BÖLÜM I

GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR

Bir maddenin veya ortamın sıcaklığını onu çevreleyen hacim sıcaklığının altına
indirmek ve orada muhafaza etmek üzere ısının alınması işlemine soğutma deni-
lebilir.
En basit ve eski soğutma şekli, soğuk yörelerde tabiatın meydana getirdiği buz-
ları muhafaza edip bunları sıcak veya ısısı alınmak istenen yerlere koyarak soğutma
sağlanmasıdır. Kışın meydana gelen Kar ve Buz'u muhafaza ederek sıcak mevsim-
lerde bunu soğutma maksatları için kullanma usulünün M.Ö. 1100 yıllarından beri
uygulanmakta olduğu bilinmektedir. Bu uygulamanın bugün dahi yurdumuzun bazı
yörelerinde geçerli bir soğutma şekli olduğu görülmektedir. Diğer yandan, eski Mı-
sırlılardan beri geceleri açık gökyüzünü görecek tarzda yerleştirilen seramik testiler-
de suyun soğutulabileceği bilinmektedir. Bu soğutma şekli, gökyüzünün gece karan-
lıktaki sıcaklığının mutlak sıfır (-273°C) seviyesinde olmasından ve ışıma (Radyas-
yon) yolu ile ısının gökyüzüne iletilmesinden yararlanılarak sağlanmaktadır.
Ticari maksatla ilk büyük buz satışı 1806 yılında Frederic Tudor tarafından ve
Antil Adaları'na (Martinique Adası'nın St. Pierre Limanın'a) 130 ton'luk bir buz ha-
mulesinin Favorite adlı tekneyle götürülmesi ile başlamıştır. Daha sonraları "Buz
Kralı" adı ile tanınan bu şahıs, ilk macerasından 3500 dolar para kaybetmesine rağ-
men bu zararın tamamiyle depolama olanaklarının bulunmayışından meydana gel-
diğini, gerçekte ise buz işinde büyük kazançlar bulunduğunu görebilmiş ve buz tica-
retine devam ederek 1850 yıllarında senede 150.000 Ton'a ulaşan bir buz ticareti
hacmi geliştirmiştir. 1864'de ise buz sattığı ülkeler arasında Antiller, İran, Hindistan,
Güney Amerika ülkeleri bulunuyor ve gemilerinin uğradığı limanların sayısı 53'ü bu-
luyordu. Tabiatın bahşettiği buz ile soğutma şeklinden 1880'lere kadar geniş ölçüde
yararlanılmıştır.
Buz ile elde edilen soğutma şeklinin gerek zaman ve gerekse bulunduğu yer ba-
kımından çoğu kez pratik ve ucuz bir soğutma sağlayamayacağı bellidir. Bunun ye-
rine mekanik araç ve cihazlarla soğutma sağlanması tercih edilir ki Soğutma Bilimi
de bu ikincisi ile ilgilenir. Laboratuvar deneyi seviyesinde ilk defa yapay soğutmayı
1748 yılında Glaskow Üniversitesi profesörü Dr. William Cullen, Eter'i kısmi vakum
altında buharlaştırmak suretiyle gerçekleştirmiştir. Mekanik soğutma ile ilgili bilinen
ilk patent 1790 yılında İngiliz Thomas Harris ile John Long'a aittir. 1834 yılında da
Amerikalı Jacob Perkins eter ile çalışan pistonlu bir soğutma makinasının patentini
almıştır. Bu makina, bir emme basma tulumbaya benzer. Bir tıp doktoru olan John
Gorrie (1803-1855) ilk defa, ticari gaye ile çalışan bir soğutma makinası yapmış
(1844-Apalachicola, Florida, ABD) ve "Klima-Soğutma-Ticari buz imali" konuları-
nın babası olarak tarihe geçmiştir.
Uygulama alanında ilk defa 1860 yılında Dr. James Harrison (Avustralya) üretim
işlemi sırasında birayı soğutmak maksadıyla mekanik soğutmayı başarıyla kullanmış-
tır. Sistemde soğutucu akışkan (refrijeran madde) olarak Sülfirik Eter kullanılmıştır.
1861'de Dr. Alexander Kirk kömür ısısı ile çalışan ilk Absorpsiyonlu soğutma aygı-
tını gerçekleştirmiştir. Mekanik soğutma vasıtasıyla buz imalinin ticari sahaya girme-
si ise 1890 yıllarını bulmuştur. Klima sahasında büyük çapta ilk uygulama 1904 yı-
lında New York Ticaret Borsasına 450 ton/frigo'luk bir makina konularak gerçek-
leştirilmiştir. Konutlarda kullanılmak maksadıyla soğutucu (Buz dolabı) yapımı 1910
yıllarında görülmeye başladı. J.M. Larsen 1913'de elle çalışan böyle bir soğutucu
(Buz dolabı) yaptı. Otomatik olarak çalışan buz dolapları 1918'de Kelvinator Com-
pany tarafından imal edilmeye başlandı ve ilk yıl 67 dolap satıldı. 1918-1920 yılla-

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 1

 rı arasında toplam 200 dolap yapılarak satıldı. Absorpsiyon prensibiyle çalışan oto-
matik bir buz dolabı da (Electrolux) 1927 yılında Amerika'da satışa çıktı.
Soğutma'nın tarifinden, bunun iki fiziksel değere, yani sıcaklık ve ısı değerleri-
ne bağlı olduğu görülmektedir. Gerçekte bu iki değer birbirine yakınen bağlıdır. İzo-
termik ve adyabatik işlemler ile kütle transferi dışında bu iki değer beraberce artıp
azalırlar. Bu iki fiziksel değer ile, soğutma işleminin oluşumu sırasında ölçüm ve
kontrolü yapılan değerler ve soğutma terimlerinden en sık kullanılanlar aşağıda ve-
rilmektedir.
Isı : Maddelerin moleküllerinin devamlı hareket halinde olduğu ve bu hareket
serbesitesinin en çok gaz haldeki maddelerde, daha az şekilde sıvı haldekilerde ve

i
en az katı haldeki maddelerde olduğu bilinir. Bu moleküler hareket ısının artmasıy-
la artar. Diğer bir deyişle, ısı bir moleküler harekettir. Katı bir madde'ye ısı ilave edil-
diği sürece sıcaklığı artmaya devam eder, ta'ki sıvı hale dönmeye başlayıncaya ka-
dar. Madde tamamen sıvı hale dönüşünceye kadar sıcaklık artmaz. Sıvı hale dönü-
şünce, ısı verilmeye devam edilirse sıcaklık gene artmaya devam eder ve buharlaş-
ma başlayıncaya kadar sıcaklık artışı sürer. Buharlaşmanın başlamasında maddenin
tamamen buhar haline dönüşmesine kadar sıcaklık artması gene durur. Madde gaz
halde iken verilen ısı ile sıcaklığın yükselmeye devam etmesi termodinamik şartlara
bağlıdır.
Isı, enerjinin bir türüdür ve bugün mevcut ölçü cihazlarıyla direkt olarak ölçül-
mesi mümkün değildir. Isı'nın ölçü birimi olarak soğutmacılıkta kilokalori
"kcal" (+ 14.5'C'deki 1 kg. suyun sıcaklığını 1°C artırmak için ilave edilmesi gere-

1
ken ısı miktarı) veya British Thermal Unit "BTU" (1 libre ağırlığındaki suyun sıcak-
lığını 1° Fahrenheit yükseltmek için ilave edilmesi gereken ısı) kullanılır. Son yıllar-
da Joule (J) ve kilojoule (kJ) ısı birimi daha yaygın şekilde kullanılmaktadır.

