Bölüm 29.

MANYETİK ALANLAR
Bu bölümde, bir manyetik alan içerisindeki
hareketli yüklere ve akım taşıyan tellere
etkiyen kuvvetleri inceleyeceğiz. Bir
manyetik kuvvetin parçacığı
etkileyebilmesi için, parçacığın i) yüklü ve
ii) hareketli olması gerekir.

29.1 MANYETİK ALAN

Manyetik alan 𝐵 ⃗
harfiyle temsil
edeceğiz. Herhangi
⃗
bir yerdeki 𝐵
manyetik alanın yönü,
oraya konan pusulanın
gösterdiği yöndür.
Şekilde bir çubuk
mıknatısın manyetik
alanının bir pusula yardımıyla
gözlemleyebiliriz. Mıknatısın dışındaki
manyetik alan çizgilerinin kuzey
kutbundan dışarı doğru, güney kutbundan
içeri doğru yönelir.
Uzayın bir noktasındaki 𝐵 ⃗ manyetik
alanını, orada bulunan bir deneme cismine
alanın uyguladığı 𝐹𝐵 manyetik kuvveti
cinsinden tanımlayabiliriz. Başlangıçta
yükün bulunduğu bölgede hiçbir elektrik
alan ya da yerçekimi alanı bulunmadığını
varsayalım. Bir manyetik alan içerisinde
hareket eden çeşitli yüklü parçacıkların
hareketleri ile ilgili deneyler yapılmış ve şu
sonuçlar elde edilmiştir. (𝐵⃗ alanı içerisinde
hareket eden yüklü bir parçacığa etkiyen
manyetik kuvvetin özellikleri).
i) Parçacığa etkiyen manyetik kuvvetin
büyüklüğü 𝐹𝐵 , parçacığın 𝑣 sürati ve 𝑞
yükü ile orantılıdır.
 𝐹𝐵 ∝ 𝑣 𝑣𝑒 𝑞

ii) 𝐹𝐵 manyetik kuvvetin büyüklüğü ve

⃗ manyetik
yönü, parçacığın hızına ve 𝐵
alanının büyüklüğü ve yönüne bağlıdır.
iii) Yüklü bir parçacık manyetik alan
vektörüne paralel yönde hareket ettiği
zaman ona etkiyen manyetik kuvvet
sıfırdır.

⃗ ∥𝑣
𝐵 𝑖𝑠𝑒 𝐹𝐵 = 0 𝑑𝚤𝑟.
iv) Parçacığın hız vektörü manyetik alanla
𝜃 ≠ 0 açısı yaptığı zaman, manyetik
kuvvet hem 𝑣 ve 𝐵 ⃗ ’nin oluşturduğu
düzleme diktir.
v) Bir pozitif yüke etkiyen manyetik
kuvvet, aynı yönde hareket eden bir negatif
yüke etkiyen kuvvetin yönüne terstir.
vi) Eğer parçacığın hız vektörü 𝐵 ⃗ ’nin yönü
ile bir 𝜃 açısı yaparsa, parçacığa etkiyen
manyetik kuvvetin büyüklüğü 𝑠𝑖𝑛𝜃 ile
orantılıdır.

|𝐹𝐵 | = 𝐹𝐵 ∝ 𝑠𝑖𝑛𝜃

dır. Bu sonuçlardan manyetik kuvveti

⃗
𝐹𝐵 = 𝑞𝑣 × 𝐵

Şeklinde tanımlayabiliriz. Bu kuvvetin

yönü, vektörel çarpımın tanımı gereği hem
𝑣’ye hem de 𝐵⃗ ’ye diktir.

𝐹⊥𝑣 ⃗
𝐹𝐵 ⊥ 𝐵
Manyetik kuvvetin yönü (𝑣 × 𝐵 ⃗ ), sağ el
kuralı ile bulunabilir. Sağ elimizle 𝑣 ’yi
⃗ ’nin üzerine kapatırsanız başparmağınız
𝐵
manyetik kuvvetin yönünü gösterir.
Manyetik kuvvetin büyüklüğü,

⃗ |𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑦𝑎𝑛𝑖 𝐹 = 𝑞𝑣𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃

|𝐹 | = 𝑞 |𝑣 ||𝐵

⃗ arasındaki açıdır. Bu eşitlikten

𝜃 𝑣 ile 𝐵
𝑣∥𝐵 ⃗ ise yani 𝜃 = 0 veya 𝜃 = 180° ise
𝐹 = 0 dır.

⃗ ise 𝜃 = 90° kuvvet

𝑣⊥𝐵

𝐹 = 𝑞𝑣𝐵 maksimum değerini alır.

