaki kuvvetlerin kesin
satörlerin verimli, boru sisteminin kesintisiz çalışması için hesabını yapmak mümkün olmadığından bu tip levhalar
yardımcı elemanlara gereksinim vardır. Boru içinde oluşan için bir asgarî dayanım saptanmalı ve güzergâh buna göre
basınç kuvvetlerini karşılamak için tespit levhaları; boru sabitleştirilmelidir.
güzergâhını istenen şekilde tutabilmek için kılavuzlar kul-
d- Kayar Tespit Levhaları:
lanılır.
Kompansatörierin aynı zamanda ya da yalnızca yanal ha-
Tespit levhalarının karşılaması gereken kuvvetler: reketler yapması gerektiğinde kayar tespit levhaları kulla-
-Basınç kuvveti nılmalıdır. Kural alarak yanal hareketler sınırlıdır. Bu tip
-Boru sürtünmesi tespit levhaları bir destek olarak ele alınabilir. Karşılanma-
-Merkezkaç kuvveti sı gereken kuvvetler diğer tespit levhalarında olduğu gibi
-Yay sabitinden doğan kuvvet hesaplanır, ancak boru sürtünmesi hesaba katılmaz. Yük-
sek debi halinde ise merkezkaç kuvvetleri de ele alınır.
olarak özetlenebilir. Bu kuvvetlerin nasıl hesaplanacağı
Genel olarak tespit levhaları sabit elemanlardır. Esneyebi-
bundan sonraki üç kısımda ayrı ayrı gösterilecektir. Yuka-
lecekleri varsayılarak esneklik hesaplamalarına dahil edil-
rıda sözü edilen kuvvetlere karşı kullanılan tespit levhaları-
memeleri gerekir.
nın tipleri şunlardır.
Kılavuzlar:
a- Terminal Tespit Levhaları
b- Dirsek Tespit Levhaları Kılavuzlar, tespit levhaları gibi kompansatörierin kullanı-
c- Ara Tespit Levhaları mında vazgeçilmez elemanlardır. Örnek olarak her iki baş-
d- Kayar Tespit Levhaları tan tespit levhalarıyle sabitleştirilmiş, ortasında bir kom-
pans*itör bulunan boruyu ele alırsak (Şekil 11-4) yeterli kıla-
vuzlama olmadığı zaman-kompansatör için çok tehlikeli
olan - büzülmenin oluştuğunu görürüz.
Euler formülünü kullanarak kılavuz mesafelerini hesaplar- yet faktörüne bölünürse gerçek kılavuz mesafesi bulunur.
sak: EJMA in (Expansion Joint Manufacturers Association) te-
sisat şartlarında ilk kılavuz için kompansatörden en çok 4
I = 7t\| EI/F'
çap mesafe sonrası ve bundan sonraki kılavuzun ise 14
...... I; Kılavuz mesafesi çap mesafe sonrası yerleştirilmesi öngörülmektedir. Şekil
- E: Dayanım sabiti II-5 de gösterilen, boru çaplarına ve azamî basınca göre
I : Eylemsizlik momenti kılavuzlar arası mesafenin nasıl saptanacağını göstermek-
F: Azamî eksenel yük
tedir. Bu şekil emniyet faktörü göz önüne alınarak hesap-
Matematiksel olarak hesaplanan bu mesafe belli bir emni- lanmış olup EJMA tarafından hazırlanmıştır.
• KISIM III

Eksenel Kompansatörler

III .1 Kısa tanımlama :

1.2a da belirtildiği gibi genleşmenin emilmesi için ilk seçe-
nek olan eksenel kompansatörler ek bir tesis alanı gerek-
tirmeksizin sözü edilen sorunu çözerler. Akışkanın akış
yönü değiştirilmez.
Üzerinde önemle durulması gereken önemli özellik ekse-
nel kompansatörün boru sisteminin genleşmesini en az
yer (dolayisiyle hacim) kaplayarak karşılayan eleman ol-
masıdır. Kompansatörlerin yerleştirilmesi sırasında boru
güzergâhının değiştirilmesi gerekmediğinden basınç kay-
bı asgariye indirilir. Ayrıca eksenel kompansatörlerin içi-
ne yerleştirilebilecek laynerler bu kaybı daha da alt düze-
ye indirir (türbülansı önler).
uuuuuuuuı
Boru içinde basınçtan ve çeşitli hareketlerden ötürü olu-
şan kuvvetlere karşı kullanılan tespit levhaları ve hizalama
sorununu çözen kılavuzlar aşağıdaki bölümlerde detaylı,
olarak açıklanacaktır. Döner flanşlı kompansatör ve kesiti.

Eksenel kompansatörlerin çeşitli bağlantı tipleri mevcut-

tur. Bağlantılar özetlenecek olursa:
— Kaynak Boyunlu (Şekil HIM)
— Döner Flanşlı (Şekil 111-2) Şekil III-2
— Sabit Flanşlı (Şekil 111-3)
tipler sayılabilir. Ayrıca istekte bulunulduğu takdirde özel
bağlantı üretimi mümkündür.