1 Joule = 0.24 cal ve 1 BTU

5°C
9°F
x 0.4536 kg/lbs. = 0.252 kcal bağlantısı vardır. r
Sıcaklık .- Sıcaklık bağıl bir değerdir ve maddenin ısı sıklığını (konsantrasyonu-
nu) ifade eder. Geneljikle bir referans noktasına göre, daha sıcak veya daha soğuk,
şeklinde tarif edilir. Örneğin suyun atmosfer basıncı altındaki donma sıcaklığı 0°C
ve atmosfer basıncı altında kaynamaya başladığı sıcaklık İOO'C olarak alınır. Mad-
denin sıcaklığı yalnız başına ısı miktarını belirtemez. Örneğin 1000°C sıcaklıktaki 1
kg. Demir parçasındaki ısı 100*C deki 20 kg. demir parçasından daha azdır, fakat
birincisi daha sıcaktır, yani ısı sıklığı (Birim ağırlıktaki ısısı) daha fazladır.
Soğutma tekniğinde en çok rastlanan sıcaklık birimleri Celsius (Santigrat, °C) ve
Fahrenheit (*F)'dır. Santigrat skala, suyun donma ve buharlaşma sıcaklıkları arasını
100 eşit parçaya bölerek ve her bir aralık için 1°C alınarak saptanmıştır. Fahrenhe-
it skala ise suyun donma (32°F) ve buharlaşma (212'F) sıcaklıkları arasını 180 eşit / •

parçaya bölerek ve her bir aralık için l ' F alınarak saptanmıştır. Buradan, A İ 8 0 T =
AİOO'C veya A İ T - A5/9°C olur. Tahvil için, °C = 5/9 x (T-32); T = 9/5*C +
32 şeklinde hesaplanabilir.

Örnek : 5 0 T sıcaklığındaki hava 5/9 (50-32) = 10°C sıcaklıktadır.

30°C sıcaklığındaki hava 9/5 x 30+32 - 86'F sıcaklıktadır.

i
Santigrat ve Fahrenheit sıcaklık skalalarından başka mutlak sıfır (maddede mole-
küler hareketin tamamen durduğu konum) değerini baz alan sıcaklık skalaları mev-
cutt \r. Bunlardan Santigrat taksimatlı olanı Kelvin ("K) skalası adı ile anılır ve 0*K =

2 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ / •

-273,16°C veya °K = 273,16+°Cdır. Fahrenheit taksimatlı olanı ise Rankin (°R)
skalası adı ile anılır ve O'R = -459,69T veya °R = 4 5 9 , 6 9 + T dır. Bu iki skala ile
ifade edilen sıcaklıklara "Mutlak Sıcaklık" adı verilir.
Sıcaklıklar, değişik pek çok ölçü aletleriyle ölçülebilirler ki, bunlara genellikle
"Termometre" adı verilir. Civalı ve alkollü termometreler en ucuz ve basit sıcaklık öl-
çü cihazlarıdır ve oldukça hassas olanları (0,1 'C) mevcuttur. Son yıllarda çok hassas
sıcaklık ölçmesi yapabilen ve ondalık rakamlarla (Digital) gösterebilen oldukça ucuz
termometreler yapılmaya başlanmıştır. Soğutma uygulamalarında çift metal eleman-
lı Termometrelerle, sıvı, buhar veya gaz dolgulu (bazen kılcal boru ile uzatılmış kuy-
ruğu havi) termometreler sık sık kullanılmaktadır. Bunlardan sıvı dolgulu olanlar ço-
ğunlukla civa veya alkol dolgulu olarak yapılmaktadır. Civa dolgulu termometreler,
civanın daha geniş bir sıcaklık kapsamında genleşme katsayısını yaklaşık aynı değer-
de muhafaza etmesi sonucu, daha hassas ölçüm yapabilmektedir. Buna karşın, al-
kollü termometreler daha ucuz ve alkolün renklendirilmesi suretiyle okunması daha
kolay bir sıcaklık ölçüm aleti oluşturmaktadır. Aşağıdaki Şekil: I-l'de değişik türden
Termometre örnekleri görülmektedir.

a) Civa veya Alkol dolgulu

cam tüp

c) Cep tipi, spiral bimetal elamanlı

e) Dijital-Elektronik

f) Sıvı veya Gaz

dolgulu, kılcal
boruyla uzaktan
duyargalı

b) Daldırma tip,
Civa veya Alkol
dolgulu cam tüp
g) Analog-Elektronik
d) Sıvı veya Gaz dolgulu-Kaydedici

Şekil. 1-1) Değişik Tür Termometre örnekleri

Ağırlık, Hacim, Özgül Ağırlık, Özgül Hacim ; Bir cisme dünyanın yer çekimi
kuvvetinin etki seviyesi o cismin "Ağırlığı" olarak tarif edilebilir. Birimi kilogram (kg)
olup 1000 gram = 1 kg. ve 1000 kg. = 1 Ton olmaktadır. "Hacim" ise bir cismin
dolu bir kap'tan taşırdığı sıvı miktarı olarak tarif edilebilir ve birimi metre küp
(m3)'dür. Litre sık sık rastlanan bir hacim birimi olup 1 litre = 1 dm 3 = 0.001 m3
olmaktadır. Santimetre küp (cm3) = 0.001 dm3'dür.
Özgül Ağırlık; bir cismin birim hacminin ağırlığı olup en çok rastlanan birimle-
ri kg/dm 3 , g/cm 3 , Ton/m 3 'tür.

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 Özgül Ağırlık, y (kg/dm3) = Ağırlık (kg) / Hacim (dm3)

Özgül ağırlığı az olan maddeler (gazlar, hava, vs) için kg/m 3 birimi daha çok kul-
lanılmaktadır.
Özgül Hacim; cismin birim ağırlığının hacmidir ve daha çok, gazlar, buharlar ve
hava için kullanılır. En sık rastlanan birimi mVkg'dır.

