1.

BÖLÜM

ÖKLİD UZAYINDA HESAPLAMALAR

1.0. Giriş

Bu bölümün amacı daha sonraki bölümlerde gerekli olacak bazı temel kavramları
tanıtmaktır. Böylece, ilerleyen bölümlerde ele alınacak olan eğriler ve yüzeyler ile ilgili
konular için bir hazırlık olacaktır.

Bu bölüm altı kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda n-boyutlu Öklid uzayı, Öklid
koordinatları, vektörler ve uygulamaları ele alınmıştır. İkinci kısımda, Öklid uzayı
üzerinde reel değerli, türevlenebilir fonksiyonlar incelenmiştir. Üçüncü kısımda Öklid
uzayında tanjant vektörler ve vektör alanları ele alınmıştır. Dördüncü kısımda reel değerli
fonksiyonların tanjant vektörler yönündeki türevleri ile ilgili işlemler verilmiştir. Beşinci
kısımda Öklid uzayındaki reel değerli, türevlenebilir bir fonksiyonun gradienti ile bir
vektör alanının divergenti ve rotasyoneli ile ilgili örnekler verilmiştir. Altıncı kısımda ise
bir vektör alanının bir vektör alanı yönünde türevi ele alınmıştır.

1.1. Öklid Uzayı ℝ𝒏

Tanım 1.1.1.
ℝ𝑛 = {(𝑝1 , … , 𝑝𝑛 ): 𝑝𝑖 reel sayı, 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛} (1.1.1)

biçiminde reel sayı n-lilerinden oluşan uzaya n-boyutlu Öklid uzayı denir. ℝ𝑛 nin
elemanları, hem 𝑛-boyutlu uzaydaki noktaları hem de noktaların konum vektörlerini
temsil eder. Aslında, ℝ𝑛 uzayı aşağıdaki toplama ve skaler çarpma işlemleri ile birlikte
bir vektör uzayı yapısına kavuşur;

i) Herhangi 𝑝 = (𝑝1 , … , 𝑝𝑛 ) ve 𝑞 = (𝑞1 , … , 𝑞𝑛 ), reel sayı 𝑛-lileri için 𝑝 + 𝑞 toplamı

𝑝 + 𝑞 = (𝑝1 + 𝑞1 , … , 𝑝𝑛 + 𝑞𝑛 ) (1.1.2)
𝑛
ℝ nin bir elemanıdır.

ii) Benzer şekilde, 𝜆 ∈ ℝ için 𝜆𝑝 çarpımı

𝜆𝑝 = (𝜆𝑝1 , … , 𝜆𝑝𝑛 ) (1.1.3)

ℝ𝑛 nin bir elemanıdır (Gray ve ark., 2006).

Tanım 1.1.2. Herhangi (𝑝1 , … , 𝑝𝑛 ) ∈ ℝ𝑛 noktası için

𝑥𝑖 : ℝ𝑛 → ℝ; 𝑥𝑖 (𝑝) = 𝑝𝑖 ; 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛 (1.1.4)

1
olacak şekilde tanımlanan 𝑥𝑖 reel değerli fonksiyonlarına 𝑝 noktasının Öklit koordinatları
(Öklit koordinat fonksiyonları) adı verilir.

Tanım 1.1.3. 𝑝0 , 𝑝1 , … , 𝑝𝑛 ∈ ℝ𝑛 olsun. Eğer 𝑝

⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
0 𝑝1 , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗ 𝑝0 𝑝𝑛 vektörleri ℝ𝑛 nin bir
𝑝0 𝑝2 … , ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
ortonormal bazını oluşturursa {𝑝0 , 𝑝1 , … , 𝑝𝑛 } noktalarına ℝ𝑛 nin bir Öklid çatısı (dik çatı)
adı verilir.

ℝ𝑛 de 𝑣 = (𝑣1 , … , 𝑣𝑛 ) ve 𝑤
⃗⃗ = (𝑤1 , … , 𝑤𝑛 ) vektörleri için
𝑛

<, >: ℝ𝑛 × ℝ𝑛 → ℝ; < 𝑣 , 𝑤

⃗⃗ > = ∑ 𝑣𝑖 𝑤𝑖 (1.1.5)
𝑖=1

⃗⃗ nin skaler (iç) çarpımı adı verilir. Bir 𝑣 ∈ ℝ𝑛 vektörünün

reel değerli fonksiyona 𝑣 ile 𝑤
normu
‖𝑣‖ = √< 𝑣, 𝑣 > (1.1.6)

şeklinde tanımlanır. ℝ𝑛 de sıfırdan farklı 𝑣 = (𝑣, … , 𝑣𝑛 ) ve 𝑤

⃗⃗ = (𝑤1 , … , 𝑤𝑛 ) vektörleri
arasındaki açı 𝜃 olmak üzere
< 𝑣, 𝑤
⃗⃗ >
𝑐𝑜𝑠𝜃 = (1.1.7)
‖𝑣 ‖‖𝑤⃗⃗ ‖

dir [GAS 06]. Buna göre < 𝑣, 𝑤 ⃗⃗ vektörleri birbirine diktir, bu durumda
⃗⃗ > = 0 ise 𝑣 ile 𝑤
θ = π/2 dir. Ayrıca 𝑣 ile 𝑤⃗⃗ vektörlerinden biri diğerinin bir skaler katı ise bu iki vektör
birbirine paraleldir, bu durumda 𝜃 = 0 veya 𝜃 = 𝜋 dır.

Tanım 1.1.4. 𝑢
⃗ = (𝑢1 , 𝑢2 , 𝑢3 ) vektörünün 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) vektörü üzerine dik izdüşümü

〈𝑢
⃗ , 𝑣〉
𝑝𝑟𝑜𝑗𝑣⃗ 𝑢
⃗ = 𝑣 (1.1.8)
‖𝑣‖2
biçiminde tanımlanır (Şekil 1.1.1).

Şekil 1.1.1

Örnek 1.1.5. 𝑢
⃗ = (1,2,3) vektörünün 𝑣 = (2,1, −1) vektörü üzerine dik izdüşümünü
bulunuz.

Çözüm. 𝑢 ⃗ ve 𝑣 vektörlerinin iç çarpım 〈𝑢

⃗ , 𝑣 〉 = 1 ve ‖𝑣‖ = √6 olduğundan, bu değerleri
(1.1.8) de yerine yazılırsa

2
 〈𝑢
⃗ , 𝑣〉 1
𝑝𝑟𝑜𝑗𝑣⃗ 𝑢
⃗ = 2
𝑣 = (2,1, −1)
‖𝑣‖ 6
bulunur. 

