Elektrik Akımlarının Oluşturduğu

Manyetik Alanlar
Bu bölümde, elektrik akımı ile oluşturduğu manyetik alan
arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışacağız. Bunun için,
• problemin simetrisine bağlı olarak iki farklı yol izleyeceğiz.
• Simetrinin düşük olduğu durumlarda Biot-Savart yasasını,
yüksek olduğu durumlarda ise Amper yasasını
kullanacağız.
• Çok değişik geometrilere sahip iletkenlerin oluşturdukları
manyetik alanlar her iki yaklaşımla da bulunabilir.
• Ayrıca, birbirine paralel iki iletken arasındaki manyetik
kuvveti de hesaplayacağız.

Sağ-el kuralı

B’nin birimi Tesla veya

Gauss
(1 Tesla = 10,000 Gauss)
2
 Harici bir manyetik alan içinde elektrik
akımı taşıyan bir iletken

X X

Akım düzleme doğru Uygulanan alan Sonuç alan Kuvvet

Harici bir manyetik alan içine

yerleştirilen akım taşıyan bir bobinde
tork oluşması

4
 Bir elektrik motorunun çalışma ilkesi

Biot-Savart Yasası: Bu yasa, i akımı taşıyan dl

uzunluğundaki bir iletkenin, kendisinden r kadar
uzaktaki bir noktada oluşturduğu 𝑑𝐵 manyetik
alanını verir. Solda i akımı taşıyan bir tel verilmiştir.
Tel üzerinde akımla aynı yönde, sonsuz küçük
uzunlukta bir 𝑑 𝑙Ԧ vektörü seçilir.
i akımı taşıyan bu parçanın, kendisinden r kadar
uzaktaki P noktasında oluşturduğu manyetik alan:
𝜇0 𝑖 𝑑 𝑙Ԧ × 𝑟Ԧ
𝑑𝐵 =
4𝜋 𝑟 3
ifadesi ile verilir.

Burada 𝑟Ԧ vektörü, iletken üzerinde seçilen 𝑑 𝑙Ԧ vektör elemanından P noktasına

çizilen vektördür. 𝜇0 = 4𝜋 × 10−7 T.m/A ile verilen bir sabittir ve hava ya da
boşluğun manyetik geçirgenliğidir. 𝜃, 𝑑 𝑙Ԧ ile 𝑟Ԧ vektörleri arasındaki açı olmak
üzere, 𝑑𝐵 manyetik alanının büyüklüğü de:
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝑑𝐵 =
4𝜋 𝑟 2
ile verilir.

6
 Sonsuz Uzun Telin Manyetik Alanı:
Biot-Savart yasasına göre, sonsuz uzun düz bir telden eşit
uzaklıktaki noktalarda manyetik alan şiddeti aynı, yönü ise
sağ-el kuralına göre çevreseldir. Yani, teli merkez alan
çemberlere her noktada teğettir.

Sağ-el parmak uçları akım yönünü gösterecek şekilde 𝑑 𝑙Ԧ

vektörünü avuç içerisine yatırıp, en küçük açı yönünde 𝑟Ԧ
vektörü üzerine süpürürsek, başparmağımız manyetik alan
yönünü gösterir.
Bir diğer gösterim şekli de, sağ-el başparmağı akım yönünü
gösterecek şekilde iletken tel avuç içerisine alınırak kavranırsa,
kalan parmakların uçlarının gösterdiği yön manyetik alan
yönüdür.

Şekildeki tel üzerinde akımla aynı yönde bir 𝑑 𝑙Ԧ elemanı

seçelim. Bu elemanın P noktasında oluşturduğu manyetik
𝜇0 𝑖 𝑑 𝑙Ԧ×𝑟Ԧ
alan 𝑑𝐵 = sayfadan içeri doğrudur ve büyüklüğü,
4𝜋 𝑟 3
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝑑𝐵 =
4𝜋 𝑟 2
ile verilir.
Akım taşıyan tel sonsuz uzunlukta ise, P noktasında
oluşturduğu toplam manyetik alan:
∞
𝜇0 𝑖 ∞ 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝐵 = න 𝑑𝐵 = න
−∞ 4𝜋 −∞ 𝑟 2
𝑅
𝑟 = 𝑙 2 + 𝑅2 ; sin 𝜃 = sin 𝜙 = = 𝑅/ 𝑙 2 + 𝑅2
𝑟
𝜇0 𝑖 ∞ 𝑅𝑑𝑙 𝑑𝑥 𝑥
𝐵= න 2 2 3/2 න =
4𝜋 −∞ (𝑙 + 𝑅 ) (𝑥 2 + 𝑎2 )3/2 𝑎2 𝑥 2 + 𝑎2