3
Özgül Hacim, v (m Ag)
Hacim (m3)

Ağırlık (kg)
i
Basınç : Buhar sıkıştırma çevrimleri halen mekanik soğutmada en sık yararlanı-
lan çevrimdir. Bu çevrim ise sistemde farklı basınç seviyelerinin meydana getirilme-
si ile sağlandığından basınç kavramının ve basınçla ilgili fizik kanunlarının iyi bilin-
mesi gerekir.
Basınç, birim yüzeye gelen Ağırlık (Kuvvet) dir, diye tarif edilebilir. Ağırlık veya
kuvvet birimi kilogram olarak ve birim yüzey metrekare alınırsa Basınç, kg/m 2 ola-

I
caktır. Soğutma tekniğinde ise daha çok bir santimetrekare'ye gelen "kg" miktarı
kullanılır ve kg/cm 2 olarak tanımlanır. Bu aynı zamanda Teknik Atmofser (at) diye
de adlandırılır. Son yıllarda Avrupa ve Amerika'da Pascal (Pa) ve Kilopascal (kPa)
basınç birimleri kullanılmaktadır. lkPa = 0.0102 at'dır. Hızla terkedilmekte olan
Amerikan sistemi birimleri ile basınç "psi" (Libre/inç2) ile ifade edilmektedir.
Katı cisimlerin yüzey basıncından bahsedilirken, temas ettiği yüzeyin birim bü- r
yüklüğünde ortaya koyduğu kuvvet ifade edilmektedir.

Oturduğu Yüzey (A)

Çivi
.Yüzey
10 kg (1 mm2)

i
tttttttttt
Basınç, p = •
•10 (kgf)
0.01 (cm2)
•=1000kg/cm2

Şekil. 1-2) Katı cisim ve yüzeylerde basınçlar

Gaz ve Sıvılara uygulanan basınç, içinde bulunduğu kapalı kabın her noktasına
her yönde aynen ulaşır (Pascal Kanunu). Sıvı, açık bir kapta bulunduğu taktirde, yü-
zey yatay olduğu durumda alt yüzeyinde "tam" ve yan yüzeylerinde azalarak basınç
i:
oluşturur.

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 F-Kuvvet

ıt \ ~ Sıvı kap
Baskı Pistonu

h/—^"*\ £Z
1 1 _ p : Sabit
+- tp
P SIVI
P
t _^
D

/
fmax
a) Açık Kap'taki Durum
p : Sabit (Pascal kanunu)

öj Kapa// Kap

Sıvı (p : Sabit)

F 1 /F 2 = A 1 / A 2

c) Su Cenderesi

Şekil. 1-3) Sıvıların meydana getirdiği basınçlar

Gazlar bulundukları kapalı kabın tüm yüzeylerinde aynı basıncı meydana getirir.

GAZ

/— Kabın içindeki akışkan : GAZ Sabit ve kabın tüm iç yüzey-

lerinde aynı (Pascal Kanunu)
Şekil. 1-4) Kapalı kaplarda gazların basıncı

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 k
Üzerinde yaşadığımız yerkürenin çevresinde, yaşamımız için gerekli hava tabaka-
sı bulunmakta olup ICO kilometre civarında olan bu hava tabakası yeryüzeyinde bir
basınç meydana getirmektedir ki bunun deniz seviyesinde ve normal şartlardaki de-
2>
ğeri 760 mm Civa sütunu veya 1.033 kg/cm dir. İlk defa Toriçelli tarafından yapı-
lan deneylerde bulunan atmosfer basıncı 760 Torr şeklinde de (1 Torr = 1 mm Ci-
va Sütünü) ifade edilir.
Mutlak Vakum
p
= o Pascal
I
Civa
(Hg)

101.3 1.033 kg/cm2 760 Torr 29.92

kPa (1 Bar) (760 mm Hg inç Hg

i
i Al Civa

Şekil. 1-5) Atmosfer Basıncı I Toricelle Deneyi

v\s.
\
0.9

\
\
0.8

û.
NV
î 0.7
>

"s
0.6

1000 2000 3000 40000 5000

i
Rakım (m) >•

Şekil. 1-6) Barometrik basıncın rakım ile değişmesi

1 kg/cm2 (at) = 14,22 Ibs/in2 (psi) alınır.

6 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 Genellikle, basınç ölçümü atmosfer üzerindeki havanın basıncı baz (sıfır) alınarak
yapılır ki buna manometre basıncı denilir. Atmosfer basıncı normal şartlarda ve de-
niz seviyesinde 1.033 kg/cm 2 olup [Mutlak basınç, ata = Manometre basıncı, atm
+ 1,033] olacaktır. Yani normal şartlarda hava basıncı sıfır atm'dir.
Amerikan ölçü sisteminde Atmosfer basıncı 14,7 psi olup [Mutlak basınç, psia =
Manomerte basıncı, psig + 14.71 olacaktır.
Atmosfer basıncının altındaki basınçlar mutlak basınç şeklinde ifade edilebilece-
ği gibi negatif manometre basıncı şeklinde de ifade edilmektedir, ki bu ikincisi "Va-
kum" adı ile belirtilir, fakat aslında kısmi vakum kastedilmektedir. Metrik sistemde
vakum şartları genellikle milimetre cıva sütunu (mmHg) birimiyle gösterilir ki bu du-
rumda [760 mmHg Vakum = "sıfır ata" ve "sıfır vakum" = 1,033 ata] olacaktır.
Amerikan sisteminde ise daha çok inç cıva sütunu (in.Hg) vakum için birim alınır ki
[29,92 in.Hg Vakum = Sıfır psia] ve [sıfır vakum = 14,7 psia] olur.

Örnek : 2,8 ata, kaç atm, kaç psia, kaç psig'dir?

2,8 ata-1,033 = 1,767 atm (Manometre ile okunan)
2,8 ata xl4,22 = 39,816 psia
(2,8 ata-1,033) x 14,22 = 25,127 psig (1,767 atm x 14,22)
Örnek : 0,6 ata, kaç mmHg vakum ve kaç in.Hg vakum'dur?
(0,6-1,033) x 760 = 329,08 mmHg vakum
29 92
(0,6-1,033) x = 12,955 in.Hg vakum olur.
760

Havalandırma-Klima tekniğinde (Hava kanalları, filtreler, ısıtma ve soğutma ser-

pantin geçişleri gibi) ve Meteorolojide hava basınçları ve değişimleri milimetre su sü-
tunu (mmSS) ile ölçülür. Su pompaları ve su boru tesisatlarında ise basınç değerle-
ri biraz daha büyük olduğundan metre su sütunu (mSS) ile ölçülmektedir. Bu değer-
ler Amerikan (US) ölçü sisteminde inç su sütunu (in.WG) ve Feet Su Sütunu (Ft.WG)
olarak kullanılmaktadır.
Ft.WG = 12 in.WG = 0.435 psi; ve in.WG = 0.036 psi
1 Atmosfer (atm) = 1.033 kgf/cm2 (at) = 101.325 kPa = 14.7 psia
100 kPa = 1 Bar = 10330 mmSS = 10.33 mSS.

