MAT103U-GENEL MATEMATİK

Ünite 8: İntegral ve Uygulamaları

Sayfa 192’nin üst kısmında [a, b] aralığının n eşit parçaya

Alan Problemi bölünmüşü grafik olarak verilmiştir.
Düzlemde sonlu sayıda doğru parçasının uç uca
eklenmesiyle oluşturulan kapalı bölgeye çokgensel bölge i. alt aralığın sağ ucunu xi ile gösterelim. Bu verilere göre
denir. aşağıdaki toplam oluşturulur.

Dairenin alanının hesaplanması için, Arşimed, daireye [𝑓 𝑥! + 𝑓 𝑥! + ⋯ + 𝑓 𝑥! ]∆𝑥

içeriden ve dışarıdan yaklaşan çokgenler kullanmıştır toplamı bir gerçel sayıdır ve bu sayıya 𝑓 fonksiyonunun
(S:187, Şekil 8.1). bir Riemann toplamı denir (S:192, Şekil 8.9).
Bu yaklaşımı kullanarak [a, b] aralığı üzerinde tanımlı, Bu toplamda, bölüntüdeki nokta sayısı arttırıldıkça karşılık
sürekli ve pozitif değerler alan bir f(x) fonksiyonu gelen değerlerin yaklaştığı sabit sayıya 𝑓 fonksiyonunun
tarafından belirlenen bir D bölgesinin alanı hesaplanabilir [𝑎, 𝑏] kapalı aralığı üzerindeki belirli integrali denir ve
(S:187, Şekil 8.2). aşağıdaki şekilde ifade edilir:
D alanı y = f(x) eğrisinin altında, y = 0 doğrusunun !
üstünde, x = a doğrusunun sağında ve x = b doğrusunun
𝑓(𝑥)𝑑𝑥
solunda kalan alandır. [a, b] aralığının içindeki belli
!
sayıdaki noktaların oluşturduğu kümeye (a ve b dahil
olmak üzere), bu aralığın bir bölüntüsü diyebiliriz. Burada 𝑑𝑥 ifadesi Riemann toplamındaki
Hesaplamak istenen alan, bu bölüntüler yardımıyla ∆𝑥 ! 𝑡𝑒 esinlenerek yazılmaktadır ve integralin hangi
dikdörtgenler oluşturularak hesaplanabilir ve bölüntü değişkene göre hesaplandığını belirtir.
sayısı arttıkça hesaplanmak istenen alanın gerçek değerine
yaklaşılır. Bu ifadede;

Sayfa 187 ve 188’deki [0,1] aralığı üzerinde tanımlı • ∫ sembolüne integral,

f(x)=x2 fonksiyonunun alanını hesaplarken 10 (S:188, • 𝑎’ya integralin alt sınırı,
Şekil 8.7) ve 20 (S:188, Şekil 887) dikdörtgensel yaklaşım • 𝑏’ye integralin üst sınırı,
örneği incelenebilir.
• 𝑓(𝑥)’e integrand ve
Başka Problem, Yine Toplamlar
• 𝑑𝑥’e diferansiyel denir.
Bir aracın hız bilgisini ve geçen süreyi kullanarak yol
bilgisine ulaşılabilir. Her bir zaman dilimindeki hızı sabit Daha matematiksel ifadeyle;
kabul ederek, bu zaman dilimlerinde alınan yol yaklaşık !
olarak hesaplanabilir. Bu ifadeler eğer fonksiyonlara
benzetilmeye çalışılırsa; fonksiyondaki değişken zaman, 𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = lim 𝑓 𝑥! + 𝑓 𝑥! + ⋯ + 𝑓 𝑥! . ∆𝑥 olur.
!→!
fonksiyon ise zamana bağlı olarak aracın hızıdır. !

