İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

Basınç Çubukları

(Eksenel Basınç Kuvveti Etkisindeki Çubuklar)

Çubuk ekseni doğrultusunda basınç kuvveti taşıyan elemanlardır. Yapılardaki bazı kolonlar, kafes
kirişlerdeki üst başlık, dikme ve diyagonal elemanları ve çerçevelerdeki çapraz elemanları eksenel
basınç kuvveti etkisindeki elemanlara örnek olarak gösterilebilir.

Basınç çubuklarında perçin veya cıvata için açılan delikler profil alanından düşülmez, yani çubuğun
brüt alanı hesaplarda kullanılır. Eksenel basınç etkisindeki elemanların boyutlandırılmasında stabilite
(kararlılık) problemi söz konusu olmakta ve bunun gözönüne alınması gerekmektedir. Eksenel basınç
etkisindeki elemanlarda stabilite sorunu iki ana grupta ele alınmaktadır.

• Lokal (yerel) burkulma: Eleman enkesitinin yetersizliği nedeniyle enkesit

parçalarında oluşan bölgesel burkulmadır. Bu durum yerel buruşma olarak da ifade edilmektedir.
• Eleman burkulması (genel burkulma): Eleman enkesitinin yetersizliği nedeniyle eleman
boyunca gerçekleşen burkulmadır.

a. LOKAL (YEREL) BURKULMA:

Bu burkulma türü için karakteristik dayanım hesabı yapılmaz. Enkesit narinlik oranları adı verilen
enkesit özelliklerine bağlı koşullar ile lokal burkulma olmadan eleman burkulma dayanımına
ulaşılması sağlanır. Bunun için öncelikle elemanlar enkesit parçalarının özelliklerine göre narin ve
narin olmayan kesitler olmak üzere ikiye ayrılır. Narin ve narin olmayan kesitlerin karakteristik basınç
dayanımları ayrı ifadeler ile hesaplanır.

b. ELEMAN BURKULMASI (GENEL BURKULMA): Eleman burkulması enkesit

özelliklerine göre üç farklı şekilde gerçekleşebilmektedir.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

1
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

➢ Eğilmeli burkulma: Çift simetri eksenli kesite sahip elemanlarda, asal eksenlerden biri
etrafındaki eğilme deformasyonları ile oluşan burkulmadır. I profilleri ve kutu
profillerde bu tür burkulma gözlenir.

➢ Burulmalı burkulma: Elemanın boyuna ekseni etrafındaki dönme deformasyonu ile

oluşan burkulmadır. Çok narin enkesit parçalarına sahip I enkesitli elemanlarda ve artı
şeklinde enkesite sahip elemanlarda gözlenir.

➢ Eğilmeli-burulmalı burkulma: Enkesit kayma merkezi ile ağırlık merkezinin

çakışmadığı durumlarda burkulma eğilme ve burulma deformasyonlarının kombinasyonu
şeklinde ortaya çıkmaktadır. U profilleri, T profilleri, çift korniyerler ve eşit kollu korniyer
gibi tek simetri eksenine sahip kesitlerde ayrıca, eşit kollu olmayan korniyerlerde bu
burkulma türü ile karşılaşılabilmektedir.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

2
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

ELASTİK BURKULMA (EULER BURKULMA YÜKÜ)

Her iki asal eksene göre simetrik, prizmatik ve lineer elastik davranış gösteren elemanlar
için burkulma yükü ilk defa 1744’de Leonhard Euler tarafından ortaya konmuştur.
Buna göre bir eleman için krtik burkulma yükü Pcr aşağıdaki ifade ile elde edilmektedir.

(Lb)

Bu yük değeri elemanın enkesitine bölünerek kritik burkulma gerilmesi σcr (Fcr) elde edilebilir.

Bu durumda σcr (Fcr) = Şeklinde elde edilir.

w (omega) = σçem / σbem , burkulma katsayısını ( ≥ 1) ifade etmekte olup “1” e eşit olması durumu

hesabı yapılan basınç çubuğunun çekme çubuğu gibi tasarlanması anlamına gelir.

(σ = Pw/F ≤ σem ifadesinde w=1 ise σ = P/F ≤ σem olacaktır.)

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

3
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

ELASTİK OLMAYAN BURKULMA

Euler burkulma yükü lineer elastik malzeme davranışı için geçerlidir. Ancak malzeme orantı
sınırını aştığı zaman geçerliliğini kaybeder. Plastikleşme ile burkulma olayının birlikte
gerçekleştiği bu bölgede azaltılmış elastisite modülü kullanılarak burkulma yükleri
belirlenebilmektedir.

