PNÖMATİK

Problem 1. Basınçlı hava ile çalışan bir sitemden saatte 400 m3 hava
geçmektedir. Havanın basıncı 8 bar, ve sıcaklığı 50 0C (323 0K) dir.
Bağıl ne oranı %60 olduğuna göre, mutlak nem oranını ve bir saatte
biriken su miktarını hesaplayınız.?

Çözüm 1.
Doyma eğrisinden 50 0C için doyma miktarı 80 gr/m3 olarak tespit
edilir.
Q=400 m3/h M .N .O.
B.N .O.   100
P=8 bar D.M .
T=50 0C (323 0K) 60.80
M .N .O.   48 gr / m 3
B.N.O.=60gr/m3 100
M.N.O.=? Bir metreküp havadaki su buharı 48 gr olarak
bulunur. Buna göre toplam su buharı miktarı, 400
metreküp hava için 19200 gr/h bulunur.
400 m 3 / h  48 gr / m 3  19200 gr / h
Doyma eğrisi
 Problem 2. Kompresörün emdiği hava miktarı 1000 m3/h
sıkıştırlan havanın basıncı 7 atm. Emilen havanın sıcaklığı 20 oC
(293 oK) ve bağıl nem oranı %50 dir. Bu durumdaki havanın
sıkıştırmadan önce içinde bulunan su miktarını bulunuz? Ayrıca
aynı miktardaki havanın basıncını 8 atmosfere ve sıcaklığını 35 oC
ye çıkarırsak sıkışma sonucunda meydana gelecek su miktarını
bulunuz?
Çözüm: Doyma eğrisinden 20 oC havanın doyma miktarı 17,3 gr/m3
bağıl nem oranı %50 olduğuna göre su miktarı
Sıkıştırmadan önce bulunan su miktarı Sıkıştırma sonrasında bulunan su miktarı
M .N .O. P1 V1  P2 V2
B.N .O.   100
D.M . 1.1000  8.V2
50.17,3
M .N .O.   8,65 gr / m 3 V2  125 m 3
100
1000 m 3 / h  8,65 gr / m 3 125 m 3  40 gr / m 3
 8650 gr / h  5000 gr
Problem 3. Şekil 16,3’de görülen sistemden saç bükme işleminde
pnomatik silindirden yararlanılmaktadır. Havanın basıncı 6 bar
piston çapı 150 mm ve sürtünmeden dolayı verim 0,90 olarak
kabul edilmiştir. İtme kuvvetinin değerini hesaplayınız.?
Çözüm:

P  6 bar
F  P. A.
D  150mm  0,15m
  0,90 F  6.10 .0,785.D .0,90
5 2

F  9537,75 N
Problem 4. Bir pnomatik devrede piston çapı 50 mm, piston kolu
çapı 12 mm ve havanın basıncı 6 bar olarak verilmiştir. Sürtünme
kaybı %10 olarak alınacak olursa her iki yöne doğru pistonun
uygulayacağı kuvveti bulunuz?
Çözüm:
F1  P. A1
P  6 bar
F 1 6.105.0,785.D 2  1125 N
D  50mm  0,05m F1  1125  1125.0,10  1012,5 N
d  12mm  0,012m F2  P. A2
FS  %10.F F 2 6.105.0,785.( D 2  d 2 )
F1 ve F2  ?  1109,67 N
F2  1109,67  1109,67.0,10
 998,70 N
Problem 5. Şekil 16.5 de görülen sistemde pnömatik sistemden
yararlanılarak iş parçası sıkılmaktadır. Pnömatik silindirde piston
çapı 70 mm hava basıncı 6 bar, ve sürtünme kayıpları %10 olarak
verilmiştir. Buna göre iş parçasının böyle bir mekanizmayı
kullanarak kaç kg’lık bir kuvvetle sıkılacağını hesaplayınız.?
Çözüm:
F1  P. A.
P  6 bar F 1 6.105.0,785.0,07 2. 0,90  2077,11N
D  70mm  0,07m İş parçasını sıkmaya yarayan F2
  0,90 kuvvetini bulmak için moment kuralı
F1 ve F2  ? uygulanır.
F1 .2  F2 .1
2077,11. 2  F2
F2  4154,22 N
Problem 6. Şekil 16.6 da görülen mekanizma ile iş parçası
pnömatik silindir kullanılarak sıkılmaktadır. Piston çapı 80 mm
hava basıncı 7 bar, ve sürtünme kayıpları %10 olarak verilmiştir.
Buna göre iş parçasını sıkacak F2 kuvvetini bulunuz?

Çözüm:
F1  P. A.
P  7 bar F 1 7.105.0,785.0,082 .0,90  3165,12 N
D  80mm  0,08m İş parçasını sıkmaya yarayan F2
  0,90 kuvvetini bulmak için moment kuralı
F1 ve F2  ? uygulanır.
F1 .96  F2 .75
3165,12 .96  F2 .75
F2  4051,35 N
Pnomatik Silindirlerde Hava sarfiyatı
Pnomatik sistemde silindirden veya pnomatik motordan çıkan
egsoz gazı atmosfere atıldığı için birim zamanda tüketilen hava
miktarının hesaplanması gerekir.
Hava tüketiminde silindirin çapı, havanın basıncı, silindirin kurs
boyu strok ve dakikadaki kurs sayısı dikkate alınır.
Q=toplam hava tüketimi (lt/dak)
s=Piston kursu
q=Piston kursunun her cm’si için hava miktarı
n=kurs sayısı …kurs/dak

Tek etkili silindirde hava tüketim miktarı Q  s.n.q

Çift etkili silindirde hava tüketim miktarı Q  2.( s.n.q)

Problem 7. Çift etkili silindirde piston çapı 100 mm hava basıncı 5
bar, kurs sayısı 40/dak ve kurs boyu 150 mm dir. Çalışma
sırasında tüketilecek hava miktarını aynı çapta ve özellikte 10
silindir için hesaplayınız?

Çözüm:
d  100mm Q  2.( s.n.q )
P  5 bar
Q  2.(15cm.40.0,459)
s  150mm
n  40kurs / dak Q  550,8lt / dak
q  0,459lt / cmkurs Beraber çalisacak 10 silindir için
tablodan okunur Q  10.550,8  5508 lt / dk .
Q?
Problem 8. ÖDEV Bir pnomatik sistemde tek etkili silindirin kurs
boyu 12cm, kurs sayısı dakikada 50 ve q=0,535 dir. Çift etkili
silindirde kurs boyu 20cm, kurs sayısı dakikada 30 ve q=0,611
dir. Bu sistemde 4 adet tek etkili, 6 adet çift etkili silindir
çalışmaktadır. Bu silindirlerin 8 dakikada tüketecekleri hava
miktarını bulunuz?
Çözüm:
Problem 9. ÖDEV Şekilde görülen bir bağlama sisteminde basınçlı
hava ile birlikte mekanik sistemden de yararlanılmaktadır. Böylece
pistonun F1 kuvveti iki üç katı bir kuvvetle iş parçası
sıkılabilmektedir. Bu örnekte silindire 7 bar basıncında hava
verilmekte silindir çapı 100mm silindir verimi %85 olarak
verilmiştir. Buna göre iş parçasını sıkan F2 kuvvetini bulunuz?
Çözüm:
Problem 10. ÖDEV Şekilde görülen hidro-pnomatik silindire 6
bar basıncında hava gönderilmekte ve hidrolik silindirdeki yağın
basıncı belirli bir değere yükseltilmektedir. Buna göre
a) Pistonun itme kuvvetini
b) Hidrolik silindirde bulunan yapın basıncını
c) Yağın debisi 0,1 lt/dak olduğuna göre hidrolik silindirdeki
pistonun hızını hesaplayınız?