∞
𝜇0 𝑖 ∞ 𝑅𝑑𝑙 𝜇0 𝑖 𝑙 𝜇0 𝑖
𝐵= න = =
2𝜋 0 (𝑙 2 + 𝑅2 )3/2 2𝜋𝑅 𝑙2 + 𝑅2 0
2𝜋𝑅

8
 Yarı Sonsuz Telin Manyetik Alanı:
Sonsuz uzun tel için yapılan işlemlerin aynısı burada da
tekrarlanacaktır.
Telin başlangıcını orijin olarak kabul edersek, tele dik
yönde orijinden R kadar uzaktaki bir P noktasındaki
manyetik alan:
∞
𝜇0 𝑖 ∞ 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝐵 = න 𝑑𝐵 = න
0 4𝜋 0 𝑟2
𝑅
𝑟= 𝑙 2 + 𝑅2 ; sin 𝜃 = sin 𝜙 = = 𝑅/ 𝑙 2 + 𝑅2
𝑟
∞
𝜇0 𝑖 ∞ 𝑅𝑑𝑙 𝜇0 𝑖 𝑙 𝜇0 𝑖
𝐵= න = =
4𝜋 0 (𝑙 2 + 𝑅2 )3/2 4𝜋𝑅 𝑙2 + 𝑅2 0
4𝜋𝑅

𝑑𝑥 𝑥
න =
(𝑥 2 + 𝑎2 )3/2 𝑎2 𝑥 2 + 𝑎2

Sonlu Telin Manyetik Alanı:

Şekildeki tel üzerinde akımla aynı yönde bir 𝑑 𝑙Ԧ elemanı
seçelim. Bu elemanın P noktasında oluşturduğu manyetik
alan sayfadan içeri doğrudur ve büyüklüğü
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝑑𝐵 =
4𝜋 𝑟 2
İle verilir.
Akım taşıyan telin uzunluğu L ise, telin ortasından R kadar
uzaktaki P noktasında oluşan manyetik alan:
𝐿/2
𝜇0 𝑖 𝐿/2 𝑑𝑙 sin 𝜃
𝐵=න 𝑑𝐵 = න
−𝐿/2 4𝜋 −𝐿/2 𝑟2
𝑅
𝑟 = 𝑙 2 + 𝑅2 ; sin 𝜃 = sin 𝜙 = = 𝑅/ 𝑙 2 + 𝑅2
𝑟
𝐿/2
𝜇0 𝑖 𝐿/2 𝑅𝑑𝑙 𝜇0 𝑖 𝐿/2 𝑅𝑑𝑙 𝜇0 𝑖 𝑙
𝐵= න = න =
4𝜋 −𝐿/2 (𝑙 2 + 𝑅2 )3/2 2𝜋 0 (𝑙 2 + 𝑅2 )3/2 4𝜋𝑅 𝑙2 + 𝑅2 −𝐿/2
𝜇0 𝑖 𝐿 𝑑𝑥 𝑥
𝐵= න =
4𝜋𝑅 2 (𝑥 2 + 𝑎2 )3/2 𝑎2 𝑥 2 + 𝑎2
𝐿ൗ + 𝑅2
2
10
 Örnek: Üzerinden i kararlı akımı geçen,
uzunluğu L olan ince bir tel, şekilde
görüldüğü gibi x-ekseni üzerindedir. x > L
ve x < L olmak üzere, x-ekseni üzerinde
herhangi bir P (x, 0) noktasındaki
manyetik alanı bulunuz.
𝜇0 𝑖 𝑑 𝑙Ԧ × 𝑟Ԧ
𝑑𝐵 =
4𝜋 𝑟 3

L uzunluğundaki tel üzerinde seçilen sonsuz küçük 𝑑 𝑙Ԧ elemanı ile, buradan

manyetik alanı bulmak istediğimiz P noktasına çizilen 𝑟Ԧ vektörü arasındaki açı
0 olduğundan, 𝑑 𝑙Ԧ × 𝑟Ԧ = 0 olur ve x-ekseni üzerinde, x>L şartını sağlayan tüm
noktalarda manyetik alan sıfırdır.
Benzer bir durum x < 0 için de geçerlidir. 𝑑 𝑙Ԧ vektörü ile 𝑟Ԧ vektörleri arasındaki
açı 180 olduğundan, 𝑑 𝑙Ԧ × 𝑟Ԧ = 0 olur ve x-ekseni üzerinde, x < 0 şartını sağlayan
tüm noktalarda manyetik alan sıfırdır.