BURKULMA BOYU VE NARİNLİK HESABI

Basınca maruz elemanlarda kritik burkulma gerilmesinin elde edilebilmesi için burkulma boyunun
ve narinliklerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Burkulma boyu elemanın uç mesnet koşullarına ve elemanın boyuna bağlı olarak belirlenmektedir.
Burkulma boyu: Lc = Lb= K. L olup

K: Burkulma boyu katsayısı

L: Çubuk boyu

Aşağıdaki tabloda bazı sınır koşulları için burkulma boyu katsayıları verilmiştir. Bunların
dışındaki (örneğin çerçevelerdeki kolonlarda) sınır koşullarına sahip basınç çubuklarında
burkulma boyları için özel olarak hazırlanmış Nomogramlardan veya denklemlerden yararlanılır.
Lb (Lc) burkulma boyu; L/2 olduğunda Pcr değeri dört (4) kat, L/3 olduğunda ise Pcr değeri dokuz

(9) kat artmaktadır.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

4
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

serbest

Aşağıdaki şekilde iki ucu mafsallı kolonun kuvvetli ve zayıf eksenler etrafında burkulması
gösterilmiştir.

1 2 3

1 : Burkulmamış çubuk

2 : Kuvvetli eksene dik burkulmuş çubuk

3 : Zayıf eksene dik burkulmuş çubuk

Kolonların eğilme rijitliklerinin sistemin yatay yük taşıma kapasitesine ve yanal stabilitesine katkı
sağladığı moment aktaran çerçeveler ve benzeri sistemlerde burkulma boyu katsayısı K,
nomogramlardan veya denklemlerden yararlanılarak hesaplanır. Bu denklemler ve nomogramlar yanal
yerdeğiştirmesi önlenmiş ve önlenmemiş sistemler için ayrı ayrı hazırlanmıştır.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

5
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

• Yapı sisteminde yanal yerdeğiştirmesi çaprazlı perde, levhalı perde, vb. elemanlarla
kısıtlandığı (düğüm noktaları sabit) sistemlere yanal yerdeğiştirmesi önlenmiş sistemler adı verilir.
• Yapı sisteminde yanal ötelenmenin serbest olduğu (düğüm noktaları hareketli) sistemler ise yanal
yerdeğiştirmesi önlenmemiş sistemler adını almaktadır.

Bu çubuklarda kesit belli iken tahkikler;“w” burkulma katsayısı, kesit belli değilken ise tayini
Domke yöntemi ile yapılabilir.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

6
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

I. “w” burkulma katsayısı ile tahkiklerin yapılması

λ narinlik oranından faydalanıp aşağıda verilen tablodan “w” okunarak gerilme formülünde
yerine yazılır. λ büyüdükçe w da büyür, dolayısyla λx ve λy den büyük olan değerin (λmax)
seçilerek w değerinin alınması işlemleri azaltacaktır.
St 37 çeliği için verilen tabloda düşey ilk sütunda 10 ve katları olan değer ile yatay ilk satırda
0 – 9 arasındaki değerin kesim noktasında okunan rakam formülde kullanılacak w katsayısını
verir. Örneğin λmax = 120 için w = 2.43, λmax = 108 için w = 2.07 okunur. λ değeri ondalık ise
en yakın tam sayıya büyütülür. St 52 çeliği için de benzer bir tablo bulunmaktadır. Bu
durumda sırasıyla;
Profil tablosundan ix, iy, F alınır, her iki eksene göre burkulma boyları Lc (Lb) hesaplanır, λx
ve λy için Lbx,y / ix,y den büyük olan λmax alınarak yukarıdaki tablodan w okunur ve

σ = Pw/F ≤ σem gerilme tahkiki yapılır. “P” kuvveti de bilinmiyorsa σ yerine σem alınarak
Pem hesaplanır.

150

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

7
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

Örnek

I 200 profilinden teşkil edilecek bir kolonda Lbx = 660cm, Lby = 220 cm, P = 150 KN olması
durumunda St 37 – H yüklemesi için “P” basınç kuvveti emniyetle taşınabilir mi?

Cevap

Tablo 10 dan ; F = 33.5 cm2 , ix = 8 cm , iy = 1.87 cm alınır,

λx = 660 / 8 = 83 ve λy = 220 / 1.87 = 118 değerlerinden max olanı 118 için “w” değeri 2.36 okunur.