Teorem 1.1.6. (Cauchy-Schwartz eşitliği) ℝ𝑛 nin sıfırdan farklı her 𝑣 ve 𝑤

⃗⃗ vektörleri

|〈𝑣, 𝑤
⃗⃗ 〉| ≤ ‖𝑣‖‖𝑤
⃗⃗ ‖ (1.1.9)

eşitsizliğini sağlar. Eşitliğin sağlanması için gerek ve yeter şart 𝑣 = 𝜆𝑤

⃗⃗ olmasıdır.

Tanım 1.1.7. ℝ𝑛 de 𝑝 = (𝑝1 , 𝑝2 , , … , 𝑝𝑛 ) ve 𝑞 = (𝑞1 , … , 𝑞𝑛 ) noktaları verilsin;

𝑑: ℝ𝑛 × ℝ𝑛 → ℝ+ ; 𝑑(𝑝, 𝑞) = ‖𝑝𝑞
⃗⃗⃗⃗ ‖ (1.1.10)

şeklinde tanımlanan reel değerli fonksiyona 𝑝 ile 𝑞 noktaları arasındaki uzaklık adı verilir.
⃗⃗⃗⃗ vektörü
Burada 𝑝𝑞

⃗⃗⃗⃗ = (𝑞1 − 𝑝1 , 𝑞2 − 𝑝2 , … , 𝑞𝑛 − 𝑝𝑛 )
𝑝𝑞 (1.1.11)

biçiminde tanımlanır (Şekil 1.1.2).

Şekil 1.1.2

Teorem 1.1.8. (1.1.10) eşitliği ile tanımlanan uzaklık fonksiyonu bir metriktir.

İspat. Her 𝑝, 𝑞, 𝑟 ∈ ℝ𝑛 noktaları için norm tanımı yardımıyla

i) 𝑑(𝑝, 𝑞) ≥ 0 dır, 𝑑(𝑝, 𝑞) = 0 dır ⇔ 𝑝 = 𝑞 dır (pozitif tanımlılık),

ii) 𝑑(𝑝, 𝑞) = 𝑑(𝑞, 𝑝) (simetri),
iii) 𝑑(𝑝, 𝑟) ≤ 𝑑(𝑝, 𝑞) + 𝑑(𝑞, 𝑟) (üçgen eşitsizliği),

şeklindeki metrik aksiyomlarının sağlandığı kolaylıkla gösterilebilir. ■

Tanım 1.1.9. ℝ3 de 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) ve 𝑤

⃗⃗ = (𝑤1 , 𝑤2 , 𝑤3 ) vektörlerinin vektörel çarpımı

𝑖 𝑗 ⃗
𝑘
𝑣×𝑤
⃗⃗ = | 𝑣1 𝑣2 𝑣3 | (1.1.12)
𝑤1 𝑤2 𝑤3

3
 ⃗ = (0,0,1), ℝ3
determinantı yardımıyla tanımlanır. Burada 𝑖 = (1,0,0), 𝑗 = (0,1,0) ve 𝑘
ün standart baz vektörleridir.

ℝ3 de 𝑢 ⃗⃗ ve 𝜎 vektörlerinin vektörel çarpımı için aşağıdaki özdeşlikler verilebilir:

⃗ , 𝑣, 𝑤

〈𝑢 ⃗⃗ 〉
⃗ ,𝑤 〈𝑢
⃗ , 𝜎〉
i) 〈𝑢 ⃗⃗ × 𝜎〉 = |
⃗ × 𝑣, 𝑤 |, (1.1.13)
〈𝑣, 𝑤
⃗⃗ 〉 〈𝑣 , 𝜎〉
ii) ⃗ × (𝑣 × 𝑤
𝑢 ⃗⃗ ) = 〈𝑢 ⃗⃗ 〉𝑣 − 〈𝑢
⃗ ,𝑤 ⃗ , 𝑣 〉𝑤
⃗⃗ . (1.1.14)
Birinci eşitlik Lagrange özdeşliği, ikinci eşitlik ise Grassmann özdeşliği olarak bilinir.

Önerme 1.1.10. ℝ3 de 𝑢
⃗ ile 𝑣 vektörleri verilsin. Bu vektörler arasındaki açı 𝜃 olmak
üzere

‖𝑢
⃗ × 𝑣 ‖ = ‖𝑢
⃗ ‖‖𝑣‖|𝑠𝑖𝑛𝜃| (1.1.15)
dir.

İspat. (1.1.13) eşitliği yardımıyla 𝑢 ile 𝑣 vektörlerinin vektörel çarpımının karesi

〈𝑢 ⃗ 〉 〈𝑢
⃗ ,𝑢 ⃗ , 𝑣〉
⃗ × 𝑣 ‖2 = |
‖𝑢 |
〈𝑣, 𝑢
⃗ 〉 〈𝑣, 𝑣〉
⃗ ‖2 ‖𝑣‖2 − 〈𝑢
= ‖𝑢 ⃗ , 𝑣 〉2

⃗ ‖2 ‖𝑣‖2 − ‖𝑢
= ‖𝑢 ⃗ ‖2 ‖𝑣‖2 𝑐𝑜𝑠 2 𝜃

⃗ ‖2 ‖𝑣‖2 (1 − 𝑐𝑜𝑠 2 𝜃)
= ‖𝑢

⃗ ‖2 ‖𝑣‖2 𝑠𝑖𝑛2 𝜃
= ‖𝑢

dir. ∎

Vektörel çarpımın bazı uygulamaları aşağıda verilmiştir:

Uygulama 1.1.11. Vektörel çarpımın fizikte bir uygulaması dönme momenti (tork) dur.
Bir noktaya 𝑑 yönlü uzaklıkta bir 𝐹 kuvveti uygulandığında oluşan dönme momenti

⃗ = 𝐹×𝑑
𝑇
ile hesaplanır (Şekil 1.1.3).

