 Durgun yüklerin oluşturduğu elektrik alanın boş uzayda sağladığı temel

denklemler

𝛻×𝐸 =0

𝜌
𝛻∙𝐸 =
𝜀0
Hazırlayan: FUNDA AKLEMAN
Durgun yüklerin oluşturduğu elektrik alan vektörü 𝐸 irrotasyonel bir vektördür.

𝐶1 𝑏 𝛻 × 𝐸 = 0 → ර 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = 0

𝑎 𝑏 𝑎
𝐶2 ර 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 + න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = 0
𝐶1 +𝐶2 𝑎 𝑏
İntegral sonucu gidilen yoldan (𝐶1 ) (𝐶2 )
bağımsız. 𝒂 → 𝒃’ye integral
sonucu 𝑪𝟏 ve 𝑪𝟐 yolu üzerinde 𝑏 𝑏
değişmiyor.
ර 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = 0
𝐶1 +𝐶2 𝑎 𝑎
(𝐶1 ) (𝐶2 )
Uzayda herhangi bir P noktasındaki elektrik potansiyel :
𝑃

𝑉 𝑃 ≡ − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 𝝑: 𝒓𝒆𝒇𝒆𝒓𝒂𝒏𝒔 𝒏𝒐𝒌𝒕𝒂𝒔𝚤
𝑬𝒍𝒆𝒌𝒕𝒓𝒊𝒌 𝒑𝒐𝒕𝒂𝒏𝒔𝒊𝒚𝒆𝒍 𝑽 𝒔𝒂𝒅𝒆𝒄𝒆 𝑷 𝒌𝒐𝒏𝒖𝒎𝒖𝒏𝒂 𝒃𝒂ğ𝒍𝚤
𝜗
𝑏 𝑎 𝑏 𝜗 𝑏

𝑉 𝑏 − 𝑉 𝑎 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 − − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙
𝜗 𝜗 𝜗 𝑎 𝑎

(Gradyanın Temel Teoremi)
𝑉 𝑏 − 𝑉 𝑎 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙
𝑎
𝑏 𝐸 = −𝛻𝑉
𝑉 𝑏 − 𝑉 𝑎 = න 𝛻𝑉 ∙ 𝑑𝑙
𝑎
Hatırlatma: Herhangi skaler bir fonksiyonun gradyanının rotastoneli sıfırdır. Bu durumda
 𝛻 × 𝐸 = 0 olduğu için elektrik alan vektörünü skaler bir fonksiyonun gradyanı olarak
da tanımlayabiliriz.

Bu durumda:

𝐸 = −𝛻𝑉 yazılırsa 𝛻 × (−𝛻𝑉) = 0 olur ve hatırlatmada belirtilen sıfır özdeşliği sağlanmış olur. Yani
elektrik alanı skaler bir fonksiyonun gradyanı olarak tanımlamak için elektrik alanın rotasyonelinin
sıfır olma özelliği kullanılabilir.

Ԧ şeklinde 𝑟Ԧ konum vektörüne

 Elektrik potansiyel (𝑉) konumun fonsiyonudur ve en genel halde 𝑉(𝑟)
bağlı olarak hesaplanır.
 𝛻×𝐸 =0
𝐸 = −𝛻𝑉
 Eğer elektrik alanın rotasyoneli sıfır olmasaydı gidilen yola göre bulunacak potansiyel değerleri
farklı olacağı için elektrik potansiyel tanımı yapılamazdı.

 Skaler bir fonksiyon olan elektrik potansiyel fonksiyonuna eklenecek olan herhangi bir sabit değer
elektrik alan fonksiyonunu değiştirmez, çünkü sabitin gradyanı her zaman sıfır sonucunu
üretecektir.