Elektrik ve Manyetik Kuvvetler
Arasındaki Farklar
i) Elektrik kuvveti, her zaman elektrik
alanına paralel, buna karşın manyetik
kuvvet manyetik alana dik olarak etkir.
ii) Elektrik kuvveti, yüklü parçacığın
hızından bağımsızdır. Halbuki, manyetik
kuvvet yalnızca yüklü parçacık hareket
halinde ise ona etki eder.
iii) Elektrik kuvveti yüklü parçacığın
konumunu değiştirmekle iş yapar, buna
karşın kararlı bir manyetik alandan
kaynaklanan manyetik kuvvet, parçacık yer
değiştirdiğinde iş yapmaz. Yani,

𝑑𝑠
𝑑𝑊 = 𝐹 ∙ 𝑑𝑠 = 𝐹 ∙ 𝑑𝑡 ⟹
𝑑𝑡

𝑑𝑊 = (𝐹 ∙ 𝑣 )𝑑𝑡 = 𝐹𝑣𝑐𝑜𝑠90°𝑑𝑡 = 0
 𝑊 = ∆𝐾 = 0 𝑖ş − 𝑒𝑛𝑒𝑟𝑗𝑖 𝑡𝑒𝑜𝑟𝑒𝑚𝑖

𝑣 hızı ile hareket eden bir yüke uygulanan

manyetik alan onun hız vektörünün yönünü
değiştirebilir fakat hızın büyüklüğünü veya
kinetik enerjisini değiştiremez.
Manyetik alan birimi,

𝑊𝑏 𝑁 𝑁
[𝐵] = 𝑇 (𝑡𝑒𝑠𝑙𝑎) = 2 = 𝑚 = 𝑆𝐼
𝑚 𝐶𝑠 𝐴∙𝑚

[𝐵] = 𝐺 (𝐺𝑎𝑢𝑠𝑠) 𝐶𝐺𝑆

1 𝑇 = 104 𝐺 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Örnek 29. 1 Manyetik Alanda Hareket
Eden Bir Elektron
Bir televizyonun resim tüpündeki bir
elektron 𝑥 ekseni boyunca 8x106 m/s lik
bir süratle tüpün önüne (ekran) doğru
ilerliyor. Tüpün boynuna sarılan telden
yapılmış kangallar 0,025 T büyüklüğünde
bir alan oluştururlar. Bu alan 𝑥𝑦
düzleminde olup 𝑥-ekseni arasındaki açı
60o dir. Elektrona etkiyen manyetik
kuvveti ve elektronun ivmesini bulunuz.
Çözüm

𝐹 = 𝐹? 𝑎 =? 𝜃 = 60° 𝐵 = 2,5 𝑇

𝑐𝑜𝑠60° = 0,5 𝑠𝑖𝑛60° = 0,886

⃗ 𝑣 = 𝑣𝑥 𝚤̂ + 𝑣𝑦 𝑗̂ + 𝑣𝑧 𝑘̂
𝐹 = 𝑞𝑣 × 𝐵

𝑣𝑦 𝑗̂ = 0 𝑣𝑧 𝑘̂ = 0

𝑣 = 𝑣𝑥 𝚤̂ = 8 × 106 𝚤̂ 𝑚/𝑠

⃗ = 𝐵𝑥 𝚤̂ + 𝐵𝑦 𝑗̂ ⟹
𝐵

⃗ = 𝐵𝑐𝑜𝑠60°𝚤̂ + 𝐵𝑠𝑖𝑛60°𝑗̂
𝐵
 𝐹 = 𝑞[𝑣𝑥 𝚤̂ × (𝐵𝑥 𝚤̂ + 𝐵𝑦 𝑗̂)] ⟹

𝐹 = 𝑞[𝑣𝑥 𝚤̂ × 𝐵𝑦 𝑗̂] = 𝑞[𝑣𝐵𝑠𝑖𝑛60°𝑘̂ ] ⟹

𝐹 = 1,6 × 10−19 [8 × 106 (2,5)(0,866)]𝑘̂

𝐹 = [2,77 × 10−12 ]𝑘̂ 𝑁

𝑚𝑝 = 1,67 × 10−27 𝑘𝑔 𝑖𝑠𝑒

𝐹 2,77 × 10−12
𝑎= = ̂⟹
𝑘
𝑚 1,67 × 10−27

𝑎 ≅ 1,66 × 1015 𝑘̂ 𝑚/𝑠 2

olup pozitif 𝑧 yönündedir.

29.2 AKIM TAŞIYAN BİR
İLETKENE ETKİYEN MANYETİK
KUVVET
Tek bir yüklü parçacık, bir manyetik
alan içinden geçen bir tele de manyetik
alan içinde bir kuvvet etki eder.

Akım-taşıyan bir iletkene etkiyen

kuvvet şekilde gösterildiği gibi bir
mıknatısın kutupları arasına bir tel
asılarak gösterilir. Burada manyetik
alan sayfa düzleminden içeri olup
dairenin içini kaplar.
Teldeki akım sıfır olduğunda, tel düşey
durumda kalır. Telde yukarı doğru bir
akım oluşturulduğunda tel sola sapar.
Akımın yönü aşağı doğru olursa tel sağa
sapar. Bu durumu daha ayrıntılı bir
şekilde anlatalım.