11

Örnek: Kenar uzunluğu l = 0.4 m olan kare bir halka,

şekildeki gibi, saat ibreleri yönünde 10 A şiddetinde
bir akım taşımaktadır. Karenin merkezindeki
manyetik alanın büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.
L uzunluğunda, i akımı taşıyan bir telden r kadar
uzaktaki manyetik alan:
𝜇0 𝑖 𝐿
𝐵=
4𝜋𝑟
𝐿ൗ 2 + 𝑟 2
2

𝑙 𝜇0 𝑖 𝑙 𝜇0 𝑖 1 𝜇0 𝑖
𝑟= →𝐵= = =
2 𝑙 2 2𝜋 𝑙 2 𝜋𝑙 2
4𝜋( ) 𝑙ൗ + 𝑟2
2 2 2

4𝜋 × 10−7 10
𝐵𝑇 = 4 ∗ 𝐵 = 4 ∗ = 28.28 × 10−6 T
𝜋𝑙 2

12
 Çembersel Yay Parçasının Manyetik Alanı:
Şekildeki gibi, i akımı taşıyan R yarıçaplı çembersel bir yay parçası
olsun. Yayı gören açı radyan cinsinden 𝜙' dir. İletken üzerinde
akımla aynı yönde seçilen bir 𝑑𝑙Ԧ elemanının çemberin merkezi C
noktasında oluşturduğu manyetik alan, Biot-Savart yasasından,
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 90° 𝜇0 𝑖 𝑑𝑙
𝑑𝐵 = =
4𝜋 𝑅2 4𝜋 𝑅2
𝜇0 𝑖
𝑑𝑙 = 𝑅𝑑𝜙 → 𝑑𝐵 = 𝑑𝜙
4𝜋𝑅
ile verilir ve sayfa düzleminden dışarı doğrudur. Net manyetik
alan:
𝜙
𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖
𝐵 = න 𝑑𝐵 = න 𝑑𝜙 → 𝐵 = 𝜙
0 4𝜋𝑅 4𝜋𝑅
𝜙 = 𝜋/2 (çeyrek çember) 𝜙 = 𝜋 (yarım çember) 𝜙 = 2𝜋 (çember)
𝜇 𝑖 𝜇 𝑖 𝜇 𝑖
𝐵= 0 𝐵= 0 𝐵= 0
8𝑅 4𝑅 2𝑅

13

Örnek: Kapalı bir halka gibi değerlendirebileceğimiz

yandaki kangal I akımı taşımaktadır. A noktasındaki
manyetik alan ifadesini bulunuz.
𝐵 = 𝐵ç + 2𝐵𝐿ൗ + 𝐵𝐿
2

𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖
𝐵ç = =
4𝑅 2𝐿

𝜇0 𝑖 𝑙
𝐿/2
𝜇0 𝑖 𝐿ൗ 𝜇0 𝑖
𝐵𝐿/2 = = 2 =
4𝜋𝑅 𝑙2 + 𝑅2 4𝜋 𝐿ൗ2 𝐿ൗ 2 2 2 2𝜋𝐿
0
2 + 𝐿ൗ2
𝐿/2
𝜇0 𝑖 𝑙 𝜇0 𝑖 𝐿 𝜇0 𝑖
𝐵𝐿 = = =
4𝜋𝑅 𝑙2 + 𝑅2 4𝜋 𝐿ൗ2 𝐿ൗ 2 2 2𝜋𝐿
−𝐿/2
2 + 𝐿ൗ2

𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖 1 2
𝐵= +2 + = +
2𝐿 2 2𝜋𝐿 2𝜋𝐿 𝐿 2 2𝜋