Örnek : Soğutma Kopresörünün emişindeki monometrede basınç 15 psig okun-

maktadır. kgf/cm2 olarak karşıtı nedir?
14 68
(1 Atm.) 1.033 kgf/cm2=14.68 psi olup (veya psi=14.212 psi=l kgf/cm2)
1.033

1 5 psig / - ^ - = 1.054 kgf/cm2

1.033
2
Örnek : Basma (Kondenser) basıncı 22 kgf/cm okunduğunda karşıtı psig ve
psia değerleri nedir? Pascal ve kPa karşıtları?

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 7

 İ. •'

14.7
22 x = 313 psig ve 313 + 14.7 = 327.8 psia'dır.
1.033

313 psig x 6895 = 2.158.135 Pa = 2158 kPa t •

Örnek : Soğutma kompresörünün emişinde manometre 18.7 inHg Vakum gös-

termektedir. mmSS, mmHg vakum değerleri ve mutlak basınç değerleri nedir?
W V
Manometre . Evaporatörden
1 (Emiş)

i
18.7in.Hg '" r
Kompaund manometre
ile ölçüm
Civa

ı
Vakummetre ile ölçüm

Vakum 18.7 inHg x 24.4 = 456.3 mmHg

Vakum 18.7 inHg x 345,532 = 6461.5 mmSS
Mutlak Basınç (29.93-18.7) x 0.0345 - 0.387 kgf/cnv*
Mutlak Basınç (29.93-18.7) x 0.0386 = 0.433 Bar
'" r
Mutlak Basınç (29.93-18.7) x 3386.4 = 38029 Pa
Mutlak Basınç (29.93-18.7) x 0.49 = 5.5 psia
Örnek .- Soğutma kompresörünün basma tarafında manometre 12.2 kgf/cm2
basıncı göstermektedir. Yukarıdaki örnekte bulunan basınç değerleri nedir?
Atmosfere
açık

'- r
T
8.97 nr
mHg
(122 mSS)

Basınç i
Vakummetre ile ölçüm
Basınç

i
UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ
Pozitif Basınç 12.2 kgf/cm2 x 735.56 = 8974 mmHg
Pozitif Basınç 12.2 kgf/cm2 x 10 = 122 mSS
Pozitif Basınç 12.2 kgf/cm2 x 14.212 = 173.4 psig
Pozitif Basınç 12.2 kgf/cm2 x 98.06 = 1196 kPa
Mutlak Basınç 12.2 kgf/cm2 + 1.033 = 12.6
Mutlak Basınç 122 mSS + 10.33 = 132.3 mSS
Mutlak Basınç 173.4 psig + 14.7 = 188.1 psia
Mutlak basınç değerleri, deniz seviyesinde ve normal barometrik şartlarda alın-
maktadır. Önemli derecede yüksek rakım seviyeleri için 1.033 kgf/cm2 (veya 14.7
psi veya 760 mmHg, vs) rakamı değişecek ve küçülecektir.
Basınçları ölçmek için kullanılan cihazlara Manometre (Basınç Ölçer) adı verilir.
Birçok çeşiti bulunan basınç ölçerlerden soğutmacılıkta en çok rastlananlar Mutlak
Basınç manometreleri ile Kompaund Manometrelerdir.
Ayrıca, Soğutmacılıkta kullanılan manometreler çoğunlukla "yüksek basınç tara-
fı" (sıfır atm veya psig ilâ 20 atm veya 300 psig arası taksimatlı) ve "Alçak basınç
tarafı" (760 mm Vakum veya 30 inç Vakum ilâ 10 atm. veya 150 psig arası tak-
simatlı) adıyla anılırlar. Bu manometrelerde ayrıca, her basıncın karşısında en sık
rastlanan soğutucu akışkanlar için (R12, R22, R502) doymuş buhar (yoğuşma) sı-
caklıkları skalaları bulunur.

b1) Yüksek Basınç tarafı b2) Alçak Basınç tarafı

(Presyon) Manometresi (Vakum) Manometresi
a) Basit Kadranlı Manometreler (Kompaund Manometre)
b) Sıcaklık karşıtlı - Manometreler

U.S. Skalası Metrik Skala S.I. Skalası

Muti. Vakum .
K
(sıfır psia) ' ' * (760 mmHg) -~at

c) Alçak Basınç Taraflı / Kompaund Manometreler d) Pozitif Basınç Manometresi

Şekil. 1-7) Basınç ölçümü için kullanılan Manometre örnekleri

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 Pozitif Basınç

Aph = Manometre Basıncı T

i
Atmosfer Basıncı Mutlak Basınç
(Pozitif durumu)

^Apv = Vakum
Negatif Basınç
(Vakum)

i
Mutlak Basınç Barometre
(Vakum durumu) (Rakım ve hava
şartlarına göre
değişir)
Mutlak Sıfır Basınç

r
Şekil. 1-8) Basınç değerlerinin karşılaştırılması

Buhar sıkıştırmak soğutma çevrimlerinde soğutucu akışkan, sıcaklık ve basınç

şartlarına göre, sıvı veya gaz halde bulunur. Gaz haldeki konumu için fiziğin ideal
gaz kanunları bir yaklaşım içinde geçerli olmaktadır. Bunları özetlemek gerekirse :
Boyle-Mariotte kanununa göre ideal bir gaz sabit sıcaklık altında "P.v = Sabit"
eşitliğine uymaktadır. Burada P = mutlak basınçtır. Bir gaz kütlesinin iki ayrı konu-
mu gözönüne alınırsa ve konum (l)'de P = Pj, v = vj ve konum (2)'de P = P 2 , v =
V2 oluyorsa P\.V\ = sabit = P2.v2'dir.