Çözüm:
PNÖMATİK
PNÖMATİĞE GİRİŞ

PNÖNATİK SİSTEMLER
Yararlı iş yapabilmek için sıkıştırılmış hava içine
depolanan enerjiyi kullanan herhangi bir sisteme
“pnömatik sistem” denir. (Pneumatic – Pnömatik,
Yunanca’da “rüzgar” ya da “hava” kelimesinden
alınmıştır).
Endüstride, atmosferik hava, motorla çevrilen ve
“kompresör” denen bir sistemle basınçlandırıl-
maktadır. Kompresör, havayı hazne adı verilen
mukavemeti yüksek bir depolama tankına
doldurur. Kompresör elektrik enerjisiyle iş yapar.
Basit Pnömatik sistem
SIKIŞTIRILMIŞ HAVANIN KULLANIMI

Günlük hayatımızda sıkıştırılmış hava ile çalışan

birçok araç kullanılmaktadır. Otomobil lastik-
lerinin somunlarını söküp sıkan takımlar, boya
tabancaları, sıkıştırılmış hava ile çalışan matkap,
breyiz, diş hekimlerinin kullandığı küçük
matkaplar, otobüs kapıları vs. bunlara örnektir.
Endüstrideki otomasyon sistemleri ve üretim hatlarında pnömatik
elemanlar sıklıkla kullanılır.
Bu elemanlar malzeme aktarımı, parça işlenmesi
Montaj ve paketleme gibi otomatik üretim işlemlerine imkan
sağlarlar. Pnömatik ve elektrik teknolojisinin bir arada kullanılması ile
oluşan endüstriyel otomasyon sistemlerine “elektropnömatik
sistemler” denir. Bu sistemler beraberinde üretim süresinde azalma
getiren, ucuz ve güçlü bir üretim sistemi sağlar.

Elektropnömatik sistemlerde;
Güç devresi = pnömatik
Kontrol devresi = elektrik
olmak üzere iki devre bulunur.
 BASINÇLI HAVANIN HAZIRLANMASI

Basınçlı hava, elektrikten sonra ticari, sanayi ve

ortak alanlar için en önemli enerji taşıyıcısıdır.
Ancak havanın enerji olarak kullanılabilmesi için
öncelikle başka kaynaktan enerji sağlanmalıdır. Bu
da havanın kompresörde sıkıştırılması ile
gerçekleştirilir. ve bu iş için birçok kompresör tipi
(vidalı, pistonlu, membranlı, roots tipi dönel ve turbo
kompresörler) bulunmaktadır. Bunlar yağlı ya da
su soğutmalı olabilirler.
Basınçlı havanın hazırlanması, basınçlandırılmış
havayı tüketen araçlara, kompresörler tarafından
sağlanan havanın bu araçların kullanımına uygun
hale getirilmesini gerektirir. Hazırlama; kaba
filtreleme, (süzme), kurutma ve hassas filtreleme
olarak üç aşamaya ayrılabilir. İlk filtreleme işlemi
Sıkıştırmadan hemen sonra uygulanır.
Basınçlı hava hazırlamanın temel prensiplerinden
biri "Gerektiği kadar çok, mümkün olduğunca
az"dır. Aşağıdaki noktalar da göz önünde
bulundurulmalıdır:
Aynı anda farklı kalite seviyelerinde hava
isteniyorsa;
Bu durumda en hassas ihtiyaca göre hava
hazırlanmalıdır. Ekonomik olarak da araç için
gerekli olan havadan "daha iyisini" hazırlamak
daha uygundur (hassas filtreleme).
Kompresöre çekilen hava kuru, serin ve tozdan
arındırılmış olmalıdır. Sıcak ve nemli havanın
kullanımı, sıkıştırma esnasında büyük yoğuşmaya
sebep olacaktır.
Yoğuşmuş suyun biriktiği ve boşaltıldığı hatlar
şebekenin en alçak yerine konumlandırılmalıdır.
Basınçlı havayı enerji taşıyıcı olarak
Kullanabilmek için öncelikle atmosfer
havasından alınıp, ilk hacminin belirli bir kesrine
sıkıştırılması gerekir,
Havanın basınçlandırılması sorunsuz değildir.
Havadan gelen toz, is, kurum, pislikler,
Yanmamış hidrokarbonlar ve tabii ki su buharı da
sıkıştırılacaktır.
Bunlar kompresör içerisinde aşınmış malzemeler,
karbonlu yağ ile birleşir. Bu nedenle
atmosfer havasını 8 bar’a sıkıştırmak kirlilik
yoğunluğunu 9 kat artırır.
PNÖMATİK
BASINÇLI HAVANIN HAZIRLANMASI
Bir pnömatik sistemde basınçlı hava kompresörde
üretildikten sonra doğrudan pnömatik sisteme gönderilir-
se birçok problem ortaya çıkabilir. Havanın içine karışmış
olan toz ve pislikler, pas ve yağ artıkları ve en önemlisi
de havaya karışmış olan su buharının mutlaka sisteme
girmeden önce havadan ayrıştırılması gerekir. Pnömatik
elemanların özelliğine uygun olarak seçilecek filtre ile
Havanın içindeki yabancı maddeler ayrıştırılmadır.
Ayrıca;
Pnömatik elemanların içinden geçecek olan
havanın hareketli elemanları yağlaması ve
sürtünmeyi en aza indirmesi için özel bir yağlayıcı
tüpten belirli miktarda yağ katılır. Böylece,
havanın içindeki su buharının yapacağı korozyon
(pas, aşınma) etkisi en aza indirilir.
Havanın içindeki su buharının çeşitli kurutma
yöntemleriyle ortadan kaldırılması gerekmektedir.
Mutlak Nem:
1 metre küp havada bulunan su buharı miktarına
denir.
Doyma Miktarı:
Hava sıcaklığına bağlı olarak 1 metre küp havada
taşınabilen maksimum su buharı miktarıdır.
 DOYMA EĞRİSİ
Doyma eğrisi, basınçlı havanın
çeşitli sıcaklıklarda buhar
Halinde taşıyabileceği maksimum
su miktarını bulmak için kullanılır.

Şekilden bakıldığında örneğin,

10 °C’de buhar miktarı 2,2gram,
15 °C’de 12 gram su buharı
bulunmaktadır.
Bağıl Nem Oranı= (Mutlak Nem/Doyma Miktarı)x 100 %
formülü ile hesaplanır.
Örnek Uygulama:
Basınçlı hava ile çalışan bir sistemden saatte 400 m³
hava geçmektedir. Havanın basıncı 8 bar ve sıcaklığı
50 °C (323 K)’dir. Bağıl nem oranı %60 olduğuna göre,
mutlak nem oranını ve bir saatte biriken su miktarını
hesaplayınız.
Q = 400 m³/h
P = 8 atm
T = 50 °C (323 K)
B.N.O.(Bağıl Nem oranı)= 60 gr/m³
Doyma eğrisine bakılarak 50 °C için doyma
miktarının 80 g/m³ olduğu bulunur.
B.N.O.= (M.N.O/D.M.)x100
60 =(M.N.O/80)x100
Buradan;
M.N.O.= 48 g/m³ olarak bulunur.
Bulunan değer m³ başına hava miktarı
olduğundan, 400 m³ için
400 m³/h x 48 g/m³ = 19200 g/h olarak
bulunur.
Kompresör deposunun dışında, dağıtım
şebekelerinde ve borularda biriken yoğuşmuş su,
boruların, kumanda elemanlarının ve diğer
pnömatik aksesuarların korozyonuna
(paslanmasına, aşınmasına…) sebep olur. Devre
elemanlarının düzgün çalışmalarını sağlamak
için, yoğuşan suyun hızla uzaklaştırılması ve
havanın içindeki su buharının da kurutulması gerekir.
Kompresörden gelen havaya karışan yağ artıkları,
80 °C’nin üzerindeki sıcaklıklarda basınçlı hava
ile birlikte patlayıcı karışımlar meydana getirir.
Bunu önlemek için emiş filtresi ve soğutucular
kullanılır.
Kompresörün emiş tarafına konulan filtre,
atmosfer havasının çapaklardan ve tozlardan
arındırılmış olarak kompresöre gelmesini sağlar.
BAKIM ÜNİTESİ-ŞARTLANDIRICI
Pnömatik sistemlerde kullanılan basınçlı havanın
elemanlara gönderilmeden önce temizlenmesi,
basıncının düzenlenmesi ve yağlanması gerekir.
Hassas devre elemanlarında tıkanmalar yol açan
toz ve pislikler, hareketli parçalarda sürtünmeyi
arttırır, aşınma ve ısınmalar yol açar. Ayrıca
sistemin gerçek fonksiyonlarını yerine
getirmesine engel olur, sistemin verimini düşürür.
Bu problemleri ortadan kaldırabilmek ve sistemin
rahat çalışmasını sağlamak için “Bakım Ünitesi
veya Şartlandırıcı” adı verilen elemanlar
kullanılır. Bakım ünitesi bir filtre, bir yağlayıcı ve
bir basınç regülatöründen meydana gelir.
Filtre, havanın içindeki yabancı maddeleri ve su
buharını ayrıştırır. Yağlayıcı, pnömatik elemanlara
giden kuru havanın içinde belirli miktarda yağı
pülverize (zerrecikler) halinde katarak hareketli
kısımların yağlanmasını sağlar. Basınç regülatörü
de, pnömatik sisteme sürekli olarak belirli bir
basınçta hava gönderilmesini sağlar,
kompresörden gelecek basınç dalgalanmalarını
ortadan kaldırır.
Devre elemanlarının belirli bir basınçta çalışması
gerekir. Basıncın belirli değerlerin dışına çıkması
sistemin verimini düşürür veya aşırı yükselen
basınç, elemanların kısa sürede aşınmasına yol
açar. Örneğin silindirlere gönderilen havanın
yabancı maddelerden arındırılmasıyla,
sızdırmazlık elemanlarının ömürleri uzar ve
aşınma süresi artar (geç aşınırlar).
Şartlandırıcı yada bakım ünitesi adı verilen
elemanlar, pnömatik elemanlara 3 metre
uzaklıkta olmalıdır. Silindir ve pnömatik
motorlara, havayla çalışan aparatlara 3 m
uzaktaki bakım ünitesinden yeterli temizlikte,
yağlanmış ve basıncı düzenlenmiş hava verilmiş
olur. Bu mesafenin fazla olması istenen neticenin
elde edilmesine engel olur.
Birden fazla havalı aletin, silindir veya pnömatik
motorun çalıştırılması sırasında tek bir
şartlandırıcı kullanılabilir. Ancak bu gibi
durumlarda uygun kapasitede şartlandırıcının
seçilmesi, elemanların çalışma basınçlarının da
aynı değerde olması gerekir.