Düzgün bir 𝐵 ⃗ dış manyetik alan içinde 𝐼

kadar akım taşıyan, kesit alanı 𝐴 ve
uzunluğu ℓ olan düzgün bir tel parçasını
ele alalım. 𝑣𝑠 sürüklenme hızı ile
hareket eden 𝑞 yüküne etkiyen
manyetik kuvvet,
 ⃗ (Tek bir yüke etkiyen
𝐹 = 𝑞𝑣𝑠 × 𝐵
kuvvet).

Tele etkiyen toplam kuvveti bulmak

⃗)
için, bir yüke etkiyen (𝑞𝑣𝑠 × 𝐵
kuvveti, tel parçasında bulunan yük
sayısı ile çarpılır.
Tel parçasının hacmi 𝐴ℓ ise toplam yük
sayısı 𝑛𝐴ℓ olur. Burada 𝑛 birim
hacimdeki yük sayısıdır. Neticede ℓ
uzunluğunda bir tele etki eden toplam 𝐹
kuvveti

⃗)
𝐹 = 𝑛𝐴𝑙(𝑞𝑣𝑠 × 𝐵 𝐼 = 𝑛𝑞𝑣𝑠 𝐴

olduğu için,

⃗ ×𝐵
𝐹 = 𝑛𝑞𝑣𝑠 𝐴(ℓ ⃗ ) 𝑣𝑒𝑦𝑎 𝐹 = 𝐼 ⃗ℓ × 𝐵
⃗

Burada ⃗ℓ, 𝐼 akımının yönünde bir

vektördür. ⃗ℓ’nin büyüklüğü ℓ’ye eşittir.
Bu ifade düzgün bir dış manyetik alan
içerisinde bulunan doğrusal bir tel
parçası için geçerlidir. (Diğer taraftan
akım taşıyan bir telde manyetik alan
oluşturur. Biz burada bu konuda bunu
ihmal ediyoruz).
Şimdi, bir dış manyetik alan içerisinde
düzgün kesitli
fakat keyfi biçimli
bir tel ele alalım.
Küçük bir 𝑑𝑠
parçasını etkiyen
manyetik kuvvet

⃗
𝑑𝐹 = 𝐼𝑑𝑠 × 𝐵 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝑑𝐹 ’nin yönü sayfa düzlemine dik ve

dışa doğrudur. Burada, 𝐼𝑑𝑠 (akım
elemanı), 𝐵 ⃗ ’ye dik olduğunda kuvvet
sıfır olur. (𝑠𝑖𝑛0° = 0 ) olduğu için.
Tele etkiyen toplam kuvvet eşitliğin her
iki tarafının integrali alınarak bulunur.

𝑏
⃗
𝐹 = 𝐼 ∫ 𝑑𝑠 × 𝐵
𝑎

(𝑎 ile 𝑏 telin uç noktaları)

Şimdi bu eşitliğin uygulanmasını içeren
iki özel durumu inceleyelim.
Bir 𝐵⃗ dış manyetik alanı içinde
bulunan, 𝐼 akımı taşıyan eğrisel bir tel
ele alalım. Alan düzgün olsun. (Yani, 𝐵 ⃗
iletkenin bulunduğu bölgenin
tamamında aynı değere sahip)
⃗ sabit olduğundan integral dışına
𝐵
alınır.

𝑏
⃗
𝐹 = 𝐼 (∫ 𝑑𝑠) × 𝐵
𝑎

𝑏
∫ 𝑑𝑠 = ⃗ℓ′
𝑎
Tüm yer değiştirme elemanlarının
vektörel toplamıdır.

⃗′×𝐵
𝐹 = 𝐼ℓ ⃗ 𝑜𝑙𝑢𝑟.

(Düzgün bir alanda bir tele etkiyen

manyetik kuvvettir).
Düzgün bir dış manyetik alanına
yerleştirilen 𝐼 akımı taşıyan kapalı bir
⃗ = 𝑠𝑎𝑏𝑖𝑡, 𝑑𝑠 yer
tel ele alalım. 𝐵
değiştirme vektörlerinin toplamı kapalı
akım halkası boyunca alınır.
Kapalı ilmek boyunca yer değiştirme
vektörünün toplamı sıfır olur.

⃗
𝐹 = 𝐼 (∮ 𝑑𝑠) × 𝐵 ∮ 𝑑𝑠 = 0
olduğu için 𝐹 = 0 olur.

Düzgün bir 𝐵 ⃗ manyetik alanı içinde

kapalı bir akım halkasına etkiyen
toplam kuvvet 𝐹 = 0 dır.

