TAM HALE GELEBİLEN DİFERANSİYEL DENKLEMLER

𝑀 𝑥, 𝑦 𝑑𝑥 + 𝑁 𝑥, 𝑦 𝑑𝑦 = 0
diferansiyel denkleminin 𝑀𝑦 ≠ 𝑁𝑥 iken tam diferansiyel denklem olmadığını biliyoruz.
Bu durumda denklem bazen uygun bir 𝜆 𝑥 , 𝜆 𝑦 ya da 𝜆 𝑥, 𝑦 fonksiyonuyla çarpıldıktan sonra
tam hale getirilebilir. Denklemi tam hale getiren bu fonksiyona integral çarpanı denir.
𝝀 𝒙 integral çarpanı: Verilen denklemi 𝜆 𝑥 gibi bir fonksiyonla çarpınca tam hale gelme
şartına bakalım.

𝜆 𝑥 𝑀 𝑥, 𝑦 𝑑𝑥 + 𝜆 𝑥 𝑁 𝑥, 𝑦 𝑑𝑦 = 0 𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 = 𝜆𝑥 𝑁
𝑑𝜆
𝜆 𝑥 𝑀 𝑥, 𝑦 = 𝜆 𝑥 𝑁 𝑥, 𝑦 𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 = 𝑁
𝑦 𝑥 𝑑𝑥
𝑑𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥
𝜆𝑀𝑦 = 𝜆𝑥 𝑁 + 𝜆𝑁𝑥 = 𝑑𝑥
𝜆 𝑁
𝑀𝑦 −𝑁𝑥
eşitliğinde oranı sadece 𝑥 e bağlı ise integral alınarak 𝜆 𝑥 integral çarpanı bulunur.
𝑁

9.11.2020 1
 𝝀 𝒚 integral çarpanı: Verilen denklemi 𝜆 𝑦 gibi bir fonksiyonla çarpınca tam hale gelme
şartına bakalım.

𝜆 𝑦 𝑀 𝑥, 𝑦 𝑑𝑥 + 𝜆 𝑦 𝑁 𝑥, 𝑦 𝑑𝑦 = 0 𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 = −𝜆𝑦 M
𝑑𝜆
𝜆 𝑦 𝑀 𝑥, 𝑦 = 𝜆 𝑦 𝑁 𝑥, 𝑦 𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 = − 𝑑𝑦M
𝑦 𝑥

𝑑𝜆 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥
𝜆𝑦 𝑀 + 𝜆𝑀𝑦 = 𝜆𝑁𝑥 = 𝑑𝑦
𝜆 −𝑀
𝑀𝑦 −𝑁𝑥
eşitliğinde oranı sadece 𝑦 ye bağlı ise integral alınarak 𝜆 𝑦 integral çarpanı bulunur.
−𝑀

𝝀 𝒙, 𝒚 integral çarpanı: 𝜆 𝑥, 𝑦 gibi hem 𝑥 e hem de 𝑦 ye bağlı bir integral çarpanı da bazen
denklemi tam hale getirebilir. Fakat böyle bir integral çarpanı bulmanın genel bir yolu yoktur bu
yüzden daha ileri düzey derslerde incelenecektir.

9.11.2020 2
Örnek: 𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑥𝑦𝑑𝑦 = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: 𝑑𝑥 diferansiyelinin katsayısı sadece 𝑥 değişkenine bağlı düzenlenemeyeceğinden

değişkenlerine ayrılabilen denklem değildir.
𝑀 𝑥, 𝑦 = 𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑥 ⟹ 𝑀𝑦 = 2𝑦 ve 𝑁 𝑥, 𝑦 = 𝑥𝑦 ⟹ 𝑁𝑥 = 𝑦 olup 𝑀𝑦 ≠ 𝑁𝑥 olduğundan tam
diferansiyel denklem de değildir.
𝑑𝜆 1
𝜆 𝑥 şeklinde integral çarpanı var mı? Bunu bulmak için = 𝑥 𝑑𝑥 denklemini
𝜆
çözmeliyiz.
𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 2𝑦 − 𝑦 1 𝑑𝜆 1
= = න = න 𝑑𝑥 ⟹ ln 𝜆 = ln 𝑥 ⟹ 𝜆 = 𝑥
𝑁 𝑥𝑦 𝑥 𝜆 𝑥
oranı sadece 𝑥 e bağlı olduğundan 𝜆 𝑥 integral
çarpanı vardır. integral çarpanı bulunur.

Denklemi bu integral çarpanı ile çarpalım.

𝑥 3 + 𝑥𝑦 2 + 𝑥 2 𝑑𝑥 + 𝑥 2 𝑦𝑑𝑦 = 0
𝑀 𝑥, 𝑦 = 𝑥 3 + 𝑥𝑦 2 + 𝑥 2 ⟹ 𝑀𝑦 = 2𝑥𝑦 ve 𝑁 𝑥, 𝑦 = 𝑥 2 𝑦 ⟹ 𝑁𝑥 = 2𝑥𝑦 olup 𝑀𝑦 = 𝑁𝑥
olduğundan tam diferansiyel denklem haline gelmiştir.

