CİVATA – SOMUN BAĞLANTILARI VE MUKAVEMET HESAPLARI

Uygulamada en çok çözülebilen bağlantı elamanları olan cıvata ve somunlar bağlama ve hareket iletme
elamanı olarak kullanılırlar. Cıvata ve somunlar hareket iletme elamanı da olduklarından uygun
mukavemet özelliklerine sahip malzemelerden imal edilmelidirler. Şekil 82’de çeşitli cıvataların
profilleri verilmiştir.

Şekil 82. Çeşitli vida profilleri ve yönlerine göre vidalar. (a: Sağ vida, b: Sol vida, c:Uçgen vida,
d:Trapez vida, e: Kare vida, f: Testere vida, g: Yuvarlak)
Cıvata ve somun malzemeleri mukavemet özelliklerine göre standart kalite gruplarına ayrılmış ve her
kalite grubu belli bir malzemeye karşılık gelen iki rakamdan oluşan bir sembol ile gösterilir (Örnek
olarak: 6·8 gibi).
6·8=İlk rakamın 10 ile çarpımı (6x10) daN/mm2 olarak malzemenin minimum kopma mukavemetini
(σk) ve her iki rakamın (6x8) çarpımı ise daN/mm2 olarak malzemenin akma sınırını ifade eder (σAk).
Genellikle cıvata kaliteleri; "3·6-4·6-4·8-5·6-5·8-6·6-6·8-6·9-8·8-10·9-12·9-14·9", somun kaliteleri ise
4, 5, 6, 8, 10, 12 ve 14 şeklinde verilir. Bu rakamlar cıvatalar için kopma ve akma dayanımını verirken,
somular için ise sadece kopma dayanımını vermektedir. Cıvatalar için;
6·8→ 6·10=60 daN/mm2 → minimum kopma mukavemet sınırı
6·8=48 daN/mm2 → minimum akma mukavemet
Somunlar için;
4→4·10=40 daN/mm2 → minimum kopma mukavemet sınırı
Cıvata ve somunlar 350 °C-540 °C arasındaki sıcaklıklarda bir ortamda kullanılacak ise alaşımsız C35,
C45 çelikleri veya alaşımlı 24CrMo5, 24CrMoV5 5, 21CrMoV5 11 çeliklerinden imal edilirler. 540 °C-
650 °C arasında çalışacak cıvatalar için yüksek alaşımlı X22CrMoV12 1 ve X 8 CrNiMoBNb16 16 K,
somunlar için ise XCrMo12 1 çelikleri tavsiye edilir. Düşük sıcaklıklarda -70 °C'ye kadar 26CrMo4, -
140 °C'ye kadar 12Ni9, -250 °C'ye kadar da X12CrNi18 9 çelikleri kullanılır. Bu çelikler soğukta
süneklik özelliklerine sahip çeliklerdir.
Cıvatalar: Metrik cıvata (Md·h),
Whithworth cıvata (W·1/2”·h) şeklinde gösterilirler.
Büyük bir jet uçağında kullanılan cıvata ve perçin gibi bağlama elemanı sayısı (2000 yılında yapılan bir
araştırmaya göre) 2,4 milyon adet ve maliyeti de o günün değerine göre 750000 ABD dolarını
bulmaktadır.
 Şekil 83. Cıvata-somun boyutları ve teknik resim özellikleri
Genellikle cıvata kopmalarının %65’i somun cıvata birleşme bölgesinde (Şekil 83a- 1), %20 si vida
dişlerinin başladığı (şaft-vida bölgesi, Şekil 83a-2), ve %15’de cıvata başının hemen altındaki bölge
(Şekil 83a-3) de meydana gelmektedir.
Not: Özel bir baş biçimi ve somun ile kullanılanlar cıvata, somunsuz olarak kullanılanlar ise vida olarak
adlandırılırlar.

