6-EĞİLME

Mesnet kuvvetleri uzun eksenine dik etkiyen elemanlara kiriş denir. Kirişler genellikle eğilme
zorlamasına maruz kalırlar.

Kirişin eğilmesi
Uygulanan yükten dolayı kirişlerde, genelde kirişin ekseni boyunca noktadan noktaya değişen
kesme kuvveti (V) ve eğilme momenti (M) oluşur.

6.1. Kesme Kuvveti ve Moment Diyagramları

Uygulanan yükten dolayı kirişlerde, genelde kirişin ekseni boyunca noktadan noktaya değişen
kesme kuvveti (V) ve eğilme momenti (M) oluşur. Dolayısıyla kirişin uygun şekilde
tasarlanabilmesi için kiriş kesitlerinde oluşan en büyük kesme kuvveti ve momentin
belirlenmesi gerekir. Bunu yapmanın bir yolu V ve M fonksiyonlarını kiriş ekseni
doğrultusundaki keyfi bir x değişkeni cinsinden ifade etmektir. Böylece bu kesme kuvveti ve
moment fonksiyonları, kesme kuvveti ve moment diyagramları olarak isimlendirilen grafikler
olarak gösterilebilir. V ve M fonksiyonlarının en büyük değerleri bu grafiklerden elde edilebilir.

Not: V ve M fonksiyonlarının x değişkenine bağlı olarak ifadelerinin çıkarılmasında genelde

başlangıç noktası kirişin sol ucu olarak alınır ve pozitif yön sağa doğrudur.
Genel olarak, kesme kuvveti ve moment kesit tesirlerinin x'e bağlı fonksiyonları yayılı yükün
değiştiği, tekil kuvvetlerin veya kuvvet çiftlerinin uygulandığı noktalarda süreksiz olacaktır. Bu
sebeple, kesme kuvveti ve moment fonksiyonları, kirişin herhangi iki süreksizlik noktası
arasında kalan her bir bölgesi için belirlenmelidir. Örneğin x1, x2 ve x3 koordinatları, aşağıdaki
şekilde verilen kirişin uzunluğu boyunca V ve M'nin değişimlerinin belirlenebilmesi için
kullanılmak zorundadır.

6.1.1. İşaret Kabulü

Kesme kuvveti ve moment diyagramları çizilirken pozitif yönler şu şekildedir.
- Kiriş üzerindeki yayılı yük, yukarı yönlü ise pozitif alınır
- kesme kuvveti etkidiği kiriş parçası üzerinde saat yönünde döndürme etkisi oluşturuyorsa
pozitif alınır,
- moment eleman segmentinin üst liflerinde basmaya neden oluyorsa pozitif alınır.
Bunların tersinde oluşan yüklemeler negatif olarak kabul edilir
6.1.2. Moment, kesme kuvveti ve yayılı yük arasındaki bağıntılar
Herhangi bir bölge için, Moment (M), kesme kuvveti (V) ve yayılı yük (w) arasında fonksiyonel
olarak şu bağıntılar vardır.

Görüldüğü gibi kesme kuvveti diyagramının herhangi bir noktasındaki teğetinin eğimi yayılı
yükün şiddetine eşittir.
Benzer şekilde; moment diyagramının herhangi bir noktasındaki teğetinin eğimi kesme
kuvvetine eşittir.

Yukarıdaki denklemler şu şekilde de yazılabilir.

6.2. Basit Eğilme
Dış yükler altında bir çubuk elemanın kesitinde yalnızca eğilme momentinin (M) olduğu ve
kesitin en az bir eksene göre simetrik olduğu yükleme durumuna basit eğilme denir.

Aşağıdaki a şeklinde verilen bir çubuğun b şeklindeki gibi basit eğilmeye maruz bırakıldığını
düşünelim. Bu durumda eğilme momenti çubuğun üst kısmında kalan bölgenin uzamasına ve
alt kısmında kalan bölgenin ise kısalmasına neden olacaktır. Bu iki bölge arasında ise boyda
herhangi bir değişimin düzlem olacaktır ki bu düzleme tarafsız düzlem, iki boyutlu görüntüde
ise bir çizgi ile ifade edilen bu eksene tarafsız eksen denir.
Şimdi aşağıdaki şekilde tarafsız eksenden y kadar uzaklıktaki bir bölgede basit eğilme sonucu
meydana gelen şekil değişiminin ve gerilmenin formülünü çıkaralım.
Tarafsız eksenden y kadar uzaklıktaki AB doğrusunun başlangıçtaki boyu tarafsız eksenin
boyuna eşittir. Yani başlangıçta AB=CD olur.
Deformasyon sonrasında ise AB doğrusunun boyu 𝐴’𝐵’ olur ve 𝐴’𝐵’ = 𝜃(𝑅 + 𝑦) şeklinde ifade
edilir. Tarafsız eksenin boyu ise deformasyon sorası değişmezken 𝐴𝐵 = 𝐶𝐷 = 𝐶 ′ 𝐷′ =
𝜃𝑅 şeklinde ifade edilir.
∆𝐿 𝐴’𝐵’−AB
Dolayısıyla AB doğrusunun şekil eğişimi 𝜀 = genel formülünden 𝜀= =
𝐿0 AB
𝜃(𝑅+𝑦)−𝜃𝑅 𝑦
⟹ 𝜀 = 𝑅 olur. (1)
𝜃𝑅