14
 Çembersel Akım Halkasının Manyetik Alanı:
İletken üzerinde seçilen sonsuz küçük bir dl elemanının,
çemberin merkezinden dik geçen z-ekseni üzerindeki P
noktada oluşturduğu manyetik alan,
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 90° 𝜇0 𝑖 𝑑𝑙
𝑑𝐵 = =
4𝜋 𝑟2 4𝜋 𝑟 2
ile verilir. Doğrultusu ise z-ekseniyle α açısı yapacak
yöndedir. Manyetik alanın z -eksenine dik bileşenlerinin
(𝑑𝐵⊥ ) toplamı sıfır, paralel bileşenlerinin (𝑑𝐵∥ ) toplamı ise
sıfırdan farklıdır.
𝑑𝐵∥
𝜇0 𝑖 𝑑𝑙 sin 90° 𝑅
= 𝑑𝐵 cos 𝛼 = ;𝑟 = 𝑅2 + 𝑧 2 ; cos 𝛼 =
4𝜋 𝑟2 𝑟
𝜇0 𝑖𝑅 𝑑𝑙 𝜇0 𝑖𝑅 𝑑𝑙
𝑑𝐵∥ = = → 𝐵 = ‫ ∥𝐵𝑑 ׬‬, (R ve z sabit)
4𝜋 𝑟 3 4𝜋 𝑅 +𝑧 2 3/2
2

𝜇0 𝑖𝑅 𝜇0 𝑖𝑅
𝐵= න 𝑑𝑙 = 3 2𝜋𝑅 →
4𝜋 𝑅2 + 𝑧 2 3/2
4𝜋 𝑅2 + 𝑧2 2
𝜇0 𝑖𝑅2
𝐵=
2 𝑅2 + 𝑧 2 3/2

15

Örnek: Yarıçapı R olan çembersel bir halka üzerinde düzgün

dağılmış toplam q yükü taşımaktadır. Halka, merkezinden geçen
ve yüzeyine dik eksen etrafında ω sabit açısal hızı ile
dönmektedir. Çember ekseni üzerinde ve çemberden z = R/2
kadar uzaktaki bir noktada oluşan manyetik alan nedir?

Çemberin z-ekseni etrafında dönmesi ile oluşan akım:

∆𝑞 𝑞 𝑞 𝑞𝜔
𝑖= →𝑖= = =
∆𝑡 𝑇 2𝜋/𝜔 2𝜋

𝜇0 𝑖𝑅2 𝜇0 𝑖𝑅2 𝜇0 𝑖𝑅2

𝐵= →𝐵= =
2 𝑅2 + 𝑧 2 3/2 2 𝑅2 + 𝑅/2 2 3/2 2𝑅3 1 + 1/4 3/2

4𝜇0 𝑖 4𝜇0 𝑞𝜔 2𝜇0 𝑞𝜔

𝐵= 3 = 3 = 3
𝑅 5 𝑅 5 2𝜋 𝜋𝑅 5

16
 Örnek: İç yarıçapı a ve dış yarıçapı b olan bir disk düzgün σ yüzey
yük yoğunluğuna sahiptir. Disk,merkezinden geçen ve yüzeyine
dik olan z-ekseni etrafında ω sabit açısal hızı ile dönmektedir.
Diskin ekseni üzerinde ve disk merkezinden z kadar uzaktaki P
noktasında oluşan manyetik alanını ve diskin manyetik dipol
momentini bulunuz.
a < r < b olacak şekilde, disk üzerinden dr kalınlığında bir halka
seçelim. Bu halkadan geçen akımı:
∆𝑞 𝜎2𝜋𝑟𝑑𝑟 𝜎2𝜋𝑟𝑑𝑟
𝑖= → 𝑑𝑖 = = = 𝜎𝜔𝑟𝑑𝑟
∆𝑡 𝑇 2𝜋/𝜔
𝜇0 𝑖𝑅2 𝜇0 𝑟 2 𝑑𝑖 𝜇0 𝑟 2 (𝜎𝜔𝑟𝑑𝑟)
𝐵= → 𝑑𝐵 = =
2 𝑅2 + 𝑧 2 3/2 2 𝑟 2 + 𝑧 2 3/2 2 𝑟 2 + 𝑧 2 3/2
𝜇0 𝜎𝜔 𝑏 𝑟 3 𝑑𝑟 𝑥 3 𝑑𝑥 𝑥 2 + 2𝑎2
𝐵 = න 𝑑𝐵 = න න 2 =
2 𝑎 𝑟2 + 𝑧2 3/2 𝑥 + 𝑎2 3/2
𝑥 2 + 𝑎2
𝑏
𝜇0 𝜎𝜔 𝑟 2 + 2𝑧 2 𝜇0 𝜎𝜔 𝑏 2 + 2𝑧 2 𝑎2 + 2𝑧 2
𝐵= = −
2 𝑟2 + 𝑧2 𝑎
2 𝑏2 + 𝑧 2 𝑎2 + 𝑧 2
𝑑𝑖 akımı taşıyan r yarıçaplı halkanın manyetik dipol momenti 𝑑𝜇 = 𝑑𝑖 𝜋𝑟 2 şeklinde ifade
edilir. Buradan, net manyetik dipol moment:
𝑏 𝑏
𝜎𝜔𝜋 4
𝜇 = න 𝑑𝜇 = න 𝜎𝜔𝑟𝑑𝑟 𝜋𝑟 = 𝜎𝜔𝜋 න 𝑟 3 𝑑𝑟 =
2
𝑏 − 𝑎4
𝑎 𝑎 4 17