Kaynak boyunlu kompansatör ve kesiti

Sabit flanşlı kompansatör ve kesiti

Şekil 111-1 Şekil ill-3

111
Eksenel kompansatörler çevre ve işletme koşulları zorun-
lu Kıldığı takdirde ek elemanlarla birlikte kullanılır. Bu ele-
manları
^—Koruyucu kaver (gömlek) (Şekil III-5)
g ~ l a y n e r (Şekil 111-4)
olarak sınrflandırmak mümkündür.
Şekil IİI-5
a- Koruyucu kaverler (gömlek) dıştan monte edilirler.
Çevre koşullarının etkilerine karşı kompansatör korunur.
b- Laynerler, akışa karşı olan direnci azaltır. Tozlanıp
kirlenmiş ya da tortulu akışkanların taşınması sırasında
oluşabilecek birikimleri önler. Büyük ve ani sıcaklık farkla-
rında kompansatör körüklerinde ani ısıl şok oluşmasını
engeller.
Eğer kompansatör yalıtılmışsa gömlek sayesinde boğum-
lar arasına yalıtım malzemesinin dolması önlenir, normal
çalışma sağlanır. Ancak çok uzun, içten basınçlı kompan-
satörler koruyucu laynere rağmen bükülebilirler. Bunu
önlemek için eksenel kompansatörleri borulardaki basıncı
kompansatöre dıştan etki edecek şekilde üretmek daha
uygun olur (Bkz. Kısım VII).
Koruyucu kaverler, laynerler yukarıda belirtilen avantajları
getirmekle beraber HİÇ BİR ZAMAN bir tespit levhası ya
da kılavuzun görevini yapamazlar.
Bölüm 11.3 de verilen hesap örneğinde nominal basıncın
nasıl saptanacağı gösterilmiştir. Bunu takip eden bölüm-
lerde teknik sorunlara daha somut yaklaşılacak ve çözüm
önerileri sunulacaktır. Bu sorunlara örnek olarak boru gü-
112
zergâhının bölümlere ayrılması, azamî eksenel hareket,
ön ayarlama, tespit levhaları tasarımı, kılavuzlama ve se-
çim sayılabilir.
IH . 2 Boru güzergâhının bölümlere
ayrılması :
Uzun boru uygulamalarında her zaman tek bir kompansa-
tör ile tüm genleşmenin emilmesi mümkün olmayabilir,
örneğin 150 m uzunluğunda A St35 malzemeden üretil-
miş bir boru 160°C lik bir sıcaklık farkında 242 mm yi
aşan bir genleşme farkı gösterir. Verilen örnek oldukça
sık rastlanabilen bir durumdur. Daha uzun boru sistemle-
rinde ve özellikle daha büyük sıcaklık farklarında oluşabi-
lecek genleşmenin boyutlarını göz önüne getirmek gere-
kirse bu denli büyük hareketlerin tek bir kompansatör ta-
rafından emilemeyeceği anlaşılabilir. Bu tip bir boru prob-
leminin çözümüne boru güzergâhının bölümlere ayrılma-
sıyle ulaşılır. Burada amaç, belirlenen ömür sayısına göre
borunun tespit levhaları ile belirli ve emilebilir genleşme-
ler gösteren bölümlere ayrılmasıdır. Ayrılan her bölüm di-
ğerlerinden tamamen soyutlandığı için tek bir problem
olarak ele alınır ve sorunu çözülür. Doğal olarak teknik ve
ekonmik olanaklar göz önüne alınarak belli bir eniyileme
(optimizasyon) sonucu güzergâh kısımlandırması yapılır.
Yukarıda sözü edilen probleme örnek Bölüm 111.3 de veri-
lecektir.
Ill . 3 Öngergi (Ön ayarlama) :
Bölüm II. 1a da ön ayarlama kısaca tanıtılmış ve hizmet
ömrüne etkisi tartışılmıştı. Bu bölümde ise somut şekilde
iki hesap örneği ile uygulaması sunulacaktır.
Daha önce belirtildiği gibi, kompansatörler kural olarak
önceden ayarlanmış şekilde monte edilirler. Öngergi mik-
tarı çevre şartlan göz önüne alınarak saptanır. Boru çevre
sıcaklığı montaj sıcaklığının altına inerse borunun boyu
büzülme sonucu kısalacaktır. Çevre sıcaklığı montaj sı-
caklığının üstüne çıktığı zaman genleşme nedeniyle boru
boyu uzayacaktır. İlk durumda boru büzülürken kompan-
satör genleşecek, ikinci durumda boru genleşirken kom-
pansatör sıkışacaktır. Boru sisteminin kesintisiz çalışabil-
mesi için kompansatör tüm genleşmeyi emmek zorunda-
dır. Bunu sağlamak öngergiyi doğru uygulayarak müm-
kün olur. Kısım Vida verilen tablolarda her kompansatö-
rün 5000 devre göre yapabileceği sıkışma ve uzama
miktarı verilmiştir.
Yukarıda açıklanan bu olgu aşağıda sunulan sayısal ör-
nekle somutlaştıracaktır.
ÖRNEK 1:
Boru çapı: 1 50 mm
Boru boyu: 25 m
İşletme basıncı: 7.5 atü
Boru malzemesi: A St35
 Montaj sıcaklığı: + 21 °C Kompansatörün paslanmaz çelik malzemeden üretileceği
Asgarî sıcaklık: — 10°C varsayılarak C faktörü 0.78 olarak saptanabilir.
Azamî sıcaklık: + 180°C Nominal Basınç = 7.5/0.78 = 9.62 atü
Not: Hareketin tümüyle eksenel olduğu varsayılacaktır.
Bu nedenle çapı 150 mm, 10 atü basınç gurubundao,
Kısım IX da verilen Isıl Genleşme Tablosu aşağıda göste- toplam eksenel hareketi 56.35 mm den fazla olan kom-
rildiği gibi kullanılacaktır: pansatör toplam 44 + 0.5 X 44 = 66 mm hareket ede-
bildiği için doğru seçimdir.
Malzemelerden "Karbon Çelik" sütunundan verilen sı-
caklıkların karşısındaki genleşmeler okunur. Sıcaklık sü- Aşağıda verilen formülle kompansatörün genleşmesi mü-
tununda bahis konusu tam değer yoksa lineer enterpola- saade edilebilir toplam genleşme içine eşit olarak dağıtıla-
syon yöntemi kullanılarak aranan genleşme saptanır. cak ve öngefgi saptanacaktır. Formülde kullanılan deği-
şiklikler şunlardır:
Aşağıdaki semboller genleşmenin saptanmasına yardımcı
olacaktır: P : ön-gergi
L : Kompansatör uzunluğu
6= Asgarî sıcaklıkta 100 m için genleşme
L m : Kompansatör montaj uzunluğu (öngergiden sonra)
(— değer büzülmeyi simgeler)
E : Kompansatörün müsaade edilebilir sıkıştırma mik-
4= Montaj sıcaklığında 100 m için genleşme
tarı
6^= Azamî sıcaklıkta 100 m için genleşme
A = Borunun genleşmesi p=-l-( A.-A - -y) (3>1)
A= Borunun büzülmesi
A= Toplam hareket Lm=L+P (3.2)
Sıcaklık Genleşme Kısım VI daki tablodan (150 mm çap, 10 atü basınç guru-
bu 12 boğum)
— 10°C — — 33mm/1 OOm (lineer enterpolasyon)
+ 21 °C = Omm/100m (Montaj sıcaklığı ile ısıl L = 340 mm
genleşme tablosunun E = 44 mm
referans sıcaklığı ile Yukarıda hesaplandığı gibi
çakıştığı için)
4180°C =192.4mm/1 OOm (Lineer enterpolasyon) â = 48.10 mm
A = 8.25 mm «
Bulunan değerleri 100 m boru uzunluğuna göre oldukları
için 25/100 = 0.25 ile çarpılarak gerçek genleşmeler Denklem (3.1) kullanılarak
bulunmalıdır.
P = - j - (48.10 - 8.25 —0.5 X 44)
6 = — 33 X 0.25 = — 8.25 mm
ô o =0 P = 8.93 mm öngergi uygulanmalıdır.
6= 192.4 X 0.25 = 48.10 mm Bu nedenle denklem (3.2) kullanılarak montaj uzunluğu
£= 48.10 — 0 = 48.10 mm boru genleşmesi L = 340.00 + 8.93 = 348.93 mm olarak bulunabilir.
£= Q —(—8.25) = 8.25 mm boru büzülmesi
A= â+A = 48.10 + 8.25 = 56.35mm ÖRNEK 2:
toplam hareket Bu örnek için şekil I -6 ya bakınız.
 Boru çapı: 125 mm HI . 4 Tespit levhası tasarımı :
Boru boyu: 120 m
İşletme basıncı: 7 atü Bölüm II-4 de sözü edilen tespit levhalarının tasarımı bir
Boru malzemesi: 5 Cr Mo önceki örneğin uygulaması yapılarak aşağıda sunulacak-
Akışkan: Hidroflorik asit tır.
Montaj sıcaklığı: + 10°C
Asgarî sıcaklık: — 15°C Daha önce belirtildiği gibi terminal, dirsek, ara ya da kayar
Azamî sıcaklık: + 120°C tespit levhalarının karşılaması gereken kuvvetler
Döner flanşlı montaj Basınç kuvveti
Not: Hareketin tümüyle eksenel olduğu varsayılacaktır. Yapısal direnç
Kısım IX da verilen Isıl Genleşme Tablosu bir önceki ör- Boru sürtünmesi
nekte verilen şekilde kullanılacaktır. Merkezkaç kuvveti
Sıcaklık Genleşme olarak sıralanır.