Şekil 1.1.3

4
Uygulama 1.1.12. ℝ3 de 𝑢
⃗ = (𝑢1 , 𝑢2 , 𝑢3 ) ve 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) vektörleri üzerine kurulan
paralel kenarın alanı
𝐴 = ‖𝑢 ⃗ ‖‖𝑣‖|𝑠𝑖𝑛𝜃| = ‖𝑢 ⃗ × 𝑣‖ (1.1.16)

ile hesaplanır. Bu nedenle 𝑢

⃗ ile 𝑣 vektörlerinin lineer bağımlı olması için gerek ve yeter
koşul ⃗ × 𝑣 = 0 olmasıdır.
‖𝑢 ‖

Uygulama 1.1.13. ℝ3 de 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasından geçen ve 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 )

vektörüne paralel olan bir 𝐿 doğrusunun vektörel, parametrik ve genel denklemlerini
bulunuz.

Çözüm. 𝐿 doğrusunun 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasından geçtiği biliniyor. Bu doğrunun 𝑝0

den farklı başka bir 𝑝 = (𝑥, 𝑦, 𝑧) (değişken) noktadan geçtiği kabul edilsin. Bununla
birlikte 𝐿 doğrusu 𝑣 vektörüne paralel olduğundan

𝑝0 𝑝 = 𝑡𝑣
⃗⃗⃗⃗⃗⃗

olmalıdır. Burada 𝑡 ∈ ℝ bir değişken (parametre) dir. Böylece doğrunun vektörel

denklemi
L: 𝑝 = 𝑝0 + 𝑡𝑣 (1.1.17)

olarak bulunur (Şekil 1.1.4). Bileşenler cinsinden yazılırsa

(𝑥, 𝑦, 𝑧) = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) + 𝑡(𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 )

elde edilir. Böylece doğrunun parametrik denklemi

𝑥 = 𝑥0 + 𝑡𝑣1
L: 𝑦 = 𝑦0 + 𝑡𝑣2 (1.1.18)
𝑧 = 𝑧0 + 𝑡𝑣3

dir. Bu denklemlerden 𝑡 çekilirse

𝑥 − 𝑥0 𝑦 − 𝑦0 𝑧 − 𝑧0
𝐿: = = =𝑡 (1.1.19)
𝑣1 𝑣2 𝑣3

doğrunun genel (simetri) denklemi bulunur. 

Şekil 1.1.4

5
Uygulama 1.1.14. ℝ3 de, paralel olmayan (aykırı)

𝐿1 : 𝑝(𝑠) = 𝑝0 + 𝑠𝑣1
𝐿2 : 𝑞(𝑡) = 𝑞0 + 𝑡𝑣2

doğruları arasındaki en kısa uzaklık

|〈(𝑣1 × 𝑣2 ), (𝑞0 − 𝑝0 )〉|

𝑑= (1.1.20)
‖𝑣1 × 𝑣2 ‖

ile hesaplanır. Doğrular birbirine paralel olmadığından 𝑣1 × 𝑣2 ≠ 0 dır (Şekil 1.1.5).

Şekil 1.1.5

Örnek 1.1.15. ℝ3 de
𝐿1 : 𝑝(𝑠) = (0,2, −1) + 𝑠(1,1,2),
𝐿2 : 𝑞(𝑡) = (1,0, −1) + 𝑡(1,1,3)

doğruları arasındaki en kısa uzaklığı bulunuz.

Çözüm. Doğruların doğrultu vektörlerinin vektörel çarpımı

𝑖 𝑗 ⃗
𝑘
𝑣1 × 𝑣2 = |1 1 2| = (1, −1,0)
1 1 3

sıfır vektöründen farklı olduğundan 𝑣1 ile 𝑣2 vektörleri lineer bağımsızdır. Ayrıca

𝑞0 − 𝑝0 = (1,0, −1) − (0,2, −1) = (1, −2,0)

ve ‖𝑣1 × 𝑣2 ‖ = √2 dir. Buradan doğrular arasındaki en kısa uzaklık

|(𝑣1 × 𝑣2 ), (𝑞0 − 𝑝0 )| 3
𝑑= =
‖𝑣1 × 𝑣2 ‖ √2
olarak bulunur. 

Uygulama 1.1.16. ℝ3 de 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasından geçen ve lineer bağımlı olmayan

⃗⃗ = (𝑤1 , 𝑤2 , 𝑤3 ) vektörlerine paralel olan Π düzleminin vektörel,
𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) ve 𝑤
parametrik ve genel (lineer) denklemlerini bulunuz.

6
Çözüm. Π düzleminin 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasından geçtiği biliniyor. Bununla birlikte
Π düzlemi sıfırdan farkli 𝑣 ve 𝑤⃗⃗ vektörlerine paralel olduğundan düzlemin başka bir 𝑝
(değişken) noktası için ⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗ vektörleri lineer bağımlıdır. Bu nedenle ⃗⃗⃗⃗⃗⃗
𝑝0 𝑝, 𝑣 ve 𝑤 𝑝0 𝑝 vektörü
diğerlerinin bir lineer kombinasyonu olarak yazılabilir. Diğer bir deyişle 𝑠, 𝑡 ∈ ℝ
değişkenleri (parametreleri) için

Π: 𝑝0 𝑝 = 𝑠𝑣 + 𝑡𝑤
⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗ (1.1.21)
düzlemin vektörel denklemi elde edilir. Bileşenler cinsinden yazılırsa

(𝑥, 𝑦, 𝑧) = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) + 𝑠(𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) + 𝑡(𝑤1 , 𝑤2 , 𝑤3 )

bulunur. Böylece düzlemin parametrik denklemi

𝑥 = 𝑥0 + 𝑠𝑣1 + 𝑡𝑤1
Π: 𝑦 = 𝑦0 + 𝑠𝑣2 + 𝑡𝑤2 (1.1.22)
𝑧 = 𝑧0 + 𝑠𝑣3 + 𝑡𝑤3

olarak elde edilir. Bununla birlikte ⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗ vektörleri lineer bağımlı oldukları için
𝐴𝑃, 𝑣 ve 𝑤
𝑥 − 𝑥0 𝑦 − 𝑦0 𝑧 − 𝑧0
Π: det(𝑝
⃗⃗⃗⃗⃗⃗ ⃗⃗ ) = | 𝑣1
0 𝑝, 𝑣 , 𝑤 𝑣2 𝑣3 | = 0 (1.1.23)
𝑤1 𝑤2 𝑤3

determinantı 𝑎𝑥 + 𝑏𝑦 + 𝑐𝑧 + 𝑑 = 0 şeklinde düzlemin genel (lineer) denklemini

verecektir. Burada
𝑣2 𝑣3 𝑣1 𝑣3 𝑣1 𝑣2
𝑎 = |𝑤
2 𝑤3 | , 𝑏 = − |𝑤1 𝑤3 | , 𝑐 = |𝑤1 𝑤2 | , 𝑑 = −(𝑎𝑥0 + 𝑏𝑦0 + 𝑐𝑧0 ) (1.1.24)

reel sabitlerdir.