Örnek 29. 2 Yarım Çember Şeklindeki

Bir İletkene Etkiyen Kuvvet
Yarıçapı 𝑅 olan yarım çember biçiminde
bükülmüş bir tel, kapalı bir devre
oluşturuyor. Tel, 𝐼 akımı taşımaktadır.
Devre, Şekildeki gibi 𝑥𝑦 düzleminde olup
pozitif 𝑦 yönündeki düzgün bir manyetik
alanda bulunmaktadır. Telin doğru ve eğri
parçalarına etkiyen manyetik kuvvetlerin
büyüklük ve yönlerini bulunuz.
Çözüm
⃗ arasındaki açıdır. Telin düz
𝜃, d𝑠 ile 𝐵
parçasına etkiyen kuvveti bulalım.

⃗ ×𝐵
𝐹 = 𝐼ℓ ⃗ ⃗ℓ = ℓ𝚤̂ ⃗ = 𝐵𝑗̂
𝐵

𝐹1 = 𝐼 [ℓ𝚤̂ × 𝐵𝑗̂] ⟹ 𝐹1 = 𝐼ℓ𝐵𝑘̂

ℓ = 2𝑅 𝑖𝑠𝑒 𝐹1 = 2𝐼𝑅𝐵𝑘̂
𝑑𝑠 = 𝑑𝑠𝑥 (−𝚤̂) + 𝑑𝑠𝑦 (𝑗̂) ⟹
 ⃗ = 𝐵𝑗̂
𝑑𝑠 = −𝑑𝑠𝑠𝑖𝑛𝜃𝚤̂ + 𝑑𝑠𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗̂ 𝐵

⃗ = (−𝑑𝑠𝑠𝑖𝑛𝜃𝚤̂ + 𝑑𝑠𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗̂) × 𝐵𝑗̂ ⟹

𝑑𝑠 × 𝐵

⃗ = −𝑑𝑠𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃𝑘̂
𝑑𝑠 × 𝐵

⃗ ⟹
𝑑𝐹2 = 𝐼 𝑑𝑠 × 𝐵

⃗
𝐹2 = 𝐼 ∫ 𝑑𝑠 × 𝐵 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝜋
𝐹2 = −𝐼 ∫ 𝑑𝑠𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃𝑘̂ 𝑑𝑠 = 𝑅𝑑𝜃 𝑖𝑠𝑒
0

𝜋
𝐹2 = −𝐼 ∫ 𝑅𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃𝑑𝜃 𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
0
 𝜋
𝐹2 = −𝐼𝑅𝐵 ∫ 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑑𝜃𝑘̂ ⟹
0

𝐹2 = −𝐼𝑅𝐵[−𝑐𝑜𝑠𝜃]𝜋0 𝑘̂ ⟹

𝐹2 = 𝐼𝑅𝐵[𝑐𝑜𝑠𝜋 − 𝑐𝑜𝑠0°]𝑘̂

𝐹2 = 𝐼𝑅𝐵[−1 − 1]𝑘̂ ⟹ 𝐹2 = −2𝐼𝑅𝐵𝑘̂

𝐹 = 𝐹1 + 𝐹2 ⟹ 𝐹 = 2𝐼𝑅𝐵𝑘̂ − 2𝐼𝑅𝐵𝑘̂

𝐹 = ⃗0 𝐵𝑒𝑘𝑙𝑒𝑑𝑖ğ𝑖𝑚𝑖𝑧 𝑠𝑜𝑛𝑢ç𝑡𝑢𝑟.
29.3 DÜZGÜN BİR MANYETİK ALAN
İÇERİSİNDEKİ BİR AKIM
İLMEĞİNE ETKİYEN TORK
𝑥𝑦 düzlemine yerleştirilen düzgün bir
manyetik alan içinde
bulunan ve 𝐼 akımı taşıyan
akım ilmeğine etki eden
torku bulalım. (1) ve (3)
nolu kenarlara manyetik
kuvvet etki etmez. Çünkü,

𝐹1 = 𝐼 [−𝑏𝚤̂ × 𝐵𝚤̂] = 0

𝐹3 = 𝐼[𝑏𝚤̂ × 𝐵𝚤̂] = 0

Öte yandan (2) ve (4) nolu kenarlara

manyetik kuvvet etki eder. Çünkü bu
⃗ alanına diktir. Şimdi çerçeveyi
kenarlar 𝐵
sizin karşıdan görebileceğiniz gibi
çevreleyelim.