 Potansiyel fonksiyonuna sabit değer eklemek, referans noktasını değiştirmeye karşı düşer. Bu
durumda uzayda herhangi bir konumdaki elektrik potansiyel değeri değişir ancak iki nokta
arasındaki potansiyel farkı değişmez.
 Potansiyel fonksiyonunun referans noktasını değiştirecek olursak (𝝑 → 𝝑′)

𝑃 𝜗 𝑃

𝑉 ′ 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = 𝐾 + 𝑉(𝑃)
𝜗′ 𝜗′ 𝜗

𝐾 𝑉(𝑃)
 𝝑′ konumundan 𝝑 konumuna kadar olan integral değeri her 𝑷 noktası için aynı 𝑲 değerini alır.

𝑽′ 𝒃 − 𝑽′ 𝒂 = 𝑽 𝒃 − 𝑽(𝒂) Potansiyel farkı değişmez!

𝜵𝑽′ = 𝜵𝑽 Sabitin gradyanı sıfır!
 1 𝑅
Ԧ 𝑟Ԧ ′ , 𝑅 = |𝑟−
𝑅 = 𝑟- Ԧ 𝑟Ԧ ′ | 𝛻 − = 3
𝑅 𝑅
Kartezyen koordinatlar için
𝑟Ԧ = 𝑥 𝑒Ԧ𝑥 + 𝑦𝑒Ԧ𝑦 + 𝑧𝑒Ԧ𝑧 , 𝑟Ԧ ′ = 𝑥 ′ 𝑒Ԧ𝑥 + 𝑦 ′ 𝑒Ԧ𝑦 + 𝑧 ′ 𝑒Ԧ𝑧 ,
Ԧ 𝑟Ԧ ′ = 𝑥 − 𝑥 ′ 𝑒Ԧ𝑥 + 𝑦 − 𝑦 ′ 𝑒Ԧ𝑦 + 𝑧 − 𝑧 ′ 𝑒Ԧ𝑧 ,
𝑅 = 𝑟− Ԧ 𝑟Ԧ ′ | =
𝑅 = |𝑟− 𝑥 − 𝑥′ 2 + 𝑦 − 𝑦′ 2 + 𝑧 − 𝑧′ 2

1 1 1
1 𝜕 𝑅 𝜕 𝑅 𝜕 𝑅
𝛻 − = −𝑒Ԧ𝑥 − 𝑒Ԧ𝑦 − 𝑒Ԧ𝑧
𝑅 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
2 𝑥 − 𝑥′ 2(𝑦 − 𝑦′) 2(𝑧 − 𝑧′)
= 𝑒Ԧ𝑥 3 + 𝑒Ԧ𝑦 3 + 𝑒Ԧ𝑦 3
2 𝑥 − 𝑥′ 2 + 𝑦 − 𝑦′ 2 + 𝑧 − 𝑧′ 2 2 2 𝑥 − 𝑥′ 2 + 𝑦 − 𝑦′ 2 + 𝑧 − 𝑧′ 2 2 2 𝑥 − 𝑥′ 2 + 𝑦 − 𝑦′ 2 + 𝑧 − 𝑧′ 2 2

1 𝑅
𝛻 − = 3
𝑅 𝑅
 1 𝜌 𝑟Ԧ ′ 1 𝜌 𝑟
Ԧ ′
𝐸 𝑟Ԧ = න 3
𝑅𝑑𝑣 ′ = න 2 𝑒Ԧ𝑅 𝑑𝑣 ′ , 𝑣 ′ : 𝑘𝑎𝑦𝑛𝑎ğ𝚤𝑛 (𝑦ü𝑘 𝑦𝑜ğ𝑢𝑛𝑙𝑢ğ𝑢𝑛𝑢𝑛)𝑏𝑢𝑙𝑢𝑛𝑑𝑢ğ𝑢 ℎ𝑎𝑐𝑖𝑚
4𝜋𝜀0 𝑅 4𝜋𝜀0 𝑅
𝑣′ 𝑣′
𝑅 1 𝑅
Ԧ 𝑟Ԧ ′ , 𝑒Ԧ𝑅 = 𝑅 ,
𝑅 = 𝑟- Ԧ 𝑟Ԧ ′ |
𝑅 = |𝑟− 𝛻 − = 3 Sabit değer
𝑅 𝑅