Buradan da tarafsız eksenden y kadar uzaklıktaki eksene etki eden gerilmeyi yazacak olursak;
𝑦
𝜎 = 𝜀𝐸 genel formülünden 𝜎 = 𝐸 𝑅 olur. (2)

Bu denklem bize tarafsız eksenden y kadar uzaklıktaki eğilme gerilmesini eğilme yarıçapı R
cinsinden vermektedir. Ancak biz daha çok eğilme momenti M’nin eğilme gerilmesini nasıl
etkilediği ile ilgilendiğimiz için eğilme gerilmesi 𝜎’yı M cinsinden veren bir formül
geliştirmeliyiz.
Eğer çubuğu hayali bir düzlemden aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi kesersek, sistemin statik
dengede olabilmesi için kesitte meydana gelen iç kuvvetlerin momentleri toplamı eğilme
momenti M’ye eşit olmalıdır.

𝑀 = ∫ 𝑑𝐹𝑦
𝐴
𝐹
Burada 𝜎 = 𝐴 genel formülünden 𝑑𝐹 = 𝜎𝑑𝐴 şeklinde yazılabilir. Dolayısıyla moment formülü;

𝑀 = ∫𝐴 𝜎𝑦𝑑𝐴 olur. Bu formülde 𝜎 yerine yukarıdaki (2) denkleminde bulunan 𝜎 eşitliği

yazılacak olursa;
𝑦 𝐸
𝑀 = ∫𝐴 𝐸 𝑅 𝑦𝑑𝐴 ⟹ 𝑀 = 𝑅 ∫𝐴 𝑦 2 𝑑𝐴 olur. Bu denklemdeki ∫𝐴 𝑦 2 𝑑𝐴 çubuk kesitinin
eğilmeye karşı direncinin bir ifadesi olan kesitin tarafsız eksene göre atalet momenti I’ya eşittir.
Dolayısıyla;
𝐸
𝑀 = 𝑅 𝐼 olur.

𝐸 𝑀
Buradan da = eşitliği elde edilir. Bu ifade denklem (2)’de yerine koyulacak olursa eğilme
𝑅 𝐼
gerilmesi eğilme momenti M cinsinden;
𝑀𝑦
𝜎= (3)
𝐼
Denklem (3)’den şu çıkarımlar yapılır;
- Eğilme gerilmesi eğilme momentinin artması ile birlikte artmaktadır.
- Tarafsız eksene olan y uzaklığı arttıkça eğilme gerilmesi de artar. Dolayısıyla eğilme
gerilmesinin kesit boyunca dağılımı aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi olur ve gerilme
tarafsız eksene en uzak noktada maksimum değerini alır.

𝑀𝑦𝑚𝑎𝑥 𝑀𝑐
𝜎𝑚𝑎𝑥 = ⟹ 𝜎𝑚𝑎𝑥 =
𝐼 𝐼

- Aynı yükleme durumu için (sabit eğilme momenti altında) kesitin tarafsız eksene göre atalet
momenti I arttıkça eğilme gerilmesi azalır. Dolayısıyla kesit geometrisinin eğilme gerilmesi
üzerinde oldukça büyük bir etkisi vardır.
6.2.1. Atalet momenti hatırlatma
Bir dikdörtgenin ağırlık merkezinden geçen eksene göre atalet momenti;

Bir cismin ağırlık merkezinden geçen eksenlere paralel herhangi bir eksene göre atalet
momenti, cismin ağırlık merkezinden geçen eksene göre atalet momenti ile, cismin alanının bu
iki eksen arasındaki uzaklığın karesi ile çarpımının toplamına eşittir.

Bileşik cisimlerin atalet momenti aşağıda şekilde gösterildiği gibi 𝐼 = ∑(𝐼 ̅ + 𝐴𝑑 2 ) formülü ile
hesaplanır. Burada A her bir parçanın alanı, I her bir parçanın kendi ağırlık merkezine göre
atalet momenti ve d her bir parçanın ağırlık merkezinin tüm parçaların genel ağırlık merkezine
olan uzaklığıdır.