Elemanların çalışma basınçları farklı değerde ise,

her bir basınç kademesi için ayrı bir basınç
regülatörü ve yağlayıcı ile ortak kullanılan bir filtre
gerekir.
Şartlandırıcılar seçilirken,
bağlantı ölçüleri, çalışma sıcaklığı, normal
çalışma basıncı ile maksimum basınç değerleri ve
litre/dakika olarak hava akış miktarı dikkate
alınmalıdır.
Şartlandırıcıda kullanılan filtrenin görevi, basınçlı
havanın içindeki su buharını, damlacıklarını, toz
parçacıklarını, her türlü yabancı maddeleri, pas
parçalarını, kompresörden gelen yağ artıklarını
ayırmaktır. Filtrenin süzme kapasitesi sistemin
özelliklerine bağlı olmakla beraber, süzebileceği
parça 40 mikron (40 µm) civarındadır.
Filtre ile, su buharı havadan ayrıştırılır. Tüpün
altında biriken sular belirli bir seviyeye gelinceye
kadar temizlenir veya otomatik olarak dışarı atılır.
Filtreye büyük bir hızla giren basınçlı hava,
merkezkaç kuvvetin sonucunda içindeki yabancı
maddeleri ve su buharını tüpün altına çöktürür.
FİLTRE ÇEŞİTLERİ
YAĞLAYICI

Pnömatik sistemde kullanılan basınçlı havanın

içine bir miktar yağın karışması için kullanılır.
Böylece havanın içinden geçtiği elemanların
yağlanması sağlanır ve paslanma önlenir.
Havanın içindeki su buharının olası zararını
önleyerek sistemin ömrünü uzatır. Pnömatik
devredeki elemanların daha rahat çalışmasını
sağlar.
Şekilde görülen yağlayıcıda (A)’dan (B)’ye bir
hava akımı yoksa basınç, tüpün her noktasında
eşittir.

Basıncın tüpün içinde her tarafta eşit olması

halinde üstten yağ damlamaz. A’dan B’ye hava
akımı olduğu zaman, yüksek hava akımı
yüzünden nozulda (7), yağ borusu (8) ve E
bölümünde basınç düşer. Bu Sırada (3) no’lu
borudan (5) no’lu tüpe yağ basılır ve (7) no’lu
nozuldan toz halinde yağ havaya karışır.

Böylece, (A)’dan giren yağsız hava, (B)’ye

giderken yağlanmış olur ve sisteme nispeten yağlı
bir bir hava gönderilmiş olur.
Devrede yağlayıcıdan önce filtre kullanılmalıdır
ve yağlayıcı mümkün olduğu kadar elemanlara
yakın olmalıdır. Yağlayıcı içinden hava belirtilen
yönde geçirilmeli, yağlayıcı dik olarak monte
edilmelidir. Kullanılacak yağın özelliği üretici
firmaların tavsiyelerine uygun olmalıdır.
Yağlayıcı ünitede tüpün içinde damlayan yağın
miktarı ayar vidası ile ayarlanabilir. Pratikte her
1000 litre hava içine 1 ila 12 damla yağın
damlaması yeterli sayılır. Örnek olarak, bir
pnömatik sistemde Şartlandırıcıdan dakikada
100 litre hava akışı gerçekleşiyorsa ve her 1000
litre hava akımı için 5 damla yağ yeterli kabul
ediliyorsa, ayar vidası ile her iki dakikada 1 damla
yağ damlayacak şekilde ayarlamak yeterli
olacaktır.
BASINÇ REGÜLATÖRÜ

Şartlandırıcı ünitenin üçüncü elemanı da “basınç

regülatörü”dür. Pnömatik sistemde her elemanın
belirli bir görevi vardır. Bu görev ve fonksiyonların
yeterli seviyede yerine getirilebilmesi için uygun
basınçta havaya ihtiyaç vardır. Elemanlar farklı
basınçlarda çalışıyor ve farklı işlemler yapıyor ise,
girişteki basıncın çıkışta elemana giderken istenen
değere düşürülmesi gerekir.
Basınç belirli değerin altında olduğu zaman
sistemin verimi düşer ve fonksiyonları yerine
getirmek güçleşir. Basınç gereğinden yüksek
olduğu zaman da, gereksiz yere enerji kaybı olur
ve aşınmalara yol açar. Kompresördeki basınç
dalgalanmalarının sisteme aktarılmaması ve
elemanların istenen basınçta çalışmalarını
sağlamak için basınç düşürücü valflere ihtiyaç
vardır.
BASINÇ DÜŞÜRME VALFİ
Şekilde görülen valfın (2) no’lu vidası ile basıncın
değeri ayarlanır. Basıncı belirli bir değerde
tutabilmek için (3) no’lu diyafram kullanılmıştır.
Valfın normal konumunda (a) da görüldüğü gibi
(p)’den gelen hava (A)’dan geçerek sisteme girer.
(2) no’lu vida ile ayarlanmış basıncın üstündeki
akışkan (P)’den girecek olursa veya sistemdeki
basınç yükselecek olursa (3) no’lu diyafram yaya
karşı itilir. (b) konumunda görüldüğü gibi (6) no’lu
pimle (4) no’lu göbek arasında meydana gelen
boşluktan
hava çıkar ve (R)’den atmosfere atılır.
R’den dışarı atılan hava da sistemde meydana
gelen basınç yükselmesini zararsız hale getirir.
Aynı zamanda sistemdeki havanın basıncını belirli
sınırlar arasında tutarak çalışma sırasındaki
verimi yükseltir.
PNÖMATİK

1
PNÖMATİK ELEMANLAR

Pnömatik sistemlerde doğrusal hareketi üretmek

için silindirler, dairesel hareketi üretmek için ise
pnömatik motorlar kullanılır. Tek etkili silindirler,
çift etkili silindirler, yastıklı silindirler, pistonlu ve
paletli motorlar, yön kontrol valfleri, akış kontrol
valfleri vb. bu elemanlar arasında sayılabilirler.

2
TEK ETKİLİ SİLİNDİRLER
Tek etkili silindirler, doğrusal hareketin tek yönde
elde edilmesi için kullanılırlar.Bu silindirlere
basınçlı hava tek taraftan girer. Pistonun tek
tarafa doğru hareketi akışkan gücüyle elde
edilirken, pistonun geriye gelmesi ya yayın
etkisiyle veya düşey çalışmalarda yerçekiminin
etkisiyle elde edilir.

3
Tek etkili silindirler, pnömatik devrede genellikle
yaylı olarak kullanılır. Pistonun tek tarafına etki
eden basınçlı hava, diğer taraftaki yayın karşı
direncini yener ve piston ileriye gider, bu esnada
yay sıkışır ve havanın etkisi devam eder. Daha
sonra silindire giren basınçlı havanın ortadan
kalkmasıyla yay ilk şeklini almak ister ve pistonu
başlangıç noktasına doğru iter.

