MAKALE
BASINÇLI KAP TASARIM KODLARI VE ÇATLAK ANALİZİ
Necdet GEREN, Tarhan TUNÇ*
Ö Z E T
Basınçlı kaplar sıvı ve gazların muhafazasında
ve taşınmasında kullanılırlar. Günümüzde
kullanım alanları oldukça artmış, sadece sa-
nayi de değil, aynı zamanda evlerde, arabalar-
da, işyerlerinde ve bürolarda da kullanılır ol-
muşlardır.
Bu kadar geniş bir kullanım alanına sahip ol-
maları, yapıları gereği içermiş oldukları ba-
sınçlı sıvı ve gazlardan doğabilecek zararların-
da önlenmesi gerekliliğini doğurur. Güvenlik
probleminin minimum düzeyde tutulması
ıçm tasarımdan başlayıp son kullanıcıya kadar
olan süreçte bir dizi önlemin alınması gerekir.
Geliştirilmiş olan kodlar alınması gereken bu
önlemler bir prosedürü bağlar.
Bu çalışma ile, güvenli bir basınç kabı tasarımı
için nasıl bir yol izlenmesi gerektiği irdelen-
miştir. Kullanımdan çok tasarım kriterlerini
ele almaya çalıştığımız bu çalışmada, özellikle
basınçlı kap tasarımında kullanılan farklı
kodlar kısaca tanıtılmış, karşılaştırmalar ya-
pılmış ve tasarım için en pratik kod belirlen-
miştir. Ayrıca, bu çalışmada, çatlak duru-
munda basınçlı kap tasarımlarının nasıl
yapılması gerektiği irdelenmiştir.
•
•
Pressure vessels are used in the storage and
transportation of licjuid and gases. Nowadays,
the application areas of the pressure vessels
hava so much increased, and they are being
used not only in industry, but also in houses,
cars. offices, and shops.
Since pressure vessels are used so wıdely, it is
necessary to prevent dangers caused by pres-
surized liquid and gases. it is essential to take
some safety precautions starting from design
level to end user level for keeping the safety
problem in minimum. The improved pressure
vessel codes establishes some rules and design
procedure to follow for the saf er desıgns.
in this study, design procedure of pressure
vessels for saf er design is discussed based on
available pressure vessel codes and pressure
vessel loading conditions. in the study which
is mostly the esin criteria handled rather than
use, especially the various codes used in pres-
sure vessel design are shortly described, com-
parisons aremade and tehe most practical code
for design is determide. in addition to this,
calculation techniques used for the design of
ressure pressure vessels containing a flaw is
studied.
Çukurova Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Makina Mühendisliği Bölümü
GİRİŞ
asınçlı kaplar sızdırmaz özellikli tank ve depolardır.
B (TSE)'ye göre, "Basınçlı kap, 0.490.105 Pa (=0.5 atü) ve daha
yüksek üst basınçlı sıvı ve gazların üretiminde, taşınmasın-
da ya da depolanmasında kullanılan küre, silindir biçimli veya küre,
silindir ya da koni biçimli hacimlerin birleştirilmesinden oluşan at-
mosfere kapalı kaplardır" (1).
Basınçlı kaplar, insan sağlığını ve güvenliğini etkileyecek potan-
siyel tehlikeler içerdikleri için kullanım sırasında doğabilecek so-
runlar önceden belirlenip çözülmelidir. Bunun için, basınçlı kap ta-
sarımında dikkatli ve ayrıntılı bir analiz yapılmalı ve sistem
üzerinde etkili olabilecek tüm yükler doğru olarak belirlenip hesap-
lamalara dahil edilmelidir.
Basınçlı kap tasarımında kullanılan tasarım kodlarına, kaynak
yayınlardan ulaşabileceği için bu çalışmada ayrıntılı olarak yer ve-
rilmemiştir. Ancak, farklı kodlarla açıklanan tasarım kriterlerinin
genel karakteristikleri verilerek daha bütüncül bir değerlendirme
ortaya konmuştur. Ayrıca, basınçlı kap tasarımında etkin olan yük-
ler dikkate alınarak bu yüklerin tasarıma olan etkilen incelenmiş ve
basınçlı kap tasarımında kullanılan farklı kodlar arasında karşılaş-
tırmalar yapılarak en pratik yöntem belirlenmiştir.
BASıNÇLı KAPLARA ETKIYEN YÜKLEMELER
Bir basınçlı kaba etkiyen tüm kuvvetlere (içsel veya dışsal! "ta-
sarım yükü" denir. Tasarıma geçilmeden önce, kabın çalışma şart-
larında ki gerçek tasarım yükünün belirlenmesi gerekir. Yükler be-
lirlendikten sonra, bu yüklerin sisteme olan etkileri incelenmelidir.
Bu incelemeler yapılırken geliştirilmiş standartlar, deneysel sonuç-
lar ve teorik yaklaşımlar göz önünde bulundurulur.
Bir basınçlı kaba etkiyen ve tasarım sırasında göz önünde bulun
durulması gereken yükleme şekilleri şunlardır:
1. Tasarım basıncı (iç ve dış basınç)
2. Rüzgar
3. Sıcaklık
4. Statik ve dinamik yükleme
5. Ağırlık
Tasarım Basıncı, basınçlı kap tasarımında kullanılan temel