— 15°C 5 = —35.2mm/100m (lineer Yukarıda belirtilen kuvvetlerin hesaplanması için gerekli

olan değişkenler şunlardır:
enterpolasyon)
+ 10°C 60= — 11.0mm/100m A : Kompansatörün etken (efektif) alanı (cm2)
kE : Kompansatörün eksenel yay sabiti (kg/mm)
+ 120°C 64_= + 1O9.8mm/1OOm (lineer kY : Kompansatörün yanal yay sabiti (kg/mm)
enterpolasyon) kA: Kompansatörün açısal yay sabiti (kg/mm/derece)
Bulunan değerleri 100 m boru uzunluğuna göre oldukları p : İşletme basıncı (atü)
için 120/100 = 1.2 ile çarpılarak gerçek genleşmeler a : Boru güzergâhının sapma açısı
bulunmalıdır. Y : Akışkan özgül ağırlığı (g/cm3)
5= — 3 5 . 2 X 1 . 2 = — 4 2 . 2 mm v : Akışkan hızı (m/s)
p : Sürtünme katsayısı (genellikle 0.3 en çok 0.5)
5= — 1 1 . 1 0 X 1 . 2 = —13.2mm w : Boru ve akışkanın uzunluk birimi başına ağırlığı
^= + 109.8 X 1.2 = + 131.8mm (kg/m)
A= 6^ — <5O= — 13.2 — (—42.2) = 29.0 mm I : Kompansatör-Tespit levhası arası uzaklık (m)
A = 6 — 6_= 131.8 — ( — 13.2) = 145.0 mm örnek 2 de daha önce verilmemiş olan değerler aşağıda
sunulmuştur:
Toplam kompansatör hareketi 145.0 + 29.0 = 174 mm
ye ulaşmaktadır. Bu denli büyük bir genleşmenin tek bir a =25°
kompansatör tarafından emilmesi mümkün değildir. Ayn- v = 10 m/s
ca akışkan Hidroflorik Asit olduğu için korozyona muka- p = 7 atü
vemet açısından en dayanıklı metal, Kısım IX da verilen Y = 1 g/cm3
Korozyona Dayanım Tablosundan, monel olarak seçile-
A = 48.3 + 9.7 = 58 mm
cektir.
y = 0.25
Kompansatör monel ile üretileceği için azamî sıcaklıkta w = 60 kg/m
C = 0.93 olduğu görülür. Nominal basınç bu nedenle Yine Kısım VI daki tablodan (125 mm çap, 10 atü, 24 bo-
7.0/0.93 = 7.53 atü olarak saptanır. ğum)
Kısım VI daki 125mrn çap, 10 atü basınç, 24 boğumlu A » 183 cm
kompansatör verisi incelendiğinde toplam 63 mm lik mü- k E = 8.4 kg/mm t
saade edilebilir hareketin olduğu görülür. Bu tip 3 kom- k Y = 5.7 kg/mm
pansatör toplam 189 mm lik genleşme-büzülme giderebi- k A = 3.2 kg/mm/derece
Jir. Bir alt boğum gurubu yeterli olmadığından seçim yuka-
rıda olduğu gibi yapılır. I değeri ise iki türlü saptanabilir.

Boru yukarıda açıklanan nedenlerle üç eşit parçaya ayrılır a) Kompansatör tespit levhasının yanında ise I = 0 dır.;
(her biri 40 m). Her boru diğerlerinden tespit levhalanyle Bu şekilde boru sürtünme kuvveti ortadan kalkar.
soyutlanır. Her boru için , değerleri b) Kompansatör ile tespit levhası arasında bir mesafe
A = 145:3 = 48.3 mm varsa I değeri sıfırdan farklıdır. Sürtünme kuvveti
â= 29:3 = 9.7 mm f 3 « p.w.l (3.3)
E = 42 mm
denklemi ile bulunur. Bu ise tespit levhası için karşılanma-
L = 340 mm (Flanşlı kompansatör boyu)
sı gereken ek bir kuvvettir.
Denklem (3.1) kullanılarak
örnek 2 için terminal tespit levhası tasarımında 1 mesa-
P = y (48.3 — 9.7 — 21.0) fesi sıfır kabul edilecektir. Diğer kuvvetler ise aşağıdaki
P = 8.8 mm formüllerle bulunur.
Montaj uzunluğu 11 s A.p (3.4.a) Terminal tespit levhaları için
L = 340.0 4- 8.8 = 348.8 mm dir. f, = 2.A.p.sin a 12 (3.4.b) Dirsek tespit levhaları için

