BÖLÜM 3.

VEKTÖRLER

Koordinat Sistemleri

Cismin hareketinin belirlenmesi için uzaydaki konumunun tanımlanması gerekir. Cismin

konumu ise koordinat sistemi kullanılarak tanımlanır. Düzlemdeki bir nokta Kartezyen (dik)
koordinatlar (x, y) ya da düzlem kutupsal koordinatlar (𝑟, 𝜃) kullanılarak temsil edilir.

Kartezyen koordinatlar (x, y) ve düzlem kutupsal koordinatlar (𝑟, 𝜃) arasındaki ilişki;

𝑥 = 𝑟𝑐𝑜𝑠𝜃, 𝑦 = 𝑟𝑠𝑖𝑛𝜃

şeklindedir. Burada, 𝑟 orijinden (x, y) koordinatlarına sahip noktaya olan uzaklık ve 𝜃 pozitif
x ekseninden saat yönünün tersi yönünde ölçülen açıdır.

Vektörel ve Skaler Nicelikler

Büyüklüğü ve yönü olan niceliklere vektörel nicelikler diyoruz. Yerdeğiştirme, hız, ivme ve
kuvvet niceliklerini örnek olarak verebiliriz. Uygun bir birime sahip tek bir sayı ile belirtilen
ve yönü olmayan niceliğe skaler nicelik denir. Kütle, zaman, sıcaklık ve hacim skaler
niceliklere örnek olarak verilebilir.

Vektörel nicelikler, kalın yazı tipinde (F gibi ) veya niceliğin üzerine vektör işareti (𝐹⃗
gibi) konularak gösterilir. Burada her iki gösterim de kullanılacaktır.

Vektör: Doğrultusu, yönü ve şiddeti (büyüklüğü) olan doğru parçalarına denir.

Vektörlerin Bazı Özellikleri

İki vektörün eşitliği: Aynı büyüklüğe ve aynı yöne sahip vektörler eşit alınabilirler.

Bir vektörün negatifi: 𝐹⃗ vektörü ile aynı büyüklükte zıt yöndeki vektöre 𝐹⃗ vektörünün negatifi
(−𝐹⃗ ) denir. Öyleki 𝐹⃗ + (−𝐹⃗ ) = 0’ dır.
Vektörün Bileşenleri ve Birim Vektör

Bir vektörün bileşeni, verilen bir yöndeki etkin değeridir. Örneğin, bir yerdeğiştirmenin x
bileşeni, verilen yerdeğiştirmenin neden olduğu x-eksenine paralel yerdeğiştirmedir. İki boyutta
bir vektör, herhangi birbirine dik iki doğrultu boyunca yer alan iki vektör bileşenine ayrılabilir.
Yani, herhangi bir F vektörü, onun FX ( F’nin x-ekseni boyunca izdüşümü) ve FY ( F’nin y-
ekseni boyunca izdüşümü) dik bileşenleri ile temsil edilebilir.

𝐹⃗ = 𝐹⃗𝑋 + 𝐹⃗𝑌 = 𝐹𝑋 𝑖 + 𝐹𝑌 𝑗

𝐹𝑋 = 𝐹𝑐𝑜𝑠𝜃 ve 𝐹𝑋 = 𝐹𝑠𝑖𝑛𝜃

𝑖 𝑣𝑒 𝑗, 𝑥 ve 𝑦 eksenleri doğrultusundaki birim vektörlerdir.

Birim vektör büyüklüğü bir olan boyutsuz bir vektördür ve yönü belirlemede kullanılırlar.
Üç boyutta 𝑥, y ve z doğrultularını gösteren birim vektörler sırasıyla 𝑖, 𝑗 𝑣𝑒 𝑘 ile gösterilir.
Bir vektörün büyüklüğü ve x-ekseni ile yaptığı açı:

𝑅 = √(𝐹𝑋 )2 + (𝐹𝑌 )2
𝐹𝑌
𝑡𝑎𝑛𝜃 =
𝐹𝑋
bağıntıları ile verilir.

Vektörlerde Toplama ve Çıkarma

𝐴⃗ = 𝐴𝑋 𝑖 + 𝐴𝑌 𝑗 + 𝐴𝑍 𝑘

⃗⃗ = 𝐵𝑋 𝑖 + 𝐵𝑌 𝑗 + 𝐵𝑍 𝑘
𝐵

gibi iki vektörün toplanması (çıkarılması), aynı yöndeki bileşenlerin toplanması (çıkarılması)
ile bileşke vektör elde edilir.

𝑅⃗⃗ = 𝐴⃗ + 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 + 𝐵𝑋 )𝑖 + (𝐴𝑌 + 𝐵𝑌 )𝑗 + (𝐴𝑍 + 𝐵𝑍 )𝑘

𝑅⃗⃗ = 𝑅𝑋 𝑖 + 𝑅𝑌 𝑗 + 𝑅𝑍 𝑘

Bileşke vektörün büyüklüğü ise:

𝑅 = √(𝑅𝑋 )2 + (𝑅𝑌 )2 + (𝑅𝑍 )2

ifade edilir.
Vektörlerde Çarpma

1) Skaler Çarpım:
𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = |𝐴⃗|. |𝐵
⃗⃗ |𝑐𝑜𝑠𝜃, 𝜃: 𝐴⃗ ile 𝐵
⃗⃗ arasındaki açıdır.