parametrelerden biridir. Yalnız iç basınç altında çalışan basınçlı
kapların tasarımında tasarım basıncı yalnız iç basınç, yalnız dış
basınç altında çalışan basınçlı kapların tasarımında tasarım basıncı
yalnız dış basınç, hem iç hem de dış basınç altında çalışan basınçlı
kapların tasarımında ise tasarım basıncı bu iki basınç değerinin
farkına eşittir.
Tasarım Sıcaklığı, direkt bir tasarım yükü olmayıp daha çok
Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479 • 15
MAKALE
çevre şartlarının sisteme etkilerinin analizinde dikkate
alınması gereken bir özelliktir. Yüksek sıcaklıklarda
çalışan basınçlı kaplarda sıcaklık farkı, basınç kabı
üzerinde sıcaklık gradyanma neden olur. Bu ise ısıl ge-
rilmelerin oluşmasına sebep olur. Isıl gerilmeleri daha
uygun tasarım malzemeleri (termal genleşmesi düşük)
seçerek minimize etmek mümkündür. Ancak her du-
rumda termal gerilmeler hesaplanarak toplam gerilme-
lere ilave edilmelidir.
Basınçlı depolama tankları için en düşük metal ta-
sarım sıcaklığı, en düşük ortalama ortam sıcaklığının
15 °F üzerindeki değerdir. Basınçlı kap maksimum iç
ortam sıcaklığı ise akışkan sıcaklığı olarak alınır.
Rüzgar, farklı hızlarda gerçekleşen çok türbülanslı
bir akıştır. Yönü yatay (yeryüzüne paralel) olarak kabul
edilir. Rüzgar hızı, V, yer yüzeyi sürtünmesinden etki-
lenir ve yükseklere çıktıkça artar. Hızla yükseklik ara-
sında şöyle bir ilişki vardır (güç-kanunu formülü):
Votzn
burada n: arazi şartlarına bağlı bir üs, z ryüksekliği gös-
terir (2).
Statik veya Dinamik Yükleme. Eğer sistem üze-
rinde, sahip olduğu yüklerin dışında, statik veya dina-
mik yüklemelerde varsa bu yüklerde toplam tasarım
yüküne ilave edilmelidir. Özellikle, basınçlı kaplarının
bir yeden bir yere taşınması sırasında, sarsıntılardan
dolayı (kısa veya uzun süreli, statik veya dinamik)
yüklemelerin olacağı unutulmamalıdır.
Ağırlık (Ölü yükler); basınç kabının ve bağlantı
elemanlarının ağırlıklarından kaynaklanır. Basınç tan-
kına hiçbir bağlantı yapılmadan ve herhangi bir yükle-
me yapılmadan alınan yük değerine boş ölü yük değeri
denir. Eğer basınç kabı yükleme altında (operasyon sı-
rasında) ise bu tür yük değerine operasyonel ölü yük
değeri denir.
BASıNÇLı KAPLARDA İÇ VE DıŞ BASıNCıN
OLUŞTURDUĞU GERILMELERIN ANALIZI
Basınçlı kap tasarımlarında kullanılan standart ve
kodlar şunlardır;
• Lame
• ASME Coda Kısım VIII, Bölüm 1, 2 veya 3 (USA)
• Stoomwezen (Dutch Kodu)
• AD Merkblatt (German Kodu)
• CODAP (French Kodu)
• TSE
Bu kodlar yardımıyla tasarım ve imalatı gerçekleş-
tirilmiş olan bir basınç kabı için sorumluluk paylaşımı
şu şekildedir,-
• Yükleme biçimi (statik veya dinamik), ortam ko-
şulları, sıcaklık gibi tasarıma uymayan kullanım
şartlarından kaynaklanacak zararların sorumluluğu
kullanıcınındır.
16 • Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479
• Sistemin yapısal mukavemeti, tüm tasarım limitle-
rini belirleyen ve gerekli hesaplamaları yapan tasa-
rımcının sorumluluğundadır.
• Gerekli sağlamlık kontrolleri (ultrasonik, çarpma,
kaynak muayenesi) imalatçının sorumluluğundadır.
Yeni bir basınçlı kap tasarımı yapılırken, tasarım
yükleri belirlendikten ve tasarım yüklerinden kaynak-
lanan gerilme değerleri hesaplandıktan sonra, tasarım-
cı, bu gerilme değerlerini türlerine göre ayırmalıdır.
Genellikle, mekanik yüklemelerden kaynaklanan ge-
rilmeler birincil (primary) gerilmeler, diğer yükleme-
lerden kaynaklanan gerilmelere de (ısıl gerilmeler gibi)
ikincil (secondary) gerilmeler denir. Gerilme değerleri-
nin bu tür bir sınıflamaya tabi tutulması, hesaplama-
larda kolaylık sağlar.
İnce Cidarlı Basınç Kaplarında Gerilme Analizi
İnce cidarlı (silinir iç yarıçapı / silindir et kalınlığı
oranı a 20) ve dairesel kesitli kaplarda gerilme değerleri
şu şekilde hesaplanır:
Şekil 1 'de görüldüğü gibi, tüm çevre boyunca birim
uzunluğa etkiyen kuvvete q, yarıçapa r dersek; birim
elemana etkiyen kuvvet miktarı qrd<j> olur. Yarım dai-
resel kaba etkiyen kuvvetleri dikey yönde toplarsak
bize denge korumunun eşitliğini verecektir.
2F = 2JKqr sin <pd(j) = 2qr (D
= qr
Şekil 1. İnci Cidarlı Kaplarda Radyal ve Çevresel Gerilmeler
Cidar kalınlığı t olan birim çevresel uzunluktaki bir
basınç kabının p iç basıncına maruz bırakıldığını dü-
şünürsek, bu durumda, q=p ve alan=t olacak ve silindi-
rik basınç kabında oluşacak çevresel gerilme hesapla-
nacaktır;
-EL (2 )
ç
~ t
Kapta oluşacak uzunlamasına gerilmeleri ise, sistem
MAKALE