Buradan, = P2V2 veya bulunur. •• /•

v
l

Yani, bir ideal gaz kütlesinin hacmi basıncı ile ters orantılı olarak değişir, ancak
sıcaklık sabit kalmak şartıyla.
Gay-Lussac kanunundan ise sabit basınç altında ideal bir gazın mutlak sıcaklığı
ile hacminin doğru orantılı olarak arttığı sonucu çıkartılır,

yanı : (T: Mutlak sıcaklık = t°C + 273, °K)

Dalton Kanunu, bilhassa absorpsiyonlu soğutma çevriminde uygulama bulması

yönünden ilginçtir ve bir gaz karışımının toplam basıncının bu karışımı meydana ge-
tiren her bir gazın kısmi basınçlarının toplamına eşit olduğunu ve bütün gaz mole-
'- r
küllerinin tüm hacime yayıldığını ifade eder. Son yıllarda yapılan araştırma ve has-
sas ölçümler gerek Dalton, gerek Charles ve gerekse Boyle-Mariotte kanunlarının
sadece yaklaşık olarak doğru olduğunu meydana çıkarmıştır.
Bir başka gaz kanunu, Avogadro hipotezi, eşit hacimlere sahip, eşit sıcaklık ve
basınç altında bulunan değişik tür gaz kütlelerinde aynı sayıda molekül bulunduğu-
nu ifade etmektedir.
Charles kanunu, Gay-Lussac kanununun benzeri ve daha geniş kapsamlı şekli-
dir; sabit basınç altında bir gaz hacminin mutlak sıcaklıklar ile doğru orantılı olarak

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

i
10
o
c BASINÇ ÖLÇÜM BİRİMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI
i—
>
> Basınç N/m2 kPa kgjfcjrf Bar mmSS mSS
rnmHo
(Torrr inWG inHg psi
(Pa)
co
o Pascal (Pa) 1 0.001 .0192x10-5 10-5 0.102 0.102x10-3 0.0075 4.0186x103 2,953x10-4 1.45x10 4
o<
c
KiloPascal (kPa) 1000 1 0.0102 0.01 102 0.102 7.5 4.0186 0.2953 0.145

m kgf/cm2 (at) 98066.5 98,06 1 0.98 10000 10.00 735,559 394.1 28,959 14,212

Bar 100000 100 1,01972 1 10330 10.33 750.06 401.86 29.53 14.68

mmSS 9,8 0.0098 10-4 9,68x10"5 1 0.001 0.07348 0.03938 0.00289 0.00142

mSS 9800 9,8 0.1 0.0968 1000 1 73.48 39.38 2.89 1.42

mmHg (Torr) 133,32 0.13332 0.0013595 0.001333 13,609 0.01361 1 0.536 0.0394 0.0193

inWG 248,84 0.24884 0.002537 2,488x10-3 25,4 0.0254 1.8656 1 0.07348 0.036

inHg 3386,4 3,386 0.034532 0.033864 345,532 0.3455 25.4 13,609 1 0.49

psi 6895 6,895 0.07036 0.068 703,63 0.7036 51.7 27.71 2,036 1
değiştiğini, sabit hacimde tutulan bir gaz kütlesinin de mutlak basınç ve mutlak sı-
•v
caklıklarının doğru orantılı olarak değiştiğini ifade eder.
Bu gaz kanunlannın beraberce değerlendirilmesi ile, gazlann fiziki konumlarına ait
pek çok problemin çözülmesinde geniş yararlar sağlayan genel gaz denklemi bulunur.

P.V = GRT; R gaz cinsine göre değişen bir katsayı

(gaz sabitesi)
G = Ağırlık

İ
MADDENİN ÜÇ HAÜ : Katı, Sıvı, Gaz : Madde, atomlardan meydana gelmiş
külteler olup atomlarının yapısındaki elektronların sayı ve konumuna göre değişik
tür maddeleri meydana getirir (Demir, Bakır, Oksijen, Hidrojen gibi). Diğer yandan
maddeyi meydana getiren atomların hareketlilik durumlarına göre Katı-Sıvı ve Gaz
hallerinden herhangi birisi konumunda olması mümkün olup bu konumlarını, sıcak-
lık ve basınç şartları etkilemektedir. Örneğin su, 100°C'de normal atmosfer şartla-
rında 100°C'de Buhar (Gaz) haline geçerken basıncın artması ile buharlaşma sıcak-
lığı da 100°C'nin üstüne çıkmaktadır.
Katı': Madde katı haldeyken belli bir fiziksel dış görünüme sahip olup molekül-
leri hareketsiz fakat titreşim halindedir, yani moleküller birbirine göre konumunu de-
ğiştirmemekte ve fakat hızlı bir titreşime sahiptirler. Sıcaklık arttıkça bu titreşimler
artmakta, aksine sıcaklık düşmesi halindeyse titreşimler azalmaktadır. Her madde
için farklı olan bir ergime sıcaklığına ulaşıldığında moleküllerin titreşimi o kadar ar-
tar ki verilen ısı artık sıcaklığı arttırmak yerine moleküllerin biribirinden çözülmesi-
ne ve harekete geçmesine yani maddenin sıvılaşmaya başlamasına neden olur ki bu
durumda moleküller birbirine göre devamlı konum-yer değiştirmeye başlamıştır.
Sı ut .- içinde bulunduğu kabın şeklini almasıyla, basit şekilde tarif edilen madde
halidir. Katı konuma göre molekülleri birbirine bağlayan kuvvetler daha az olmakla
beraber gene de sıvı kütlesini bir arada tutabilecek seviyededir. Ancak, yer çekimi,
sıcaklık farkları, santrifüj kuvvetler gibi etkenlerle moleküller biribirine göre yer de-
•
ğiştirebildiğinden kütle rijit değildir. Yani, halen daha moleküller birbirine kuvvetle
bağlıdır ama hareketleri sırasında değişik yan kuvvetler altında bulunduklarından da-
ha çok kavisli-dalgalı bir yörünge çizerler. Diğer bir deyişle sıvı molekülleri birbirine
göre hareket eden, fakat birbirine bağlı ve terketmeye direnen konumda olan, sı-
caklık farklılıkları olduğunda da, sıcaklığı diğerlerinden daha yüksek olanlar (yüzdür-
me kuvvetlerinin etkisiyle) yukarıya doğru, düşük sıcaklıktakiler ise aşağıya doğru
yönelen ve "moleküllerin yüzmesi" denebilecek bir konumu oluşturan durumdadır.
Gaz : Birim hacimdeki molekül sayısı katı ve sıvılara göre çok daha az ve molekül-
leri birbirinden bağımsız veya çok az bağımlı olan madde hali olup atmosfere dağıl-
maması için kapalı bir kapta tutulmaları gerekir. Gaz molekülleri birbirine göre devam-
lı ve çok hızlı hareket ederken doğrusal bir yörünge izler ve hem birbirilerine hem de
içinde bulunduklan kabın cidarlarına çarparak yansır ve hareketini sürdürür (sıcaklık
arttıkça daha hızlı olmak üzere). Bu konuma "Moleküllerin uçuşması' da denebilir.
Plazma : Maddenin sıcaklığı çok aşırı seviyelere (100.000.000°K gibi) çıkartıla-
bildiğinde madde normal gaz hali'nin de ötesinde, plazma adı verilen iyonlaşmış bir
hale gelir ki bu negatif yüklü elektronlarla pozitif yüklü çekirdekler karışımından
meydana gelmiş bir kültedir. Maddenin bu hali bazan dördüncü hali olarak da anıl-
maktadır.