Şekil 84. Vida profili: a) üçgen, b) kare

Cıvata-somun hesabı
Cıvatalarda kuvvet durumu, sıkma ve çözme momenti
Cıvataların ön yüklemeli (ön gerilmeli) veya ön yüklemesiz (ön gerilmesiz) montajları yapılabilir. Ön
gerilmeli yüklemede bağlanan parçalar sıkışarak, cıvata ise eksenel doğrultuda uzamaya zorlanacak ve
cıvata ekseninde bir kuvvet ortaya çıkacaktır. Bu kuvvete ön yükleme kuvveti veya ön gerilme kuvveti
(Fö) denir. Somun sıkılmaya devam edilirse bu kuvvet giderek artar (Şekil 85 a).
Ön gerilmesiz cıvatalarda somun hiç sıkılmaz veya alt temas yüzeyine oturuncaya kadar sıkılır. Bu
bağlantılarda önemli bir sıkma kuvveti oluşmaz. Cıvata sadece çalışma kuvvetinin etkisindedir (Şekil
85 b).
Ön gerilmeli cıvatalarda, Fö ön gerilme kuvvetini oluşturmak için somun bir anahtar yardımıyla sıkılmalı
ve böylece bir sıkma momenti oluşturulmalıdır.

Şekil 85. Cıvata somun bağlantısında kuvvetler

Cıvata ve vidalarda sıkma ve çözme momentinin hesabı
Kare profilli vida durumu
Şekil 86’da Fö kuvveti vida dişleri üzerinde yayılı bir yük oluşturur ve her noktanın cıvata eksenine göre
momenti farklıdır. Hesaplarda basit olsun diye yayılı yük yerine Fö kuvveti, çevresel kuvvet ve normal
kuvvetin bileşkeleri göz önüne alınır ve bunların vida dişlerinin ortalama çapı d2 üzerinde etki ettiği
kabul edilir.
Somunu sıkılırken anahtar ile uygulanan moment, dişin üzerinde çevresel olarak etki eden bir Sıkma
Kuvvetine (FH) dönüşecektir. FH çevresel kuvveti dişlerin ortasından etki ettiği kabul edilir. Vida bir
tur arttığında (πd2 ), somun bir adım (hatve)(h) yükselecektir. Buna göre vidanın Eğim Açısı (Hatve
Açısı)(α) ve 𝑡𝑎𝑛𝛼 = olur.
 Şekil 86. Kare profilli vidada kuvvet durumu
Sıkma durumunda;

→+ 𝐹 =0 𝐹 − 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 − 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 = 0

𝐹 = 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹 = 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + (𝜇𝐹 )𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹 = 𝐹 (𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼)

↓+ 𝐹 =0 𝐹ö − 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 = 0

𝐹ö = 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹ö = 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 − (𝜇𝐹 )𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹ö = 𝐹 (𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼)
Her iki denklemden 𝐹 çekilirse

𝐹
𝐹 = 𝐹 (𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼) ⟹ 𝐹 =
𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹ö
𝐹ö = 𝐹 (𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼) ⟹ 𝐹 =
𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼
 𝐹 𝐹ö 𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
= ⟹ 𝐹 = 𝐹ö
𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼
Pay ve paydayı 1/cosα ile çarparsak;

𝑠𝑖𝑛𝛼 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
+
𝐹 = 𝐹ö 𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 = 𝐹 𝑡𝑎𝑛𝛼 + 𝜇
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼 ö
− 1 − 𝜇𝑡𝑎𝑛𝛼
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼
Sürtünme katsayısı da hayali bir γ açısının tanjantına eşitlenirse (𝜇 = 𝑡𝑎𝑛𝛾), denklem;

𝐹 = 𝐹ö şeklini alacaktır. Tanjant toplama formülünden

∙
±
(𝑡𝑎𝑛(𝛼 ± 𝛾) = ), 𝐹 = 𝐹ö ∙ tan(𝛼 + 𝛾) bulunur.
∓ ∙

Sıkma durumunda;

→+ 𝐹 =0 −𝐹 − 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 = 0

𝐹 = −𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹 = −𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + (𝜇𝐹 )𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹 = 𝐹 (−𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼)

↓+ 𝐹 =0 𝐹ö − 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 = 0

𝐹ö = 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹ö = 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 + (𝜇𝐹 )𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹ö = 𝐹 (𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼)
Her iki denklemden 𝐹 çekilirse