basıncının kesit alana uyguladığı kuvveti yine tüm kesit mal durumda kaynaklı dikişlerde v s 0.8, normal uy-
boyunca cidarda oluşacak uzunlamasına gergi kuvvetine gulama olarak bindirmeli sert lehimli dikişlerde ise v
eşitleyerek hesaplamak mümkündür. Şöyle ki; s 0.7 (çeper kalınlığı en az 5 mm olmak üzere) alımr.

otıt2Kr - (3) Kalın Cidarlı Basınç Kaplarında Gerilme Analizi

Basınç kabı cidarına etkiyen gerilmeleri hesaplaya-
pr_
a - bilmek için, bir abcd birim elemanı alanır (Şekil 2). Bu
2î birim elemanın ad ve be kenarlarına öt gerilmesi, ab
kenarına or gerilmesi etkimektedir, cd kenarına etki-
İnce cidarlı küresel basınç kaplarında ise, iç basıncın yen gerilme değerini, ab kenarına etkiyen gerilme de-
sebep olduğu çevresel ve uzunlamasına gerilme değer- ğerine dr mesafesinden kaynaklanan bir gerilme farkı
leri birbirine eşit olup şöyle hesaplanıl- ekleyerek hesaplamak mümkündür. Böylece cd kenarı
için gerilme değeri;
ır
O =<7= — (4)
" 2t (7)

ASME Kodu: İç basınç altında çalışan ince cidarlı

basınç kaplarında, cidar kalınlığı ve çalışma basıncı, olacaktır.
ASME standardı kullanılarak (cidar kalınlığı 0.5R de-
ğerini ve basınç değeri de 0.385SE değerini geçmemek
üzere) şöyle hesaplanır (3);

pR SEt
veya/? = (5)
SE-0.6p 0.6t

Birimlerde, ASME kodu hesaplamalarına sadık kalmak

üzere;
t : Minimum cidar kalınlığı, inch,
p : Kabul edilebilir maksimum çalışma basıncı,
psi.,
R : Basınç kabı iç yarıçapı, inch,
S : Kabul edilebilir maksimum çalışma gerilme-
si, psi.,
E : Ek yeri verimi,
c : Korozyon toleransı, inch. değerlerini gösterir.
TSE Standardı: Dış çap / İç çap s 1.2 ve çalışma sı-
caklığı s 120 °C olmak üzere, silindirik ve küresel Şekil 2. Kalın Cidarlı Basınç Kaplarında Gerilme Analizi
kaplar için cidar kalınlıkları sırasıyla;
Birim eleman için, küçük açıların sinüsü ile açının
D p Dp radyan değerini yaklaşık eşit kabul ederek, denge
ar ı _ , r v p„ _ af , (6)
X T C
I T L
2 VC A
küre ~ 1( denklemini yazacak olursak;
200 —v 400—v
5 S dr)d(p = 0 (8)
Orrd<p + (J,drd(j) - ((X,
olarak hesaplanır (1). Burada; dr
s : Minimum plaka kalınlığı, mm,
p : Kabul edilebilir çalışma basıncı, kgf, olacaktır. Burada yüksek dereceli ve küçük değerler
Da : Basınç kabı dış çapı, mm, ihmal edilerek denklem şu forma indirgenir (4).
2
K : Malzeme mukavemeti, kgf/mm ,
S : Güvenlik katsayısı, (9)
v : Ek yeri verimi, dr
cj : Güvenlik toleransı, mm,
C2 '• Korozyon toleransı, mm, Eğer, dikdörtgen şeklindeki bir bloğun birbirine dik
Kaynak dikişinin niteliği ve zayıflama katsayısı iki yönde çekme gerilmesine maruz bırakıldığını dü-
olarak bilinen v değeri, dikişsiz elemanlar için 1, nor- şünürsek (Şekil 3), bir yönde meydana gelecek uzama

Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479 • 17

MAKALE

sadece bu yöndeki gerilme değerine değil aynı zamanda olur. Bu değerler, eşitlik (12) de yerlerine yazılır ve ça-
dik eksendeki gerilme değerine de bağlıdır. lışma koşullarındaki sınır şartları (arı=-pi ve o r o =-p0)
Böylece çekme gerilmesinin (oı) uygulandığı yön- göz önünde bulundurulsa, gerilme değerleri;
deki birim uzama, Oı/E ve dik eksendeki çekme geril-
mesinin (02) bu eksende oluşturduğu daralma değeri de,
M-O2/E, olacaktır. rl-rj
_rfpi-r2oPo (Pi-P.yir)
1 t- r
fT
\ıo2/E 2
(15)
^-r,

t t olarak belirlenir. Bu denklemler kalın cidarlı basınç

kapları için Lame çözümü olarak bilinir. Bu çözüm
02 tasarımcıya cidarlarda oluşacak gerçek gerilme değer-
lerini verir ancak tasarım için gerekli olan güvenlik
katsayısı için bir sınır koymaz ve onu tasarımcıya bı-
rakır. Bu formüller yardımıyla yalnız iç basınç, yalnız
dış basınç, veya hem iç hem dış basınç altındaki kaplar
arı için gerilme değerleri hesaplanabilir. Buna ilave olarak
tüm et kalınlığı boyunca istenen her nokta için gerilme
değerlerini hesaplamak mümkündür.
Şekil 3. İki Eksenli Yüklemede Kayma Gerilmesi Sıkı geçme metodu kullanılarak birbiri üzerine
giydirilmiş silindirik basınç kaplarında hesaplama
Sistemde iki eksenli yükleme durumunda, 1 ve 2 yöntemleri, sınır şartlarını değiştirmek kaydıyla tek
yönünde meydana gelecek brim uzama miktarları,- katlı basınç kaplarında olduğu gibi yapılır. Sıkı geçme
yöntemi, çok yüksek basınçlar altında çalışan (1800
bar ve üstü) basınçlı kapların tasarımında kullanıl-
2
=
2 (10) maktadır (5).
' E E
ASME Kodu: Kalın cidarlı basınç kapları için ci-
dar kalınlığı ve çalışma basıncı (cidar kalınlığı 0.5R
olacaktır. Buradan gerilme değerleri;
değerini geçmek üzere) şöyle hesaplanır;

-l)Rvep = SE\-z-: (16)

u:>
(11)
= (Z
ve o2 = vz+ı
l-fl'

olarak yazılır. Bu yaklaşımı silindirik ve kalın cidarlı Burada Z değeri;

basınç kaplarına uygularsak, radyal yöndeki birim uza-
ma, er=du/dr, ve çevresel yöndeki birim uzama et=u/r _ ,R + tX _ SE + p
(17)
olacaktır. Bu durumda denklem (11); Z = I ——
R I veya Z = SE-p
du udu
cr=- - ve a, = •
\-tf\dr \-H'Vr+ dr formülleriyle hesaplanabilir. Burada; R iç yarıçap
(inch), t cidar kalınlığı (inch), S maksimum kabul edi-
şeklinde olacaktır. Eşitlik (12), eşitlik (9)'da yerine yazılırsa, lebilir çalışma gerilmesi (lbs. per square inch), E verim,
p tasarım basıncı (lbs. Per square inch) olarak tanım-
lanmıştır (3).
(13)
dr r dr r Dış Basınç Altındaki Basınç Kaplarının Tasarımı
Dış basmç altında çalışan kapların dayanım limitleri,
kabın boyuna, cidar kalınlığına ve çapına bağlıdır.
elde edilir. Böylece, denklemin genel çözümü,
Dış basıncı taşıyabilecek minimum güvenli basınç
kabı uzunluğu olan kritik uzunluk, L#, şöyle hesaplanır;
(14) LK=KD (D/t) (1/2) (18)