12 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 A t o m v e y a M o l e k ü l l e r (*)

Çok daha hızlı hareket

KATILAR SIVILAR (*) Daha sık GAZLAR O Daha seyrek

(Atomsaf titreşim) (Atomsal hareket) (Atomsal çok hızlı hareket)

Şekil. 1-9) Madde 'nin 3 Halinin Atomsal/Moleküler konullannın temsili görünümleri

ÎŞ-GÜÇ-ENERJİ-ISI:
İş : Bir cisme uygulanan kuvvetin etkisiyle cismin hareket etmesi sonucu harca-
nan enerjidir.
İş = Kuvvet x Katedilen yol veya W = F x L
F : Newton ve L = Metre ise; W - Joule (1 Joule = 107 £rQ m 0.102 Kgm)
F : Dyn ve L = cm ise; W - Erg (1 Erg = 10-7 j o u l e = 0.102 x 10" 7 kgm)
F : kgf ve L = m ise; W = kgm (1 kgm = 9.8 Joule = 9.8 x 10 7 Erg)

Örnek : 500 Newton kuvvet ile 100 metre hareket ettirilen cisime; W 500N
x 100 m = 50 000 joule = 50 kj iş harcanmıştır.
Güç : Birim zamanda yapılan iş'dir.

W FxL
F x v (v = Hız, m/s)
t t

W= Joule ise; Güç = joule/san. (Watt)

W= Erg ise; Güç = Erg/san.
W = kgm ise; Güç = kgm/san. (75 kgm/s = 1 Beygir gücü, HP)
1000 Watt = 1 kW ve 1 HP = 0.736 kW veya 1 kW = 1.36 HP'dir.
Yukarıdaki örnekteki iş 10 saniyede yapılıyorsa gerekli güç G = 50.000/10 =
5000 Watt = 5 kVV'dir. Amerikan birimleriyle 1 beygir gücü (U.S. HP) = 746 watt
ve İngiliz ölçülerine göre ise 1 beygir gücü (U.K. HP) = 754.7 watt alınmaktadır.
Enerji.- İş yapabilme birimidir ve mekanik, elektrik, ısı, ışık, kimyasal, atom, rüz-
gar, hidrolik gibi türleri vardır.
Bunların tümünü 3 grupta toplamak mümkün olup bunlar :
a) Potansiyel Enerji (Depolanmış, duran enerji)
b) Kinetik Enerji (İş yapmakta olan enerji)
c) Isı Enerjisi

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 13

 Potansiyel enerjiye örnek, h yüksekliğindeki G ağırlığı gösterilebilir ve Ep = Gxh
(kgm) şeklinde ifade edilir. G:kgf ağırlık ve h:metre alınırsa Ep=kgm olacaktır. Aynı şe-
kilde, m, kg kütle ile mxg=Newton fors olup, Ep=m x g x h (Nevvton x metre)=joule olur.
Kinetik enerj için ise, v hızı ile hareket eden m kütlesi alınırsa R = — m v2
2
olmaktadır; m=kg kütle ( G; N e w t o n ) ve v : m/san ise & , = J - [ G : (Nevvton) 1
\ g;m/san2 / ^ 2 I g (m/san2) J
x v2 (m 2 /san 2 ) ve birim olarak Ek = Nevvton x metre = joule olur.
Enerjinin Korunumu : Enerji bir biçimden diğer bir biçime dönüşebilir, ancak ne
yoktan var edilebilir, ne de var olan enerji yok olur.
Isı : Isı bir tür Enerji'dir ve cisimlerin atomsal hareketini etkiler. Cismin sıcaklık
artışı ile atomların hareketi daha hızlanır ve aksine, sıcaklık düşmesi durumunda ise
bu hareket azalır, mutlak sıfır (-273.15°C) sıcaklıkta durma noktasına gelir.
Isı birimi Joule'dür;4.187 Joule = 1 Kalori (cal)
1 Joule = 0.2388 kaloridir (yaklaşık 0.24)
Ayrıca; 1000 Joule = 1 Kilojoule (kJ)
1000 Kalori = 1 Kilokalori (kcal) olmaktadır.
Isı alışverişi ile sıcaklık değişmesinin (bazı haller dışında) yakın ilişkisi vardır. Bir ci- I:
sim kütlesine ısı ilave edildiğinde sıcaklığı artar ve ısı alındığında sıcaklığı düşer. An-
cak, cismin katı halden sıvı hale ve sıvı halden buhar haline geçişi sırasında (ve bun-
ların tersi sırasında) sıcaklıklar, ısı ilave edilmesine (veya ısı alınmasına) rağmen de-
'" r
ğişmez. Sıcaklığı değiştirmeyen bu ısı alış verişi "GİZLİ ISI" diye adlandırılır (Buhar-
laşma ve yoğuşma, ergime ve donma). Sıcaklığın değiştiği ısı alış verişi de "DUYU-
LUR ISI" olarak nitelenir. Her akışkanın gizli ısısı (Buharlaşma/Ybğuşma) değeri di-
ğerlerinden farklıdır. Bunun nedeni, moleküler yapıdaki farklılıktandır. Gizli ısı ile du-
yulur ısının birlikte işlem gördüğü hallerde "Toplam Isı" söz konusu olmaktadır.
Isı alış verişi sırasındaki söz konusu ısının miktarı, cisim kütlesinin büyüklüğüne
göre farklı sıcaklık değişimleri ortaya koyacaktır. Örneğin 1 kg. suya verilen 10 kcal,
su sıcaklığını 10°C arttırırken, 10 kg suya aynı ısı verildiğinde sıcaklığı 1°C artacak-
tır. Aynı şekilde, 80°C sıcaklıktaki 100 gram suyun toplam ısısı 10°C'deki 10 kg su-
yunkinden daha azdır, ancak 80°C'dekinin ısı yoğunluğu çok daha fazladır.
Isı birimlerinden en çok kullanılanlar; Joule, kcal, BTU olup tarif olarak;
1 kg suyun sıcaklığını 1°C arttıran (veya azaltan) ısı : kcal
1 kg suyun sıcaklığını 1°C arttıran (veya azaltan) ısı : 4187 joule
1 pound suyun sıcaklığını 1°F arttıran (veya azaltan) ısı: 1 BTU'dır.
Buradan : 1 kJ = 239 cal = 0.948 BTU ve 1 cal = 0.004 kJ = 0.004 BTU ve
1 BTU = 1.055 kJ = 252 cal bulunur.
Cisimlerin çoğunluğu ısı ilavesiyle (sıcaklık artışı ile) boyca uzar; yüzeyi genişler,
hacimce büyür. Bu durum bazı ender cisimlerde tersine olabilmektedir. (Su'yun
+4°C'den itibaren ve donduktan sonra sıcaklık düşmesiyle genleşmesi gibi). Bu gen-
leşme miktarı cismin atomsal yapışma yani türüne göre değiştiği gibi sıvı ve gaz hal-
lerindeyken de değişir.