𝐹2 = 𝐼[𝑎𝑘̂ × 𝐵𝚤̂] ⟹ 𝐹2 = 𝐼𝑎𝐵𝑗̂

𝐹4 = 𝐼[𝑎(−𝑘̂ ) × 𝐵𝚤̂] ⟹ 𝐹4 = −𝐼𝑎𝐵𝑗̂

𝑏⃗ 𝑏
𝜏2 = × 𝐹2 ⟹ 𝜏2 = − 𝚤̂ × 𝐹2 𝑗̂ ⟹
2 2

𝑏
𝜏2 = − 𝐹2 𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
2

𝑏⃗ 𝑏
𝜏4 = × 𝐹4 ⟹ 𝜏4 = 𝚤̂ × 𝐹4 (−𝑗̂) ⟹
2 2

𝑏
𝜏4 = − 𝐹4 𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
2
𝐹2 ve 𝐹4 ’ün büyüklükleri

𝐹2 = 𝐼𝑎𝐵 𝐹4 = 𝐼𝑎𝐵

olduğu için

𝑏 𝑏
𝜏2 = − 𝐼𝑎𝐵𝑘̂ 𝜏4 = − 𝐼𝑎𝐵𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
2 2

𝑏 𝑏
𝜏 = 𝜏2 + 𝜏4 = − 𝐼𝑎𝐵𝑘 − 𝐼𝑎𝐵𝑘̂ ⟹
̂
2 2

𝜏 = −𝐼𝑎𝑏𝐵𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝐴 = 𝑎𝑏 𝑖𝑠𝑒 ç𝑒𝑟ç𝑒𝑣𝑒𝑛𝑖𝑛 𝑎𝑙𝑎𝑛𝚤

𝜏 = −𝐼𝐴𝐵𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Torkun büyüklüğü 𝜏 = 𝐼𝐴𝐵 olur. Bu sonuç
⃗ alanı, ilmeğin düzlemine paralel olduğu
𝐵
zaman geçerlidir. İlmeğin dönme şekli
başparmağı (−𝑘) da tutarsak sağ elimizin
dönme yönü ilmeğin dönme yönü olur.
Yani ilmek size göre saat yönünde
dönecektir.
Şayet akımın yönünü ters yönde alsaydık,
kuvvetlerin yönü ters olacaktı ve ilmek saat
yönünün tersi yönünde dönecekti.

Şimdi düzgün manyetik alanın şekilde

görüldüğü gibi, ilmek düzlemine dik bir
doğruyla 𝜃 < 90° açısı yaptığını
varsayalım. Kolaylık açısından 𝐵’nin (1)
ve (3) kenarlarına dik olduğunu
varsayacağız. 𝐹2 ve 𝐹4 𝑂 noktasından
geçtiği için tork oluşturmaz.

𝜏 = 𝐼𝐴𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑜𝑙𝑢𝑟.

⃗
𝜏 = 𝐼𝐴 × 𝐵 ⃗ 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝜇 = 𝐼𝐴 𝜏 = 𝜇 × 𝐵

Manyetik alan içerisindeki bir manyetik

dipolün potansiyel enerjisi,

⃗
𝑈 = −𝜇 ∙ 𝐵

ile verilir. 𝑁 sarımdan oluşan bir telin

oluşturduğu manyetik dipol moment
 𝜇 = 𝑁𝐼𝐴 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝜏 = 𝐼𝐴𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃 İ𝑠𝑝𝑎𝑡𝚤

𝑎 𝑎
𝜏1 = × 𝐹1 = − 𝐹1 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑘̂
2 2

𝑎 𝑎
𝜏3 = × 𝐹3 = − 𝐹3 𝑠𝑖𝑛𝜃𝑘̂
2 2

𝐹1 = 𝐹3 = 𝐼𝑏𝐵 𝑖𝑠𝑒

𝜏 = 𝜏1 + 𝜏3 = −𝐼𝑎𝑏𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃𝑘̂ 𝑜𝑙𝑢𝑟.

Torkun büyüklüğü,

𝜏 = 𝐼𝑎𝑏𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Örnek 29. 3 Bir Kangalın Manyetik
Dipol Momenti
Boyutları 5,4 cm x 8,5 cm olan
dikdörtgensel bir kangal (bobin), 25 sarımlı
bir telden oluşmakta ve 15 mA lik bir akım
taşımaktadır. (a) Kangalın manyetik
momentinin büyüklüğünü hesaplayınız. (b)
İlmek düzlemine paralel olarak, büyüklüğü
0,350 𝑇 olan bir manyetik alan uygulanırsa
etki eden torkun büyüklüğü nedir?
Çözüm (a)

𝑎 = 5,4 𝑐𝑚 𝑏 = 8,5 𝑐𝑚

𝑁 = 25 𝑠𝑎𝑟𝚤𝑚 𝐼 = 15 𝐴

𝜇 = 𝑁𝐼𝐴 ⟹ |𝜇| = 𝜇 = 𝑁𝐼𝐴

𝐴 = 5,4 × 8,5 = 45,9 𝑐𝑚2 ⟹

 𝐴 = 45,9 × 10−4 𝑚2 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝜇 = 𝑁𝐼𝐴 = 25(15 × 10−3 )(45,9 × 10−4 )

⟹

𝜇 = 1,72 × 10−3 𝐴 𝑚2 𝑣𝑒𝑦𝑎

𝜇 = 1,72 × 10−3 (−𝑘̂ )

(b)
𝜏 = 𝜇𝐵𝑠𝑖𝑛90° ⟹

𝜇𝐵 = 1,72 × 10−3 (0,350 ) ⟹

𝜇𝐵 = 6,02 × 10−4 𝑚𝑁
Alıştırma A m2 T birimlerinin N m ile
verilen tork birimine indirgendiğini
kanıtlayınız.