Amper Yasası: Akım dağılımının bilindiği durumda,

manyetik alanı bulmak için Biot-Savart yasası ile
birlikte üstüste binme ilkesini kullandık. Akım
dağılımındaki simetri yüksek ise, Biot-Savart yasasının
yerine işlemlerin kolaylığı nedeniyle Amper yasasını
kullanacağız.
Amper yasasını, Biot-Savart yasasından türetebiliriz.
Şekilde i akımı taşıyan sonsuz uzun bir tel verilmiştir.
Teli merkez kabul eden r yarıçaplı çembersel bir halka
üzerinden 𝐵' nin çizgi integrali:

𝜇𝑝 𝑖 𝜇0 𝑖
ර 𝐵. 𝑑 𝑙Ԧ = ර 𝑑𝑙 cos 0 = 2𝜋𝑟 = 𝜇0 𝑖 → ර 𝐵. 𝑑 𝑙Ԧ = 𝜇0 𝑖𝑖ç
2𝜋𝑟 2𝜋𝑟
bulunur. İntegral sonucunun, seçilen halkanın geometrisinden bağımsız olduğuna
dikkat ediniz. Bu son bağıntı Amper yasası olarak bilinir ve şöyle tanımlanır:
«Herhangi bir kapalı eğri boyunca ‫𝐵 ׯ‬. 𝑑 𝑙Ԧ integrali, 𝜇0 ile kapalı halka içindeki net
akımın çarpımına eşittir».
Kapalı eğri "Amper halkası" olarak isimlendirilir.

18
 Amper Yasasının Uygulanması:
1. ‫𝑙 𝑑 ∙ 𝐵 ׯ‬Ԧ integralinin belirlenmesi. Kapalı halka
∆𝑙Ԧ1 , ∆𝑙Ԧ2 , ⋯ , ∆𝑙Ԧ𝑛 , gibi n tane elemana bölünür ve
σ𝑛𝑖=1 𝐵𝑖 ∙ ∆𝐼Ԧ𝑖 = σ𝑛𝑖=1 𝐵𝑖 𝐼𝑖 cos 𝜃 toplamı hesaplanır.
Burada 𝐵𝑖 , i elemanın bulunduğu yerdeki
manyetik alandır. 𝑛 → ∞ durumunda bu toplam:
‫𝑙 𝑑 ∙ 𝐵 ׯ‬Ԧ = lim σ𝑛𝑖=1 𝐵𝑖 ∙ ∆𝐼Ԧ𝑖 olur.
𝑛→∞
2. 𝑖𝑖ç ' in hesaplanması. Sağ-el parmak uçları kapalı
halka üzerindeki hareket yönünü gösterecek
şekilde halka kavranır.
Halka içinde başparmağımızla aynı yönde olan
akımlar pozitif alınır. Halka içinde başparmağımızla
ර 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ = 𝜇0 𝑖𝑖ç ters yönde olan akımlar negatif alınır. Halka dışındaki
akımların hiçbir katkısı yoktur. Şekildeki örnekte: 𝑖𝑖ç
= 𝑖1 − 𝑖2

19

Uzun Bir Telin Dışındaki Manyetik Alan:

i akımı taşıyan sonsuz uzun bir telin oluşturduğu

manyetik alan çizgilerinin, teli merkez kabul eden
çemberler şeklinde olduğunu biliyoruz. Problem
silindirik simetriye sahiptir ve teli merkez alan r
yarıçaplı bir çember Amper halkası olarak
seçilebilir.
Manyetik alanın büyüklüğü çemberin üzerindeki her noktada aynıdır ve yönü
çembere teğettir. Bu durumda manyetik alan,

ර 𝐵 ∙ 𝑑 𝑙Ԧ = ර 𝐵𝑑𝑙 cos 0 = 𝐵 ර 𝑑𝑙 = 2𝜋𝑟𝐵

𝜇0 𝑖
𝜇0 𝑖𝑖ç = 𝜇0 𝑖 → 𝐵 =
2𝜋𝑟
olarak bulunur.
Not: Amper yasası herhangi bir kapalı halka için geçerlidir. Hesaplamalarda
kolaylık sağlaması açısından en basit halkayı seçmek daha uygundur.