Gerilme tahkiki;

σ = Pw/F ≤? σem σ = 15*2.36 / 33.5 = 1.05 t/cm2 < σem = 1. 4 t/cm2 kesit uygundur (yeterlidir)

i) Bu örnekte “P” emniyetle taşınabilecek (max) kuvvet sorulsaydı aynı adımlarla tahkik

işleminde σem*F / w = P ifadesinden bulunacak değer 1.4*33.5 / 2.36 = 19.87 ton olurdu.

ii) P kuvveti sorulmasa bile “i” açıklamasında hesaplanan 19.87 ton’luk max kuvvet değeri
soruda verilen 150 KN = 15 ton değerinden büyük olduğu için I 200 profili tarafından
taşınabileceği sonucuna varılırdı.

Örnek

L 80.80.8 profilinden teşkil edilecek bir basınç çubuğunda Lbx = Lby = 275 cm ve
St 37 – HZ yüklemesi için emniyetle taşınabilecek “P” basınç kuvveti kaç ton dur?
Not : Köşebentlerde minimum atalet yarıçapını (imin) veren eksen ƞ-ƞ eğilme eksenidir.

Cevap

Tablo 16 dan ; F = 12.3 cm2 , iƞ = imin = 1.55 cm alınır,

λmax = 275 / 1.55 = 177 için “w” değeri 5.29 okunur.

σem*F / w = P ………. P = 1.6*12.3 / 5.29 = 3.72 ton hesaplanır.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

8
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

II. Domke Yöntemi ile Kesit Tayini

Bu yöntemde bilinenler;

Profil türü, taşınması gereken P basınç yükü, burkulma boyları, çelik sınıfı ve yükleme
durumu.

İstenen;

Kesit ölçüsü

Çözümde izlenecek adımlar;

1. w=1 kabul edilerek izafi (hayali) kesit alanı Fo hesaplanır,

2. Profil tablosunda Fo alanından ≥ alana sahip ilk kesit şeçilir,
3. imin değeri okunur,
4. λmax ( λu =λo )değeri hesaplanır, bu değer Tablo 8 de verilen λu=λo değerini temsil
etmekte olup içten dışa yapılacak okuma ile λ değeri elde edilir,
5. Okunan λ değeri için Tablo 9 dan w alınır,

6. Profilin sahip olması gereken minimum en kesit alanı Fg = P*w / σem ifadesinden

hesaplanır,
7. Profil tablosunda Fg alanından ≥ alana sahip ilk kesit şeçilir,
8. imin okunarak λmax (λ) değeri hesaplanır,
9. Tablo 9 dan w alınır,

10. Gerilme tahkiki σ = Pw/F ≤? σem yapılır.

Eşitlik sağlanmaz ise daha büyük yeni profil seçilerek işlem tekrarlanır.

Örnek

Normal I profilinden teşkil edilecek bir kolonda Lbx = Lby = 450 cm, P = 28 ton , St 37 – H yüklemesi
için Domke yöntemi ile kesit tayini yapınız?

Çözüm

1. σem = Pw/Fo , w = 1 , Fo = 28 / 1.4 = 20 cm2

2. Tablo 10 dan I 160 seçilir (F = 22.8 cm2),

3. imin = 1.55 cm,
4. λmax = λu = 450 / 1.55 = 291, Tablo 8 den içte okunan değer 292 için λ = 150,
5. Tablo 9 dan w= 3.80,

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

9
 İNŞ4014 ÇELİK YAPILAR DERS NOTU

6. Fg = P*w / σem , Fg = 28*3.80/1.4 = 76 cm2,

7. Tablo 10 dan I 320 seçilir (F=77.7 cm2),

8. imin = 2.67 cm, λmax = 450 / 2.67 = 169,
9. Tablo 9 dan w = 4.82,

10. Gerilme tahkiki σ = Pw/F ≤? σ = 28*4.82 / 77.7 = 1.74 t/cm2 > 1.4 t/cm2 kesit yetersizdir,

11. Yeni kesit I 340 için (7. maddeye dönüş) döngü tekrar edilirse ;

σ = 28*4.38 / 86.7 = 1.41 t/cm2 > 1.4 t/cm2 kesit yetersizdir, bu durumda I 360 profili seçimi

yapılacak ve σ ≤ σem şartı da sağlanarak kesit tayini sonlanmış olacaktır.

Öğr. Gör. E. Murat TONUS

10