18 • Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479

 MAKALE

Kritik uzunluk sabiti, K, ise şacak ısıl gerilmeler, Lorenz formülasyonu gereği, Şe-
kil 4 de görüldüğü gibi olacaktır.
(19)

olmaktadır. Burada; D kap çapı, t cidar ka-

lınlığı, (X Poisson oranıdır.
Basınç kabı deformasyon basıncı, p, ise So-
uthwell formülasyonu,

(20)

kullanılarak hesaplanır. Burada, L, kab (a) T,>Td için ısıl gerilme dağılımı (b) T,j> T, için ısıl gerilme dağılımı
uzunluğu (3). Şekil 4. Basınçlı Kap Cidarlarında Oluşan Isıl Gerilmeler
ASME Kodu: Basınçlı kabın optimum ci-
dar kalınlığı, çalışma basıncı değeri Faktör B
(Tablo 1) yardımıyla belirlendikten sonra, farklı cidar Cidar dışında ve cidar içinde oluşacak gerilme değerleri;
kalınlıkları için, çalışma basıncının tasarım basıncıyla
karşılaştırılması sonucu elde edilir. Eğer çalışma ba- ad = aG(Td - 7, )AB ve cr = aG(7] - Td)AC (22)
sıncı, dizayn basıncından küçükse daha büyük cidar
kalınlığı seçilmeli ve bu işlem çalışma basıncının di- formülleri yardımıyla hesaplanır. Burada;
zayn basıncına eşit veya ondan daha büyük olana kadar o"} : İç çap için teğetsel gerilme değerini, Mpa,
tekrarlanmalıdır. Od : Dış çap için teğetsel gerilme değerini, Mpa,
Çalışma basıncı değeri, Pa-, Tj : İç çap metal sıcaklığını, °C,
olarak hesaplanır. Burada; D silindir dış çapını (inch), T(j : Dış çap metal sıcaklığını, CC
a : Doğrusal genleşme katsayısını, 1 /°C,
B E : Elastisite modülünü, gösterir.
Pa = (21) Gerilme formülasyon sabitleri G, A, B ve C değerlen
ise,
ve t silindir cidar kalınlığını (inch) göstermektedir.

G = -- m E, A= m
Tablo 1. Farklı Çalısına Sıcaklıklarında, Farklı boy/çap ve 2m m-\
çap/et Kalınlığı Orunları için Bazı Faktör B Değerleri.
2 2P2
Çalışma Boy/Dış Dış çap / 1 (23)
sıcaklığı çap et kalınlığı
Faktör B W ">' P2-ı
0.5 1000 1300
=— ve
<;150°C
1 800 890 m
2.5 600 500
10 400 225 eşitlikleri yardımıyla hesaplanabilir. Burada: ry iç yarı
0.5 1000 1200 çapı, rd dış yarı çapı, fi poisson oranını gösterir.
150-260°C 1 800 820 Teğetsel gerilmeler için, pozitif değerler, basınç ka-
arası 2.5 600 475 bının ilgili yüzeyinde basma gerilmesinin oluşturdu-
10 400 220 ğunu, negatif değerler ise ilgili yüzeyde çekme geril-
0.5 1000 1050 mesinin oluştuğunu gösterir. Eğer sıcaklıklar analiz
260-370°C 1 800 750 edilirse T^ >Tf için oy: negatif, af pozitif, Tj <T/ için
arası 2.5 600 420 afi. pozitif, (X,:negatif olduğu görülür (13).
10 400 190 Aşağıda, farklı basınçlar ve sıcaklıklar için silindir
cidar kalınlıkları boyunca görülen ve ısıl etkiler altında
oluşan teğetsel gerilmeleri gösteren grafikler verilmiş-
BASıNÇLı KAPLARDA ISıL GERILMELER tir (Şekil 5). Grafikler farklı tasarım kodları kullanıla-
rak elde edilen gerilme ve cidar kalınlıklarının karşı-
Eğer kalın cidarlı silindirik basınç kapları ısıl bir laştırılması amacıyla verilmiştir.
etkiye maruz bırakılırsa, cidar kalınlığı boyunca olu- Grafiklerde; 1 eğrisi; yalnız basınç esaslı teğetsel

Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479 • 19

MAKALE

gerilmeleri, 2, 3, 4, 5 eğrileri; basınç esaslı ve 4, 8, 12,
16 W/mm ısıl etki altındaki teğetsel gerilmeleri, a, b, c,
d, e noktaları ise aşağıdaki kodlar yardımıyla, 316 Ti
paslanmaz çelik için hesaplanan, silindirik basınç kabı
dış çap değerlerini göstermektedirler (6).
a. Stoomwezen,
b. AD Merkblatt,
c. CODAP,
d. ASME, Kısım VIII, Bölüm 1.
e. ASME, Kısım VIII, Bölüm 2.
Grafiklerden de anlaşılmaktadır ki; AD Merkblatt
kodu diğer kodlara kıyasla daha uzak sonuçlar ver-
mektedir.
Diğer kodlar, genellikle, 1 ile 1.7 arasında değişen
cidar kalınlığı oranlarına sahiptirler. Teğetsel gerilme
değerleride birbirlerinden çok farklı değildir. Eğer, bir
hiyerarşi içerisinde kodlarla hesaplanan cidar kalınlık-
klarını büyükten küçüğe doğru sıralamak gerekirse, bu
sıra istisnalar dışında, CODAP, ASME VIII-2, ASME
VIII-1 ve Stoomnrvvezen şeklinde olacaktır.
ASME (American Society of Mechanical Engineers)
basınçlı kaplar kodu en iyi bilinen ve en geniş kullanım
alanı olan hesaplama metodudur. ASME kodu iç veya
dış basınç altında çalışan kapların cidar kalınlıklarını ve
bu kalınlıklara tekabül eden gerilme değerlerini hesap-
lamak için gereken formülleri ve minimum tasarım li-
mitlerini sağlar. Ayrıca, tasarım formülleri, farklı tasa-
rım yöntemleri, tasarım yükleri, kabul edilebilir
gerilmeler konusunda farklı seçenekler sunar. Malzeme
kullanımı, konstrüksiyon detayları, fabrikasyon teknik-
leri, kontrol, bakım ve kalite kontrol konularında da ta-
sarımcıya yardımcı olur. Diğer tasarım metotları çok
kapsamlı ve ayrıntılı değildir. Ayrıca, çok komplike ol-
dukları için uygulanabilirlikleri de oldukça zordur.

Dış çapın bir l<mksiyonu olarak tegdsel gerilme değerleri

Dış çapm bir fonksiyonu olarak teğetsel gerilme değerleri
(p=400bar.t=50"C)
(pM00 bar. 1*250*0
400 400

140 160 180 200 220 240 160 180 200 220 240
Dış Çap (mm)
Dış Çap (mm)

Dış çapın bir fonksiyonu olarak leğetsel gerilme değerleri Dış ı^ıpm bir fonksiyonu otarak teğelti gerilme
(pa3OObar.t*35O*C) dejerlm (p«35Ü bar. t«350*C)

350

£ 300
~ 250
1 200-
KIL u __
1. 1 5 0 •

a i>
Li —^
- 100- 1 I
50- ^ _j

n
i6u ıso 200 220 140 160 İSO 200 220 240
Dış Çap (mm) Dış Çap (mm)
I

Şekil 5. Farklı Çalışma Şartlarında, Farklı Kodlar ile Hesaplanan Silindirik Basınç Kabı Dış Çap Değerleri (6)

20 • Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479

MAKALE

BASıNÇLı KAPLARDA ÇATLAK ANALIZI bileceğini gösterir.