Cevap

𝑁 𝐶
𝐵 →1𝑇 → 𝐴→ ⟹
𝐶 ∙ 𝑚/𝑠 𝑠

𝑁
𝐵 →1𝑇 →
𝐴 ∙𝑚

2
𝑁 2
𝐴𝑚 𝑇→𝐴𝑚 → 𝑁𝑚
𝐴 ∙𝑚
Alıştırma 𝜇 ile manyetik alan arasındaki
açı (a) 60o ve (b) 0o olduğu zaman kangala
etkiyen torkun büyüklüğünü hesaplayınız.
Cevap

𝜏 = 𝜇𝐵𝑠𝑖𝑛60° ⟹

𝜇𝐵 = 1,72 × 10−3 (0,350 )(0,866) ⟹

𝜇𝐵 = 5,21 × 10−4 𝑚𝑁

𝜏 = 𝜇𝐵𝑠𝑖𝑛0° = 0 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Örnek 29. 4 Uydu Davranış Kontrolü
Bir çok uydunun yönelimlerini ayarlamak
için tork-oluşturucu “torquers” denen
kangallar kullanılır. Bu aygıtlar, Dünya’nın
manyetik alanı ile etkileşerek uzay aracı
üzerinde 𝑥, 𝑦 veya 𝑧 yönünde bir tork
oluştururlar. Bu tip bir davranış kontrol
sisteminin en büyük avantajı, güneşin
oluşturduğu elektriği kullanması ve bu
neden ile hiçbir itici yakıt tüketmemesidir.
Eğer tipik bir aygıtın manyetik dipol
momenti 250 A m2 ise, Dünya’nın
manyetik alanının 3x10-5 T olduğu bir
yükseklikte uydunun tork-oluşturucusu
çalıştığı zaman o uyduya uygulanan
maksimum tork ne olur?
Çözüm
𝜏𝑚𝑎𝑥 = 𝜇𝐵𝑠𝑖𝑛90° ⟹
𝜏𝑚𝑎𝑥 = 𝜇𝐵 = 250(3 × 10−5 ) ⟹
𝜏𝑚𝑎𝑥 = 7,5 × 10−3 𝑚𝑁 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Alıştırma Bir tork-oluşturucu 28 V’luk bir
potansiyel farkında 1,3 W’lık bir güce
gereksinim duyduğuna göre, çalıştığında
ne kadar akım çeker?
Cevap

𝑃 = 1,3 𝑊 𝑉 = 28 𝑉𝑜𝑙𝑡

𝑃 1,3
𝑃 = 𝐼𝑉 ⟹ 𝐼 = = ⟹ 𝑃 = 46,4 𝑚𝐴
𝑉 28
Örnek 29. 5 D’Arsonval Galvanometresi
Bir D’arsonval Galvanometresi’nin
kesitten görünümü Şekilde
gösterilmektedir. Kangalı
oluşturan tel sargıdan bir
akım geçtiği zaman,
mıknatısın oluşturduğu
manyetik alan, kangala bir
tork etki ettirir. Bu tork
kangalı kendisine tutturulan göstergesiyle
birlikte veya karşı döndürür. Göstergenin
sapma açısının kangaldaki akımla doğru
orantılı olduğunu gösterelim.
Çözüm Kangaldan geçen manyetik alan
kangal düzlemine diktir. (kabul)

𝜏𝑚𝑎𝑥 = 𝜇𝐵𝑠𝑖𝑛90° ⟹

𝜏𝑚𝑎𝑥 = 𝜇𝐵 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Burada kangalın torku yay dolayısıyla
burulan yayı torkuna eşittir.
𝜏𝑠 = −𝜅𝜑

Yayın oluşturduğu torkdur.

Gösterge durgun haldeyken kangalın açısal
ivmesi olmadığından bu torkların toplamı
sıfır olmalıdır.