𝑖 ⊥ 𝑗 ⊥ 𝑘 olduğundan dolayı aralarındaki açı 0 ve 90 derece olduğu için birim vektörlerin

çarpımı 𝑐𝑜𝑠0 = 1 ve 𝑐𝑜𝑠90 = 0 değerlerini alır.
𝑖. 𝑖 = 𝑗. 𝑗 = 𝑘. 𝑘 = 1
𝑖. 𝑗 = 𝑗. 𝑖 = 0
𝑖. 𝑘 = 𝑘. 𝑖 = 0
𝑗. 𝑘 = 𝑘. 𝑗 = 0
𝐴⃗ = 𝐴𝑋 𝑖 + 𝐴𝑌 𝑗 + 𝐴𝑍 𝑘

⃗⃗ = 𝐵𝑋 𝑖 + 𝐵𝑌 𝑗 + 𝐵𝑍 𝑘
𝐵

𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 𝑖 + 𝐴𝑌 𝑗 + 𝐴𝑍 𝑘 ). (𝐵𝑋 𝑖 + 𝐵𝑌 𝑗 + 𝐵𝑍 𝑘 )
= (𝐴𝑋 𝑖. 𝐵𝑋 𝑖) + (𝐴𝑋 𝑖. 𝐵𝑌 𝑗) + (𝐴𝑋 𝑖. 𝐵𝑍 𝑘 ) +
(𝐴𝑌 𝑗. 𝐵𝑋 𝑖) + (𝐴𝑌 𝑗. 𝐵𝑌 𝑗) + (𝐴𝑌 𝑗. 𝐵𝑍 𝑘 ) +
(𝐴𝑍 𝑘. 𝐵𝑋 𝑖) + (𝐴𝑍 𝑘. 𝐵𝑌 𝑗) + (𝐴𝑍 𝑘. 𝐵𝑍 𝑘 )
𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 . 𝐵𝑋 ) + (𝐴𝑌 . 𝐵𝑌 ) + (𝐴𝑍 . 𝐵𝑍 ) bulunur. Skaler çarpımda sonuç her zaman skalerdir.

Örnek:
𝐴⃗ = 5𝑖 − 2𝑗, 𝐵
⃗⃗ = 4𝑖 + 3𝑗 olduğuna göre 𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ ’ nin sonucu kaçtır?

Çözüm:
𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 . 𝐵𝑋 ) + (𝐴𝑌 . 𝐵𝑌 )
= 5 × 4 + (−2) × 3 = 20 − 6 = 14
Skaler Çarpımın Özellikleri

1) 𝐴⃗. 𝐵 ⃗⃗ . 𝐴⃗
⃗⃗ = 𝐵

2) 𝐴⃗. (𝐵
⃗⃗ + 𝐶⃗) = 𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ + 𝐴⃗. 𝐶⃗

3) m. (𝐴⃗ + 𝐵
⃗⃗ ) = 𝑚(𝐴⃗). 𝐵
⃗⃗ = 𝐴⃗. 𝑚(𝐵
⃗⃗ ) = (𝐴⃗ + 𝐵
⃗⃗ )𝑚 (m, skaler bir sayı)

4) Eğer 𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = 0 ve |𝐴⃗| ≠ 0, |𝐵
⃗⃗ | ≠ 0 ise 𝜃 = 900 → 𝐴⃗ ⊥ 𝐵
⃗⃗ olur.
1) Vektörel Çarpım:

𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = |𝐴⃗|. |𝐵
⃗⃗|𝑠𝑖𝑛𝜃, 𝜃: 𝐴⃗ ile 𝐵
⃗⃗ arasındaki açıdır.

Birim vektörlerin çarpımı skaler çarpımdan farklı olup:

𝑖×𝑖 = 𝑗×𝑗 =𝑘×𝑘 = 0
𝑖 × 𝑗 = 𝑘, 𝑗 × 𝑘 = 𝑖, 𝑘 × 𝑖 = 𝑗
𝑗 × 𝑖 = −𝑘, 𝑖 × 𝑘 = −𝑗, 𝑘 × 𝑗 = −𝑖

Saat yönünde gidilince +1 ile saat yönünün tersi yönünde

gidilirse -1 ile çarpılır ve sonraki gelen birim vektör yazılır.