4
5
Bu silindirlerde kursun boyu sınırlıdır ve
değiştirilemez. Ancak ilerleme sırasında
karşılaşılan yük, kursu sınırlayabilir, kursu daha
da kısaltabilir. Yani, başka bir deyişle yükün
durumuna göre pistonun ilerleme miktarında
azalma olabilir.

6
7
Tek Etkili Silindirlerin Kullanım Yerleri
Büyük kuvvet gerekmeyen ve doğrusal hareketin
küçük olduğu hafif işlerde kullanılırlar.

8
9
10
ÇİFT ETKİLİ SİLİNDİRLER
Çift etkili silindirler, sürekli olarak ileri geri
hareket üretmek için kullanılır. Silindirin iki
tarafından basınçlı hava girer ve pistonun iki
yüzüne etki eden hava, ileri geri hareketin
üretilmesini sağlar. Pistonun tek kolu vardır. Bu
nedenle tek taraftaki faydalı alan, diğer tarafa
nazaran piston kolunun kesit alanı kadar
küçüktür.

11
12
Yukarıdaki şeklin 1. durumunda basınçlı hava
Sağdan (A) silindire girmekte ve pistonu sola
itmektedir. Sol taraftaki egzoz gazı da atmosfere
atılmak üzere (B)’den çıkmaktadır. 2. durumda
ise, basınçlı hava silindirin sol kesitine (B)’den
girmektedir ve pistonu sağa doğru itmektedir.
Basınçlı hava bir yön kontrol valfiyle, bir (A) bir
(B)’ye yöneltilerek ileri geri hareket üretilir.

13
SİLİNDİR KONSTRÜKSİYONLARI
Pnömatik silindirler şu elemanlardan oluşur:
1. Silindir Gövdesi
2. Ön Kapak
3. Arka kapak
4. Piston kolu
5. Sızdırmazlık elemanları
6. Piston
7. Yataklar

14
1.Silindir Gövdeleri
Silindir gövdeleri genellikle yekpare çelik
borulardan yapılır. Özel amaçlar için yapılmış
pnömatik silindirler alüminyum, pirinç veya sert
kromla kaplanmış çelik borulardan meydana
gelir.

15
2. Ön ve Arka Yatak Kapağı
Bu kapaklar genellikle dökümden yapılırlar ve
gövdeye vidalarla veya flanşlarla bağlanırlar.
Kapak malzemeleri alüminyum veya dövülebilir
dökme demirden de yapılabilir.

16
3.Piston Kolları
Piston kolları sertleştirilebilen ve ısı işlemlerine
uygun çelikten yapılır. Paslanmayı önlemek için
çeliğe krom da ilave edilir. Piston kolları gerektiği
zaman sertleştirme işlemine tabi tutulur. Uç
kısımlarda bulunan vida ise, genellikle dayanımı
azaltmaması için talaş çıkarılmadan ezerek açılır.

17
4. Sızdırmazlık Elemanları
Pnömatik silindirlerde kullanılan sızdırmazlık
elemanları silindirin içine, toz, pislik vb.nin
girmesini önler ve silindir veriminin yükselmesine
yardımcı olur. Çalışma şartlarına uygun özellikte
sızdırmazlık elemanları kullanılmalıdır.

18
YASTIKLI SİLİNDİRLER-YASTIKLAMA ETKİSİ

Yastıklı silindirler, pistonun kurs sonlarına

yaklaşırken hızının yavaşlaması için geliştirilmiştir.
Büyük kuvvetleri ve yükleri hareket ettirirken, kurs
sonlarına pistonun hızla çarpmaması, sarsıntı ve
titreşim meydana getirmesi için yastıklı silindirler
kullanılır.

19
Bu silindirlerde piston kurs sonlarına yaklaşırken,
sürüklenen ve atmosfere atılan havanın önü
kısıldığı ,geçiş kesiti daraltıldığı için, silindiri hızla
terk edemeyen hava pistonla silindir arasına
sıkışır ve yastıklık yapar. Bu olaya “yastıklama
olayı” denir. Yastıklama miktarı bir ayar vidası ile
havanın geçtiği kesit değiştirilerek ayarlanır.

20
Bu silindirlerde piston ileriye doğru önce hızla
ilerler, kursun sonuna yaklaşırken yavaşlar. Aynı
Şekilde geriye hızla doğru döner ve kursun
sonunda yine yavaşlar.

21
22
23
ÇİFT KOLLU-ÇİFT ETKİLİ SİLİNDİRLER

Bu silindirlerde pistonun iki tarafında aynı çaplı

iki piston kolu bulunur. Her iki yanda bulunan
faydalı piston yüzü alanları eşit olduğundan
dolayı, pistonun ileri geri hareketindeki itme
kuvvetleri ile ilerleme hızları eşit olur.

24
25
TANDEM SİLİNDİRLER

Tandem silindirler, birleştirilmiş iki çift etkili

silindirden meydana gelir. Aynı çapta iki silindir ve
iki piston birleştirilmiştir. Pistonların itme ve
çekme kuvvetleri, basınç ve kesit alanları sabit
olduğu için arttırılamamaktadır

26
Bazı durumlarda piston çapını arttırmadan daha
büyük itme ve çekme kuvvetleri gerekir. Bu
durumlarda tandem silindirleri kullanılarak, aynı
anda birleşmiş durumdaki silindirlere basınçlı
hava gönderilir. Sonuçta her iki piston yüzeyine
uygulanan kuvvet arttırılmaktadır.

27
28
PNÖMATİK MOTORLAR

Pnömatik sistemde, basınçlı havanın pnömatik

enerjisini dairesel olarak mekanik enerjiye
dönüştüren elemanlara “pnömatik motorlar”
denir. Pnömatik motorlar endüstride çok geniş
bir kullanım alanına sahiptirler.

29
Pnömatik motorlar yapılarına göre değişik
gruplara ayrılırlar:
 Pistonlu motorlar

 Paletli motorlar

 Dişli motorlar

 Türbinler

30
Pistonlu Motorlar
Pistonlu motorlar, radyal ve eksenel pistonlu
olmak üzere iki grupta incelenirler. Bu motorlarda
kullanılan krank mili ile pistonların ileri geri
doğrusal hareketi, dairesel harekete
dönüştürülür. Düzenli hareket elde etmek için
birkaç tane silindirlere ihtiyaç vardır. Pistonlu
motorların gücüne etki eden faktörler şunlardır:
 Girişteki havanın basıncı,

 Piston sayısı

31
 Piston yüzeyi (alanı)
 Pistonun kursu
 Pistonun hızı
Eksenel pistonlu motorlarda pistonlar bir eğik
Plakanın dairesel hareket sırasında ileri geri
hareket ederler. Pnömatik motorlar basınçlı
havanın giriş yönüne bağlı olarak her iki yöne
doğru dönebilirler.

32
33
Paletli Motorlar
Hafif oluşları ve yapılarının basit olması nedeniyle
pnömatik motorlar genelde paletli olarak
yapılırlar. Motora giren basınçlı hava, ortada
dönen rotorun çevresine dizilmiş olan paletlere
çarpar ve dairesel hareketi meydana getirir.
Rotorun çevresine dizilen paletlerin sayısı 3 ila 10
adet arasında olabilir.

34
Rotorun hızı 3000 ila 8500 d/d arasında
değişebilir. Paletli pnömatik motorlar da her iki
yöne doğru dönebilirler. Bunun için havanın giriş
yönü, bir yönlendirici ile değiştirilir.

35
36
Dişli Motorlar
Beraber çalışan iki dişiliden biri motor miline
bağlı olup, basınçlı havanın dişlilere hızla
çarpması sonucu dairesel hareket meydana
gelmektedir. Düz veya helisel dişlinin kullanıldığı
Bu tip pnömatik motorlarla her iki yöne doğru
dairesel hareket üretilebilir. Dişli motorlar
endüstride yüksek gücün gerektiği şartlarda
tercih edilmektedir.

37
Türbin Motorlar
Türbin motorlar düşük gücün yeterli olduğu
yerlerde kullanılır. Ancak bu tip pnömatik
Motorların hızları çok yüksektir. Bu motorlarda
500.000 d/d’lık hız elde edilebilir. Dişçilikte
kullanılan havalı matkaplarda bu hız yeterli
olmaktadır.

38
Pnömatik Motorların Özellikleri
 Hız ayarı sınırsızdır.
 Farklı momentler elde edilebilir.
 Az yer kaplarlar ve hafiftirler.
 Aşırı yüklere karşı emniyet sistemleri vardır.
 Yüksek hızlarda çalışırlar.
 Bakımları kolaydır.
 Dönüş yönleri kolayca değiştirilebilir.
 Soğuk, sıcak,toz, su vb. ne dayanıklıdırlar,
verimli çalışırlar.

