BÖLÜM 3-Hekzagonal Kristal Sisteminin Ters Örgü Vektörü- 𝑮𝑮

Hekzagonal örgünün ilkel öteleme vektörleri aşağıdaki gibidir;

𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 , 𝒃𝒃 = − 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚, 𝒄𝒄 = 𝑐𝑐𝒛𝒛 şeklinde yazılabilir. Burada 𝒙𝒙 , 𝒚𝒚 , 𝒛𝒛 birim vektörleri göstermekte,

𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
𝒂𝒂 =
2 2 2 2
𝑎𝑎 ve 𝑐𝑐 örgü sabitidir. Bu durumda hekzagonal kristal sisteminin ilkel birim hücresinin hacmi
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
𝒂𝒂 � 𝒃𝒃 × 𝒄𝒄 = ( 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚) � (− 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚) × 𝑐𝑐𝒛𝒛 =( 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚) � (− 𝒙𝒙 × 𝑐𝑐𝒛𝒛 + 𝒚𝒚 × 𝑐𝑐𝒛𝒛)
2 2 2 2 2 2 2 2

𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑐𝑐 3 𝑎𝑎𝑐𝑐 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 3

= 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 � − −𝒚𝒚 + 𝒙𝒙 = 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 � 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚
2 2 2 2 2 2 2 2
𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
= 3𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 � 𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚 = 3+ 3 = 2 3 =
2 2 2 2 2 2 2
𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
Ve ilkel hücrenin hacmi 𝑉𝑉 = |𝒂𝒂 � (𝒃𝒃 × 𝒄𝒄)| = olarak bulunur.
2
 BÖLÜM 3-Hekzagonal Kristal Sisteminin Ters Örgü Vektörü- 𝑮𝑮
Hekzagonal sistemin ters örgüsünün doğrultu vektörleri 𝑨𝑨 = 2𝜋𝜋 , 𝑩𝑩 = 2𝜋𝜋 , 𝑪𝑪 = 2𝜋𝜋 ,
𝒃𝒃×𝒄𝒄 𝒄𝒄×𝒂𝒂 𝒂𝒂×𝒃𝒃
𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄) 𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄) 𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄)

denklemlerinden 𝒂𝒂 = , 𝒃𝒃 = − 𝒄𝒄 = 𝑐𝑐𝒛𝒛 öteleme vektörleri kullanılarak hesaplanabilir :

𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚,
2 2 2 2
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
,
𝑎𝑎𝑎𝑎 3 𝑎𝑎𝑎𝑎
𝒃𝒃 × 𝒄𝒄 = − 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 0 = 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚
2 2 2 2
0 0 𝑐𝑐
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
𝒄𝒄 × 𝒂𝒂 = 0 0 𝑐𝑐 = − 𝒙𝒙 −
𝑎𝑎𝑐𝑐 3𝑎𝑎𝑎𝑎
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 2 2
𝒚𝒚 ,
0
2 2
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
𝒂𝒂 × 𝒃𝒃 = 0 = 2 𝑎𝑎2 3
𝒛𝒛 ,
2 2
2
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
− 0
2 2
 BÖLÜM 3-Hekzagonal Kristal Sisteminin Ters Örgü Vektörü- 𝑮𝑮
Hekzagonal sistemin ters örgüsünün doğrultu vektörleri 𝑨𝑨 = 2𝜋𝜋 , 𝑩𝑩 = 2𝜋𝜋 , 𝑪𝑪 = 2𝜋𝜋 ,
𝒃𝒃×𝒄𝒄 𝒄𝒄×𝒂𝒂 𝒂𝒂×𝒃𝒃
𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄) 𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄) 𝒂𝒂�(𝒃𝒃×𝒄𝒄)

denklemlerinden 𝒂𝒂 = , 𝒃𝒃 = − 𝒄𝒄 = 𝑐𝑐𝒛𝒛 öteleme vektörleri kullanılarak hesaplanabilir :

𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎
𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚,
2 2 2 2
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
𝑎𝑎𝑎𝑎
𝑎𝑎𝑎𝑎 3 𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 (𝒙𝒙+ 3𝒚𝒚) 2𝜋𝜋
𝒃𝒃 × 𝒄𝒄 = − 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 0 = 𝒙𝒙 + 𝒚𝒚 = (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚), 𝑨𝑨 = 2𝜋𝜋 2
𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
= (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚),
2 2 2 2 2 𝑎𝑎 3
2
0 0 𝑐𝑐
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
𝑎𝑎𝑎𝑎
− (𝒙𝒙+ 3𝒚𝒚)
𝒄𝒄 × 𝒂𝒂 = 0 0 𝑐𝑐 = − 𝒙𝒙 −
𝑎𝑎𝑐𝑐 3𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎𝑎𝑎 2𝜋𝜋
𝒚𝒚 = − (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚), 𝑩𝑩 = 2𝜋𝜋 2
𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
=− (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚),
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 2 2 2 𝑎𝑎 3
0 2
2 2
𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 𝑎𝑎2 3
0 =2 𝑎𝑎2 3 𝑎𝑎2 3 2
𝒛𝒛 2𝜋𝜋
𝒂𝒂 × 𝒃𝒃 = 2 2 𝒛𝒛 = 𝒛𝒛, 𝑪𝑪 = 2𝜋𝜋 𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
= 𝒛𝒛
2�2 𝟐𝟐 𝑐𝑐
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 2
− 0
2 2
 BÖLÜM 3-Hekzagonal Kristal Sisteminin Ters Örgü Vektörü- 𝑮𝑮
Hekzagonal sistemin ters örgüsünün doğrultu vektörü:
2𝜋𝜋
𝑨𝑨 = (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚),
𝑎𝑎 3
2𝜋𝜋
𝑩𝑩 = − (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚),
𝑎𝑎 3
2𝜋𝜋
𝑪𝑪 = 𝒛𝒛
𝑐𝑐

(𝒙𝒙+ 3𝒚𝒚) 𝒙𝒙+ 3𝒚𝒚 1

𝑮𝑮 = ℎ𝑨𝑨 + 𝑘𝑘𝑩𝑩 + 𝑙𝑙𝑪𝑪 = 2𝜋𝜋ℎ − 2𝜋𝜋𝑘𝑘 + 2𝜋𝜋𝑙𝑙 𝒛𝒛
𝑎𝑎 3 𝑎𝑎 3 𝑐𝑐

Böylece hekzagonal ters örgüsünün ilkel hücresinin hacmi : V′ = 𝑨𝑨 � 𝑩𝑩 × 𝑪𝑪 denkleminden hesaplanabilir.

𝒙𝒙 𝒚𝒚 𝒛𝒛
2𝜋𝜋 2𝜋𝜋
𝑩𝑩 × 𝑪𝑪 = − 𝑎𝑎 0 = (2𝜋𝜋)2 (𝒙𝒙 + 𝒚𝒚), ters örgü birim hücresinin hacmi
1
3 𝑎𝑎
𝑎𝑎𝑐𝑐 3
2𝜋𝜋
0 0
𝑐𝑐
(2𝜋𝜋)2 (2𝜋𝜋)3
+ 3) şeklinde hesaplanır.
2𝜋𝜋
V′ = 𝑨𝑨 � 𝑩𝑩 × 𝑪𝑪 = (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚) � (𝒙𝒙 + 3𝒚𝒚) = (1
𝑎𝑎𝑎𝑎 𝑎𝑎 3 𝑎𝑎2 𝑐𝑐 3
 BÖLÜM 3-Compton saçılması
Işınımın parçacık doğasının en dolaysız kanıtını Compton olayı verir. Compton 1923'de Saçılan
molibdenyum'dan elde edilen 20 keV enerjili X-ışınlarının hafif elementli metal elektron
e-
yapraklardan saçılmasını inceledi. Klasik teoriye göre, saçıcı maddeye giren böyle bir Durgun
elektron
elektromagnetik dalga (X-ışını), serbest sayabileceğimiz atomik elektronları kendi -
φ
e
frekansıyla titreşime zorlar. Böylece elektron basit harmonik hareket yaparak X-ışını ile θ
aynı frekanslı bir ışımada bulunur. Compton, gelen ışınımı 𝐸𝐸 = ℎ𝑣𝑣 enerjili ve 𝑝𝑝 = ℎ
𝑣𝑣 λi
𝑐𝑐 λf
çizgisel momentumlu bir foton demeti (dalga paketi) olarak ele alıp, tıpkı bilardo Saçılan
foton
topları gibi, bir fotonun bir elektronla esnek çarpışma yaptığını düşünerek deney
sonucunu doğruladı. Şekildeki esnek çarpışmada çizgisel momentum ve enerji