𝐴⃗ = 𝐴𝑋 𝑖 + 𝐴𝑌 𝑗 + 𝐴𝑍 𝑘

⃗⃗ = 𝐵𝑋 𝑖 + 𝐵𝑌 𝑗 + 𝐵𝑍 𝑘
𝐵

𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 𝑖 + 𝐴𝑌 𝑗 + 𝐴𝑍 𝑘 ) × (𝐵𝑋 𝑖 + 𝐵𝑌 𝑗 + 𝐵𝑍 𝑘 )
= 𝐴𝑋 𝐵𝑋 (𝒊 × 𝒊) + 𝐴𝑋 𝐵𝑌 (𝒊 × 𝑗) + 𝐴𝑋 𝐵𝑍 (𝑖 × 𝑘 ) +
𝐴𝑌 𝐵𝑋 (𝑗 × 𝒊) + 𝐴𝑌 𝐵𝑌 (𝒋 × 𝑗) + 𝐴𝑌 𝐵𝑍 (𝒋 × 𝑘) +
𝐴𝑍 𝐵𝑋 (𝒌 × 𝒊) + 𝐴𝑍 𝐵𝑌 (𝒌 × 𝑗) + 𝐴𝑍 𝐵𝑍 (𝒌 × 𝒌)

𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = 𝐴𝑋 𝐵𝑌 𝑘 + 𝐴𝑋 𝐵𝑍 (−𝑗) + 𝐴𝑌 𝐵𝑋 (−𝑘) + 𝐴𝑌 𝐵𝑍 𝑖 + 𝐴𝑍 𝐵𝑋 𝑗 + 𝐴𝑍 𝐵𝑌 (−𝑖)

= (𝐴𝑌 𝐵𝑍 − 𝐴𝑍 𝐵𝑌 )𝑖 + (𝐴𝑍 𝐵𝑋 − 𝐴𝑋 𝐵𝑍 )𝑗 + (𝐴𝑋 𝐵𝑌 − 𝐴𝑌 𝐵𝑋 )𝑘

bulunur.

İkinci Yol: Determinant yöntemini kullanarak da vektörel çarpım yapabiliriz.

𝑖 −𝑗 𝑘
⃗ ⃗⃗
𝐴 × 𝐵 = |𝐴𝑋 𝐴𝑌 𝐴𝑍 | = (𝐴𝑌 𝐵𝑍 − 𝐴𝑍 𝐵𝑌 )𝑖 − (𝐴𝑋 𝐵𝑍 − 𝐴𝑍 𝐵𝑋 )𝑗 + (𝐴𝑋 𝐵𝑌 − 𝐴𝑌 𝐵𝑋 )𝑘
𝐵𝑋 𝐵𝑌 𝐵𝑍
Vektörel Çarpımın Özellikleri

1) 𝐴⃗ × 𝐵 ⃗⃗ × 𝐴⃗
⃗⃗ = −𝐵

2) 𝐴⃗ × (𝐵
⃗⃗ + 𝐶⃗) = 𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ + 𝐴⃗ × 𝐶⃗

3) 𝑚. (𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ ) = (𝑚(𝐴⃗) × 𝐵
⃗⃗ ) = 𝐴⃗ × 𝑚(𝐵
⃗⃗ ) = (𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ )𝑚 (m, skaler bir sayı)

4) 𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = Kenarları A ve B olan paralelkenarın alanı

4) Eğer |𝐴⃗| ≠ 0, |𝐵
⃗⃗ | ≠ 0 ve 𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = 0 ise 𝐴⃗ ∕∕ 𝐵
⃗⃗ olur.

𝐴𝑙𝑎𝑛 = 𝐴𝐵𝑠𝑖𝑛𝜃 = 𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗

Örnek:
𝐴⃗ = 6𝑖 + 2𝑗 − 𝒌, 𝐵
⃗⃗ = 2𝑖 − 𝑗 − 3𝒌 olduğuna göre:

a) 𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ =? b) 𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ =? c) İki vektör arasındaki açıyı (𝜃) bulunuz?

Çözüm:
a) 𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = (𝐴𝑋 . 𝐵𝑋 ) + (𝐴𝑌 . 𝐵𝑌 ) + (𝐴𝑍 . 𝐵𝑍 ) = 12 − 2 + 3 = 13 𝑏𝑟
b)
𝑖 −𝑗 𝑘
𝐴⃗ × 𝐵
⃗⃗ = |6 2 −1| = (−7)𝑖 − (−16)𝑗 + (−10)𝑘 = −7𝑖 + 16𝑗 − 10𝑘 bulunur.
2 −1 −3

c) Skaler çarpım 𝐴⃗. 𝐵

⃗⃗ = |𝐴⃗|. |𝐵
⃗⃗ |𝑐𝑜𝑠𝜃 ifadesi kullanmak daha kolaylık sağlar. A ve B

vektörlerinin büyüklükleri aşağıdaki gibi bulunabilir.

|𝐴⃗| = √(𝐴𝑋 )2 + (𝐴𝑌 )2 + (𝐴𝑍 )2 = √36 + 4 + 1 = √41

⃗⃗ | = √(𝐵𝑋 )2 + (𝐵𝑌 )2 + (𝐵𝑍 )2 = √4 + 1 + 9 = √14

|𝐵

𝐴⃗. 𝐵
⃗⃗ = |𝐴⃗|. |𝐵
⃗⃗ |𝑐𝑜𝑠𝜃 ifadesinde yerine yazarsak;

13
13 = √41. √14 𝑐𝑜𝑠𝜃 ⇒ 𝜃 = 𝑐𝑜𝑠 −1 ( ) bulunur.
√41.√14