20
 Örnek: Sonsuz uzunlukta dört tel, yandaki gibi, kenar
uzunluğu 0.2 m olan bir karenin köşelerine yerleştirilmiş,
sayfa düzleminden içeri ve dışarı doğru 5 A şiddetinde
akım taşımaktadırlar. Karenin merkezindeki net manyetik
alanı hesaplayınız.
1 2 2
2 𝜇0 𝑖
𝑟= 0.2 + 0.2 = m ; 𝐵𝐴 = 𝐵𝐵 = 𝐵𝐶 = 𝐵𝐷 =
2 10 2𝜋𝑟

𝜇0 𝑖
෍ 𝐵𝑥 = − sin 45 − sin 45 + sin 45 + sin 45 = 0
2𝜋𝑟

𝜇0 𝑖 𝜇0 𝑖 2 2𝜇0 𝑖
෍ 𝐵𝑦 = [−4 ∗ cos 45] = − 4 =−
2𝜋𝑟 2𝜋𝑟 2 𝜋𝑟

2𝜇0 𝑖 2 ∗ 4𝜋 ∗ 10−7 × 5
𝐵=− 𝑗Ƹ = − 𝑗Ƹ = − 2 × 105 𝑗Ƹ
𝜋𝑟 2
𝜋
10

21

Örnek: Yanda, bir koaksiyel kablonun kesiti

verilmiştir. Merkezdeki iletkenin taşıdığı akım sayfa
düzleminden dışarı doğru 1 A, dıştakinin taşıdığı
akım ise sayfa düzleminden içeri doğru3 A' dir. İç ve
dış iletkenler plastikle kaplanmışlardır. Şekilde
gösterilen a ve b noktalarındaki manyetik alanları
bulunuz.

𝜇0 𝑖
𝐵=
2𝜋𝑟
𝜇0 𝑖𝑖ç 4𝜋×107 ∗1
𝐵𝑎 = = = 2 × 10−4 T (saat ibrelerinin tersi yönünde)
2𝜋𝑎 2𝜋∗ 1×10−3
𝜇0 𝑖𝑖ç 4𝜋×107 ∗(3−1)
𝐵𝑏 = = = 1.33 × 10−4 T (saat ibreleri yönünde)
2𝜋𝑎 2𝜋∗ 3×10−3

22
 Uzun Bir Telin İçindeki Manyetik Alan:
Teldeki akımın, tel kesitine düzgün dağıldığını
kabul edelim. Telin taşıdığı akım i ve yarıçapı
R’dir. Tel ile aynı merkezli, r (r<R) yarıçaplı bir
Amper halkası seçelim.
Manyetik alanın büyüklüğü çemberin
üzerindeki her noktada aynıdır ve yönü
çembere teğettir. Bu durumda manyetik alan,

ර 𝐵 ∙ 𝑑 𝑙Ԧ = ර 𝐵𝑑𝑙 cos 0 = 𝐵 ර 𝑑𝑙 = 2𝜋𝑟𝐵

𝜋𝑟 2 𝑟2
𝑖𝑖ç = 𝑖 2 = 𝑖 2
𝜋𝑅 𝑅
2
𝑟 𝜇0 𝑖
2𝜋𝑟𝐵 = 𝜇0 𝑖 2 → 𝐵 = 𝑟
𝑅 2𝜋𝑅2
Amper halkasını telin dışında seçersek: 𝜇0 𝑖𝑖ç
= 𝜇0 𝑖 olur ve telin dışındaki manyetik alan:
𝜇0 𝑖
𝐵= ifadesine sahip olur.
2𝜋𝑟