korunmaktadır : 𝑝𝑝 = 𝑝𝑝′ + 𝑃𝑃 , ℎ𝑣𝑣 + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = ℎ𝑣𝑣 ′ + (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 ). Burada 𝑚𝑚 elektronun

durgun kütlesi, 𝑝𝑝 gelen (ℎ𝑣𝑣/𝑐𝑐) ve 𝑝𝑝𝑝 saçılan (ℎ𝑣𝑣′/𝑐𝑐) fotonun momentumu, 𝑃𝑃 elektronun
çarpışmadan sonraki momentumu olmak üzere

2 2 2 ′ ℎ2
𝑃𝑃 = 𝑝𝑝 + 𝑝𝑝𝑝 − 2𝑝𝑝𝑝𝑝 cos 𝜃𝜃 = 2 (𝑣𝑣 2 + 𝑣𝑣′2 − 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃)
𝑐𝑐

ℎ𝑣𝑣 − ℎ𝑣𝑣 ′ + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 ) , (ℎ𝑣𝑣 − ℎ𝑣𝑣 ′ + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 )2 = ( (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 ))2 .
 BÖLÜM 3-Compton saçılması
Şekildeki esnek çarpışmada çizgisel momentum 𝑝𝑝 = 𝑝𝑝′ + 𝑃𝑃 ve enerji ℎ𝑣𝑣 + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = Saçılan
elektron
ℎ𝑣𝑣 ′ + (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 ) korunmaktadır. Burada 𝑚𝑚 elektronun durgun kütlesi, 𝑝𝑝 gelen
e-
Durgun
(ℎ𝑣𝑣/𝑐𝑐) ve 𝑝𝑝𝑝 saçılan (ℎ𝑣𝑣′/𝑐𝑐) fotonun momentumu, 𝑃𝑃 elektronun çarpışmadan sonraki
elektron
momentumu olmak üzere -
φ
e
θ
2 2 2
𝑃𝑃 = 𝑝𝑝 + 𝑝𝑝𝑝 − 2𝑝𝑝𝑝𝑝 cos 𝜃𝜃 = ′ ℎ2
(𝑣𝑣 2 2 ′
+ 𝑣𝑣′ − 2𝑣𝑣𝑣𝑣 cos 𝜃𝜃) λi
𝑐𝑐 2
λf
Saçılan
ℎ𝑣𝑣 − ℎ𝑣𝑣 ′ + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 ) , (ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ ) + 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 )2 = ( 𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 )2
foton
ℎ2 𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ 2
+ 𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 2ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = (𝑚𝑚2 𝑐𝑐 4 + 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2 )

ℎ2 𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ 2
+ 2ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = 𝑐𝑐 2 𝑃𝑃2

ℎ2 2
ℎ2 𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ 2
+ 2ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = 𝑐𝑐 2 ( 𝑣𝑣 2 + 𝑣𝑣 ′ − 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃 )
𝑐𝑐 2