Alıştırma 1.1.17. ℝ3 de 𝐴 = (2,5,1), 𝐵 = (3,6,1) ve 𝐶 = (2,6,3) noktalarının belirlediği

düzlemin vektörel, parametrik ve lineer (genel) denklemlerini bulunuz (Şekil 1.1.6).

Şekil. 1.1.6

Tanım 1.1.18. ℝ3 de düzlemsel olmayan

⃗ = (𝑢1 , 𝑢2 , 𝑢3 ), 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) ve 𝑤
𝑢 ⃗⃗ = (𝑤1 , 𝑤2 , 𝑤3 )

7
vektörleri verilsin. Bu vektörlerin karma çarpımı
𝑢1 𝑢2 𝑢3
(𝑢 ⃗⃗ ) = 〈𝑢
⃗ , 𝑣, 𝑤 ⃗⃗ 〉 = | 𝑣1
⃗ × 𝑣, 𝑤 𝑣2 𝑣3 | (1.1.25)
𝑤1 𝑤2 𝑤3
biçiminde tanımlanır.

Uygulama 1.1.19. Karma çarpımın diğer bir geometrik uygulaması paralel yüzlünün
haciminin hesaplanmasıdır. Örneğin,

⃗ = (𝑢1 , 𝑢2 , 𝑢3 ), 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ) ve 𝑤
𝑢 ⃗⃗ = (𝑤1 , 𝑤2 , 𝑤3 )

vektörleri üzerine kurulan paralel yüzlünün hacmi

𝑉 = |〈𝑢 ⃗⃗ 〉| = ‖𝑢
⃗ × 𝑣, 𝑤 ⃗ × 𝑣‖‖𝑤
⃗⃗ ‖|𝑐𝑜𝑠𝜃| (1.1.26)

ile hesaplanır. Burada 𝜃, 𝑢 ⃗⃗ vektörleri arasındaki açıyı belirtir. Bu nedenle 𝑢

⃗ × 𝑣 ile 𝑤 ⃗ ,𝑣
ve 𝑤⃗⃗ vektörlerinin aynı düzlemde yatması için gerek ve yeter şart (𝑢 ⃗⃗ ) = 0 olmasıdır.
⃗ , 𝑣, 𝑤

Alıştırmalar 1.1
1. Uzayda 𝑝 = (1,2, −3) ve 𝑞 = (−3,1,2) noktaları veriliyor.
i) 𝑝 ve 𝑞 noktaları arasındaki uzaklığı bulunuz.
ii) 𝑝 ve 𝑞 noktalarından geçen doğrunun parametrik denklemini bulunuz.

2. Uzayda 𝑣 = (1,2, −3) ve 𝑤 ⃗⃗ = (−3,1, 𝑎) vektörleri verilsin;

i) 𝑣 ve 𝑤⃗⃗ vektörlerinin birbirine dik olması için 𝑎 ∈ ℝ sabiti neye eşit olmalıdır?
⃗⃗ vektörlerinin birbirine paralel olması için 𝑎 ∈ ℝ sabiti neye eşit olmalıdı?
ii) 𝑣 ve 𝑤

3. Uzayda 𝑝 = (2, −1,3) noktası ile 𝑣 = (−1,3,2) ve 𝑤

⃗⃗ = (−3,1,4) vektörleri verilsin;

i) 𝑝 noktasından geçen ve 𝑣 vektörüne paralel olan doğrunun vektörel, parametrik ve

genel denklemlerini bulunuz.
ii) 𝑝 noktasından geçen ve 𝑣 ile 𝑤 ⃗⃗ vektörlerine paralel olan düzlemin vektörel,
parametrik ve genel denklemlerini bulunuz.

4. Uzayda 𝐿1 ve 𝐿2 doğruları sırasıyla

𝛾1 (𝑡) = (2𝑡 − 1,3𝑡 + 2, −2𝑡 + 3) ve 𝛾2 (𝑡) = (3𝑡 + 1, −5𝑡 − 3,3𝑡 − 1)

parametrik denklemleri ile verilsin.

i) doğruların birbirine paralel olup olmadıklarını gösteriniz,

ii) doğrular arasındaki açıyı bulunuz,
iii) doğrular arasındaki en kısa uzaklığı bulunuz. ((1.1.5) eşitliğinden yararlanınız)

⃗⃗ = (−3,1,4) vektörleri veriliyor:

⃗ = (2, −1,3), 𝑣 = (−1,3,2) ve 𝑤
5. Uzayda 𝑢

i) Bu vektörlerin oluşturduğu paralel yüzlünün hacmini bulunuz.

⃗ × (𝑣 × 𝑤
ii) 𝑢 ⃗⃗ ) = 〈𝑢 ⃗⃗ 〉𝑣 − 〈𝑢
⃗ ,𝑤 ⃗⃗ eşitliğinin sağlandığını gösteriniz.
⃗ , 𝑣〉𝑤

8
1.2. ℝ𝒏 de Türevlenebilir Fonksiyonlar

Tanım 1.2.1. 𝑓: ℝ𝑛 → ℝ foksiyonu sürekli ve k.ıncı mertebeden tüm kısmı türevleri

mevcut ise 𝑓 fonksiyonuna k.ıncı mertebeden türevlenebilirdir (yada kısaca 𝐶 𝑘
sınıfındandır) denir. Tüm mertebeden kısmı türevleri mevcut olan 𝑓 fonksiyonuna
𝐶 ∞ sınıfındandır denir. Bu fonksiyonların kümesi 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) ile gösterilir.

Bu durumda 𝑓, 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) için bu fonksiyonların toplamı 𝑓 + 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) ve çarpımı

𝑓. 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) dir. Bunların 𝑝 ∈ ℝ𝑛 deki değerleri

(𝑓 + 𝑔)(𝑝) = 𝑓(𝑝) + 𝑔(𝑝)

(𝑓. 𝑔)(𝑝) = 𝑓(𝑝). 𝑔(𝑝)

şeklinde tanımlanır [GAS 06].

Örneğin; 𝑓: ℝ → ℝ; 𝑓(𝑡) = |𝑡| mutlak değer fonksiyonu için 𝑡 = 0 noktasında 𝑓 ′ (𝑡)

tanımlı olmadığından 𝑓 fonksiyon türevlenebilir değildir

Örnek 1.2.2. 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑥2 𝑥33 − 𝑥12 𝑥3 fonksiyonunun 1. mertebeden kısmi

türevlerinin 𝑝 = (3,2,1) noktasındaki değerlerini bulunuz.