39
 PNÖMATİK

Kaynak: Pnömatik-Elektropnömatik Kumanda

/Yavuz Eminoğlu 2006
Hidrolik- Pnömatik/İsmail Karacan
VALFLER
Pnömatik sistemlerde basınçlı havayı kontrol
eden elemanlara valf denir. Valfler pnömatik
Sistemler için 5 ana grupta toplanabilir:
1.Yön kontrol valfleri
2.Akış kontrol valfleri
3. Mantık valfleri
4.Basınç valfleri
5. Zaman valfleri

2
YÖN KONTROL VALFLERİ
Yön kontrol valfleri basınçlı havayı yönlendirmek,
silindirlere veya pnömatik motorlara istenilen
yönde hareket vermek için kullanılan valflerdir.
Bunun için kendi iç bağlantılarını açarlar,
kapatırlar veya yön değiştirirler. Çok değişik tipte
ve özellikte imal edilirler.

3
Valflerin Kısa Yazılımları
Devrelerin çiziminde ve tasarımında sistemin
ihtiyaçlarına uygun yön valfleri ve uyarı tipleri
tercih edilmelidir. Valflerin kısa yazılımlarında
sadece fonksiyonu ve kumanda tekniğiyle ilgili
bilgiler verilir.Bunlar:
-Yol sayısı
-Konum Sayısı
-Sinyal(uyarı) ve geri dönüş şekli’dir.

4
Yol Sayısı:
Valfe konum değiştirmek amacıyla kullanılan
sinyal hatlarının dışındaki,valf üzerinde bulunan
maksimum (en fazla) bağlantı sayısıdır. Bir valf
sembolü üzerinden valfin sahip olduğu yol sayısı,
bir konumdaki bağlantı sayısının sayılmasıyla
bulunur.

5
Konum Sayısı
Valfte seçilebilecek pozisyonların sayısıdır. Her
konum, valfin gerçekleştirdiği ayrı bir
fonksiyondur. Konumlar valf sembollerinde
kareler ile gösterilir. Kare sayısı aynı zamanda
konum sayısıdır.

6
Önemli:
*Valflerin kısa yazılımında yol sayısı ve konum
sayısı beraber yazılır, ancak yol sayısı konum
sayısından önce yazılır ve aralarına “/” işareti
konulur. Örneğin “3/2”, 3 yollu ve 2 konumlu valf.
**Her bağlantıya bir harf veya rakam ile isim
verilir. Bu standart isimlerin sabit anlamları
vardır;
Bunlar;

7
(1) : Basınç hattı
(3),(5) : Boşaltım(egsoz) hatları
(2), (4) : Çalışma hatları
(12),(14),(16) : Kumanda hatları’dır.

8
YÖN DENETİM VALFLERİNİN KONUMLARININ
TANIMLANMASI
a
Her konum bir kare ile gösterilir.

a b
Yön denetim valfleri en az iki konuma
sahiptir. “Kapalı/Açık”
a 0 b 3 konumlu yön valflerinde orta
konum “0” ile gösterilir.

a 0 ab b 4 konumlu valflerde 4.
konum ‘ab’ konumudur.

9
Mantık olarak konumların değiştirilmesi sembol
üzerindeki konumların kaydırılması ile
gerçekleştirilir. Yol isimlerinin (A, B, P, R, S..) yazılı
Olduğu konuma diğer konumların getirilmesiyle
valfin konum değiştirmesi mantık olarak
gerçekleştirilmiş olur. Her konum valfin ayrı bir
Fonksiyonudur ve valf aynı anda sadece bir
konumda bulunabilir.

10
YÖN DENETİM VALFLERİNİN YOL SAYISI
Yolları yazılımı genelde harfler, bazen de
rakamlarla yapılır. Yol sayısı, bir konumdaki giriş-
çıkış sayısına eşittir. Bu da sayılarak bulunabilir.

A A B A B

B P R R P S

Yön denetim valflerinde yol sayıları

11
Önemli:
Yollara ait isimlendirmeler sadece bir konumda
yazılır. Bu konum normal şartlarda, valfin devre
çalışmaya başlamadan önce bulunduğu
konumdur.

Valflerin kısa olarak tanımlanmasında kumanda

tekniği açısından iki bilgi içermesi gerekir, bunlar
Yol ve konum sayısıdır.

12
YÖN DENETİM VALFLERİNDE HAVANIN AKIŞ
YÖNÜNÜN AYARLANMASI

13
Valflerde yol ve konum sayıları

14
15
16
17
18
19
20
21
22
YÖN DENETİM VALFLERİNİN UYARI (KUMANDA)
ÇEŞİTLERİ
Yön denetim valflerinde çeşitli fonksiyonların elde
edilebilmesi için, valfin çeşitli konumlara
getirilmesi gereklidir. Bunun için çeşitli yöntemler
mevcuttur ve bunlar şekilde gösterilmiştir.
Valfin uyarı şekli valf sembolünün sol tarafına
çizilir ve konum değiştirme enerjisini ifade eder.
Valfin sağ tarafına ise geri dönüş şekli çizilir.

23
Valf uyarı ve geri dönüş şekilleri 24
25
Valfin uyarılması, valfin başlangıç durumundaki
fonksiyonunun dışında bir fonksiyon
gerçekleştirmesini sağlar. Valfin geri dönüşü,
başlangıç konumuna dönmesi demektir.

26
Yön kontrol valflerinin isimlendirilmelerinde yol ve
konum sayısı, uyarı ve geri dönüş şekilleri gibi
fonksiyonlarının belirtilmesi gerekir. Ancak
fonksiyonu kadar önemli bir diğer husus da
büyüklüğünün belirtilmesidir. Bunun için valf
içerisinden geçen hava miktarını ifade eden,
Yolların vida bağlantı ölçüleri kullanılır. 1/8”, ½”
gibi….

27
VALF BAĞLANTI NUMARALANDIRMALARI

3 yollu valflerde çıkış hattı bir tane olduğu için (2)

veya (A) ile numaralandırılır.

28
Valf bağlantıları ISO 5599/2’de rakamsal gösterim şeklinde
standartlaştırılmıştır. Harflerle gösterin tam olarak standartlaşmadığı için
kuruluşlar ve bireyler arasında kullanımdan kaynaklanan farklı gösterim
şekilleri olabilmektedir. 29
YÖN DENETİM VALFLERİNDE TEMEL KONUMLAR
Yön denetim valfleri temel olarak aşağıdaki
konumlarda bulunur.
 Normal konum / sakin konum

o Normalde kapalı konum

o Normalde açık konum
 Başlangıç konumu

 Yay merkezlemeli orta konum

30
Normal (Sakin) Konum

31
Normalde Kapalı Konum

32
Normalde açık konum

33
34
Yay Merkezlemeli Orta Konum

35
Başlangıç Pozisyonu

36
YÖN KONTROL VALFLERİNİN YAPILARI

Yöne kontrol valfleri çalışma şartları, çalışma

basıncı ile iletilen kuvvetler dikkate alınarak farklı
kontrol şekillerinde, bağlama tip ve ölçülerinde
yapılırlar. Valflerin konstrüksiyonları (yapıları)
genellikle bilyalı, diskli veya sürgülü şekildedir.

37
Bilyalı Valfler
Bu tip valfler, ucuz ve kolay yapılırlar. Bilyanın
altında bir yay bulunur. Üstten uygulanan
kuvvet, yayın karşı direncini yenince bilya aşağıya
iner ve havanın bir yerden diğer tarafa geçmesi
sağlanır. Bilyanın kullanıldığı 2/2 ve 3/2 ’lik valf
kesitleri şu şekildedir.

38
Valfin Fonksiyonu: Yukarıdaki iki yollu iki konumlu valf
incelendiğinde valfin sakin konumunda “P” ve “A”
kapalıdırlar. Valf uyarılı konuma getirildiğinde, “P” den “A” ya
akış olur. Uyarı kaldırıldığında valf yay sayesinde tekrar eski
konumuna (sakin-normal) konumuna gelir. (2/2 YKV)
39
Diskli Valfler
Bu valflerin yapıları da basit olup, sızdırmazlık
özelliği iyidir. Küçük bir kuvvet çalışması için
yeterlidir, toz ve pisliklerden fazla etkilenmez ve
uzun ömürlüdürler. Elle, mekanik olarak, elektrik
veya pnömatik olarak kontrol edilebilirler.
Sızdırmazlığı sağlamak için elastik malzemeler-
den yararlanılır.