114

12s=: _ k E • à (3.5a) Terminal tespit levhaları için
2 Sıcak ya da soğuk akışkan taşıyan boru sistemlerinde
! f 2 VB k E • à • sin a 12 (3.5 b) Dirsek tespit levhaları için
14 = A- A • y • v 2 sin a /2 (3.6) Dirsek tespit levhaları
50
için
Dairesel bir dönüş söz konusu olmadığı için f4 merkezkaç
kuvveti terminal tespit levhaları için söz konusu değildir.
Tespit levhaları şekil III-6 da görüldüğü gibi yerleştirile-
cektir.
Terminal tespit levhalarının karşılaması gereken kuvvetler
f , = 183-7= 1281 kg
f 2 = - y 8.4-58= 243.6 kg
(Not: Yalnızca eksenel hareket varsayıldığından, k değeri
alınmamıştır.)
Toplam f = 1524.6 kg
Dirsek tespit levhası için
f = 2-183-7 s i n i Ş - = 554.5 kg"
f = BA • 58 • sin 4 ^ - = 105.4 kg
f = ^ - i 8 3 - 1 - 1 0 0 - s i n 4 p = 79.2 kg
Toplam f = 739.1 kg
Ara tespit levhası için söz konusu olan kuvvetler yapısal
direnç (f 2 )ve sürtünme (f 3 ) kuvvetleridir. Yapısal direnç
kuvveti teorik olarak oluşmasa da bir asgarî garanti değeri
varsayılmalıdır. Bu değer de terminal tespit levhasının ya-
pısal direncine eşit tutulabilir. Bu nedenle
f 2 = 105.4 kg
Sürtünme kuvveti denklem (3.3) ile saptanacaktır, bura-
da dikkat edilmesi gereken husus I = 40 m olmasıdır.
f 3 = 0.25.60.40 = 600 kg
Toplam kuvvet = 705.4 kg
örnek 2 nin tespit levhalarının tasarımı yukarıda gösteril-
diği gibi tamamlanmıştır. Kısaca özetlemek gerekirse
2 adet nominal tespit levhası >1524.6 kg
1 adet ara tespit levhası > 705.4 kg
1 adet dirsek tespit levhası > 739.1 kg
gereksinilmektedir.
III . 5 Eksenel kılavuzlama :
Bölüm II.4 de tespit levhası ve kılavuzların kompansatör-
lerin kullanımını mümkün kıldığı belirtilmişti, örnek 2nin
kılavuzlaması aşağıdaki gibi yapılacaktır.
İlk kılavuz kompansatürden 4 çap mesafesi sonunda
(500 mm) ikinci kılavuz 14 çap mesafesi sonunda (1750
mm) yerleştirilecektir. Şekil II-5 ten 125 mm çap ve 7 atü
basınç için takrîben 1 2 m de bir kılavuzlama gerektiği gö-
bektedir.
115
ili . 6 Yalıtım :
kompansatörün yalıtımı basit boru sistemlerinde olduğu
gibi yapılır. Ancak bu yalıtım için kompansatörün koruyu-,
cu kaverii olarak seçilmesi daha iyi sonuç verir. Kompan-
satör korunmadan yalıtım uygulanırsa yalıtım maddeleri
boğum aralarını doldurarak esnekliğe engel olabilir.
Dikkat edilmesi gereken bir başka husus bazı yalıtım
maddelerinin herhangi bir nedenle ıslanmaları durumunda
korozyona neden olmalarıdır.
ill . 7 Eksenel kompansatör hakkında
notlar :
a - Planlama safhası:
• Verilerin toplanması
• Nominal basıncın saptanması
• Borunun genleşme ve büzülme miktarlarının bulun-
ması
• Gerekiyorsa boru güzergâhının bölümlere ayrılması
• Kompansatörün seçimi
• Öngerginin saptanması
• Tespit levhalarının ve kılavuzların tasarımı
• Gerekiyorsa yalıtım tasarımı
b - Montaj safhası:
• Kompansatör körüğünün mekanik zedelenmelere
karşı korunması (çarpma, vurma, atma gibi)
• Kompansatör montajı sırasında ve işletme esnasında
uygun olmayan basınçların ve burulmanın önlenmesi
• Kaynak sırasında ark sıçramalarına karşı kaynaktan
önce kompansatör körüğünün kloritsiz asbest ile örtül-
mesi
• Flanşlı bağlantı yapılacaksa contaların tam ortalanma-
sı, deliklerin hizalanması, civatalann çaprazlama sıkıştırıl-
ması
• Sistem test basıncının, tespit levhaları ve kılavuzların
bağlanmasından önce UYGULANMAMASI. (Ktavuzlama-
dan önce uygulandığı takdirde kompansatör plastik de-
formasyona uğrayarak hasar görür.)
• Bağlantıdan önce ve sonra körük boğumlarının içinin
akışkan dışı yabancı maddelerden arınması
• Yanal veya açısal hareketler olduğu takdirde diğer kı-
sımlardaki seçimlerin de göz önüne alınması veya üretici-
ye danışılması
c - İşletme için notlar:
• İşletme sırasında, yanlış bağlantı veya su çarpması
v.b. nedenlerle oluşabilecek aşırı şokların önlenmesi
• Paslanmaz çelikten üretilmesine rağmen kompansa-
tör içine girebilecek korozif maddelerin olanaklar elverdi-
ğince önlenmesi.
Ill. 8 Eksenel kompansatör
uygulamaları :
Aşağıda sunulan şekillerde (Şekil HI-7, III-8, 111-9, 111-10)
çeşitli çok düzlemli ve çok boyutlu uygulamalar belirtil-
mektedir.