Bileşik cisimlerin atalet momentini belirleyebilmek için kesitin bütününün ağırlık merkezini
belirlemek gerekir. Çünkü tarafsız eksen kesitin ağırlık merkezinden geçmektedir ve gerilme
formülünde kullanılan atalet momenti kesitin tarafsız eksene göre atalet momentidir.
Eksenlerden birine göre veya her iki eksene göre simetrik olmayan kesitler için ağırlık merkezin
koordinatları;
 ∑ 𝑥̃𝐴 ∑ 𝑦̃𝐴
𝑥̅ = ∑𝐴
; 𝑦̅ = ∑𝐴
formülleri ile belirlenir. Aşağıdaki örnekte kesitin ağırlık merkezinin

y koordinatının nasıl hesaplandığı gösterilmiştir.

Bazı yaygın kesit geometrilerinin atalet momentleri aşağıdaki şekilde verilmiştir.

6.3. Keyfi Uygulanan Moment (Eğik Eğilme)
Bazı durumlarda bir eleman kesitinin asal eksenlerinden birisi doğrultusunda olmayan bir M
momenti ile yüklenebilir. Bu durumda öncelikle moment asal eksenler doğrultusunda
bileşenlerine ayrılmalıdır ve ardından eğilme formülü, her bir moment bileşeninin oluşturduğu
normal gerilme değerlerini bulmak için kullanılabilir. Sonuçta süperpozisyon ilkesini
kullanarak bir noktadaki bileşke normal gerilme değeri belirlenebilir.
Aşağıdaki şekilde verilen, dikdörtgen kesitli ve M momenti ile yüklenmiş kirişi düşünelim.
Burada M momenti, kesit için en büyük atalet momentini veren, en büyük asal z ekseni ile Ɵ
açısı yapmaktadır. M momenti, z ve y eksenleri doğrultusunda bileşenlerine ayrılarak Şekil b
ve c'de görüldüğü gibi 𝑀𝑧 = 𝑀 cos 𝜃 ve 𝑀𝑦 = 𝑀 sin 𝜃 değerleri elde edilir. Şekil b ve c'deki
moment bileşenleri için eğilme formülü ayrı ayrı yazıldıktan sonra, kesitteki herhangi bir
noktada toplam normal gerilme değeri;

𝑀𝑧 𝑦 𝑀𝑦 𝑧
𝜎= + formülü ile belirlenir.
𝐼𝑦 𝐼𝑧

Burada 𝐼𝑦 ve 𝐼𝑧 sırasıyla y ve z eksenlerine göre hesaplanan atalet momentleri, y ve z hangi

noktada oluşan gerilme hesaplanıyorsa o noktanın sırasıyla y ve z tarafsız eksenlerine olan
uzaklıklarıdır. Bu formül uygulanırken eğer moment belirtilen noktada çeki gerilmesi
oluşturuyorsa yukarıdaki formülde pozitif (+), bası gerilmesi oluşturuyorsa (-) alınır.
Bu yükleme durumu için kesitte meydana gelen gerilme dağılışı aşağıdaki şekli d’de verilmiştir.
Şekil d’de gösterilen tarafsız eksenin α açısı;
𝐼
tan 𝛼 = 𝐼𝑧 tan 𝜃 formülü ile hesaplanır.
𝑦
6.4. Gerilme Yığılması
Eğilme formülü, kesitin hızlı değişim gösterdiği bölgelerde gerilme dağılımının belirlenmesi
amacıyla kullanılamaz. Çünkü bu kesitlerde normal gerilme ve şekil değiştirme dağılımları
lineer değildir.
Yaygın süreksizlik çeşitleri, yüzeyinde çentik bulunan elemanlar aşağıdaki şekilde verilmiştir.

Bu süreksizliklerden her birinde en büyük normal gerilme, en küçük kesit alanının bulunduğu
kesitte oluşur. Yani bu bölgelerde gerilme yığılmaları oluşur ve bu bölgelerdeki gerilme
elemanın geri kalan kısmından daha fazla olur. Tasarım için genelde gerilme dağılımının
tamamı değil yalnızca bu kesitlerde oluşan en büyük normal gerilmenin bilinmesi önemlidir.
Bu gerilme K gerilme yığılması faktörü kullanılarak;

𝑀.𝑐
𝜎𝑚𝑎𝑥 = 𝐾 formülü ile hesaplanır.
𝐼

Bazı süreksizlikler için K değerini veren grafikler aşağıdaki şekilde verilmiştir.