1 𝜌 𝑟Ԧ ′ 1 𝜌 𝑟Ԧ ′
1 𝜌 𝑟Ԧ ′
𝐸 𝑟Ԧ = න 3 𝑅𝑑𝑣 ′ = −𝛻 න 𝑑𝑣 ′ 𝑉 𝑟Ԧ = න 𝑑𝑣 ′ + 𝐾
4𝜋𝜀0 𝑅 4𝜋𝜀0 𝑅 4𝜋𝜀0 𝑅
𝑣′ 𝑣′ 𝑣′

−𝛻𝑉(𝑟)
Ԧ
𝑉(𝑟)
Ԧ
 K sabiti sonlu yük dağılımlarının yarattığı potansiyel değeri (aksi söylenmedikçe) sonsuzda sıfır (𝑉 → 0)
olacak şekilde seçilir. Sonlu (fiziksel olarak anlamlı) yük dağılımlarına ilişkin elektrik potansiyel fonksiyonu
fiziksel olarak sonsuzda sıfıra yakınsar.

 K sabiti, referans noktası seçimine göre farklılık gösterebilir.

 Sonlu (yerel) bir yük dağılımının elektrik potansiyeli fiziksel olarak da elde edilebilir. Öncelikle orijindeki
noktasal q yükü göz önüne alınır ve elektrik potansiyelin elektrik alana bağlı ifadesi kullanılırsa:
𝑃

𝑉 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 Sonsuzda seçilen referans noktasına göre 𝑃(𝑟𝑝 , 𝜃𝑝 , 𝜑𝑝 ) noktasındaki elektrik potansiyel

∞ tanımı
1 𝑞
𝐸= 𝑒Ԧ Orijindeki noktasal yükün elektrik alanı (simetri nedeni ile 𝜃 ve 𝜑 eksenlerinde değişim yok)
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟
𝑃 𝑃 𝑟𝑝
1 𝑞 1 𝑞
𝑉 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒Ԧ𝑟 𝑑𝑟 + 𝑒Ԧ𝜃 𝑟𝑑𝜃 + 𝑒Ԧ𝜑 𝑟 sin 𝜃 𝑑𝜑 = − න 𝑑𝑟
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑟 2
∞ ∞ ∞
𝑟𝑝
𝑟
1 𝑞 1 𝑞 𝑝 1 𝑞
𝑉 𝑟𝑝 =−න 𝑑𝑟 = ቤ =
4𝜋𝜀0 𝑟 2 4𝜋𝜀0 𝑟 ∞ 4𝜋𝜀0 𝑟𝑝
∞
Orijindeki noktasal q yüküne ilişkin elektrik potansiyelin (sonsuzda seçilen referans için) uzaydaki
herhangi bir noktada alacağı değer:

1 𝑞
𝑉 𝑟 = 𝑟 = 𝑠𝑎𝑏𝑖𝑡 (küre) yüzeyleri orijindeki noktasal yük için eşpotansiyel yüzeylerdir.
4𝜋𝜀0 𝑟

 Elektrik alan ve elektrik potansiyel

ifade ilişkilerindeki « − » ile pozitif 𝑃
𝑟
yükün potansiyelinin pozitif olması
sağlanır.

 Pozitif yükler civarında pozitif

potansiyel tepeleri oluşur.

 Negatif yükler civarında negatif

potansiyel (vadiler ) oluşur.
Çok sayıda noktasal yük varsa: Sürekli yük dağılımı için:
𝑁
1 𝑞 1 𝜌 𝑟Ԧ ′
𝑉 𝑃 = ෍ 𝑉 𝑃 = න 𝑑𝑣′
4𝜋𝜀0 𝑅𝑖 4𝜋𝜀0 𝑅
𝑖=1
𝑁
1 𝑞 1 𝜌 𝑟Ԧ ′
𝑉 𝑟Ԧ = ෍ 𝑉 𝑟Ԧ = න 𝑑𝑣′
4𝜋𝜀0 𝑅𝑖 4𝜋𝜀0 𝑅
𝑖=1