Şekil III-7
• KİSİM IV göre hazırlanabilirler. Özel flanşlı bağlantılar da istenildiği
takdirde imal edilebilir.
Yanal Kompansatörler
b - Ağır Hizmet Tasarımı:
Çok yüksek basınçlarda ya da sıcaklığın + 400 °C yi aştı-
ğı hallerde hafif tasarım yetersiz kalır. Bu tip sorunların çö-
zümü için yanal kompansatörün ağır hizmet tasarımı ge-
IV .1 Tanımlama : reklidir.
I. 2b de belirtildiği gibi genleşmenin emilmesi için ikinci Şekil IV-1 'de iki yöne hareketli yanal ağır hizmet kompan-
seçenek yanal kompansatörlerdir. Tek bir yanal kompan- satörü görülmektedir. Mafsallar tek düzlemde hareketi
satör tek düzlemde iki boyutlu hareketi emebilir. Bu tip, mümkün kılar. Bunu takip eden Şekil IV-2 de kardan maf-
biribirine bağlı iki kompansatör ile üç boyutlu hareketlerin sallı olarak adlandırılan kompansatör görülmektedir. Bu tip
emilmesi mümkündür. mafsallar her yöne hareketi mümkün kılar.
Yanal kompansatörün ana görevi bükülme streslerini en-
gellemektir. Bu stresler basınç zorlamalarından ötürü olu-
şur. Örneğin nominal çapı 500 mm olan bir kompansatö-
rün etken kesit alanı 2291 cm 2 dir. İşletme basıncının 20
kg/cm 2 olduğu varsay ılırsa 2291 x 20 = 4 5 8 2 0 kg lık
bir basınç zorlamasının meydana geldiği görülür. Kom-
pansatör eğer mafsallı olarak tasarımlanmtşsa, mafsal ay-
nı zamanda oluşan bu kuvveti karşılamak zorundadır. Bu
nedenle mafsal ya da menteşeler ısı ya da gerilim stresle-
rine karşı belli bir emniyet faktörü katılarak tasarımlanırlar.
Yanal kompansatörler de eksenel kompansatörler gibi
bakım gerektirmeden çalışan elemanlardır.
Aşağıda yanal kompansatörlerin en önemli iki tasarım
şekli sunulmuştur:
a- Hafif Tasarım
b- Ağır Hizmet Tasarımı

a - Hafif Tasarım:
Yanal kompansatörlerin hafif tasarımı özellikle ekonomik
nedenlerle yapılır. Mafsallar her yöne hareket edebilirler.
Ancak bu tip tasarım sınırlı bir basınç ve sıcaklık için so-
nuç verir. (Bkz. Şekil I-5)
Eksenel kompansatörlerde olduğu gibi, yanal kompansa-
törlerin hafif tasarımında da üç türlü bağlantı mümkündür:
— Kaynak Boyunlu (Bkz. Şekil 111-1)
— Döner Flanşlı (Bkz. Şekil III-2)
— Sabit Flanşlı (Bkz. Şekil III-3)
Şekil IV-2
Kaynak boyunlu bağlantı arzu edilen herhangi bir normda
hazırlanabilir. Ayrıca istenildiği takdirde kompansatör özel
Yanal hareketlerin miktarı kullanılma alanına göre değişik
bağlantı ile üretilebilir.
olabilir. Bu hareketlerin miktarı az olc^jğu takdirde tek kö-
Döner flanşlar belirli bir basınç sınırına dek kullanıldığı rüklü bir kompansatör yeterli değildir. Ancak büyük yanal
takdirde çok ekonomik çözümler sağlarlar. Döner flanşlı hareketlerin emilmesi için çift körüklü ve körükler arasında
bağlantı sırasında akışkan yalnızca körük ile temas etti- uzatma borusu bulunan yanal kompansatörler kullanılmalı-
ğinden flanşlar için özel malzeme gerekmez. Döner flanş- dır. Şekil I-5 ve4V-3 de çeşitli uzatma boruları görülebilir.
ların kullanılmasının sakıncalı olduğu durumlar ise aşağıda Yanal hareketlerin miktarı aşağıdaki faktörlerin fonksiyo-
özetlenmiştir. nudur:
— Vakum altındaki boru sistemlerinde • Körüklerin esnekliği
— Flanş yüzlerinin yükselip alçaldığı durumlarda • Körük uzunlukları
— Flanş üzeri dil ve olukların saptanmış olduğu durum- • İki körük arasında kullanılan uzatma borusu boyu
larda
Üretici, gereksinilen yanal hareket verildikten sonra tek ya
Sabit flanşlı bağlantılar öncelikle döner flanşın kullanılma- da gerekiyorsa çift körüklü ve uzatma borulu bir kompan-
ması halinde önem kazanırlar. Flanşlar çeşitli normlara satör üreterek ihtiyaca yanıt verir.