9.11.2020 3
Şimdi bu denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
𝑥 𝑥 4 2 2 3
𝜕𝑢 𝑥 𝑥 𝑦 𝑥
= 𝑥 3 + 𝑥𝑦 2 + 𝑥 2 ⟹ න 𝜕𝑢 = න 𝑥 3 + 𝑥𝑦 2 + 𝑥 2 𝜕𝑥 ⟹ 𝑢 = + + +𝑐 𝑦
𝜕𝑥 4 2 3
𝑦 𝑦 2 2
𝜕𝑢 𝑥 𝑦
= 𝑥 2 𝑦 ⟹ න 𝜕𝑢 = න 𝑥 2 𝑦 𝜕𝑦 ⟹ 𝑢 = +𝑐 𝑥
𝜕𝑦 2

𝑥 4 𝑥 2𝑦 2 𝑥 3 𝑥 2𝑦2
𝑢= + + +𝑐 𝑦 = +𝑐 𝑥
4 2 3 2
𝑥4 𝑥3
𝑐 𝑦 = 0, 𝑐 𝑥 = + olup
4 3

𝑥4 𝑥2𝑦2 𝑥3
+ 2 + = 𝑐 genel çözümü bulunur.
4 3

9.11.2020 4
Örnek: 2𝑥𝑦 − 3𝑦 𝑑𝑥 + 𝑦 2 − 𝑥 2 + 3𝑥 𝑑𝑦 = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: 𝑑𝑦 diferansiyelinin katsayısı sadece 𝑦 değişkenine bağlı düzenlenemeyeceğinden

değişkenlerine ayrılabilen denklem değildir.
𝑀 𝑥, 𝑦 = 2𝑥𝑦 − 3𝑦 ⟹ 𝑀𝑦 = 2𝑥 − 3 ve 𝑁 𝑥, 𝑦 = 𝑦 2 − 𝑥 2 + 3𝑥 ⟹ 𝑁𝑥 = −2𝑥 + 3 olup
𝑀𝑦 ≠ 𝑁𝑥 olduğundan tam diferansiyel denklem de değildir.
𝜆 𝑥 şeklinde integral çarpanı var mı? 𝜆 𝑦 şeklinde integral çarpanı var mı?

𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 4𝑥 − 6 𝑀𝑦 − 𝑁𝑥 4𝑥 − 6 2 2𝑥 − 3 2
= 2 = = =−
𝑁 𝑦 − 𝑥 2 + 3𝑥 −𝑀 − 2𝑥𝑦 − 3𝑦 −𝑦 2𝑥 − 3 𝑦
oranı sadece 𝑥 e bağlı olmadığından 𝜆 𝑥 oranı sadece 𝑦 ye bağlı olduğundan 𝜆 𝑦 integral
integral çarpanı yoktur. çarpanı vardır.
𝑑𝜆 2
Bunu bulmak için = − 𝑦 𝑑𝑦 denklemini çözmeliyiz.
𝜆
𝑑𝜆 2
න = න − 𝑑𝑦 ⟹ ln 𝜆 = −2 ln 𝑦 ⟹ 𝜆 = 𝑦 −2
𝜆 𝑦

integral çarpanı bulunur.

9.11.2020 5
 Denklemi bu integral çarpanı ile çarpalım.
2𝑥𝑦 −1 − 3𝑦 −1 𝑑𝑥 + 1 − 𝑥 2 𝑦 −2 + 3𝑥𝑦 −2 𝑑𝑦 = 0
𝑀 𝑥, 𝑦 = 2𝑥𝑦 −1 − 3𝑦 −1 ⟹ 𝑀𝑦 = −2𝑥𝑦 −2 + 3𝑦 −2 ve 𝑁 𝑥, 𝑦 = 1 − 𝑥 2 𝑦 −2 + 3𝑥𝑦 −2 ⟹ 𝑁𝑥 =
− 2𝑥𝑦 −2 + 3𝑦 −2 olup 𝑀𝑦 = 𝑁𝑥 olduğundan tam diferansiyel denklem haline gelmiştir.

Şimdi bu denklemin genel çözümünü bulabiliriz.

𝑥 𝑥
𝜕𝑢
= 2𝑥𝑦 − 3𝑦 ⟹ න 𝜕𝑢 = න 2𝑥𝑦 −1 − 3𝑦 −1 𝜕𝑥 ⟹ 𝑢 = 𝑥 2 𝑦 −1 − 3𝑥𝑦 −1 + 𝑐 𝑦
−1 −1
𝜕𝑥
𝑦 𝑦
𝜕𝑢
= 1 − 𝑥 𝑦 + 3𝑥𝑦 ⟹ න 𝜕𝑢 = න 1 − 𝑥 2 𝑦 −2 + 3𝑥𝑦 −2 𝜕𝑦 ⟹ 𝑢 = 𝑦 + 𝑥 2 𝑦 −1 − 3𝑥𝑦 −1 + 𝑐 𝑥
2 −2 −2
𝜕𝑦

𝑢 = 𝑥 2 𝑦 −1 − 3𝑥𝑦 −1 + 𝑐 𝑦 = 𝑦 + 𝑥 2 𝑦 −1 − 3𝑥𝑦 −1 + 𝑐 𝑥
𝑐 𝑦 = 𝑦 ve 𝑐 𝑥 = 0 olup

𝑦 + 𝑥 2 𝑦 −1 − 3𝑥𝑦 −1 = 𝑐 genel çözümü bulunur.

9.11.2020 6
 ÇALIŞMA SORULARI

1. 3𝑦 − 2𝑥 𝑑𝑥 + 𝑥𝑑𝑦 = 0 denklemini tam hale getirerek genel çözümünü bulunuz.

2. 𝑦 2 𝑑𝑥 + 𝑥𝑦𝑑𝑦 = 0 denklemini tam hale getirerek genel çözümünü bulunuz.

3. 3𝑥 2 + 3𝑦 2 𝑑𝑥 + 𝑥 3 + 3𝑥𝑦 2 + 6𝑥𝑦 𝑑𝑦 = 0 denklemini tam hale getirerek genel çözümünü

bulunuz.

4. 2𝑥𝑦 − 𝑦 2 + 2𝑦 𝑑𝑥 + 2𝑥 − 2𝑦 𝑑𝑦 = 0 denklemini tam hale getirerek genel çözümünü

bulunuz.

9.11.2020 7