40
Valfin Fonksiyonu: İlk konumda “P” ve “A”
kapalıdırlar(b konumu). Valf uyarıldığında (a konumunda)
“P” den “A” ya akış olur. Uyarı kalktığında valf
eski konumuna geri gelir. (2/2 yön kontrol valfi)
41
Sürgülü Valfler
Sürgülü valfler çok değişik kumanda tiplerinde
yapılırlar. İki, üç, dört yollu olarak farklı
konumlarda imal edilebilirler. Ortada buluna
sürgü değişik kontrol metotlarına göre basınçlı
hava ile, mekanik olarak, yağla, elektrik
enerjisiyle vb. ileri geri hareket ettirilir. Yapıları
basit ve ekonomiktir.

42
Sürgülü valfler

43
Valfin Fonksiyonu: Piston sürgülü 3/2 yön kontrol
Valfinde “b” konumunda “A”dan “R”ye akış vardır.
“P” kapalıdır. Valf uyarılarak “a” konumuna getirilirse “P”den
“A”ya akış olur. Uyarı kaldırıldığında yay sayesinde tekrar “b”
konumuna gelinir.
Tek etkili silindirlerin kumandasında veya start butonu olarak
kullanılırlar. 44
 PNÖMATİK

Kaynak: Pnömatik-Elektropnömatik Kumanda

/Yavuz Eminoğlu 2006
YÖN DENETİM VALFLERİ YAPILARI
Bilye Oturmalı 3/2 Yön Denetim Valfi
(Normalde Kapalı)
Disk oturmalı valflerde olduğu gibi sızdırma
yoktur. Ancak, piston sürgülü valflere göre yüksek
uyarma kuvvetine ihtiyaç duyarlar. Valfin konum
değiştirebilmesi için hem yay, hem de basınçlı
havanın itme kuvvetinin yenilmesi gerekir.

2
Valfin Fonksiyonu:
“b” konumunda “A”dan “R”ye
akış vardır. “P” kapalıdır.
Mekanik uyarı ile valf “a”
konumuna getirildiğinde, “P”
den “A” ya akış olur. “R” ise
kapalıdır. Uyarı kaldırıldığında
valf, yay sayesinde tekrar “b”
konumuna gelir.
Tek etkili silindirlerin direkt
kumandasında kullanılırlar.

3
Disk Oturmalı 3/2 Yön Kontrol Valfi (Normalde
Açık)
Valfin Fonksiyonu:
“b” konumunda
“P”den “A”ya akış
vardır. “R” kapalıdır.
Manuel uyarı ile valf
“a” konumuna
getirildiğinde, “A” dan
“R” ye akış olur. “P”
ise kapalıdır. Uyarı
kaldırıldığında valf, yay
sayesinde tekrar “b”
konumuna gelir.
Oturmalı tip yön
kontrol valflerinde, yol
sayısı genellikle üçten
fazla değildir.

4
4/2 Yön Kontrol Valfi
İki çıkış sinyali gerektiren yerlerde kullanılır. Uyarı
olmadığında çıkışlardan biri, uyarı olduğunda ise
diğeri aktiftir. Çift etkili silindirlerin
kumandasında kullanılır. Ancak, pnömatikte
Genelde çift yönlü hız ayarı nedeniyle iki
boşaltma hattına ihtiyaç vardır. Bu valflerin egzoz
hatlarının birleştirilmelerinden dolayı imalatları
zordur. Köşe ve kanal sayısının fazla olması
nedeniyle sürtünme dirençleri yüksektir. Bu
nedenden dolayı pnömatikte çok kullanılmazlar.
5
6
5/2 Yön Denetim Valfi
4/2 yön denetim valflerinde olduğu gibi, iki çıkış
sinyali gerektiren yerlerde kullanılır. Çift etkili
silindirlerin kumandasında genellikle 5/2 yön
denetim valfleri kullanılır. Çünkü iki boşaltım
hattına sahiptirler. 4/2 yön denetim valflerine
göre daha ekonomik ve sürtünme dirençleri azdır.

7
Valfin Fonksiyonu:
“b” konumunda “P”den “B”ye ve “A”dan “R” ye akış vardır. “S” kapalıdır. Valf
uyarılarak “a” konumuna getirildiğinde, “P” den “A” ya ve “B”den “S” ye akış
olur. Uyarı kaldırıldığında valf, yay sayesinde tekrar “b” konumuna gelir.

8
Kilitlemeli 5/3 Yön Denetim Valfi

Kilitlemeli valfler
uyarıldıkları konumlarını
korurlar. Bu nedenle
sakin konumları değil
başlangıç konumları
vardır.
İki yönde dönebilen
pnömatik motor ve çift
etkili silindir
kumandasında, çalışan
kişinin kontrolünde iki
ayrı çıkış gerektiren
yerlerde kullanılır.

9
3 konumlu valflerin orta (0) konumları, çeşitli
fonksiyonlar gerçekleştirebilir. Örneğin üstteki
şekilde (orta konum kapalı) herhangi bir ara
konumda çalışma elemanı durdurulabilir. Orta
konumda çalışma hatları atmosfere açık
olduğunda ise (buna “yüzer” konum adı verilir)
çalışma elemanı dış kuvvetlerle hareket edebilir.

10
Çift Taraflı Hava Uyarılı 5/2 Yön Kontrol Valfi
Valfin konumunu değiştirmesi, sürgüye uygulanan
basınçlı hava etkisiyle sağlanır. Uyarı gitse bile
valf konumunu korumaya devam eder. Bu
nedenle bu valflere “hafızalı valfler” denir. Aynı
zamanda bu valfler çok kısa süreli oluşan
sinyallerle konum değiştirebildiği için bu valflere
“impuls valfler” de denilir.

11
İmpuls valfler indirekt kumandada çift etkili
silindirlerin son kumanda elemanı olarak veya
kumanda sinyallerinin işlenmesinde kullanılır.
Aşağıda şekli verilen valf yapı itibariyle oturma
sürgülü bir valftir.

12
İndirekt Uyarılı(Pilot Uyarılı-Ön Kumandalı) Yön
Kontrol Valfleri
Valflerde küçük bir anahtarlama kuvveti ile büyük
akışkanların ya da basınçların kumandası
isteniyorsa indirekt uyarı kullanılır. Özelikle
Hidrolikte, büyük valflerin uyarılmasında büyük
uyarı kuvvetlerine ihtiyaç duyulur.
Bu valfler aslında iki valften oluşur, küçük olan,
İndirekt uyarı (kumanda) valfidir. Büyük olan ise
ana valftir.
13
İndirekt uyarı valfi basıncın kullanıcı tarafından
herhangi bir şekilde (elle, selenoid, basınçlı hava
vb.) uyarılır. Bu valf de ana valfin basınçlı hava ile
uyarılmasını sağlar.

14
Valf sembolleri çizilirken valfin fonksiyonu (3/2, 5/2 vb.), uyarı
şekli (buton, basınçlı hava v.b.) ne olursa olsun araya indirekt
sembolü eklenerek (indirekt selenoid uyarılı, indirekt hava
uyarılı v.b.) çizim tamamlanır.
15
Döner Sürgülü Yön Denetim Valfi

Çeşitli yol ve konu sayılarında yapılabilir. Sadece konstrüksiyonları farklıdır. Bir kol
yardımı ile döndürülen disk üzerindeki kanalların, çeşitli yolların birbirine bağlanmasını
veya kapatılmasını sağlar. Diğer tiplere göre sızdırmazlıkları daha fazladır.

16
Döner Sürgülü Yön Denetim Valfi

17
ÇALIŞMA ELEMANLARININ KUMANDASI
A.Silindirlerin Direkt Kumandası
1.Tek Etkili Silindirlerin Kumandası
Tek etkili silindirler, en az 3 yollu (3/2) yön kontrol
valfleri ile kumanda edilirler.
Şekildeki devrede 3/2 yön denetim valfi sakin
konumda, “b” kapalı ve silindir piston kolu
içeridedir. Valf uyarıldığında; yani valfin “a” konumu
aktif olduğunda P A bağlantısı gerçekleşecek ve
piston kolu dışarı çıkacaktır.
Valfin uyarısı kaldırıldığında, “P” kapanacak ve
A R bağlantısı gerçekleşerek, yay etkisi ile içeri
giren silindir içerisindeki hava egzoz kanalından
dışarı atılacaktır.