117
ÖRNEK 1:(Bkz. Şekil IV-4)
Bu şekilde tek düzlemde dik açılı dönüş yapan uzun bir Eksenel kompansatör uygulamalarında olduğu gibi yanal
boru ele alınmıştır. İlk boyuttaki genleşmesi Ai . ikinci bo- kompansatörlerde de öngergi, kompansatörün eniyi (op-
yuttaki genleşmesi A 2 , l l k boyuttaki büzülmesi A 3 ,ikinci timum) kullanımı için çok önemli bir faktördür. Yanal kom-
boyuttaki büzülmesi A4 He gösterilirse, pansatörler için ön gergi aşağıdaki denklemle saptanır.
toplam genleşme P=_L O Y ""* o (4.3)
2
Av = s/ A , + A 2
2
(4.1a) ^ 2
Öngergi, genleşme (ya da büzülmenin) oluştuğu yönün
toplam büzülme karşı yönüne doğru uygulanır. Yanal kompansatör uygu-
(4.1b) lamalarında öngerginin miktarı kadar önemli olan unsur
Av A24
yönüdür." Yön, aşağıdaki denklemle saptanır.
ile saptanır. Gerekli çap ve basınç gurubu veri iken Kısım
VI dan yanal hareket miktarları belirlenir. (Y) Aşağıdaki . -i A 2
a = tan -r— (4.4)
eşitsizlik sağlandığı takdirde yanal kompansatörün bo- A,
ğum gurubu seçilir. Sayısal bir örnekle konu somutlaştıracaktır.
—JT*"" \ â y " ^ " y ) ^>» (4.2) (Bkz. Şekil IV-4)
 Boru çapı 200 mm IV. 5 Tespit levhası tasarımı :
Boru boyu a 40 m
Boru boyu b 20 m Daha önce bölüm H-4 ve III-4 de sözü edilen tespit levha-
işletme basıncı 4.5 atü larının tasarımı yanal kompansatör uygulaması için de ya-
w 60 kg/m pılacaktır. Daha önce de belirtildiği gibi yanal kompansa-
Boru malzemesi St37 t örterin en önemli avantajlarından biri eksenel kofnpansa-
Akışkan Sülfirik Asit törlere göre daha az kılavuz ve tespit levhası gerektirme-
Montaj Sıcaklığı + 15 °C leridir.
Asgarî Sıcaklık 0 °C Tespit levhası için hesaplanması gereken en önemli kuv-
Azamî Sıcaklık + 60 °C vet, daha önce denklem (3.3) ile sunulan sürtünme kuv-
Sabit Flanşlı Montaj
vetidir.
Sıcaklık: Genleşme: f pxw xI (3.3)
0 °C iL— 23.0 mm/100 m p değeri genellikle 0.3 olarak alınır. Birim başına boru
+ 15 °C &o— 6.5 mm/100 m ağırlığı 60 kg olarak sunulmuştur. I ise yanal kompansa-
+ 60 °C dS^ + 44.6 mm/100 m tör ile tespit levhası arasındaki direkt mesafeyi simgele-
mektedir, boru boyu a olarak verilen uzunluk 40 m dir. İki
A = 6+ — 6O = 44.6 — (—6.5) = 51.1 mm/100 m boyutlu hareket söz konusu olduğu halde kılavuzlama tek
â = 6O — 6. = — 6.5 — (—23.0) = 16.5 mm/1 OOrn eksen boyunca uygulanacaktır. Amaç, ikinci boyuttaki
a borusu için değerler 0.4 ile çarpılacaktır, genleşmeyi serbestçe oluşturmaktır. Sürtünme kuvveti
b borusu için değerler 0.2 ile çarpılacaktır. hesabında boru ağırlığı gerekitğinden toplam (a + b) boru
uzunluğu ele alınır.
Genleşme değerleri
Sürtünme kuvveti kadar önemli olan bir başka kuvvet ya-
A,= 51.1 x 0 . 4 = 20.4 mm nal kompansatörün yanal hareketinden oluşan hareket
A 2 = 51.1 x 0 . 2 = 10.2 mm kuvvetidir. Bu kuvvet, kompansatörün yanal yay sabiti ile
toplam genleşme veya büzülme değerlerinden daha büy-
Büzülme değerleri ük olanının çarpılması sonucu elde edilir.
A 3 = 16.5 x 0 . 4 = 6.6 mm
f = kY x A Y (4.5)
A 4 = 16.5 x 0.2 = 3.3 mm
Denklem (4.1a) kullanılarak toplam genleşme Not: AY > AY ise AY değeri kullanılacaktır.
=
v
Yukarıda sözü edilen kuvvetlerin toplamı tespit levhasının
A22" = \ / 2 0 . 4 2 + 10.2 2 ' = 22.8 mm
asgarî dayanım gereksinmesini yansıtır.
Denklem (4.1b) kullanılarak toplam büzülme
Bu kısmın örnek problemindeki tespit levhası tasarımı aşa-
A y ^ V A 2 3 + AV = \J 6 . 6 2 + 3.3 2 ' = 7.4 mm ğıda sunulacaktır.

Akışkan sülfrik asit olduğundan korozyon tablosun - I = 40 + 20 = 60 m

dan 316 L malzeme seçilmiştir. En yüksek sıcaklıkta
Şekil II- 2 kullanılarak
C* = 0.90
olarak saptanır.
Nominal (anma) basınç 4.5/0.90 = 5.00 atü olarak belir-
lenir. Doğal olarak bir üst basınç gurubu olan 6 atü seçilir.
Kısım Vl'da 200 mm çap ve 6 atü basınç gurubu içinden
yanal hareket değerleri elde edilir. Denklem (4.2)nin kul-
lanılabilmesi için
- i . ( A Y + A Y ) = - i - ( 22.8 + 7.4) « 15.1 mm
16 boğumlu kompansatörün Y değeri 21 mm olduğu için
(15.1 ^. 21 ) bu boğum gurubu seçilir.
Öngergi miktarı denklem (4.3) kullanılarak
P—i 22.8 - 7 . 4 = 7.7 mm
2 rol oynar.
Öngergi yörui ise denklem (4.4) ile saptanır.
f = 0.3 x 60 x 60 = 1080 kg
Hareket kuvvetini saptamak için örnekte seçimi yapılan
kompansatörün yanal yay sabiti, k Y ,ele alınır. ày değeri
daha büyük olduğu için (4.5) denkleminde kullanılır.
f = 9.8 kg/mm x 22.8 mm = 223.4 kg
Karşılanması gereken toplam kuvvet
f = 1080.0 + 223.4 = 1303.4 kg
olarak saptanır ve tespit levhası tasarımı sonuçlandırılır.
Hareket kuvvetinin azaltılrujası isteniyorsa dahajjzun olan
yanal bir kompansatör kullanılmalıdır. Daha uzun kompan-
satör kullanımı genleşmeden doğan hareketi emmekten
öte, streslerden arınmış bir bağlantı sağlar. Ayrıca daha
uzun kompansatörün yay sabiti daha küçük olacağından
oluşturacağı hareket kuvveti daha az olur. Bu nedenler-
den ötürü bu tip bağlantılar özellikle türbin kompresör ve
seramik kaplar gibi hassas alet çıkışlarında çok önemli bir

a = taiï=tanLl^^=26.6 IV. 6 Kılavuzlama :

A, 20.4
Daha önce belirtildiği gibi yön ve miktarı verilen öngergi Daha önce bölüm Hl-6 da ele alman eksenel kılavuzlama
genleşmenin aksi yönüne doğru uygulanır. yana! kompansatörlerin kullanımın^:, uiumlu etkiye sahip-