Daha günvenli tasarımlar için malzeme seçimi, mal-
Basınçlı kapların, içerdikleri basınçlar altında gü- zemelerin sahip oldukları kırılma tokluğu ve akma da-
venli olmaları istenir. Ancak yanlış tasarım veya yanlış yanımı değerleri göz önünde bulundurularak yapılmalı-
kullanımdan dolayı patlama tehlikesi altında bulun- dır. Çelikler için akma dayanımı arttıkça kırılma
dukları unutulmamalıdır. Bu durumlarda, basınçlı ka- tokluğu değerinin düştüğü unutulmamalıdır. Bazı mal-
bın akması ya da içerdiği maddeyi sızdırarak basıncın zemelerin akma dayanımı değerlerine karşılık gelen kı-
düşmesini sağlaması arzu edilir. Bu ise özelliğine göre rılma tokluğu değerlen aşağıda (Tablo 2) verilmiştr (9);
farklı tasarım kriterlerini uygulamayı gerektirir.
İnce cidarlı küresel basınç kaplarında, p (Pa) iç ba- Tablo 2. Bazı Malzemelerin Akma Dayammına-Kırılma
sıncı altında cidarlarda oluşacak gerilme değeri Tokluğu Değerleri
Malzeme K|C(MPaVm) S a (MPa)
Alüminyum
(24) 2024 26 455
2t
7178 33 490
Titanyum
olacaktır. Burada, t (mm) cidar kalınlığı, r (mm) ise iç İMİ 318 35 1035_
yarıçap değeridir. Basınçlı kap tasarımında, t cidar Çelik
kalınlığı belirlenirken, malzemenin akma dayanımı- BS816M40 99 460
na karşılık gelen gerilme değerinin (oa) aşılmaması BS 535A99 14 2070
gerekir.
Küçük basınç kapları, ultrasonik ve x-ışını gibi tah- Büyük basınç kaplarında, x-ışım ve sonik testler
ribatsız deney yöntemleri kullanılarak 2ac boyutundan genellikle kullanılamaz. Patlatma testi ise çoğu zaman
daha büyük çatlaklar için test edilebildikleri gibi pat- pratik olmayabilir. Dahası, korozyon ve yorulmah
latma testleri de gerçekleştirilebilir. Böylece, 2ac değe- yüklemelerden dolayı daha önceden tespit edilemeyen
rinden daha büyük çatlaklar belirlenerek meydana gel- çatlaklar büyüyebilir ve başlangıçta tasarlanan çalışma
mesi muhtemel kazalar önlenebilir. Küçük basınç kabı süresi yetersiz kalabilir. Bu durumda çatlağın genişle-
cidarlarına olması muhtemel 2ac boyundaki bir çatla- yerek basınçlı akışkanı sızdırması ve basıncı düşererek
ğın (Şekil 6) yayılması için gereken gerilme değeri, güvenliği sağlaması istenir. Bu durum, oluşan gerilme
değerinin,
CK
ü- ıc (25)
CK ıc (2 7 )
olmaktadır. Burada, C bire (1) yakın sabit bir değer, KIC
kırılma tokluğu değeridir (7).
Yi
Güvenli basınç kapları tasarımında çalışma geril- değerinden küçük veya eşit olması durumunda sağla-
mesi (öç) değerinin, 2ac boyundaki çatlağın büyümesi- nır. İç basmç,p, altında akmaya neden olmayacak cidar
ne neden olacak gerilme değerinden küçük olması is- kalınlığı, t;
tenir. Ayrıca, iç basınç değerinin çatlak genişlemesine
neden olmadan malzemenin akmasını sağlaması için,
çatlak genişleme gerilmesi (o ç g g ) değerinin malzeme Pr
t> (28)
akma dayanımı (Sa)'dan hesaplanan (oa=Sa/n; burada, n: 2er,
güvenlik değeridir) güvenli gerilme değerine eşit veya
büyük olması istenir.
olmalıdır. Bu iki denklemi birleştirirsek,

a = ' - ve nac < C'\ —— (26)

Burada, Mı=Kic/o a destek,
tolere edilebilir en büyük çat-
lak boyu, Mı değeri büyük
rr olan malzeme seçilerek ger-
çekleştirilebilir. Bu ise basınç
kabı akma dayanımı değeri-
Şekil 6. Basınçlı Kap
Cidarında Oluşan Çatlak nin küçük seçilmesi gereke-
Ttpr K IC
(29)
a,,
olacaktır. Burada, M2=K2IC /a a dersek, kabul edilebilir
maksimum basınç değeri, M2 değerinin büyük seçil-
mesiyle sağlanabilir.
Tasarımda karşılaşılabilecek önemli bir problem,
akma dayanımı değerini küçük tutmanın doğuracağı
sorunlardır. Bu, et kalınlığını artırmamızı gerektireceği