𝑅1 𝑃 𝑃
𝑟Ԧ
𝑞1 𝑅𝑖
𝑅 = |𝑟Ԧ − 𝑟′|
Ԧ
𝑅2 𝑟′
Ԧ
𝑞𝑖
𝑞2
𝑅𝑖 = |𝑟Ԧ − 𝑟Ԧ𝑖 |
 𝐸 = −𝛻𝑉 𝜌 𝜌
𝛻 ∙ −𝛻𝑉 = 𝛻2𝑉 =− Poisson denklemi
𝜀0 𝜀0
𝛻 ∙ 𝐸 = 𝜌/𝜀0

𝜌=0 𝛻2𝑉 = 0 Laplace denklemi

𝛻 × 𝐸 = 0 → 𝛻 × −𝛻𝑉 = 0 Potansiyelin tanımı gereğince zaten bilinen ifade

Elektrik potansiyel fonksiyonuna ilişkin tek bir diferansiyel denklem (kaynaklı durumda Poisson,
kaynaksız ortamda Laplace) tanımı yeterli.
 𝑧
𝑎 yarıçaplı küre yüzeyinde düzgün dağılan 𝑄 yükünün yarattığı
elektrik alanı kullanarak tüm uzayda elektrik potansiyeli
𝑃 hesaplayınız.
𝑟
𝜌𝑠
𝑎 𝑄
𝐸= 𝑒Ԧ 𝑟>𝑎
𝑦 4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟

𝐸=0 𝑟<𝑎
𝑥 𝑃

𝑉 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙
∞
𝑃 𝑃 𝑟
𝑄 𝑄 𝑄
𝑟 > 𝑎 için : 𝑉 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒Ԧ𝑟 𝑑𝑟 + 𝑒Ԧ𝜃 𝑟𝑑𝜃 + 𝑒Ԧ𝜑 𝑟 sin 𝜃 𝑑𝜑 = − න =
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟 4𝜋𝜀0 𝑟 2 4𝜋𝜀0 𝑟
∞ ∞ ∞
 𝑧
𝑎 yarıçaplı küre yüzeyinde düzgün dağılan 𝑄 yükünün yarattığı
elektrik alanı kullanarak tüm uzayda elektrik potansiyeli
hesaplayınız.
𝜌𝑠
𝑎
𝑃
𝑦 𝑟 < 𝑎 için :

𝑃 𝑎 𝑟
𝑄 𝑄
𝑥 𝑉 𝑃 = − න 𝐸 ∙ 𝑑𝑙 = − න 𝑒Ԧ ∙ 𝑒
Ԧ 𝑑𝑟 − න 0 ∙ 𝑑𝑙 =
4𝜋𝜀0 𝑟 2 𝑟 𝑟
4𝜋𝜀0 𝑎
∞ ∞ 𝑎
 B
 Kaynakların oluşturduğu elektrik alan (𝐸) olan bir ortamda 𝑄
𝐹Ԧ −𝐹Ԧ yükünün 𝐶 eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına taşındığı
varsayılsın.
𝐹Ԧ −𝐹Ԧ
 Yol boyunca Q yüküne etkiyen kuvvet 𝐹Ԧ = 𝑄𝐸 ise yükü 𝐶 eğrisi
üzerinde tutmak için eşit ve zıt yönde (−𝑄𝐸) kuvveti
A uygulanmalıdır.

𝑩 𝑩 𝑩

𝑾 = − න 𝑭 ∙ 𝒅𝒍 = − න 𝑸𝑬 ∙ 𝒅𝒍 = − 𝑸 න 𝑬 ∙ 𝒅𝒍 = 𝑸 𝑽 𝑩 − 𝑽(𝑨) Sonuç yoldan bağımsız!

𝑨 𝑨 𝑨
𝑸 yükü sonsuzdan 𝑷 noktasına getirilirse (referans sonsuzda ve elektrik potansiyel sonsuzda sıfır ise)
𝑾 = 𝑸 𝑽 𝑷 − 𝑽(∞) = 𝑸𝑽(𝑷)