119
tir. Eksenel kompansatör uygulamasında olduğu kadar
önemli olmasa da, kılavuzlama ile uzun boru hattının yanal
kaçmalar yapması önlenir. Bu nedenle iki boyutlu genleş-
melerin bir boyutunda EJMA kurallarına göre kılavuzlama
yapılmalıdır. (Bölüm 11-4 de sunulan kurallar çerçevesinde
kılavuzlama yapılmalıdır.) Bölüm IV-4 teki örnek ele alındı-
ğında, çap 2 0 0 mm olduğu için ilk kılavuz 4 x 200 = 800
mm sonra uygulanmalıdır. İkinci kılavuz 2.80 m sonra yer
almalıdır. Bundan sonraki kılavuzlar, şekil 11-5 e göre (4.5
atü, 200 mm çap) 19.5 mm de bir yinelenmelidir.
IV. 7 Yalıtım :
Daha önce bölüm III-7 de açıklandığı gibi sıcak ya da so-
ğuk akışkan taşıyan boru sistemlerinde kompansatörün
yalıtımı basit boru sistemlerinde olduğu gibi yapılır. Yalıtım
maddelerinin boğum aralarına doluşmasını önlemek zo-
runludur. Bu nedenle yalıtım maddesi kompansatör etrafı-
na gevşekçe tutturulmalı — bu şekilde kompansatörün ha-
reketi kısıtlanmaz — daha sonra bantlarla sabitleştirilmeli-
dir. Ayrıca açık hava şartları vb nedenlerle izolasyonun da
korunması gerektiğinde metal levhalar kullanılabilir.
Yanal kompansatörlerin kullanılması sırasında istenilme-
yen hareketleri önlemek için limit çubukları kullanılabilir.
Bu çubuklar kısmen yalıtım içinde kalırsa, ya da hiç yalıtıl-
mazsa ısıl streslere daha az maruz kalır.
IV. 8 Yanal kompansatör hakkında
notlar :
a - Planlama safhası:
• Verilerin toplanması
• Nominal basıncın saptanması
120
Boru bölümlerinin ayrı ayrı genleşme ve büzülme
miktarlarının bulunması
Çok uzun hatlar için, gerekiyorsa, boru güzergâhı-
nın bölümlere ayrılması
Kompansatör (ya da kompansatörlerin) seçimi
öngergi miktar ve yönünün saptanması
Tespit levhalarının ve kılavuzların saptanması
Yalıtımlama tasarımı
b - Montaj safhası:
• Kompansatör körüğünün mekanik zedelenmelere
karşı korunması (çarpma, vurma, atma v.b.)
• Yanal kompansatörü korumak için kullanılan limit çu-
bukları, ya da ağır tasarım mafsalları hareket düz-
lemine 9 0 ° lik bir açı yapmalıdırlar.
• Kaynakla montaj esnasında yanal kompansatörün
körükleri kloritsiz asbest ile örtülerek ark sıçra-
malarına karşı korunmalıdır.
• Flanşlı bağlantı için, contaların tam ortalanması* de-
liklerin hizalanması, civataların çaprazlama sıkıştırıl
ması
• Kompansatörün burulmasına sebep olabilecek du-
rumların kesinlikle önlenmesi
• Körük boğum içlerinin montajdan önce kontrol edil-
mesi (Akışkan dışı yabancı maddelerden arınma)
c - İstetme için notlar:
İşletme sırasında, yanlış bağlantı veya su çarpması
v.b. nedenlerle oluşabilecek aşırı şokların önlen-
mesi
Paslanmaz çelikten üretilmesine rağmen kompan-
satör içine girebilecek korozif maddelerin olanaklar
elverdiğince önlenmesi
• KISIM V
Açısal Kompansatörler :
y. 1 Tanımlama :
Birinci kısımda kısaca tanımlanan açışa! kompansatörler,
genleşmenin emilmesi için kullanılan üçüncü gurup genleş-
me elemanlarıdır. Bu tip kompansatörlerin en büyük avan-
tajları iki veya üç boyutlu, aynı zamanda yön değişimini ge-
rektiren hareketlerin emilebilmesi için en uygun seçenek
olmalarıdır, özellikle yanal hareketlerin çok büyük olduğu
durumlarda açısal kompansatörter kesin çözüm sağlarlar.
Bu tip kullanım sırasında açısal kompansatörler ikili ya da
üçlü guruplar halinde kullanılmalıdır. Oluşan genleşmenin
tek ya da çok düzlemde olmasına göre değişik tasarımlar
söz konusudur. Bu kısmın ileriki bölümlerinde değişik tasa-
rımlar ayrı ayrı ele alınacaktır.
Daha önce bölüm IV . 1 'de yanal kompansatörler için belir-
tilen ağır hizmet tasarımı açısal kompansatör uygulamala-
rında da kullanılabilir. Ağır hizmete yönelik masfallı kom-
pansatörler (Bkz. Şekil 1-10) açısal genleşme hareketlerini
emdiği gibi boru yükünü de karşılayabilir.
Şekil l-10'da sunulan açısal kompansatörün yanı sıra çift
mafsallı kompansatörler de mevcuttur. (Bkz. Şekil 1-12)
Çift mafsallı açısal kompansatörler her yöne hareketi müm-
kün kılar. Şekil 1-13fte sunulan çalışma prensibi kompansa-
törün konik bir hacmi tarayabildiğini ortaya koymaktadır.
Gerek tek, gerekse çift mafsallı kompansatörierin çeşitli
uygulamaları bu kısımda sunulacaktır.
Açısal kompansatörlerin boru bağlantıları diğer kompansa-
törierde olduğu gibi uç çeşittir.
- Kaynak boyunlu (Bkz. Şekil HM )
- Döner Flanşlı (Bkz. Şekil HI-2)
- Sabit Ranşlı (Bkz. Şekil III-3)
Daha önce bölüm IV. 1 'de de belirtildiği gibi gerek kaynak
boyunlu gerek flanş bağlantılı kompansatörler arzu edilen
herhangi bir normda ya da özel olarak ima! edilebilir. Döner
flanşlı bağlantıların sağladığı ekonomik çözümler özellikle
vurgulanılmaîıdır. Vakum altında ya da değişik düzeyi flanş
uygulamasında ise sabit flanş kullanmak zorunludur.
V. 2 Açısal kompansatör uygulamaları:
Açısal kompansatör uygulamaları tek ya da çok düzlemde
olmak üzere iki ana gurupta ele alınır. Sözü edilen her iki
gurup uygulama çeşitli şekillerde gerçekleştirilir. Aşağıdaki
bölümlerde temel prensipler şekillerle birlikte açıklanacak-
tır.
V. 2 a. Tek düzlemde açısal kompansatörler :
Tek düzlemde açısal kompansatör uygulaması başlıca dört
tiptir.
i- Boru hattının genleşmesi kendisine dik olan bir parça
üzerine yerleştirilmiş bulunan iki adet iki yöne hareketli
kompansatör ile emilmektedir. (Bkz. Şekil V-1)
ii- Çok uzun boru hatlarındaki genleşmeyi emmek için tör ile genleşme emilir. Normal ve endüstriyel uygula-
U-tipi açısal kompansatör uygulaması yapılır. U tipinde malarından doğan büyük yer kaybını önlemesi açısın-
yerleştirilmiş olan üç adet iki yöne hareketli kompansa- dan yer sorunlarına çok ekonomik yanıtlar getirir. (Bkz.
Şekil V-2)