Belirli İntegral Belirsiz İntegral

Alan ve yol problemlerinde, kaşımıza birtakım toplamlar Türev demek değişim oranı ya da hız demekti. Şimdi, bir
çıktı ve bu işlemlerde fonksiyonlar negatif değer almayan olayın hızını ya da değişim oranını biliyorken, olayın
fonksiyonlardı. Fonksiyon üzerindeki bu koşuldan kendi formülünü bulmaya çalışıyoruz..
vazgeçip, [𝑎, 𝑏] kapalı aralığı üzerinde tanımlı sürekli bir 𝐓𝐚𝐧ı𝐦: 𝐹(𝑥) fonksiyonunun türevi 𝑓(𝑥) fonksiyonuna
𝑓 fonksiyonu alarak da aynı işlemleri yapabiliriz. Bunun eşitse 𝐹(𝑥) fonksiyonuna 𝑓(𝑥)’in bir ilkeli denir, yani
için [𝑎, 𝑏] aralığını her birinin boyu;
F′ (x)=f(x) oluyorsa, F(x) fonksiyonuna f(x)’in bir ilkeli
𝑏−𝑎 denir.
∆𝑥 = olan 𝑛 eşit parçaya bölebiliriz.
𝑛
F(x) ve 𝐺(𝑥) fonksiyonlarının bir aralık üzerinde türevleri
Bu durumda bölüntü noktaları; eşit ise, yani 𝐹′(𝑥) = 𝐺 ! 𝑥 oluyorsa, bu fonksiyonlar
𝑥! = 𝑎, 𝑥! arasında 𝑐 ∈ ℝ sayısı için;
𝑏−𝑎 𝐺 𝑥 = 𝐹(𝑥) + 𝑐
=𝑎+ , 𝑥!
𝑛 ilişkisi vardır.
𝑏−𝑎
= 𝑎 + 2. , … , 𝑥! Tanım: 𝐹(𝑥) fonksiyonu, 𝑓(𝑥) fonksiyonunun bir ilkeli
𝑛 ise, 𝐹(𝑥) + 𝑐 ailesine, 𝑓(𝑥)’in belirsiz integrali denir ve
𝑏−𝑎 aşağıdaki şekilde gösterilir:
= 𝑎 + 𝑖. , … , 𝑥!
𝑛
𝑓 𝑥 𝑑𝑥 = 𝐹 𝑥 + 𝑐
𝑏−𝑎
= 𝑎 + 𝑛. = 𝑏 olur.
𝑛

1
 MAT103U-GENEL MATEMATİK
Ünite 8: İntegral ve Uygulamaları

Ayrıca aşağıdaki şekilde de yazılabilir: u = g(x) türevlenebilir fonksiyonu için du = g ! x dx

ifadesine 𝐮 ’nun diferansiyeli denir ve integral
𝐹′ 𝑥 𝑑𝑥 = 𝐹 𝑥 + 𝑐 hesaplarında kullanışlı bir araçtır.
Verilen integralde 𝑢 = 𝑔(𝑥) denirse, u’nun diferansiyeli;
Genellikle kullanılan fonksiyonların belirsiz integralleri
şunlardır: 𝑘, 𝑛, 𝑐 ∈ ℝ sabit sayılar olmak üzere; 𝑑𝑢 = 𝑔! 𝑥 𝑑𝑥 olur. Bunları;
1. Sabit kuralı: Bunları;

𝑘 𝑑𝑥 = 𝑘𝑥 + 𝑐 𝑓 ! 𝑔 𝑥 . 𝑔! 𝑥 𝑑𝑥 integralinde yerine yazarsak;

2. Kuvvet kuralı: 𝑓 ! 𝑔 𝑥 . 𝑔! 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑓′ 𝑢 𝑑𝑢 = 𝑓 𝑢 + 𝑐
!!!
𝑥
𝑥 ! 𝑑𝑥 = + 𝑐 , 𝑛 ≠ −1 eşitliğini buluruz. Verilen integrale bu gözle bakıp, sonra
𝑛+1 x değişkenine geri dönebiliriz.
3. Logaritmik kural: Konuyla ilgili olarak Sayfa 197, 198, 199 ve 200’deki
1 örnekler incelenebilir.
𝑑𝑥 = 𝑙𝑛𝑥 + 𝑐
𝑥 Temel Teorem
4. Üstel fonksiyon kuralı: Belirli integral hesabını kolaylaştırmanın bir yolu “Temel
Teorem”adlı teorem ile sağlanmaktadır.
1 !"
𝑒 !" 𝑑𝑥 = 𝑒 + 𝑐 ,𝑘 ≠ 0 Temel Teorem: 𝑓(𝑥), [𝑎, 𝑏] aralığı üzerinde sürekli bir
𝑘 fonksiyon ve 𝐹(𝑥) fonksiyonu da 𝑓(𝑥)’in bir ilkeli, yani
Türeve benzer şekilde integral için de belirli kurallar 𝐹’(𝑥) = 𝑓(𝑥) olsun. Bu durumda;
vardır. Belirsiz integral için geçerli olan kurallar şunlardır !
(sabit bir 𝑘 ∈ ℝ için): 𝑏
𝑓(𝑥)𝑑𝑥 = 𝐹 𝑏 − 𝐹 𝑎 = 𝐹 𝑥 olur.
𝑎
1. Sabitle çarpma kuralı: !