18
2.Birden Fazla Silindirin Aynı Anda Kumandası

Birden fazla silindirin aynı anda kumandası silindirlerin paralel bağlanması ile
gerçekleşir. Tek silindirde oluşan olaylar birden fazla silindirde de aynı anda oluşur.
Valfin “A” çıkışı ile kaç silindir kumanda edilecekse, o kadar kola akış bölücüler (T)
yardımı ile bölünmelidir.
Bir valfin çıkışı birden fazla silindire kumanda ediyorsa, silindir hızında azalma olur.
İtme kuvveti değişmez.
19
3. Çift Etkili Silindirlerin Kumandası
Çift etkili silindirler iki hava çıkışlı (5/2- 4/2)
yön kontrol valfleri ile kumanda edilirler.
Şekildeki devrede 5/2 yön denetim valfi sakin
(b) konumunda , P B bağlantılı ve piston kolu
içeridedir. Valf uyarıldığında “a” konumu aktif
olacak ve P A bağlantısı gerçekleşerek piston
kolu dışarı çıkacaktır. Bu arada silindirler
içerisindeki hava B S bağlantısı ile dışarı
atılacaktır.
Valfin uyarısı kaldırıldığında yay etkisi ile tekrar
sakin konum (b) aktif olacak ve P B
bağlantısı gerçekleşecek ve piston kolu içeri
girecektir. Bu arada A R bağlantısı
gerçekleşmiş ve silindir içerisindeki hava egzoz
kanalından dışarı atılmıştır.

20
4. Birden Fazla Çift Etkili Silindirin Aynı Anda
Kumandası
Valfin “A” ve “B”
çıkışları kumanda
edilecek silindir sayısı
kadar bölünür.
“B” çıkışından alınan
kollar silindirleri içeri
sokan bağlantı
kanallarına, “A”
çıkışından alınan
hatlar silindirleri dışarı
çıkaran bağlantı
kanallarına “T”
yardımı ile bağlanır.
21
5. İki Tek Etkili Silindirin Zıt Yönlü Çalıştırılması
Zıt yönlü çalışmada amaç;
silindirlerin hareket yönlerinin
zıt olmasıdır. Yani, 1. silindir
piston kolu dışarıya çıkarken,
2.silindir piston kolu içeriye
girmelidir.
Bu amaçla iki çıkışa sahip
valf kullanılmalı ve çıkışların
her biri bir silindire kumanda
etmelidir.

Valfin sakin konumunda iki çıkışlı valfin çıkışlarından birinde basınçlı hava vardır ve
bu çıkışa bağlı silinidir piston kolu dışarıda diğeri içeridedir. Valf her konum
değiştirdiğinde, çıkışlardaki hava ve silindirlerin konumu yer değiştirecektir.

22
6. İki Çift Etkili Silindirin Zıt Yönlü Çalıştırılması

Burada valfin her çıkışı yine iki kola ayrılır. Valfin “ b” konumundaki “A” çıkışı, 1
silindir piston kolunu dışarı çıkarır, 2. silindir piston kolunu ise içeri sokmaktadır.
Bu konumda valfin “A” çıkışı ise 1. silindir piston kolunu içeri, 2 silindir piston
kolunu dışarı çıkarmaktadır.
Günümüzde birçok üretici firma, silindirleri kumanda edebilmek için kullanılacak
valfleri silinidir ile aynı gövde içerisinde birleştirerek, kompakt silindirler
üretmişlerdir.
23
B.Motorların Kumandası
1. Tek Yöne Dönebilen Motorların Kumandası
Tek yönlü pnömatik motorların tek
etkili silindirlerden bir farkı yoktur.
Ancak tek etkili silindirlerde; silindir
içerisindeki havanın silindirin içine
girdikten sonra boşaltılması
gerekirken, motorlarda kullanılan
hava direkt dışarı atıldığından,
burada kullanılması gereken valfte
egzoz hattına ihtiyaç yoktur.
Tek yönlü pnömatik motorların
kumandasında 2/2 veya 3/2 yön
kontrol valfleri kullanılabilir.

24
2. Çift Yöne Dönebilen Pnömatik Motorun
Kumandası
Çift yönlü pnömatik motorlar, çift
etkili silindirler gibidir. 4/2 veya 5/2
yön kontrol valfleri ile kumanda
edilebilirler.

25
AKIŞ DENETİM(KONTROL) VALFLERİ
Bu valfler çalışma elemanlarının (silindir, motor)
hızının kontrolünde, zaman valflerinin zaman
ayarlarında v.b kullanılır.
Bunlardan en yaygın olanları “Akış kısma valfleri”
dir. Akış kısma valfleri bir kanaldan geçen hava
miktarını (debiyi “lt/dk.) ayarlar. Bu valfler aslında
ayarlanabilir bir dirençtir. Akış kısma valfleri
basınca bağımlı çalışırlar

26
Valften akan basınçlı havanın miktarı, valfin giriş
ve çıkış basınçlarının farkına (ΔP) bağımlıdır.
Basınç farkı büyük ise akış miktarı da yüksektir.
Basınç farkı “0” ise akış yoktur. Bu nedenle
silindir hızı çalışma yüküne bağlıdır.
Akış kısma valfleri silindirlere mümkün olduğunca
yakın, mümkünse direkt silindir üzerine monte
edilmelidirler.

27
A.SABİT DEBİLİ AKIŞ KISMA VALFLERİ

Havanın akacağı kesit sabittir. Sürekli aynı debide hava

geçişine izin verir. Her iki yönden geçen havayı da aynı oranda
kısarlar. Pnömatik kumandada geniş kullanım alanları yoktur.

28
B. AYARLANABİLİR DEBİLİ AKIŞ KISMA VALFLERİ
1.ÇİFT YÖNLÜ AKIŞ KISMA VALFİ

Kontrol işlevi yapan kesit, bir ayar vidası yardımı ile ayarlanabilir yapıdadır.
Sabit debilide olduğu gibi silindir hızlarının kumandasında kullanılırlar. Fakat
kısma işlemi hem giriş, hem de çıkış esnasında yapılmaktadır. Genelde
silindirlerin sadece bir yönde iş yaptığı düşünülecek olursa, bu bir sakıncadır ve
bu nedenle pek kullanılmaz.

29
2.TEK YÖNLÜAKIŞ KISMA VALFİ (ÇEK VALFLİ
AKIŞ KISMA VALFİ)

Çek valfli akış kısma valfi, havanın bir yönde serbestçe, diğer yönde ise
kısılarak geçmesini sağlar. Çek valf ile kısma valfi bir gövdeye entegre
edilmiştir.Silindir hızının kumandasında, sinyallerin kısaltılması veya
uzatılmasında ve zaman elemanlarının zaman ayarında kullanılır.

30
C.ÇEKVALF

Akışların bir yönde geçmesine müsaade edip, diğer yönde geçirmeyen valftir. Bir giriş(A)
ve bir çıkış (B) mevcuttur. “A”dan “B”ye akış serbest olup, diğer yönde akış yoktur. Bilyeli
ya da kapakçık tipli imal edilirler. Akışın sadece bir yönde olması istenen yerlerde
kullanılır. Örneğin kompresör deposu girişlerinde; basınçlı havanın depoya girmesine izin
verir, kompresör durduğunda depodaki basınçlı havanın tekrar kompresöre doğru
gitmesine izin vermez.

31
 PNÖMATİK

Kaynak: Pnömatik-Elektropnömatik Kumanda

/Yavuz Eminoğlu 2006
AKIŞ KISMA VALFLERİ İLE HIZ KUMANDASI
1.Tek etkili Silindirlerin Hız Kontrollü Kumandası
a)Çift Yönlü Akış Kısma Valfleri İle Tek Etkili Silindirlerin Hız Kontrolü

Akış kısma valfinin son
kumanda elemanından
önce(basınç hattına)
takılması;
Piston kolunun dışarı çıkış
hızı ayarlanabilir
Akış kısma valfinin son Akış kısma valfinin son
kumanda elemanından kumanda elemanı ile
sonra(egzoz hattına) silindir arasına takılması;
takılması; Piston kolunun hem içeri
Piston kolunun içeri giriş giriş hem de dışarı çıkış
hızı ayarlanabilir hızı ayarlanabilir 2
b)Tek Yönlü Akış Kısma Valfleri İle Tek Etkili Silindirlerin Hız Kontrolü

Piston kolu dışarı doğru Piston kolunun dışarı çıkış Piston kolunun dışarı çıkış
çıkarken ayarlanan bir hızı serbest, içeri girişi ise ve geri dönüş hızları ayrı
hızı,geri dönüşü ise ayarlanan kadar olur. ayrı ayarlanan kadar olur.
serbest olur.