𝐹
𝐹 = 𝐹 (−𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼) ⟹ 𝐹 =
−𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹ö
𝐹ö = 𝐹 (𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼) ⟹ 𝐹 =
𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼
𝐹 𝐹ö −𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
= ⟹ 𝐹 = 𝐹ö
−𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼
Pay ve paydayı 1/cosα ile çarparsak;
 −𝑠𝑖𝑛𝛼 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
+
𝐹 = 𝐹ö 𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼 = 𝐹 −𝑡𝑎𝑛𝛼 + 𝜇
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝜇𝑠𝑖𝑛𝛼 ö
+ 1 + 𝜇𝑡𝑎𝑛𝛼
𝑐𝑜𝑠𝛼 𝑐𝑜𝑠𝛼
Sürtünme katsayısı da hayali bir γ açısının tanjantına eşitlenirse (𝜇 = 𝑡𝑎𝑛𝛾), denklem;

𝐹 = 𝐹ö şeklini alacaktır. Tanjant toplama formülünden

∙
±
(𝑡𝑎𝑛(𝛼 ± 𝛾) = ), 𝐹 = 𝐹ö ∙ tan(𝛾 − 𝛼) bulunur.
∓ ∙

Üçgen profilli vida durumu

Düz profilli bir vidanın üzerinde yüzeyler birbirine baskı yaparken eksenel yönde sadece FÖ ön yükleme
kuvveti bulunur. Fakat profil açılı duruma geçtiğinde yüzeyler birbirine baskı yaparken yüzey
üzerindeki kuvvetin cos bileşeni FÖ yüküne eşit olur. Sonuç itibariyle FÖ kuvveti 1/Cos(β/2) kadar artar.
Formüllerde FÖ yükü değiştirilmeden artırım işlemi sürtünme katsayısı üzerinde yapılır ve yeni
sürtünme katsayısı μ` ile gösterilir. Gerçekte sürtünme katsayısı artmaz. Bu durumda açılı duran vidalar
için formüller aşağıdaki şekillere dönüşür.

Şekil 87. Açılı vidalarda kuvvet durumu

Sıkma durumunda;

𝐹 = 𝐹ö ∙ tan(𝛼 + 𝛾 )
𝜇 = tan 𝛾
μ
𝜇 =
𝛽
cos( )
2
Çözme durumunda;

𝐹 = 𝐹ö ∙ tan(𝛾 − 𝛼)
𝜇 = tan 𝛾
μ
𝜇 =
𝛽
cos( )
2
Anahtarla Uygulanacak Sıkma Momentinin Bulunması
Cıvata bağlantısına etki eden eksenel kuvveti kaldırmak veya cıvatayı belli bir eksenel kuvvet Fö (ön
gerilme) altında sıkmak veya çözmek için bir anahtarla dış moment uygulanır. Anahtarla somuna
uygulanan moment vida dişleri veya yüzeyleri arasındaki ve somun veya cıvata başı ile temas ettiği
yüzey arasındaki sürtünme momenti şeklinde ortaya çıkan iki direnç momentini yenecek büyüklükte
olmalıdır.

Şekil 87. Cıvataların anahtarla sıkılması durumu

𝑀 =𝑀 ş +𝑀 _

𝐹 ∙𝑟 =𝐹 ∙𝑟 +𝐹 ∙𝑅
𝐹 ∙ 𝑟 = [𝐹ö ∙ tan(𝛼 + 𝛾)] ∙ 𝑟 + (𝜇 ∙ 𝐹ö ) ∙ 𝑅
𝑀 = 𝐹ö [ tan(𝛼 + 𝛾) ∙ 𝑟 + 𝜇 ∙ 𝑅 ]

𝑅 +𝑅
𝑅 =
2
Aynı formül çözme durumunda, yani somunu çözerken uygulanacak moment; sürtünmeler yön
değiştirdiği için sürtünme katsayılarının olduğu yerlerde işaretler değişir.

𝑀 = 𝐹ö [ tan(𝛼 − 𝛾) ∙ 𝑟 − 𝜇 ∙ 𝑅 ]
Yine bu formülde de γ sürtünme açısı, üçgen profilli vidalarda γ` olarak alınır.