2 2
ℎ2 (𝑣𝑣 2 − 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ + 𝑣𝑣 ′ ) + 2ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = ℎ2 𝑣𝑣 2 + 𝑣𝑣 ′ − 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃
 BÖLÜM 3-Compton saçılması
ℎ2 (−2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ ) + 2ℎ(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = ℎ2 −2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃 Saçılan
elektron
ℎ(−2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ ) + 2(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ )𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = ℎ −2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃 e-
Durgun
elektron
2 𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 ′ 𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = ℎ 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ − ℎ 2𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ cos 𝜃𝜃
-
φ
e
′ 2
2(𝑣𝑣 − 𝑣𝑣 )𝑚𝑚𝑐𝑐 = 2ℎ𝑣𝑣𝑣𝑣 (1 − cos 𝜃𝜃) ′
θ
λi
𝑣𝑣−𝑣𝑣 ′
𝑚𝑚𝑐𝑐 2 = (1 − cos 𝜃𝜃)
λf
ℎ𝑣𝑣𝑣𝑣 ′
Saçılan
foton
𝑣𝑣−𝑣𝑣 ′ 1 1 1 1 𝜆𝜆′ 𝜆𝜆 ℎ
= − = 𝑐𝑐 − 𝑐𝑐 = − = 𝜆𝜆′ − 𝜆𝜆 = (1 − cos 𝜃𝜃)
𝑣𝑣𝑣𝑣 ′ 𝑣𝑣′ 𝑣𝑣 𝑐𝑐 𝑐𝑐 𝑚𝑚𝑐𝑐
𝜆𝜆′ 𝜆𝜆

Compton saçılması fotonun elektronla çarpışması sonucunda fotonun dalga boyu

değiştiğini göstermektedir.
 BÖLÜM 3-Ters Örgü Vektörleri ve Kırınım koşulları
Compton saçılma olayı ile kırınım deseni oluşabilir mi?
Hayır. kırınım oluşmaz. Çünkü Compton saçılmasında Kristal
dalga boyu değişmekte yani elektromanyetik dalga
Birim hücre
kristalin atomları ile etkileşmektedir.
k0ˑr
θ
Yandaki şekideki O noktasındaki bir hacim elemanından k0
-kˑr

saçılan dalga ile r vektörü ile gösterilen bir başka hacim r

k
Gelen dalga
elemanı tarafından saçılan dalga arasındaki faz farkı Ф
cephesi
O Yansıyan
(𝒌𝒌0 − 𝒌𝒌) � 𝒓𝒓 Birim hücre
dalga cephesi

Denklemi ile yazılabilir.

 BÖLÜM 3-Ters Örgü Vektörleri ve Kırınım koşulları
Kristal içindeki bir 𝑑𝑑𝑑𝑑 hacim elemanı tarafından saçılan
dalganın genliği, bu hacim elemanındaki bölgesel Kristal
elektron yoğunluğu ile orantılıdır. Bu durumda 𝑑𝑑𝑑𝑑 hacim
Birim hücre
elemanı tarafından 𝒌𝒌-doğrultusunda saçılan dalganın
k0ˑr
genliği 𝑛𝑛 𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑 ifadesi ile verilir. θ -kˑr
k0
𝑑𝑑𝑑𝑑 hacminden saçılan dalganın genliği 𝐴𝐴, 𝑛𝑛 𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑 ile r
k
Gelen dalga
𝑒𝑒 𝑖𝑖(𝒌𝒌0−𝒌𝒌)�𝒓𝒓 fazının çarpımından elde edilen ifadenin cephesi
Ф

kristalin tamamından elde edilen toplam veya integrali ile O

Birim hücre
Yansıyan
dalga cephesi
elde edilebilir: 𝐴𝐴 = ∫kristal 𝑛𝑛 𝒓𝒓 𝑒𝑒 𝑖𝑖(𝒌𝒌0−𝒌𝒌)�𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑 denklemdeki

𝒌𝒌0 + ∆𝒌𝒌 = 𝒌𝒌 şeklindedir. ∆𝒌𝒌 vektörü saçılma sırasında

dalga vektöründe meydana gelen değişmeyi temsil eder
ve saçılma vektörü olarak adlandırılır.
 BÖLÜM 3-Ters Örgü Vektörleri ve Kırınım koşulları
𝑛𝑛 𝒓𝒓 = ∑𝐺𝐺 𝑛𝑛𝐺𝐺 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝐺𝐺�𝒓𝒓 elektron yoğunluğu genlik ifadesinde yerine yazılırsa,