3
2.Çift Etkili Silindirlerde Hız Kumandası
a) Çift Yönlü Kısma Valfi ile Silindirlerin Hız Kontrolü

Giriş ve Çıkışın Ayrı Oranlarda Kısılması Giriş ve Çıkışın Aynı Oranlarda Kısılması
Kısılmak istenen yön ve sayıya göre Kısma valfi, son kumanda elemanından
kısma valfi, son kumanda elemanından önce (basınç kaynağı ile son kumanda
sonra (egzoz hatlarına) konur. elemanı arasına) konur.

4
Çift yönlü kısma valfi normal yerine, yani son kumanda
elemanı ile silindir arasına konacak olursa, basınç
hattına konmuş gibi pistonun her iki yöndeki
hareketinde de kısma yapacaktır. Kumandadaki her
yöne farklı hızlar gerektiğinden, istenen bir yöntem
değildir. Ayrı yönlerde ayrı hız elde edebilmek için, akış
kısma valfinin egzoz hatlarına konması gerekir. Ancak
kısma işleminin silindire en yakın yerde, yani silindir
üzerinde yapılması gerektiği için, bu valflerin hız kontrol
amacıyla kullanılması, tercih edilen bir yöntem değildir.

5
b)Tek Yönlü Kısma Valfi İle Çift Etkili Silindirlerin Hız Kontrolü
Girişin Kısılması
Silindir içerisine giden hava kısılır. Boşalma işlemi
çek valf üzerinden serbestçe gerçekleşir.
Özelliği: Özellikle düşük hızlarda titreşimli silindir
hareketi oluşur. Bu, çalışma yükünün değişmesi
durumunda daha da problemli hale gelir. Bu
nedenle küçük çaplı veya tek etkili silindirlerde
kullanılabilir.
Çıkışın Kısılması
Silindir içerisine hava serbest akar. Boşalan hava
ise kısılır. Silindir basınçlı hava i,le yastıklanmış
olur.
Özelliği: Düzgün silindir hareketi oluşur. Sağlıklı
hız kontrolü yapabilmek için; “çift etkili
silindirlerin hız kontrolü, tek yönlü akış kısma
valfleri ile çıkışın kısılması şeklinde yapılmalıdır.”
6
ÇABUK EGZOZ VALFİ
Silindir içindeki egzoz havasının yön denetim valfine
gitmeden hızla dışarı atılmasını sağlayarak pistonun hızına
ek bir hız kazandırırlar.
“P”den “A” ya akan
basınçlı hava silindir
içerisine gider. Bu
esnada klape, boşaltım
hattını “R” kapatır.
Akışın ters yönde
olması durumunda
basınçlı hava etkisiyle
klape “P” ye doğru
itilerek o kanal kapatılır
ve “A” dan “R” ye akış
olur. Böylece silindirden
gelen hava en kısa
yoldan atmosfere atılır.

7
Özellikle büyük hacimli silindirlerde hızı arttırmak ve hortumlar ve son kumanda
elemanı üzerindeki direncin etkisini yok etmek için kullanılır. Silindire mümkün
olduğunda yakın yere monte edilmelidir. Hızla dışarı atılan havanın meydan
getirdiği sesi engellemek için susturucu ile birlikte kullanılır.

8
SUSTURUCU
Pnömatik sistemlerde görevini tamamlayıp
atmosfere atılan egzoz gazı, bir ses çıkarır. Bu
ses, çalışanı ve çevreyi rahatsız eder. Bunu
engellemek için susturucu kullanılır. Susturucular
yön kontrol valflerinin egzoz hattına takılırlar.
Dışarı atılan hava susturucu içene girince geniş
bir alana yayılır, sinterlenmiş metal ya da plastik
parçalar çarparak, küçük ve çok sayıda delikten
dışarı atılan ses en aza iner.

9
10
MANTIK VALFLERİ

A. “VEYA” VALFİ
İki giriş ve bir çıkış mevcuttur. Girişlerden
herhangi birine veya ikisine birden basınçlı
hava(sinyal) gelmesi durumunda çıkış sinyali
alınır. İki girişe de sinyal geldiğinde çıkıştan daha
yüksek basınç değerine sahip sinyal alınır.

11
12
13
B. “VE” VALFİ

Bir işlemin iki anahtarın birlikte kumandası ile

gerçekleştirilmesi istendiğinde kullanılır. Yani;
giriş sinyallerinin ikisinin de “1” (basınçlı hava)
olması durumunda çıkışta da “1” (basınçlı hava)
sinyali alınır.
İki giriş sinyalinin basınç değerlerinin farklı olması
durumunda çıkışta küçük olan sinyal görünür.

14
Kilitleme ve güvenlik taleplerinde, bir çıkışın “1” olarak atanması için birden fazla
şartın gerçekleşmesi durumunda kullanılır.

15
16
BASINÇ VALFLERİ

1.Basınç sınırlama (emniyet) valfi

2.Basınç düşürme(basınç ayar) valfi
3. Basınç sıralama(basınç anahtarı) valfi

17
A.BASINÇ SINIRLAMA (EMNİYET) VALFİ
Normalde akış yoktur. Basınç belirli bir değere
ulaşınca akış başlar. Basınçlı hava tankı gibi aşırı
basınçtan korunması gereken yerlerde emniyet
valfi olarak kullanılır. “P” girişindeki basıncın,
ayarlanan belirli bir değeri aşmasıyla valf açılır ve
“P” den “R” ye akış başlar. Küçük basınç
dalgalanmalarında valfin çabuk reaksiyon
göstermesini sağlamak için, sızdırmazlık
elemanından önce bir kısma yeri oluşturulmuştur.
Gerektiğinde egzoz hattına (R) konan bir uyarıcı ile
basıncın istenen sınırların üzerine çıktığı ikazı verilir.

18
19
B. BASINÇ DÜŞÜRME (AYAR) VALFİ
Ayar valfinin görevi,giriş basıncını istenen ve
ayarlanabilen bir çıkış basıncına indirgemektir.
Sistemde müsaade edilen en yüksek basınç
değeri aşıldığında, valf devreye girer. Giren
havanın yolu kapatılır ve fazla basınç tahliye
edilir. Valfin normal konumunda akış vardır,
basınç yükselince akış kesilir. Valfin istenen
basınç değerine ayarlanması, valf üzerinde bıulunan
bir ayar yayı aracılığı ile olur.

20
Valfin çıkışındaki basınç değeri istenen değeri aştığında; yani basınç “3” no’lu
ayar vidası ile ayarlanan “2” no’lu ayarlı yay kuvvetini yendiğinde, “1” no’lu
diyafram ile “4” no’lu diyafram göbeği aşağı iner, “5” no’lu yayın etkisi ile “6”
no’lu pim hava girişini kapatır. Aynı zamanda çıkıştaki fazla basınç, “7” no’lu
Kanaldan dışarı atılarak, basıncın düşmesi ve “6” no’lu pim yukarı itilerek yolun
tekrar açılması sağlanır.
21
C.BASINÇ SIRALAMA VALFİ (BASINÇ ANAHTARI)

Bir giriş sinyalinin (Z) basınç değerine bağımlı

olarak, yön denetim valfinde “P” den “A” ya akışa
izin verilir. Böylece basınca bağlı olarak başka bir
işleme veya adıma geçilmiş olur. Gerekli basınç
değeri ayarlanabilirdir. Pnömatik kumandalarda
oldukça sık kullanılırlar.

22
Sakin konumda valf kapalıdır. “P” basıncı, yayile
birlikte bilyeyi bastırır. “A” dan “R” ye akış ise serbesttir. “Z”
uyarı hattındaki basıncın, yay kuvvetini yenecek şekilde artması
durumunda, uyarma pistonu valf pimine doğru hareket eder.
İlk önce o-ring sızdırmazlık elemanı sayesinde “A” ile “R”
arasındaki bağlantı kapanır. Valf piminin devam eden hareketi ile bilye,
“P” basıncı ve yay kuvvetine karşı itilir. Bilyenin itilmesiyle “P”den “A”ya akış
başlar. Uyarı basıncının (Z) düşmesiyle aynı olaylar ters yönde tekrarlanır.
23
Basınç sıralama valfleri aşağıdaki semboller ile
gösterilirler.

24