Kendiliğinden çözülmeme (Otoblokaj-kilitlenme)

Sıkılarak ön gerilme verilmiş bir vidalı bağlantının kendi kendine çözülmemesi veya sürtünme bağı ile
kendi kendini kilitlemesi durumuna "Otoblokaj" denir. Bu özellik α, vida helis eğimi ve µ sürtünme
katsayısına bağlıdır. Vida helis eğiminden dolayı çözülme yönünde kendiliğinden bir bileşen ve buna
bağlı olarak çözme yönünde bir moment doğar. Bu moment vida dişleri arasında oluşan sürtünme
momentini yenerse somun kendiliğinden ters yönde geriye döner ve çözülme gerçekleşir. Çözme
yönünde oluşan moment diş yüzeyleri arasındaki sürtünme momentini yenemezse çözülme olmaz ve
otoblokaj şartı sağlanmış olur. Yani sürtünme kuvveti çevre kuvvetinden büyük ise kilitlenme olur.

Şekil 88. Vidalarda otoblokaj durumu

→+ 𝐹 =0 −𝐹 − 𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼 = 0

FH kuvvetini sıfır kabul edersek (çözmek için herhangi bir kuvvet uygulamazsak);
𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 = 𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼
𝐹 𝑠𝑖𝑛𝛼 = 𝜇𝐹 𝑐𝑜𝑠𝛼
𝑠𝑖𝑛𝛼 = 𝜇𝑐𝑜𝑠𝛼
𝑡𝑎𝑛𝛼 = 𝜇 (sınır durum)
Bu sınır durumu gösterir. Kendi kendine çözülür ya da çözülmez tam sınırdadır. Fakat α açısı büyüyecek
olursa yani FN’nin yatay bileşeni artarsa kendi kendine çözülür. Sürtünme katsayısındaki artış ise
çözülmeyi engelleyecektir. Bu durumda;
𝑡𝑎𝑛𝛼 > 𝜇 (𝑘𝑒𝑛𝑑𝑖 𝑘𝑒𝑛𝑑𝑖𝑛𝑒 çö𝑧ü𝑙ü𝑟)
𝑡𝑎𝑛𝛼 < 𝜇 (𝑜𝑡𝑜𝑏𝑙𝑜𝑘𝑎𝑗 𝑠𝑎ğ𝑙𝑎𝑛𝚤𝑟)
Sürtünme değeri, sürtünme açısı cinsinden yazılacak olursa, otoblokaj şartı;
𝑡𝑎𝑛𝛼 < 𝑡𝑎𝑛𝛾 𝑣𝑒𝑦𝑎 𝛼 < 𝛾
Açılı vidalar için ise
𝑡𝑎𝑛𝛼 < 𝑡𝑎𝑛𝛾 𝑣𝑒𝑦𝑎 𝛼 < 𝛾
şeklini alacaktır.

Cıvata ve vidalarda verim

Genel olarak herhangi bir makinede verim alınan işin verilen işe oranıdır. Cıvata somun bağlantılarında
cıvata veya somuna Ms sıkma momenti uygulanarak 2π radyanlık bir tam dönme yaptırıldığı zaman ön
yükleme kuvveti veya somun yükü eksenel doğrultuda bir adım (hatve-h) kadar taşınmış olur. Buna göre
sistemin verimi(η);
𝐴𝑙𝚤𝑛𝑎𝑛 𝑖ş 𝐹ö ∙ ℎ 𝐹ö ∙ 𝑡𝑎𝑛𝛼 ∙ 2𝜋𝑟
η= = =
𝑉𝑒𝑟𝑖𝑙𝑒𝑛 𝑖ş 𝐹 ∙ 2𝜋𝑟 𝐹ö ∙ tan(𝛼 + 𝛾) ∙ 2𝜋𝑟
𝑡𝑎𝑛𝛼
η=
tan(𝛼 + 𝛾)
Açılı vida profilleri için
 𝑡𝑎𝑛𝛼
η=
tan(𝛼 + 𝛾′)
Vida Milinin Mukavemet Kontrolü
Ön yüklemesiz bağlantılar
Cıvata herhangi iki parçayı sıkmadan eksenel olarak bağlayacak olursa, üzerinde sadece işletme yükü olur ve aşırı
yükleme durumunda cıvata mili diş dibinden kırılacaktır. Diş dibinde oluşan gerilmenin emniyet gerilmemesini
geçmemesi gerekir.