23

Örnek: Yarıçapı R olan silindir şeklindeki bir iletken,

şekilde gösterildiği gibi toplam I akımı taşımaktadır.
Telin kesitindeki akım yoğunluğu, b pozitif bir sabit
olmak üzere, J = br ifadesi ile verilmektedir. Telin
içinde ve dışındaki manyetik alanları bulunuz ve tel
ekseninden olan uzaklıkla değişimini çiziniz.
𝑅 𝑅 2𝜋𝑏𝑅 3
𝐼 = ‫׬‬0 𝐽 2𝜋𝑟𝑑𝑟 = 2𝜋𝑏 ‫׬‬0 𝑟 2 𝑑𝑟 = (toplam akım)
3

𝑟 < 𝑅: ර 𝐵 ∙ 𝑑 𝑙Ԧ = ර 𝐵𝑑𝑙 cos 0 = 𝐵 ර 𝑑𝑙 = 2𝜋𝑟𝐵

𝑟 𝑟
2𝜋𝑏𝜇0 𝑟 3
2
𝜇0 𝑖𝑖ç = 𝜇0 න 𝐽 2𝜋𝑟𝑑𝑟 = 2𝜋𝑏𝜇0 න 𝑟 𝑑𝑟 =
3
0 0

2𝜋𝑏𝜇0 𝑟 3 𝑏𝜇0 2 3𝐼 𝜇0 2 𝜇0 𝐼
2𝜋𝑟𝐵 = →𝐵= 𝑟 = 𝑟 = 𝑟2
3 3 2𝜋𝑅3 3 2𝜋𝑅3

𝑟 > 𝑅: ර 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ = ර 𝐵𝑑𝑙 cos 0 = 𝐵 ර 𝑑𝑙 = 2𝜋𝑟𝐵

𝜇0 𝐼 𝜇0 𝑏𝑅3 1
𝜇0 𝑖𝑖ç = 𝜇0 𝐼 → 2𝜋𝑟𝐵 = 𝜇0 𝐼 → 𝐵 = =
2𝜋𝑟 3 𝑟
24
 Örnek: Genişliği l olan çok uzun metal bir
şerit, şekildeki gibi xy-düzlemindedir ve
boyunca toplam I akımı taşımaktadır. y-ekseni
üzerinde ve şeritin kenarından b kadar
uzaktaki bir P noktasında manyetik alanını
bulunuz.
Metal şerit boyunca kalınlığı dy olan sonsuz
uzun ince bir tel seçelim. Bu telin taşıdığı akım
di =(I/l) dy ve P noktasında oluşturduğu
manyetik alan:
𝜇0 𝑑𝑖
𝑑𝐵 = (pozitif z-ekseni yönünde)
2π(l+b−y)
𝑙
𝜇0 𝐼 𝑑𝑦 𝑢 =𝑙+𝑏−𝑦
𝐵 = න 𝑑𝐵 = න ;
2𝜋𝑙 𝑙 + 𝑏 − 𝑦 𝑑𝑢 = −𝑑𝑦
0
𝑙
𝜇0 𝐼 𝑑𝑢 𝜇0 𝐼
𝐵= න− =− ln(𝑙 + 𝑏 − 𝑦)𝑙0
2𝜋𝑙 𝑢 2𝜋𝑙
0
𝜇0 𝐼 𝑏 𝜇0 𝐼 𝑙+𝑏
𝐵=− ln →𝐵= ln
2𝜋𝑙 𝑙+𝑏 2𝜋𝑙 𝑏

25

Paralel İki İletken Tel Arasındaki Manyetik Kuvvet:

Manyetik alan içinde bulunan akım taşıyan bir tel
üzerine 𝐹Ԧ = 𝐼 𝑙Ԧ × 𝐵 ifadesi ile tanımlanan
manyetik bir kuvvet etkidiğini biliyoruz.
Yanda, aralarında a mesafesi bulunan, aynı yönlerde
I1 ve I2 akımları taşıyan sonsuz uzunlukta iki paralel
verilmiştir. Her bir tel diğer telin bulunduğu yerde
bir manyetik alan oluşturur. Bu nedenle de birbirleri
üzerine manyetik kuvvet uygularlar.

I2 akımı taşıyan telin, I1 akımı yaşıyan telin bulunduğu yerde oluşturduğu

manyetik alan ve bu alan nedeniyle I1 akımı taşıyan telin birim uzunluğuna
etkiyen manyetik kuvvet, sırasıyla,
𝜇0 𝐼2 𝜇0 𝐼2 𝐹21 𝜇0 𝐼1 𝐼2
𝐵2 = → 𝐹21 = 𝐼1 𝐿 sin 90° → =
2𝜋𝑎 2𝜋𝑎 𝐿 2𝜋𝑎
ifadelerine sahiptir. Sağ-el kuralına göre bu kuvvet bir çekim kuvvetidir. Tellerin
zıt yönlerde akım taşıması durumunda ise bu kuvvet iticidir.