Bu teoreme dayanarak, bir 𝑓(𝑥) fonksiyonunun [𝑎, 𝑏]

𝑘 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑘 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 (k sabit sayı) aralığı üzerindeki belirli integrali o fonksiyonun bir ilkeli
bulunarak kolayca hesaplanabilir.
2. Toplam kuralı:
!
!
(𝑓 𝑥 𝑑𝑥 belirli integralini hesaplarken, f (x)
(𝑓 𝑥 + 𝑔(𝑥))𝑑𝑥 = 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 + 𝑔 𝑥 𝑑𝑥 fonksiyonunun F(x) ilkeli yerine G(x) = F(x) + c ilkeli de
seçilebilir. Bu durumda uç noktalardaki değerler farkı;
3. Fark Kuralı: G(b) − G(a) = (F(b) + c) − (F(a)+c) = F(b)−F(a) olup
sonuç değişmez.
(𝑓 𝑥 − 𝑔(𝑥))𝑑𝑥 = 𝑓 𝑥 𝑑𝑥 − 𝑔 𝑥 𝑑𝑥
Düzlemde iki eğri arasındaki alan integral yardımıyla
Konuyla ilgili olarak Sayfa 195 ve 196’daki örnekler hesaplanabilir. [𝑎, 𝑏] kapalı aralığında 0 ≤ 𝑓(𝑥) ≤ 𝑔(𝑥)
incelenebilir. şeklinde tanımlı sürekli fonksiyonlar olsun. Bu iki eğri
arasında kalan alan (S:204, Şekil 8.17) aşağıdaki formül
Hesaplanılan integralin sonucunun doğruluğu, kolay bir ile hesaplanır:
şekilde, sonucun türevi alınarak kontrol edilebilir.
!
Türevdeki; 𝐴= (𝑔 𝑥 − 𝑓 𝑥 )𝑑𝑥
!
𝑓∘𝑔 𝑥 = 𝑓 ! 𝑔 𝑥 . 𝑔′(𝑥) !

şeklinde olan z (bileşke) kuralı integrale çevrildiğinde; Konuyla ilgili olarak Sayfa 201, 202, 203 ve 204’deki
çözümlü örnekler incelenebilir.
𝑓 ! 𝑔 𝑥 . 𝑔! 𝑥 𝑑𝑥 = 𝑓∘𝑔 !
𝑥 𝑑𝑥 + 𝑐 Ortalama Değer
= 𝑓 ∘ 𝑔 𝑥 + 𝑐 olur. [𝑎, 𝑏] aralığını, x0 = a < x1 < · · · < xn = b noktaları
yardımıyla n tane eşit alt aralığa ayıralım. Oluşan alt
𝑓 ! 𝑔 𝑥 . 𝑔! 𝑥 𝑑𝑥 integralinde, iki tane fonksiyon aralıkların boyları;
türevi ve bileşkeler olduğu için, değişken değiştirme ya da 𝑏−𝑎
yerine koyma formülü denilen yöntem çok yararlıdır. ∆𝑥 = olur.
𝑛

2
 MAT103U-GENEL MATEMATİK
Ünite 8: İntegral ve Uygulamaları

𝑓 fonksiyonunun alt aralıkların sağ uçlarındaki değerlerini

hesaplarsak;
𝑓 𝑥! , 𝑓 𝑥! , … , 𝑓 𝑥! sayıları elde edilir.
Bu sayıların ortalaması;
[𝑓 𝑥! + 𝑓 𝑥! + ⋯ + 𝑓 𝑥! ]
olur.
𝑛
Burada;
𝑏−𝑎 𝑏−𝑎
∆𝑥 = , 𝑛= ′yi kullanırsak;
𝑛 ∆𝑥
1
[𝑓 𝑥! + 𝑓 𝑥! + ⋯ + 𝑓 𝑥! ] ∆𝑥
𝑏−𝑎
ifadesi elde edilir. Bu değerde;
[𝑓 𝑥! + 𝑓 𝑥! + ⋯ + 𝑓 𝑥! ] ∆𝑥
ifadesi, f fonksiyonunun verilen bölüntüye göre Riemann
toplamıdır.
Verilen bir f fonksiyonunun [a, b] aralığı üzerindeki
ortalama değeri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir:
!
1
𝑓!"# = 𝑓(𝑥)𝑑𝑥
𝑏−𝑎
!

Konuyla ilgili olarak Sayfa 207 ve 208’deki örnekler

incelenebilir.