𝐹
𝜎= ≤𝜎
𝐴

Burada σem, akma gerilmesinin %60 alınabilir.

Şekil 89. Ön yüklemesiz bağlantı

Ön yüklemeli bağlantılar
Cıvata-somun bağlantısı ile iki parçayı birleştirirken, somunun boşluğu alındıktan sonra anahtarla sıkmaya devam
ettiğimizde, cıvata şaftını oluşan Fö ön yükleme kuvveti eksenel olarak zorlayacaktır. Aynı anda anahtarla
uyguladığımız Md döndürme momenti cıvata şaftını burmaya çalışacaktır ve şaft üzerinde Mb momenti
oluşturacaktır. Bu esnada cıvata şaftı hem eksenel çekme gerilmesine, hem de çevresel burulma gerilmesine maruz
demektir.

Diş dibi kesitinde meydana gelen Fö kuvvetinin oluşturduğu çekme

normal gerilmesi değeri;
𝐹ö 𝐹ö
𝜎= =
𝐴 𝜋𝑑
4
Diş dibi kesitinde Md döndürme momentinin oluşturduğu Burulma
kayma gerilmesi değeri;

𝑀 𝐹ö ∙ tan(𝛼 + 𝛾′) ∙ 𝑟
𝜏= =
𝑊 𝜋∙𝑑
16
Şekil 90. Ön yüklemeli bağlantı

Kayma ve normal gerilmenin eş değer gerilmesi ise Von Misses kriterine göre;
𝜎ş= 𝜎 + 3𝜏
olarak bulunur.
Dişlerin Mukavemet Kontrolü

Vida diş yüzeyinin oluşan basınç nedeniyle ezilmesi

Cıvata eksenel olarak üzerindeki yükleri taşırken birbirine kenetlenmiş dişler, yüzeyleri üzerine basınç
uygular. Eğer bu basınç belli bir değeri aşarsa dişlerin ezilmesine yol açar. Burada yükü birçok diş
taşımaktadır. Hesaplamalar yapılırken her dişe yükün eşit olarak paylaştırıldığı varsayılacaktır.

Bir dişe gelen yüzey basıncı

𝐹
𝐹 𝐹
P= ⟹P= 𝑧 = ≤𝑃
𝐴 𝜋𝑑 𝑡 𝑧𝜋𝑑 𝑡
Burada z, diş sayısı olup dişlerde ezilme
olmaması için gerekli minimum diş sayısı;
𝑧= olup, gerekli somun
∙ ∙
yüksekliği 𝑚 = 𝑧 ∙ ℎ olarak hesaplanır.

Şekil 91. Vida diş yüzeylerinde ezilme durumu

Vida Dişinin Eğilmesi

Vida dişi üzerinde diğer diş tarafından uygulanan kuvvet eğilmeye neden olabilir. Bir diş üzerinde
oluşan eğilme gerilmesi;
𝑀 𝑀 𝐹/𝑧 ∙ 𝑡/2 3∙𝐹∙𝑡
𝜎 = = = = ≤𝜎
𝑊 𝐼 𝜋𝑑 ∙ ℎ 𝑧 ∙ 𝜋𝑑 ∙ ℎ
𝑐 12
ℎ/2

Şekil 92. Vida dişlerinde eğilme durumu

Vida Dişinin Kesilmesi
Vida dişleri F kuvveti tarafından diş dibi kesiti boyunca kesilmeye zorlanır. Burada kuvvetin dişler
tarafından eşit olarak paylaşıldığı kabul edilerek diş dibinde oluşan kesme veya kayma gerilmesi;
𝐹 𝐹/𝑧
𝜏= = ≤𝜏
𝐴 𝜋 ∙ 𝑑 ∙ ℎ′

Şekil 93. Vida dişlerinde kesilme durumu