26
 Örnek: Sonsuz uzunlukta I1 akımı taşıyan bir tel, şekilde
gösterildiği gibi, düzgün geometriye sahip I2 akımı taşıyan kapalı
bir halka ile kısmen çevrelenmiştir. Halka ekseni ile tel çakışık
olduğuna göre, halkaya etkiyen net manyetik kuvveti bulunuz.
I1 akımı taşıyan sonsuz uzun telin oluşturduğu manyetik alan
saat ibrelerinin tersi yönünde çevreseldir. Bu nedenle, kapalı
halkanın çembersel kısımlarına kuvvet etki etmez. Halkanın düz
olan L uzunluğundaki kısımlarına etkiyen manyetik kuvvet:

𝜇0 𝐼1
𝜇0 𝐼1 𝐹𝑠𝑜𝑙 = 𝐼2 𝐿 (sağa doğru)
𝐵= → 2𝜋𝑅
2𝜋𝑅 𝜇0 𝐼1
𝐹𝑠𝑎ğ = 𝐼2 𝐿 (sağa doğru)
2𝜋𝑅
𝜇 𝐿𝐼 𝐼
𝐹Ԧ = 𝐹Ԧ𝑠𝑜𝑙 + 𝐹Ԧ𝑠𝑎ğ → 𝐹 = 0 1 2 (sağa doğru)
𝜋𝑅

27

Solenoid (bobin):
Boyu yarıçapının yanında çok büyük olan yalıtkan bir silindir üzerine yüzlerce
veya binlerce defa helis şeklinde sıkıca sarılmış iletken telden oluşur. Böylece
solenoid, yanyana sıralanmış çok sayıda çembersel halkadan oluşmuş bir sistem
gibi düşünülebilir. Solenoidten i akımı geçtiğinde, solenoidin içinde oluşan
manyetik alan solenoid eksenine paraleldir ve yönü sağ-el kuralıyla bulunur. Sağ
elin parmak uçları akım yönünü gösterecek şekilde solenoidi sağ avuç içine
aldığımızda, başparmağımız solenoidin içinde oluşan manyetik alanın yönünü
gösterir. Solenoidin dışındaki manyetik alan ise çok zayıftır ve ideal solenoid için
yaklaşık sıfır alınabilir.

28
 Solenoidin içindeki manyetik alanı bulmak için Amper
yasasını kullanabiliriz. İdeal bir solenoid için,
solenoidin içindeki manyetik alan düzgün, dışındaki
manyetik alan ise sıfır kabul edilebilir. Solenoidin birim
uzunluğundaki sarım sayısı n olsun.

Amper halkası olarak şekilde gösterilen dikdörtgensel abcd halkasını alalım. Halkanın uzun
kenarları solenoidin eksenine paraleldir ve biri solenoidin içinde diğeri ise dışındadır.
Amper yasasından:
𝑏 𝑐 𝑑 𝑎
ර 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ = න 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ + න 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ + න 𝐵 ∙ 𝑑 𝑙Ԧ + න 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ
𝑎 𝑏 𝑐 𝑑
𝑏 𝑏 𝑏 𝑐 𝑑 𝑎
‫𝑙𝑑 ∙ 𝐵 𝑎׬‬Ԧ = ‫ 𝑙𝑑𝐵 𝑎׬‬cos 0 = 𝐵 ‫𝐵 = 𝑙𝑑 𝑎׬‬ℎ ve ‫𝑙𝑑 ∙ 𝐵 𝑏׬‬Ԧ = ‫𝑙𝑑 ∙ 𝐵 𝑐׬‬Ԧ = ‫𝑙𝑑 ∙ 𝐵 𝑑׬‬Ԧ = 0

ර 𝐵 ∙ 𝑑𝑙Ԧ = 𝐵ℎ ; 𝑖𝑖ç = 𝑛ℎ𝑖

ර 𝐵 ∙ 𝑑 𝑙Ԧ = 𝜇0 𝑖𝑖ç → 𝐵ℎ = 𝜇0 𝑛ℎ𝑖 → 𝐵 = 𝜇0 𝑛𝑖

Toplam sarım sayısı N ve silindirin boyu L olmak üzere n = N/L dir.

29