Çözüm. 𝑓 fonksiyonun kısmi türevleri

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= −2𝑥1 𝑥3 , = 𝑥33 , = 3𝑥2 𝑥32 − 𝑥12
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

dir. Bu fonksiyonların 𝑝 = (3,2,1) noktasındaki değerleri

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
(𝑝) = −6, (𝑝) = 1, (𝑝) = −3
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

şeklinde elde edilir. 

Açıklama 1.2.3. Türev işlemi lokal bir işlemdir. Bu nedenle, bir 𝑓: ℝ𝑛 → ℝ

𝜕𝑓
fonksiyonunun 𝜕𝑥 türevini bulmak için 𝑓 nin tanım kümesi, ℝ𝑛 nin tamamını kapsamak
zorunda değildir. Bu fonksiyonun ℝ𝑛 nin bir 𝑊 ⊂ ℝ𝑛 açık alt kümesinde (lokal olarak)
tanımlı olması yeterlidir.

Örnek 1.2.4. 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑥2 𝑥3 𝑙𝑛(𝑥1 ) fonksiyonunun bir

𝑄 = {(𝑝1 , 𝑝2 , 𝑝3 ) ∈ ℝ3 : 𝑝1 > 0}

açık alt kümesi üzerinde türevlenebilir olduğunu gösteriniz.

Çözüm. 𝑓 fonksiyonun kısmi türevleri

𝜕𝑓 𝑥2 𝑥3 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= , = 𝑥3 ln(𝑥1 ), = 𝑥2 ln(𝑥1 )
𝜕𝑥1 𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

9
dir. Bu fonksiyonların 𝑝 = (𝑝1 , 𝑝2 , 𝑝3 ) noktasındaki değerleri

𝜕𝑓 𝑝2 𝑝3 𝜕𝑓 𝜕𝑓
(𝑝) = , (𝑝) = 𝑝3 ln(𝑝1 ), (𝑝) = 𝑝2 ln(𝑝1 )
𝜕𝑥1 𝑝1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

olup 𝑝1 > 0 için tümü tanımlıdır. Benzer durum yüksek mertebeden türevler için de
geçerli olduğundan 𝑓 fonksiyonunun 𝑄 üzerinde türevlenebilir olduğu görülür. 

Örnek. 1.2.5. 𝑓: ℝ2 → ℝ fonksiyonu

𝜕𝑓 𝜕𝑓
(𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑦 2 + 𝑦 ve (𝑥, 𝑦) = 𝑦𝑥 2 + 𝑥 + 2𝑦
𝜕𝑥 𝜕𝑦

şartlarını sağlasın. Bununla birlikte 𝑓(0,0) = 1 olduğuna göre 𝑓 fonksiyonunu bulunuz.

Çözüm. İlk olarak

𝜕𝑓
(𝑥, 𝑦) = 𝑦𝑥 2 + 𝑥 + 2𝑦
𝜕𝑦
eşitliğinden
1
𝑓(𝑥, 𝑦) = ∫(𝑦𝑥 2 + 𝑥 + 2𝑦)𝑑𝑦 = 𝑦 2 𝑥 2 + 𝑥𝑦 + 𝑦 2 + 𝐶(𝑥) (1.2.1)
2

bulunur. Burada 𝐶(𝑥) fonksiyonu sadece 𝑥 e bağlıdır. Diğer şart

𝜕𝑓
(𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑦 2 + 𝑦
𝜕𝑥
olduğundan (1.2.1) eşitliğin 𝑥 e göre türevinden

𝜕𝑓
𝑥𝑦 2 + 𝑦 = (𝑥, 𝑦) = 𝑦 2 𝑥 + 𝑦 + 𝐶 ′ (𝑥)
𝜕𝑥
𝐶(𝑥) = 𝑐 sabit olduğu görülür. Ayrıca 𝑓(0,0) = 1 başlangıç şartından 𝑐 = 1 bulunur.
Böylece
1
𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑦 2 𝑥 2 + 𝑥𝑦 + 𝑦 2 + 1
2
elde edilir. 

Teorem 1.2.6. 𝐷 ⊂ ℝ2 tanım kümesi üzerinde 𝑓(𝑥, 𝑦) fonksiyonu verilsin. 𝑓𝑥𝑦 ve 𝑓𝑦𝑥
kısmi türevleri 𝐷 üzerinde tanımlı ve sürekli olsun. Bu takdirde 𝑓𝑥𝑦 = 𝑓𝑦𝑥 dir.

Örnek 1.2.7. 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑦𝑡𝑎𝑛𝑥 + 𝑥𝑠𝑒𝑐𝑦 fonksiyonunun 𝑓𝑥𝑦 = 𝑓𝑦𝑥 eşitliğini sağladığını
gösteriniz.

Çözüm. 𝑓 nin kısmi türevlerinden 𝑓𝑥 = 𝑦𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 + 𝑠𝑒𝑐𝑦, 𝑓𝑥𝑦 = 𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 + 𝑠𝑒𝑐𝑦𝑡𝑎𝑛𝑦, 𝑓𝑦 =

𝑡𝑎𝑛𝑥 + 𝑥𝑠𝑒𝑐𝑦𝑡𝑎𝑛𝑦, 𝑓𝑦𝑥 = 𝑠𝑒𝑐 2 𝑥 + 𝑠𝑒𝑐𝑦𝑡𝑎𝑛𝑦 bulunur. Böylece 𝑓𝑥𝑦 = 𝑓𝑦𝑥 eşitliğini
sağladığı görülür. 

10
Örnek 1.2.8. 𝑓(𝑡, 𝑥) = 𝑒 −𝑡 𝑠𝑖𝑛𝑥 fonksiyonunun 𝑓𝑡 = 𝑓𝑥𝑥 ısı denklemini sağladığını
gösteriniz.

Çözüm. 𝑓 nin kısmi türevlerinden 𝑓𝑡 = −𝑒 −𝑡 𝑠𝑖𝑛𝑥, 𝑓𝑥 = 𝑒 −𝑡 𝑐𝑜𝑠𝑥, 𝑓𝑥𝑥 = −𝑒 −𝑡 𝑠𝑖𝑛𝑥 elde

edilir. Böylece 𝑓𝑡 = 𝑓𝑥𝑥 eşitliğini sağladığı görülür. 