𝐴𝐴 = ∫kristal ∑𝐺𝐺 𝑛𝑛𝐺𝐺 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝐺𝐺�𝒓𝒓 𝑒𝑒 𝑖𝑖(𝒌𝒌0−𝒌𝒌)�𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑

𝐴𝐴 = ∑𝐺𝐺 ∫kristal 𝑛𝑛𝐺𝐺 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑮𝑮�𝒓𝒓 𝑒𝑒 −𝑖𝑖(∆𝒌𝒌)�𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑 = ∑𝐺𝐺 ∫kristal 𝑛𝑛𝐺𝐺 𝑒𝑒 −𝑖𝑖(𝑮𝑮−∆𝒌𝒌)�𝒓𝒓 𝑑𝑑𝑑𝑑

Bu ifadede 𝑮𝑮 ters örgü vektörü ∆𝒌𝒌 saçılma vektörüne eşit olduğunda üstel terim 1’e eşit
olur ve bu durumda saçılan dalganın genliği 𝐴𝐴 = 𝑉𝑉𝑛𝑛𝐺𝐺 elde edilir.

Faz çarpanı olan üstel terimin 1’e eşit olması yasımanın yapıcı veya kuvvetlendirici girişim
olduğunu gösterir.

𝑮𝑮 ≠ ∆𝒌𝒌 olduğunda 𝐴𝐴‘yı ihmal edilebilir ve yansıyan dalga için yıkıcı girişim oluştuğunu
belirtilir.

Kısaca 𝑮𝑮 = ∆𝒌𝒌 kırınım şartı olur.

 BÖLÜM 3-Ters Örgü Vektörleri ve Kırınım koşulları
𝑮𝑮 = ∆𝒌𝒌 = 𝒌𝒌 − 𝒌𝒌𝟎𝟎 kırınım şartı olur. 𝒌𝒌𝟎𝟎 = 𝒌𝒌 − 𝑮𝑮 ifadesinin her iki tarafı Planck sabiti ile çarpılırsa

ℏ𝒌𝒌𝟎𝟎 + ℏ𝑮𝑮 = ℏ𝒌𝒌

Denklemdeki

ℏ𝒌𝒌𝟎𝟎 -gelen elektromanyetik dalganın momentumu,

ℏ𝑮𝑮-gelen elektromanyetik dalganın kazanmış olduğu momentum,

ℏ𝒌𝒌-yansıyan elektromanyetik dalganın sahip olduğu momentum,

−ℏ𝑮𝑮-kristalin kaybetmiş olduğu momentum

𝑷𝑷 = ℏ𝒌𝒌 Kristal çok büyük olduğundan elektromanyetik dalga ile çarpışmasından sonra kinetik enerjisi
ihmal edilebilir. Yani elektromanyetik dalganın kristalden saçılması esnek saçılma olacaktır.

𝑷𝑷𝟐𝟐 (ℏ𝑮𝑮)𝟐𝟐
=
2𝑚𝑚 2𝑚𝑚
 BÖLÜM 3-Ters Örgü Vektörleri ve Kırınım koşulları
𝑷𝑷𝟐𝟐 (ℏ𝑮𝑮)𝟐𝟐
= Buradaki kırınım X-ışını fotonu ile kristalin çarpışması olayına dönüşür. Yani saçılan X-ışını
2𝑚𝑚 2𝑚𝑚

fotonu ℏ𝑮𝑮 momentumu kazanır ya da −ℏ𝑮𝑮 momentumu kadar ters yönde itilir (geri teper). Yani sistemin
enerjisi korunmuş olur.

Gelen fotonun 𝑤𝑤0 -açısal frekansı (𝑤𝑤0 = 𝑐𝑐|𝒌𝒌0 |), saçılan fotonun 𝑤𝑤-açısal frekansına (𝑤𝑤 = 𝑐𝑐|𝒌𝒌|) eşit olur.