14 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 Diğer yandan, akışkanların buharlaşması veya yoğuşması sırasında, üzerindeki
basınç seviyesi sıcaklık konumlarını da etkilemektedir ve genellikle, basınç azal-
dıkça akışkanlar daha düşük sıcaklıkta buharlaşmakta ve basınç arttıkça akışkan
daha yüksek sıcaklıkta buharlaşmaktadır. Aynı şekilde basınçlar, donma/ergime
sıcaklıklarını da etkilemektedir. Keza buharlaşma ısısı da değişik buharlaşma sı-
caklıklarında birbirinden farklıdır. Örneğin normal atmosfer şartlarında su
100°C'de kaynar ve buharlaşma ısısı yaklaşık 539 kcal/kg'dir. Halbuki 50°C'de
0.126 ata mutlak basınçta (690 mmHg vakum) buharlaşma ısısı 569 kcal/kg'dır.
Bu örnekten soğutucu akışkanların basınç-sıcaklık tablolarının anlamı daha iyi an-
laşılabilir.

122°(
ıcaklığı

s135 atm

100°C
V)

(0 90°C /
P
70 atm
tarlaşr

70°C «
/ m

m
sıfır
Atmosfer -0.5°C 0°C
/

0 35 70 101.3 200
Basınç (kPa)

a) Suyun Buharlaşma Sıcaklığının b) Suyun Donma/Ergime Sıcaklığının

Basınçtan Etkilenmesi Basınçtan Etkilenmesi

Şekil. 1-10) Suyun donma ve buharlaşma sıcaklıklarına basıncın etkisi

Basınç-Sıcaklık-Gizli Isı ilişkileri Buhar Sıkıştırmalı Soğutma Çevrimi prensibinin

ortaya çıkmasında temel etken olmaktadır, şöyleki :

1) Sıkıştırılarak basıncı arttırılan soğutucu akışkanın yoğuşması için ısı alınır

(Kondenserde) ve akışkan gizli ısı vererek basınçlı sıvı haline gelir.
2) Genişleme (Basınç düşürme) valfinde akışkanın basıncı düşürülerek düşük
sıcaklıkta buharlaşması ve buharlaşırken de (gizli) ısı alması sağlanır (Evapora-
törde).
3) Kompresör, devamlı emiş ve basınç yaparak, emişle Evaporatördeki düşük ba-
sıncı (dolayısıyla düşük sıcaklığı) ve basma ile kondenserdeki yüksek basıncı (yoğuş-
mayı) ve dolayısıyla yüksek sıcaklığı devam ettirir.
Değişik maddelerin Donma/Ergime ve Buharlaşma/Yoğuşma sıcaklık-basınç iliş-
kileri ve ısıl değerleri metnin içindeki tablolarda verilmektedir.

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 15

 Maddenin 3-hali (Katı-Sıvı-Gaz) konumlarına ve değişimleri sırasındaki sıcaklık
ısı-gizli ısı ilişkilerine örnek olarak "Buz-Su-Su Buharı" alınarak alttaki gibi bir diyag-
ram oluşturulabilir :

Isı Tutumu - kJ/kg

-500 500 1000 1500 2000 2500=kJ/kg

i
+200°C

Kızgın Buhar

O
Buharlaşma (Gizli Isı)
'f100°C
Yoğuşma (2257.2 kJ/kg)
< Doymuş Buhar

o°c
Buz

o
w
L
-100°C
-544 -335 0 418.7 Isı Tutumları kJ/kg 2680
'• r
(-130) (-80) (0) (100) (Isı Tutumları) (kcal/kg) (640)

Şekil. 1-11) Normal atmosfer şartlarında suyun 3-hali için sıcaklık-ısı tutumu değerleri

Buz, suyun katı hali olup ısınma ısısı 2.11 kJAg°K (0.5 kcalAg°K)'dır.
Su ise sıvı halidir ve ısınma ısısı 4.187 kJAg°K (1.0 kcalAg°K)'dır.
Buna göre -100°C'deki 1 kg buzu +100°C'de kaynama noktasına getirmek için ge-
rekli ısı miktan : [0-(-100)]x2.11+335+[100-0]x4.187=211+335+418.7=964.7 kJ
veya 230 kcalAg olacaktır. Doymuş buhar haline gelmesi için ise ayrıca 2257.2
i
kJAg (539 kcalAg) gerekecektir.
Bu diyagramdan, duyulur ısı (sıcaklığı değiştiren ısı) ile gizli ısı (sıcaklık değişmek-
sizin, sadece maddenin hal değişimine neden olan ısı) alış verişleri açık bir şekilde
görülmektedir. Gizli ısı, maddenin hal değişimini meydana getiren ve atom ve/veya
moleküllerin madde içindeki konum ve hareket durumlarını değiştiren bir enerji ola-
rak tanımlanabilir. Bu hal değişimleri katıdan sıvı ve sıvıdan buhar/gaz haline geçiş
şeklinde olmaktadır ki katı konumda birbirine göre izafi durumu değişmeyen atom
ve/veya moleküller sadece titreşim değişimleriyle ısıl konumlarını ortaya koyarken,
sıvı halinde bunlar bir hareketlilik kazanır. Gaz hale gelindiğinde ise bu hareketlilik
çok daha artar. İşte hal değişimi sırasında bu belirgin değişimin meydana gelmesini
"gizli ısı" sağlamaktadır, denilebilir.
iç Enerji: Bir sistemin sahip olduğu ve moleküler ve/veya atomsal hareketle bu-
i
nu meydana getiren kuvvetlerin oluşturduğu enerjidir. Bu hareket, sıvı ve gazlarda
mevcut olup iç enerjinin de sıvı ve gazlar için anlamı olmak gerekir. Molekül ve/ve-
ya atomların bu hareketi ısı seviyesiyle artıp eksildiğinden iç enerjiye "Termal ener-