𝜏𝑚𝑎𝑥 + 𝜏𝑠 = 0 ⟹

𝜇𝐵 − 𝜅𝜑 = 0

𝜇 = 𝑁𝐼𝐴

𝜇𝐵 𝑁𝐼𝐴𝐵
𝜇𝐵 = 𝜅𝜑 ⟹ 𝜑 = = 𝑣𝑒𝑦𝑎
𝜅 𝜅
𝑁𝐴𝐵
𝜑= 𝐼 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝜅
Göstergenin sapma açısı kangaldaki akımla
doğru orantıdır.
29.4 YÜKLÜ BİR PARÇACIĞIN
DZGÜN BİR MANYETİK ALAN
İÇİNDEKİ HAREKETİ
Düzgün bir dış manyetik alan içerisinde
hareket eden pozitif yüklü
bir parçacık ele alalım.
𝑥’in anlamı manyetik
alanın sayfa düzleminin
içine doğru olduğunu
gösterir. Başlangıçta hız
vektörünün, manyetik
alana dik olduğu özel
durumu göz önüne alalım. Burada 𝐹
kuvveti merkezcil bir kuvvettir. 𝐹 sadece
𝑣 ’nin yönünü değiştirir. Radyal doğrultuda
𝐹 bileşke kuvvetinin büyüklüğü 𝑞𝑣𝐵 dir.

𝑚𝑣 2 𝑚𝑣
𝐹 = 𝑞𝑣𝐵 = ⟹𝑟=
𝑟 𝑞𝐵
Yörüngenin yarıçapı, parçacığın
momentumu (𝑚𝑣 ) ile doğru, manyetik
alanla ters orantılıdır.
Dönen yüklü parçacığın açısal frekansı,

𝑣 𝑣 𝑞𝐵
𝑣 = 𝜔𝑟 ⟹ 𝜔 = = 𝑚𝑣 = 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝑟 𝑚
𝑞𝐵

Parçacığın hareketinin
periyodu (bir dolanım
için geçen zaman)

𝑆 2𝜋𝑟 2𝜋𝑟 2𝜋
𝑆 = 𝑣𝑇 ⟹ 𝑇 = = = = ⟹
𝑣 𝑣 𝜔𝑟 𝜔

2𝜋 2𝜋𝑚
𝑇= ⟹𝑇= 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝑞𝐵 𝑞𝐵
𝑚
Yüklü bir parçacık, düzgün bir manyetik
⃗ ile keyfi bir açı
alan içerisinde, hızı 𝑣 , 𝐵
yapacak biçimde hareket ederse, helis
hareketi oluşur. Burada 𝑣 ’nin 𝐵 ⃗ ’ye dik
bileşeni dairesel hareket yaptırır. (𝑣𝑦 ⊥ 𝐵 ⃗ ).
Parelel bileşeni ise (hadi ikile) yol aldırır.
(𝑣𝑦 ∥ 𝐵⃗)
Örnek 29. 6 Düzgün Bir Manyetik Alana
Dik Olarak Hareket Eden Proton
Bir proton, hızına dik 0,35 T büyüklüğünde
düzgün bir manyetik alan içerisinde 14 cm
yarıçaplı bir çember üzerinde hareket
ediyor. Protonun çizgisel hızını bulunuz.
Çözüm
𝐹𝐵 = 𝐹𝑟 ⟹

𝑚𝑝 𝑣 2
𝑞𝑣𝐵 = ⟹
𝑟

𝑞𝐵𝑟
𝑣= ⟹
𝑚𝑝

1,6 × 10−19 (0,35)(14 × 10−2 )

𝑣= −27
⟹
1,67 × 10

𝑣 = 4,7 × 106 𝑚/𝑠 𝑜𝑙𝑢𝑟.

Alıştırma Bir elektron, aynı çizgisel hızla
aynı manyetik alana dik olarak girerse
yörüngesinin yarıçapı ne olur?

𝑚𝑝 𝑣 2
𝑞𝑣𝐵 = ⟹
𝑟

𝑚𝑝 𝑣 (1,67 × 10−27 )(4,7 × 106 )

𝑟= =
𝑞𝐵 1,6 × 10−19 (0,35)
⟹

𝑟 = 0,14 𝑚
Örnek 29. 7 Bir Elektron Demetinin
bükülmesi
Düzgün bir manyetik alanın şiddetini
ölçmek için
tasarlanan bir
deneyde,
elektronlar 350
voltluk bir
potansiyel farkı
altında durgun
halden
hızlandırılırlar. Elektronlar manyetik
kuvvetin etkisiyle eğri bir yörünge
boyunca hareket ederler. Yörünge
yarıçapının 7,5 cm olduğu ölçülüyor.
(Şekilde böyle bir eğrilmiş elektron
demetini gösterir). Manyetik alanın
elektron demetine dik olduğu
varsayıldığında, (a) manyetik alanın
büyüklüğü nedir? (b) Elektronların açısal
hızı nedir?
Çözüm
Enerji korunumundan kinetik enerjideki
artış potansiyel enerjideki azalmaya eşittir.

1
𝐾𝑖 = 0 𝑣𝑒 𝐾𝑠 = 𝑚𝑒 𝑣 2 𝑜𝑙𝑢𝑟.
2

1
𝐾𝑠 = 𝑚𝑒 𝑣 2 = 𝑒∆𝑉
2

2𝑒∆𝑉 2(1,6 × 10−19 )(350)

𝑣=√ =√ −31
⟹
𝑚𝑒 9,11 × 10

𝑣 = 1,11 × 107 𝑚/𝑠 𝑜𝑙𝑢𝑟.