Örnek 1.2.9. 𝑓(𝑡, 𝑥) = sin(𝑎𝑡)𝑐𝑜𝑠𝑥 fonksiyonunun 𝑓𝑡𝑡 = 𝑎2 𝑓𝑥𝑥 dalga denklemini

sağladığını gösteriniz. Burada 𝑎 reel sabittir.

Çözüm. 𝑓 nin kısmi türevlerinden 𝑓𝑡 = 𝑎𝑐𝑜𝑠(𝑎𝑡)𝑐𝑜𝑠𝑥, 𝑓𝑡𝑡 = −𝑎2 𝑠𝑖𝑛(𝑎𝑡)𝑐𝑜𝑠𝑥, 𝑓𝑥 =

−𝑠𝑖𝑛(𝑎𝑡)𝑠𝑖𝑛𝑥, 𝑓𝑥𝑥 = −𝑠𝑖𝑛(𝑎𝑡)𝑐𝑜𝑠𝑥, bulunur. Böylece 𝑓𝑡𝑡 = 𝑎2 𝑓𝑥𝑥 eşitliğini sağladığı
görülür. 

Örnek 1.2.10. 𝑓(𝑡, 𝑥) = (𝑡 − 𝑥)3 fonksiyonunun 𝑓𝑡𝑡 = 𝑓𝑥𝑥 dalga denklemini sağladığını
gösteriniz.

Çözüm. 𝑓 nin kısmi türevlerinden 𝑓𝑡 = 3(𝑡 − 𝑥)2 , 𝑓𝑡𝑡 = 6(𝑡 − 𝑥), 𝑓𝑥 = −3(𝑡 −
𝑥)2 , 𝑓𝑥𝑥 = 6(𝑡 − 𝑥) dir. Böylece 𝑓𝑡𝑡 = 𝑓𝑥𝑥 eşitliğini sağladığı görülür. 

Alıştırmalar 1.2.

1. ℝ3 üzerinde 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = (𝑥 − 𝑦)2 + 𝑒 𝑦𝑧 reel değerli fonksiyonu ve 𝑝 = (1, −2,3)

𝜕2 𝑓
noktası için 𝜕𝑥𝜕𝑧 (𝑝) değerini bulunuz.

2. ℝ3 üzerinde 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑦 2 𝑧 ve 𝑔(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑧𝑠𝑖𝑛𝑥 reel değerli fonksiyonları

veriliyor. Aşağıdaki fonksiyonları 𝑥, 𝑦, 𝑧 cinsinden yazınız;

𝜕𝑔 𝜕𝑓 𝜕2 (𝑓𝑔) 𝜕
(a) 𝑔𝑓 2 , (b) 𝜕𝑥 𝑓 + 𝜕𝑦 𝑔, (c) , (d) 𝜕𝑦 (𝑐𝑜𝑠𝑓)
𝜕𝑥𝜕𝑧

3. ℝ3 üzerinde
𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑦 2 𝑧 − 𝑥 2 𝑦 ve 𝑔(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑧𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑦)

reel değerli fonsiyonları verilsin. Bu fonksiyonların 1. mertebeden kısmi türevlerinin

(1, −1,1), (3, −1,1), (1 − 𝑎, 1, 𝑎) ve (𝑡, 𝑡 2 , 𝑡 3 ) noktalardaki değerlerini bulunuz.

4. Aşağıda tanımlanan 𝑓 fonksiyonlarının 1. mertebeden kısmı türevlerini bulunuz;

(a) 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑧) + 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦).

(b) 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑠𝑖𝑛𝑔, 𝑔 = 𝑒 ℎ , ℎ(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦𝑧.

5. 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥 3 − 3𝑥𝑦 2 fonksiyonunun 𝑓𝑥𝑥 = 𝑓𝑦𝑦 Laplas denklemini sağladığını

gösteriniz.

11
1.3. Teğet (Tanjant) Vektörler ve Vektör Alanları

Tanım 1.3.1. ℝ𝑛 de bir 𝑝 noktası ve bir 𝑣 vektörü verilsin. Buna göre 𝑝 noktasından
başlayıp 𝑝 + 𝑣 noktasında biten yönlü doğru parçasına ℝ𝑛 Öklit uzayının 𝑝 noktasındaki
teğet (tanjant) vektörü adı verilir ve 𝑣𝑝 ya da (𝑣, 𝑝) ile gösterilir (Şekil 1.3.1).

Şekil 1.3.1

Tanımdan da anlaşılacağı üzere 𝑣𝑝 tanjant vektörünün uygulanış (başlangıç) noktası 𝑝

ve vektör kısmı da 𝑣 dir. Literatürde 𝑝 ∈ ℝ𝑛 noktasının tüm tanjant vektörleri kümesi

𝑇𝑝 ℝ𝑛 = {(𝑣, 𝑝)│𝑣 ∈ ℝ𝑛 , 𝑝 ∈ ℝ𝑛 } (1.3.1)

ile gösterilir. Böylece ℝ𝑛 nin 𝑝 noktasındaki standart birim teğet vektörleri

(𝑒𝑖 , 𝑝) = (𝑒𝑖 )𝑝 ; 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛

şeklinde ifade edilir. Burada 𝑒𝑖 = (0, … ,1,0, … 0) i.nci standart birim vektördür.

⃗⃗ ∈ ℝ𝑛 vektörleri, 𝑝 ∈ ℝ𝑛 noktası ve 𝑐 ∈ ℝ skaleri için

Buradan, 𝑣, 𝑤

i) (𝑣 + 𝑤 ⃗⃗ 𝑝 vektörel toplam,
⃗⃗ )𝑝 = 𝑣𝑝 + 𝑤
ii) 𝑐(𝑣𝑝 ) = 𝑐𝑣𝑝 skaler çarpım

işlemleri ile birlikte 𝑇𝑝 ℝ𝑛 kümesi bir vektör uzayı yapısına kavuşur. Bu uzaya ℝ𝑛 nin 𝑝
noktasındaki teğet vektör uzayı denir (Gray ve ark., 2006).
𝜕
Teorem 1.3.2. (𝑒𝑖 )𝑝 = 𝜕𝑥 | , 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛 vektörleri 𝑇𝑝 ℝ𝑛 nin bir bazıdır.
𝑖 𝑝

İspat. i) Lineer bağımsızlık:

𝑛 𝑛 𝑛 𝑛

∑ 𝜆𝑖 (𝑒𝑖 )𝑝 = 0𝑝 ⇒ ∑ 𝜆𝑖 (𝑒𝑖 , 𝑝) = (0, 𝑝) ⇒ ∑(𝜆𝑖 𝑒𝑖 , 𝑝) = (0, 𝑝) ⇒ ∑ 𝜆𝑖 𝑒𝑖 = 0

𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1
dir. Buradan 𝜆1 = 𝜆2 = ⋯ = 𝜆𝑛 = 0 bulunur.

ii) Germe aksiyomu:

𝑛
𝑛
(𝑣, 𝑝) ∈ 𝑇𝑝 ℝ ⇒ 𝑣𝑝 = ∑ 𝑣𝑖 (𝑒𝑖 )𝑝
𝑖=1
dir. Bu iki aksiyom sağlandığından, (𝑒𝑖 )𝑝 (1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛) vektörleri 𝑇𝑝 ℝ𝑛 nin bir bazıdır. ∎

12
Tanım 1.3.3. 𝐷ℝ𝑛 açık küme olmak üzere 𝑉: 𝐷 → 𝑇𝑝 ℝ𝑛 ; 𝑝 ⟼ 𝑉(𝑝) ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 şeklinde
tanımlanan 𝑉 dönüşümüne ℝ𝑛 nin teğet (tanjant) vektör alanı denir. Bu durumda ℝ𝑛 nin
vektör alanları kümesi
𝑇ℝ𝑛 = {𝑉 ∈ ℝ𝑛 │∀𝑝 ∈ ℝ𝑛 𝑖ç𝑖𝑛 𝑉(𝑝) ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 } (1.3.2)

şeklinde tanımlanır. Aşağıdaki toplama ve skaler ile çarpma işlemleri ile birlikte 𝑇ℝ𝑛 bir
vektör uzayı yapısına kavuşur;

i) (𝑉 + 𝑊)(𝑝) = 𝑉(𝑝) + 𝑊(𝑝); 𝑉, 𝑊 ∈ 𝑇ℝ𝑛 , 𝑝 ∈ ℝ𝑛 ,

ii) (𝑓𝑉)(𝑝) = 𝑓(𝑝)𝑉(𝑝); ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ).

𝑇ℝ𝑛 uzayına ℝ𝑛 nin teğet vektör alanları uzayı adı verilir (Gray ve ark., 2006).

Örnek 1.3.4. ℝ3 de 𝑢 ⃗ = (1,2,3), 𝑣 = (2,1,1) vektörleri ile 𝑤

⃗⃗ = (𝑥, 𝑦, 𝑥𝑦𝑧) vektör alanı
verilsin. Buna göre, 𝑝 = (1,3,2) noktası için 2𝑢
⃗ 𝑝 + 3𝑣𝑝 ve 2𝑤 ⃗⃗ 𝑝 − 𝑣𝑝 teğet vektörlerini
hesaplayınız.

Çözüm. 2𝑢
⃗ = (2,4,6), 3𝑣 = (6,3,3) olduğundan

⃗ + 3𝑣 = (2,4,6) + (6,3,3) = (8,7,9)

2𝑢

⃗ 𝑝 + 3𝑣𝑝 = (2𝑢
2𝑢 ⃗ + 3𝑣)𝑝 = (8,7,9)𝑝
bulunur. Ayrıca
𝑤
⃗⃗ 𝑝 = (𝑥, 𝑦, 𝑥𝑦𝑧)𝑝 = (1,3,6)

⃗⃗ 𝑝 − 𝑣𝑝 = (2,6,12)𝑝 − (2,1,1)𝑝 = (0,5,11)𝑝

2𝑤
elde edilir.

Örnek 1.3.5 𝐹 = (1,0) sabit vektör alanıdır (Şekil 1.3.2).

Örnek 1.3.6 𝐹 = (𝑥, 𝑦) vektör alanı orijinden çıkan ve her yöne akan, başlangıç
noktasından uzaklaştıkça hızı artıran bir sıvı görünümündedir (Şekil 1.3.3).

Örnek 1.3.7 𝐹 = (𝑦, 0), 𝑦 ≥ 0 vektör alanı yatay olarak hareket eden bir sıvı
görünümündedir, ancak sıvı parçacıkları, 𝑦 ekseninden uzaklaştıkça daha hızlı hareket
etmektedir (Şekil 1.3.4).

Şekil 1.3.2 Şekil 1.3.3 Şekil 1.3.4

13
Tanım 1.3.8. ℝ𝑛 üzerinde tanımlaman 𝑒1 , 𝑒2 , … , 𝑒𝑛 vektör alanlarına ℝ𝑛 nin doğal çatı
alanı adı verilir. Ayrıca, 𝑝 ∈ ℝ𝑛 noktasındaki birim teğet vektörleri aşağıdaki şekilde
tanımlanır;
𝜕
(𝑒1 )𝑝 = | = (1,0, … ,0)|𝑝
𝜕𝑥1 𝑝
𝜕
(𝑒2 )𝑝 = | = (0,1, … ,0)|𝑝
𝜕𝑥2 𝑝
------------------------
𝜕
(𝑒𝑛 )𝑝 = | = (0,0, … ,1)|𝑝 .
𝜕𝑥𝑛 𝑝

Bu tanım yardımıyla aşağıdaki sonuç elde edilir.

Sonuç 1.3.9. 𝑇ℝ𝑛 nin herhangi bir 𝑉 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 ) vektör alanı doğal çatı alanları
cinsinden
𝑉 = 𝑣1 𝑒1 + 𝑣2 𝑒2 + ⋯ + 𝑣𝑛 𝑒𝑛

biçiminde yazılabilir. Burada 𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) reel değerli fonksiyonları 𝑉 vektör

alanının bileşenleridir.