Şekil V-2

ii- Bir diğer tek düzlem uygulaması L-tipidir. Burada üç Yatay boru hattındaki kompansatör özellikle dikey hat-
adet iki yöne hareketli açısal kompansatör kullanılır. tın genleşmelerine karşı kullanılmıştır. (Bkz. Şekil V-3)

Şekil V-3

(22-
iv- Son olarak sunulacak olan tek düzlem uygulaması 2 ti-
pidir. Hareketi emme prensibi L-tipinde olduğu gibidir.
Boru hattının genleşmesi kendisine dik olan bir orta
V. 2 b. Çok Düzlemde Açısal Kompansatörler :
Açısal kompansatörlerin çok düzlemdeki hareketi üç şekil-
de incelenebilir.
i- Şekil V-5'te belirtildiği gibi bir düzlemde iki boru hattı,
üçüncü düzlemde de bunlara bağlı bir üçüncüsü sunul-
maktadır. Ortadaki dikey bölüm her yöne hareketli iki
bölüm yardımıyla emilir. İki yöne hareketli açısal kom-
pansatöîierden tek olarak kullanılanı daha uzun olan
yatay parça üzerine yerleştirilir. (Bkz. Şekil V-l)
Şekil V-4
kompansatörü içermektedir. Diğer hatlara dik durumda
bulunan bu hattın genleşmesi ihmal edilebilecek denli
az olarak varsayılmıştır.
ii- Şekil V-6'da sunulan boru hatları bir önceki şekilde ol- ne, diğeri ise iki yöne hareket edebilmektedir. Son ola-
duğu gibidir. Çok düzlemli Z tipi açısal kompansatör rak sözü edilen kompansatör yatay hatlardan daha
kullanımında yer alan kompansatörlerden ikisi her yö- uzun olanın sonuna yerleştirilmelidir.
• KİSİM VII!
Titreşim Gidericiler
VUI. 1 Titreşim giderici olarak
kompansatörler :
Kompansatörlerin ısıl genleşme dışında çözdükleri en
önemli sorunlardan biri de titreşimdir. Özellikle yüksek fre-
kanslı ve düşük salanımlı (amplitude) titreşimler kompansa-
törler ile tamamen giderilir. Ancak hemen belirtilmesi gere-
ken nokta salınımların çok büyük olması durumunda (Örne-
ğin pistonlu motorlar gibi) kompansatörlerin kullanılamaya-
cağıdır. Daha kesin bir fikir vermek gerekirse titreşimin mü-
saade edilebilir salınım miktarı kompansatör eksenel hare-
ketinin % 10'unu geçmemelidir.
Titreşim giderici olarak kompansatör seçiminde önemli
olan bir başka nokta da periyodik hareketin frekansıdır. Ha-
reketi emilmesi gereken sistemin frekansı doğal frekansa
(natural frequency) yakın değerlerde ise, bu unsur tehlikeli
olabilir. Gerekli ve mümkün olan durumlarda yük kaydırma-
ları gerçekleştirilerek titreşim frekans ve salmımı değiştiri-
lebilir. Ayrıca üretici, körüklerin titreşim karakteristiklerini
saptayarak kullanıcıya sunar.
Yüksek debi değerlerinde akışkanın, körük bölümünden
geçerken türbülans oluşturma olasılığı vardır. Bu tür geliş-
me istenmeyen düzeyde titreşime neden olur. Laynerli
(kovanlı) bir kompansatör uygulaması sorunu tamamen çö-
zer.
Titreşimin emilmesi için en kolay anlaşılabilir çözüm ekse-
nel kompansatörler ile sağlanır. Titreşimin ortadan kaldırıl-
ması sırasında tespit levhalarına gelen yükün de ele alın-
ması zorunludur. Genellikle küçük çaplı hatların basıncı
büyük olur. Buna karşın etken kesit alanı küçük olduğun-
dan tespit levhasına binen yük de az olur. Büyük çaplarda
her ne kadar etken kesit alanı büyük olursa da basınç ge-
nellikle çok büyük değerlere ulaşmadığından tespit levha-
larına gelen yük çok büyük olmaz.
Titreşime neden olan elemanların doğurduğu bir başka so-
run montaj zorluğudur. Kompansatörler belirli toleranslar
içinde kalarak montaj yapılabilmesini mümkün kılar.
Yukarıda belirtilen sorunlara ek olarak korozyon problemi-
nin oluşması olasılığına karşı kompansatörler değişik mal-
zemelerden üretilebilirler. Kısım IXda sunulan korozyon
tablosu akışkanlara göre hangi tip malzemenin daha uygun
olabileceğini göstermektedir.
VIII . 2 Uygulama örneklen :
Kompansatörlerin titreşim giderici olarak kullanılmasına ait
örnekler bu bölümde sunulacaktır. Pompalar, kompansa-
törler gibi uygulamalar şekillerle birlikte sunulacaktır.

VIII. 2a. Pompalar (Şekil VIIM) :

Şekilbe görüldüğü gibi pompanın boru sistemine bağlantısı

sırasında pompa giriş ve çıkışında kompansatörler kullanıl-
mıştır. Kompansatörlerden hemen sonra ise sabit noktalar
(tespit levhaları) ile boru şebekesinin pompa ile birlikte tit-
reşmesi önlenmiştir.
Titreşimin bir başka türü olan gürültü de kompansatörler ta-
rafından önlenir. Oluşan titreşimler kaynakta emildiği için
istenmeyen gürültülerin yayılması problemi çözülmüş olur.

VIII. 2b. Kompresörler (Şekil VIII-2) :

Kompresörlerde titreşimin giderilmesi Şekil VIII-2 de pren-
sip olarak sunulmuştur. Birçok boru devresinde kulla-
nılan kompresörlerin her türlü yalıtıma rağmen titreşime ne-
den oldukları bilinmektedir. Kompansatörler kompresörü
boru devresinden kesinlikle soyutlar ve normal çalışma ko-
şullarını sağlar.
Bu kısımda çok yaygın olarak kullanılan örnekler sunulmuş-
tur. Ancak daha bir çok sistemde kompansatörlerin titre-
şim giderici olarak kullanılması mümkündür. Bu nedenle
değişik bir sorunun oluşması durumunda üreticiye danışıl-
ması problemin çözümü açısından olumlu sonuçlar doğu-
rur. Şekil VIII- 2

126