𝑚𝑒 𝑣 2
𝑒𝑣𝐵 = ⟹
𝑟
 𝑚𝑒 𝑣 (9,11 × 10−31 )(1,11 × 107 )
𝐵= =
𝑒𝑟 (1,6 × 10−19 )(7,5 × 10−2 )

𝐵 = 8,4 × 10−4 𝑇 𝑜𝑙𝑢𝑟.

(b)
𝑣 1,11 × 107
𝑣 = 𝜔𝑟 ⟹ 𝜔 = =
𝑟 7,5 × 10−2

𝜔 = 1,48 × 108 𝑟𝑎𝑑/𝑠

Alıştırma Elektronların dolanım periyodu

nedir?

𝑠 2𝜋𝑟 2𝜋𝑟 2𝜋
𝑠 = 𝑣𝑇 ⟹ 𝑇 = = = = ⟹
𝑣 𝑣 𝜔𝑟 𝜔

2(3,14)
𝑇= 8
= 42 𝑛𝑠
1,48 × 10
29.5 BİR MANYETİK ALAN
İÇERİSİNDE HAREKET EDEN
YÜKLÜ PARÇACIKLARI İÇEREN
UYGULAMALAR.
Burada yüklü parçacıkların 𝐸⃗ elektrik
alanında ve aynı zamanda bir 𝐵 ⃗ manyetik
alanı içerisinde 𝑣 hızı ile hareket ettiğini
düşüneceğiz. Bu durumda yük, elektrik
kuvveti 𝑞𝐸⃗ ve manyetik kuvvet 𝑞𝑣 × 𝐵 ⃗ nin
etkisinde kalacaktır. Dolayısıyla yüke
etkiyen toplam kuvvet,

𝐹 = 𝑞𝐸⃗ + 𝑞𝑣 × 𝐵
⃗ 𝑜𝑙𝑢𝑟.

Bu kuvvete Lorentz kuvveti adı verilir.

Hız Seçici
Şekilde görüldüğü gibi, düzgün bir elektrik
alanı düşey olarak aşağıya doğru yönelmiş

ve düzgün bir manyetik alan ise elektrik

alana dik sayfa düzleminden içeri doğru
verilmiş olsun.
𝑞 nun pozitif olduğu varsayılırsa, manyetik
kuvvet 𝑞𝑣 × 𝐵 ⃗ ’nin yukarı, elektrik kuvveti
𝑞𝐸⃗ ’nin ise aşağı yönde olduğunu görürüz.
İki alanın büyüklüğü denge durumunda

𝑞𝐸 = 𝑞𝑣𝐵 𝑜𝑙𝑢𝑟.
Bu durumda parçacılar sapmadan çizgi
boyunca ilerler.

𝐸
𝑣= 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝐵

Birbirine dik elektrik ve manyetik alanların

içinden, ancak bu sürate sahip olan
parçacıklar sapmadan geçebilirler. Bundan
daha büyük süratle hareket eden
parçacıklara etkiyen manyetik kuvvet,
elektrik kuvvetinden daha şiddetlidir ve bu
parçacıklar yukarı doğru saptırılırlar.
Bundan daha küçük hızlarda (süratlerde)
ise aşağı doğru saptırılırlar.
Kütle Spektrometresi
İyonları kütlelerinin yüklerine oranına göre
ayıran bir düzenektir. Bir iyon demeti önce

bir hız seçiciden geçer ve sonra hız

seçicideki manyetik alanla aynı yönde
yönelmiş ikinci bir 𝐵⃗ 0 düzgün manyetik
⃗ 0 manyetik alanına girince,
alanına girer. 𝐵
iyonlar yarıçapı 𝑟 olan bir yarım çemberler
çizerek 𝑃 deki bir fotoğrafik filime
çarparlar. Eğer iyonlar pozitif yüklü iseler
Şekilde gösterdiği gibi demet yukarı sapar.
Öte yandan iyonlar negatif yüklü olursa
demet aşağı doğru sapacaktır.

𝑚𝑣
𝑟= 𝑖𝑑𝑖
𝑞𝐵0

𝑚 𝑟𝐵0 𝐸
= 𝑣= 𝑖𝑑𝑖
𝑞 𝑣 𝐵

𝑚 𝑟𝐵0 𝑟𝐵𝐵0
= = 𝑜𝑙𝑢𝑟.
𝑞 𝐸 𝐸
𝐵

Böylece 𝐵, 𝐵0 ve 𝐸 bilindiğine göre eğrilik

yarıçapını ölçerek 𝑚/𝑞 oranı bulunabilir.
Uygulamada, genellikle verilen bir iyonun
aynı 𝑞 yüküne sahip çeşitli izotoplarının
kütleleri ölçülür. Böylece 𝑞 bilinmese bile
kütle oranları bulunabilir.