Mühendis ve Makina - Cilt :40 Sayı : 479 • 21

MAKALE
için kabul edilebilir bir çözüm değildir. Kabul edilebilir
bir çözüm için tasarıma başka bir kriter daha ekleme-
miz gerekecektir. Bu ise maksimize edilmesi gereken
M3=o a değeri olacaktır. Tablo 3 bazı malzemelerin Mı
ve M3 değerlerini göstermektedir (7).
Tablo 3. Farklı Malzemeler İçin M) ve M3 Değerleri.
Malzeme M3(Mpa)
Tok çelikler >0.6 300
Tok bakır alaşımları >0.6 120
Tok al alaşımları >0.6 80
Ti alaşımları 0.2 700
Yüksek dayançlı al alaşımları 0.1 500
GFRP/CFRP 0.1 500
Örneğin; 40 kg/cm 2 iç basınç altında çalışan SA-516-
70 çeliğinden üretilmiş olan küresel formlu basınç kabı-
nın (et kalınlığı:3 mm, iç yapıçap:64 mm) kullanım sı-
rasında herhangi bir güvenlik problemine neden olma-
ması ve "patlamadan önce akma" şartını sağlaması için
cidarlarda olması muhtemel kabul edilebilir maksimum
çatlak boyunun nasıl belirlenebileceğine bakalım,-
Söz konusu malzemenin izin verilen gerilme değeri
123 Mpa'dır (8). Basınç altındaki sistemin çalışma geril-
mesi değeri de eşitlik (24)'den 43 Mpa olarak hesaplanır.
Basınç kabının "patlamadan önce akma" şartını sağ-
laması için,- 1) akma gerilmesi (a a ) değerinin çalışma
gerilmesi (GÇ) değerinden büyük olması; 2) akma geril-
mesi değerinin çatlak genişleme gerilmesi (öçgg) değe-
rine eşit ya da ondan küçük olması gerekir. Bu durumu
ifade edecek genel bir eşitlik yazacak olursak;
(30)
olacaktır.
Kabul edilebilir maksimum çatlak boyunu belirle-
yebilmek için, çatlak genişleme gerilmesini akma ge-
rilmesine eşitlemek yeterli olacaktır. Eşitlik (26)'da
açıklanan durum "patlamadan önce akma" şartını sağ-
layacak kabul edilebilir maksimum çatlak boyunu ifa-
de etmektedir.
Burada önemli bir nokta, tasarım sırasında malze-
melerin kırılma tokluğu değerlerinin bilinmesinin zo-
runluluğudur. Bu nedenle, tasarım sırasında basınç kabı
malzemesi olarak kırılma tokluğu bilinen malzemeler-
den yararlanmak uygun olacaktır.
SONUÇ
Basınçlı kapların kullanım alanının genişliği, tasa-
rımın önemini artırmaktadır. Yapıları gereği içerdikleri
yüksek basınçlı, yanıcı ve patlayıcı maddelerin insan
22 • Mühendis ve Makina- Cilt :40 Sayı : 479
sağlığını tehlikeye atmayacak şekilde muhafazası en
önemli tasarım kriteridir. Basınçlı kap tasarımları sı-
rasında kullanılan kodlar bir nevi sorumluluk paylaşı-
mıdır. Teknikle ve tecrübelerle gelişen ve tasarım kri-
terlerini bir prosedüre bağlayan bu kodlardan, basınçlı
kap tasarımı, imalatı ve kullanımı sırasında yararlan-
mak sistemin güvenliği gereği tavsiye edilmektedir.
İnce veya kalın cidarlı olsun, basınç kaplarının ta-
sarımında, öncelikli olarak yapılması gereken, basınç
kabının etkisi altında bulunduğu tüm tasarım yükleri-
nin doğru olarak tetkikidir. Daha sonra, bü yükler al-
tında, basınç kabı güvenli cidar kalınlıkları hesaplana-
bilir. Bu sırada, çalışma ortamı şartlarının sisteme
etkileri üzerinde de dikkatle durulmalıdır.
Bu çalışmada, önemi gereği, basınçlı kap tasarımın-
da kullanılan farklı tasarım kodlarını sonuçları itiba-
riyle incelemeye çalıştık. Hesaplamalarda sağladığı
kolaylıklardan dolayı ASME standardının diğerlerin-
den üstün olduğu ve bu standardın kullanılabileceği
görülmüştür. Ayrıca, kodlarla hesaplanan cidar kalın-
lıkları büyükten küçüğe doğru sıralandığında sıralamı-
nın CODAP, ASME VIII-2, ASME Vni-1, Stoomwezen
ve AD Merkblatt şeklinde olduğu görülmüştür.
Bir basınçlı kap tasarımında düşünülmesi gereken
önemli problemlerden biride cidarlarda oluşacak çat-
laklardır. Bu çatlaklar dolayısıyla meydana gelmesi
muhtemel güvenlik problemlerinin yapılacak testlerle
(ultrasonik, x-ışını ve patlatma testleri gibi) daha baş-
langıçta belirlenmesi ve gerekli tedbirlerin alınması
mümkündür. Bu çalışma ile kullanım sırasında oluşa-
cak çatlaklardan kaynaklanabilecek zararların daha ta-
sarım sırasında alınacak tedbirlerle nasıl elimine edi-
lebileceği ve kullanıcı güvenliğini tehlikeye atamadan
nasıl etkisiz hale getirilebileceği gösterilmiştir.
KAYNAKÇA
1. TSE Standardı, TS 3362/Nisan 1979, Ankara
2. Bednar H. H., 1981 "Pressure Vessel Design Handbook",
Van Nostrand Reinhold Company, New York.
3. Siemon K., 1958, "Manuel For The Design of Ferrous and
Non-ferrous Pressure Vessels and Tanks", Edwards Brot-
hers, Inc., Michigan.
4. Harvey J. F., 1974, "Theory and Design of Modern Pressure
Vessels", Van Nostrand Reinhold Company, New York.
5. Manning, W. R. D., Labrow, S., 1971. "High Pressure
Engineering", Leonard Hill Book, London.
6. Bernard, M., 1986. *The Paradox of Pressure Vessel Wall
Thickness Calculation", Physica 139&140B, pp. 773-775.
7. Ashby, M. F., 1992. "Materials Selection in Mechanical
Design", Pergamon press, New York.
8. Uztuğ H. E., 1987, "Basınçlı Kaplar El Kitabı", TMMOB
Makine Mühendisleri Odası, Ankara
9. Shigley, J. E., 1986. "Mechanical Engineering Design".
McGraw-Hill Book Company, 699 s.