𝒌𝒌0 = |𝒌𝒌| ,

𝒌𝒌0 + 𝑮𝑮 2 = |𝒌𝒌|2 ,

|𝒌𝒌0 |2 + 𝑮𝑮 2 + 2𝒌𝒌0 � 𝑮𝑮 = |𝒌𝒌|2 ,

𝑮𝑮 2 + 2𝒌𝒌0 � 𝑮𝑮 = 0,

𝑮𝑮 2 = −2𝒌𝒌0 � 𝑮𝑮, −𝑮𝑮 ters örgü vektörüdür. 𝑮𝑮 2 = 2𝒌𝒌0 � 𝑮𝑮 Bragg kırınım şartı değişik şekilde edilmiş olur.
Bu Brillouin kırınım şartıdır.
 BÖLÜM 3-Brillouin ve Bragg Kırınım koşulları
𝑮𝑮 2
= 2𝒌𝒌0 � 𝑮𝑮 Brillouin kırınım şartı ,

2 𝑑𝑑 sin 𝜃𝜃 = 𝑛𝑛𝑛𝑛 Bragg kırınım şartıdır. 𝜃𝜃-gelen açı ile yansıma düzlemi arasındaki açıdır.

, |𝑮𝑮| = ve |𝒌𝒌0 | = ifadelerini hatırlarsak,

2𝜋𝜋 2𝜋𝜋 2𝜋𝜋
𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 =
|𝑮𝑮| 𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝜆𝜆

𝑮𝑮 2 = 2|𝒌𝒌0 | 𝑮𝑮 cos𝜙𝜙, faz farkı olarak tanımlanan 𝜙𝜙 + 𝜃𝜃 + 90° = 180°, 𝜙𝜙 = 90° − 𝜃𝜃

veya

cos(90° − 𝜃𝜃) ve cos 90° − 𝜃𝜃 = cos 90° cos 𝜃𝜃 + sin 90° sin 𝜃𝜃 = sin 𝜃𝜃 ve 𝑛𝑛 = 1
2𝜋𝜋 2 2𝜋𝜋 2𝜋𝜋
( ) =2 �
𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝜆𝜆 𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘

𝜆𝜆 = 2 𝑑𝑑 sin 𝜃𝜃 veya 𝑛𝑛ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝜆𝜆 = 2𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 sin 𝜃𝜃ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 olarak yazılabilir.

 BÖLÜM 3-Laue Kırınım koşulları
𝑮𝑮 = ∆𝒌𝒌 kırınım şartı kullanarak Laue kırınım şartı olarak adlandırılan eşitliklere ulaşılır. 𝒂𝒂, 𝒃𝒃 ve 𝒄𝒄 kristal
örgü vektörleri olmak üzere,

𝒂𝒂 � ∆𝒌𝒌 = 𝒂𝒂 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋ℎ,

𝒃𝒃 � ∆𝒌𝒌 = 𝒃𝒃 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋𝑘𝑘, Laue kırınım şartı (koni şeklini gösterir). Kristal a

𝒄𝒄 � ∆𝒌𝒌 = 𝒄𝒄 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋𝑙𝑙, k0ˑa

-kˑa

Bu şartlar geometrik olarak ifade edilebilir

θ
k0
a
k
Gelen dalga Ф
cephesi
O Yansıyan
dalga cephesi

a
 BÖLÜM 3-Laue Kırınım koşulları
𝑮𝑮 = ∆𝒌𝒌 kırınım şartı kullanarak Laue kırınım şartı olarak adlandırılan eşitliklere ulaşılır. 𝒂𝒂, 𝒃𝒃 ve 𝒄𝒄 kristal
örgü vektörleri olmak üzere,

𝒂𝒂 � ∆𝒌𝒌 = 𝒂𝒂 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋ℎ,

𝒃𝒃 � ∆𝒌𝒌 = 𝒃𝒃 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋𝑘𝑘, Laue kırınım şartı (koni şeklini gösterir).