16 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ

 ji" de denildiği görülmektedir (ASHRAE Handbook, Fundamentals, 1993 Edition
Chapter-1 Sayfa 1-1).
Isınma Isısı (Özgül Isı) : Metrik sistemdeki birimlerle bir maddenin birim ağırlı-
ğının (kg) sıcaklığını 1°C arttırmak için ilave edilmesi veya sıcaklığını 1°C düşürmek
için alınması gereken ısıdır. Yani, G (kg) maddeyi At°C (°K) ısıtmak için gerekli ısı

(kcal) ise, ısınma ısısı, c (kcal/kg.°C) = — ^ — — - veya Q = G x At x c olur. SI-Bi-

(J x At
rimleri ile ısı "joule" ve ısınma ısısı "J/g.°K" veya "kJAg.°C dir. Amerikan ölçü bi-
riminde ise ısınma ısısı BTU/lb.°F olup bunların biribirine değişim katsayıları da alt-
taki gibi olmaktadır.
1 cal/g.°C = 4.187 J/g.°K = 1 kcal/kg.°C
1 BTU/lb.°F = 4.187 kJ/kg.°K = 1 kcal/kg.°C
1 kJ/kg.°K = 0.2388 BTU/lb.°F
Bazı maddelerin ısınma ısı değerleri metnin sonundaki tablolarda verilmektedir.
Bunlardan, bilhassa gazlar için verilen, sabit basınçta (cp) ile sabit hacimde (c^) şek-
lindeki nümerik değerlere dikkat edilmelidir.

F-Sabit

p : Sabit

a) Sabit Basınçta (cp) b) Sabit Hacimde

Şekil. 1-12) Gazların ısınma ısısı değerlendirmesi

Gizli Isı : Maddenin sıcaklığı değişmeden konumun değişmesine (katı halden sı-
vı, sıvı halden buhar/gaz haline veya tersi) yol açan ısı alış verişi "gizli ısı" olarak ad-
landırılır. Soğutma uygulamalarında, soğutucu akışkanının kondenserde yoğuşması
ve Evaporatörde buharlaşması sırasındaki ısı alışverişleri gizli ısı'dır ve bu özel du-
rumların daha belirgin tarifi bakımından yoğuşma (Kondenzasyon) ısısı ve Buharlaş-
ma (Evaporasyon) ısısı diye de adlandırılır. Gizli ısı birimi olarak gene J/g, kJAg,
cal/g, kcal/kg kullanılır. Amerikan birimleriyle de gene BTU/lb kullanılmaktadır. Bu
birimlerin değişim katsayıları da şöyle olmaktadır :
1 kcalAg = 4.187 kJ/kg ve 1 BTU/lb = 2.326 kJAg = 0.555 kcal/kg
Entalpi : Sıvı ve gazların sahip olduğu enerji için bir ölçü olup akışkanın sıcaklık
ve basınç değerleriyle birlikte tayin edilmektedir. Bir başka ifadeyle; akış enerjisi adı
Pv
verilen p.v değeri ile iç enerji (u) toplamıdır ve h = u + — şeklinde ifade edilmek
tedir (J k : Iş'in ısı'ya tahvil katsayısı). k

UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ 17

 Kullanım kolaylı-
ğı bakımından bir-
p F=
çok akışkan madde A
•

i
için baz (sıfır) entalpi
p
değerleri belirli sı-
caklık-basınç nokta-
ları esas alınarak ve-
rilmiştir.
Örnek olarak : Akış Enerjisi: p x A x I olmaktadır,
Su için sıfır entalpi : V
0°C ve 100 kPa veya p x V olup birim kütle için :
p x v'dir. Yani iş yapabilirlik göstergesidir.
Soğutucu akışkanlar:
-40°C ve 100 kPa
Hava için :
25°C ve 100 kPa
Entalpi oiçü birimi de "SI" sistemde : Joule (J) veya kilojoule (kJ)
Entalpi ölçü birimi de Metrik sistemde : Kalori (cal) veya kilo kalori (kcal)
Entalpi ölçü birimi de Amerikan sistemde : BTU (British Thermal Unit) •
Kritik Sıcaklık ve Kritik Basınç : Bir akışkanın, basınç ne olursa olsun sıvı olarak
kalabildiği en yüksek sıcaklık "Kritik Sıcaklık" ve bu maddenin belirli bir basıncın altın-
da veya en fazla o seviyede sıvı olarak kalabildiği basınç "Kritik Basınç"tır. Her akış-
kan için, moleküler yapısına bağlı olarak kritik basınç ve kritik sıcaklıklar değişmekte-
dir. Soğutucu akışkanların kritik sıcaklık ve kritik basınçları Böölüm-IV, Tablo IV-l'de

i
verilmiştir.
Entropi: Entalpi gibi, Entropi de akışkanın sıcaklık ve ısıl özelliklerinin matematik-
sel bir ifadesidir ve bu nedenle entropideki değişimler görsel olarak izlenemez. Entro-
pideki artış, yararlanılabilir enerji seviyesindeki düşmenin bir göstergesidir. Yani, ter-
modinamik bir işlem sırasında entropide hiçbir değişme olmuyorsa (Isentropik-Geri
dönüşebilir adyabatik işlem) bu işlem için harcanan enerji tekrar ilk konumundaki de-
ğerine dönüşebilir" demektir. Örneğin, bir sıkıştırma işlemi sırasında harcanan meka-
nik enerjiyi, sıkışan gazı tekrar eski konumuna genişleterek geri kazanmak mümkün
olabilse (sürtünme ve ısıl kayıplar nedeniyle mümkün olamıyacaktır) bu işlemde entro-
pi değişimi olmayacak, yani isentropik/geri dönüşebilir adyabatik bir işlem oluşabile-
cektir. Böyle bir termodinamik işlem, ancak ideal hedef olarak alınarak, buna yakla-
şım derecesine göre gerçek işlemin konumu değerlendirilebilmektedir. Entropinin ma-
tematiksel ifadesi :

Sistem (S2 - Sİ) = AS

AQ
T : Mutlak Sıcaklık, °K; şeklindedir. i
Bu ifade, termodinamik işlemlerin analizinde sık sık kullanılmakta ve bu işlemlerin
grafikler üzerinde gösterilmesinde (örneğin, koordinatlardan birisine entropi yerleştir-
mek suretiyle hazırlanan T-S diyagramları) pratiklik sağlamaktadır. Entalpi'de olduğu
gibi Entropi için de soğutucu akışkanların çoğu için, baz/sıfır noktası olarak -40°C
alınmakta ve termodinamik işlemler sırasında entropideki değişim (AS) değerleri kul-
lanılmaktadır.

18 UYGULAMALI SOĞUTMA TEKNİĞİ