𝒄𝒄 � ∆𝒌𝒌 = 𝒄𝒄 � 𝑮𝑮 = 2𝜋𝜋𝑙𝑙,

Bu şartlar geometrik olarak ifade edilebilir. Bragg yansıma formülünden

1 1

denklemde 𝑛𝑛ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 = 1 alınırsa sin 𝜃𝜃ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 = şekline getirilerek

𝑛𝑛ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝜆𝜆 𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 𝜎𝜎ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘
sin 𝜃𝜃ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 = = 𝑛𝑛ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 2 2 = 1
2𝑑𝑑ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 2𝜆𝜆
𝜆𝜆 𝜆𝜆

geometrik bir çizimde ters örgüyü dalga boyuna bağlarız. Şekilde bu çizim görülmektedir. Bir çemberde

çapı gören çevre açı dik açıdır. Çapı olan bir çemberin OP kirişinin çapa oranı şekilde görülmektedir.
2
𝜆𝜆
 BÖLÜM 3-Laue Kırınım koşulları
1
Çapı olan bir çemberin OP kirişinin çapa oranı sin 𝜃𝜃 = şekilden görülmektedir. Böylece bu
2 𝑑𝑑 𝜎𝜎 𝑂𝑂𝑂𝑂
2 = 1 =
𝜆𝜆 2𝜆𝜆 𝐴𝐴𝐴𝐴
𝜆𝜆

geometrik çizim bir fiziksel yorum kazanır. Şekilde kristalin M noktasında bulunduğunu düşünelim.
Kristalin bir düzlemi (hkl) olsun. AO X-ışını MP doğrultusunda bir yansıma vermiş olsun. Ya da O
noktasından o uzaklığında bir nokta P noktası olsun. Şekilde Bragg bağıntısının geometrik gösterimi
verilmektedir.
P P

σ =1/d
1/d
θ Α θ 2θ
Α O O
1/λ X-ışını M

1/λ (hkl) düzlemi

2/λ
(a) (b)
 BÖLÜM 3-Laue Kırınım koşulları-Ewald Küresi
1-Kristal, yarıçapı olan bir çemberin (üç boyutta bir kürenin) M merkezine konmuş gibi düşünülür.
1
𝜆𝜆

2-X-ışını demetinin kristal içinden geçtikten sonra küreyi terkettiği O noktası kristalin ters örgüsünün
başlangıç noktası olarak alınır.

3-𝝈𝝈ℎ𝑘𝑘𝑘𝑘 ters örgü vektörünün son noktası P küre üzerinde ise M kristal merkezi ve P ters örgü
noktasından geçen MP doğrultusu hkl düzleminden yansıyan girişim saçağının doğrultusudur.

Geometrik çizimi elde etmek için kullandığımız küreye yansıma küresi veya Ewald küresi denir. Bu
kürenin yarıçapını birim olarak almak sureti ile de çizimi gerçekleştirebiliriz. Bragg bağıntısını bir daha
1
𝜆𝜆𝑑𝑑
yazalım sin 𝜃𝜃 = . Yansıma küresinin yarıçapı 1 olarak alınır, ters örgü vektörü |𝝈𝝈| yerine
𝜆𝜆 𝜆𝜆|𝝈𝝈|
= =
2𝑑𝑑 2 2

deneyde kullanılan X-ışını dalga boyu λ ile çarparak λ𝜎𝜎 ifadesi kullanılırsa yansımaların toplanabileceği
bir bölge tanımlanır.
 BÖLÜM 3-Laue Kırınım koşulları-Ewald Küresi
arın toplanabileceği bir bölge tanımlanır. Yansıma sayısı= hacim hesabından bulunabilir. Denklemde
4𝜋𝜋 3
𝑟𝑟
3

𝑟𝑟 = , 𝑛𝑛-birim hücredeki örgü noktası sayısı, 𝜆𝜆-kullanılan X-ışının dalga boyu, 𝑉𝑉-birim hücrenin hacmi
1
𝜆𝜆

olmak üzere, Toplanabilecek yansıma sayısı= Her örgü parametresi için 10’ar tane yansıma
4𝜋𝜋 8𝑉𝑉
( )’dır.
3 𝑛𝑛𝜆𝜆3

toplanması yeterli olacaktır. Kullanılan dalga boylarına göre toplanabilecek yansıma sayısı şekildeki
gibidir.

Mo Kα Cu Kα Cr Kα
0.71Å 1.54Å 2.29Å