Alıştırmalar 1.3

1) ℝ3 de 𝑢
⃗ = (−2,1,1) ve 𝑣 = (2,3,2) vektörleri ile herhangi bir 𝑝 ∈ ℝ3 noktası
veriliyor;
(a) 𝑤 ⃗ 𝑝 − 2𝑣𝑝 tanjant vektörünü 𝑒1 (𝑝), 𝑒2 (𝑝), 𝑒3 (𝑝) vektörlerinin lineer
⃗⃗ 𝑝 = 3𝑢
bileşimi olarak yazınız.
(b) 𝑝 = (−1,2,3) için 𝑤
⃗⃗ 𝑝 teğet vektörünün bitim noktasını bulunuz.
2) ℝ3 de 𝑉1 = 𝑥𝑧𝑒1 + 𝑦𝑒2 , 𝑉2 = 2𝑥 2 𝑒1 − 𝑧𝑒3 ve 𝑉3 = 𝑥𝑒1 + 2𝑦 2 𝑒2 + 𝑦𝑧𝑒3 vektör
alanları veriliyor;
(a) 𝑊 = 𝑉1 + 𝑥𝑉2 − 𝑉3 vektör alanını bulunuz.
(b) 𝑊 vektör alanının 𝑝 = (−1,2, −2) noktasındaki değerini bulunuz.
3) ℝ3 de verilen 𝑉1 = 𝑒1 − 𝑥𝑒3 , 𝑉2 = 𝑒2 ve 𝑉3 = 𝑥𝑒1 + 𝑒3 vektör alanlarının lineer
bağımsız olduklarını gösteriniz.

4) ℝ3 de 𝑉 = −𝑥 2 𝑒1 + 𝑥𝑦𝑒2 + 𝑦𝑧 2 𝑒3 ve 𝑊 = 𝑥𝑒1 + 2𝑦 2 𝑒2 + 𝑦𝑧𝑒3 vektör alanları

veriliyor. Buradan 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦 − 𝑧 2 , 𝑔(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑦𝑧 − 𝑥 2 reel değerli türevlenebilir
fonksiyonları için 𝑓𝑉 − 𝑔𝑊 vektör alanını hesaplayınız.

14
1.4. Yöne Göre Türev
ℝ𝑛 üzerinde tanımlı 𝑓: ℝ𝑛 → ℝ reel değerli, türevlenebilir fonksiyonu farklı yönlerde bir
𝜕𝑓
değişime sahiptir. Bu nedenle 𝜕𝑥 kısmi türevi 𝑓 nin 𝑥𝑖 yönünde ne kadar değiştiğini
𝑖
ölçer. Böylece 𝑓 fonksiyonunun 𝑝 noktasından geçen 𝑡 ↦ 𝑝 + 𝑡𝑣 doğrusu boyunca
değişimini hesaplamak için 𝑣𝑝 teğet vektörüne ihtiyaç duyulur.

Tanım 1.4.1 𝑓: ℝ𝑛 → ℝ reel değerli, türevlenebilir bir fonksiyon ve 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 olmak

üzere
𝑑
𝑣𝑝 [𝑓] = (𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣))│𝑡=0 (1.4.1)
𝑑𝑡
reel sayısına 𝑓 nin 𝑣𝑝 tanjant vektörü yönündeki türevi denir. Geometrik olarak

𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣) − 𝑓(𝑝)

𝑣𝑝 [𝑓] = lim (1.4.2)
𝑡→0 𝑡
biçiminde ifade edilir (Gray ve ark., 2006).

Uyarı 1.4.2. 1) 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ) ve 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ olmak üzere

𝑑
𝑣𝑝 [𝑓] = (𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣))│𝑡=0 = 𝑓 ′ (𝑡) (1.4.3)
𝑑𝑡
dir.
𝜕
2) ℝ𝑛 nin doğal çatı alanı {𝜕𝑥 }, (1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛) için,
𝑖

𝜕 𝑑 𝑑𝑓
│𝑝 [𝑓] = (𝑓(𝑝1 , 𝑝2 , … . , 𝑝𝑖 + 𝑡, … . , , 𝑝𝑛 ))│𝑡=0 = (1.4.4)
𝜕𝑥𝑖 𝑑𝑡 𝑑𝑥𝑖
dir.

Örnek 1.4.3. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑥12 𝑥2 𝑥3 reel değerli fonksiyonu, 𝑝 = (1, −2,1)

noktası ve 𝑣 = (1,2, −3) vektörü verilsin. 𝑓 nin 𝑣𝑝 yönündeki türevini hesaplayınız.

Çözüm. 𝑝 + 𝑡𝑣 = (1 + 𝑡, −2 + 2𝑡, 1 − 3𝑡) olduğundan

𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣 ) = (1 + 𝑡)2 (2𝑡 − 2)(1 − 3𝑡) = −6𝑡 4 − 4𝑡 3 + 8𝑡 2 + 4𝑡 − 2

𝑑
(𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣)) = −24𝑡 3 − 12𝑡 2 + 16𝑡 + 4
𝑑𝑡
dır. Böylece 𝑡 = 0 noktasında
𝑑
𝑣𝑝 [𝑓] = (𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣))| =4
𝑑𝑡 𝑡=0
bulunur. 

Alıştırma 1.4.4. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑙𝑛(𝑥2 𝑥3 ) + 𝑒 𝑥2 𝑥3 reel değerli fonksiyonu,

𝑝 = (1,0,3) noktası ve 𝑣 = (0,4,1) vektörü verilsin. 𝑓 nin 𝑣𝑝 yönündeki türevinini
bulunuz.

15
Aşağıdaki sonucun detaylı ispatı için bakınız ((Gray ve ark., 2006), sayfa 266).

Önerme 1.4.5. 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 )|𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere

𝑛
𝜕𝑓
𝑣𝑝 [𝑓] = ∑ 𝑣𝑖 | (1.4.5)
𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝑖=1
dir.

İspat. ℝ𝑛 uzayının 𝑝 = (𝑝1 , 𝑝2 , … , 𝑝𝑛 ) noktası ve 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 ) vektörü için

𝑝 + 𝑡𝑣 = (𝑝1 + 𝑡𝑣1 , 𝑝2 + 𝑡𝑣2 , … , 𝑝𝑛 + 𝑡𝑣𝑛 )

𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣) = 𝑓(𝑝1 + 𝑡𝑣1 , 𝑝2 + 𝑡𝑣2 , … , 𝑝𝑛 + 𝑡𝑣𝑛 )

dir. Buradan, zincir kuralı yardımıyla

𝑛
𝑑 𝜕𝑓 𝑑
(𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣)) = ∑ (𝑝 + 𝑡𝑣 ) (𝑝𝑖 + 𝑡𝑣𝑖 )
𝑑𝑡 𝜕𝑥𝑖 𝑑𝑡
𝑖=1
𝑑
bulunur. Ayrıca 𝑑𝑡 (𝑝𝑖 + 𝑡𝑣𝑖 ) = 𝑣𝑖 , 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛 olduğundan 𝑡 = 0 noktasında
𝑛
𝑑 𝜕𝑓
(𝑓(𝑝 + 𝑡𝑣 ))│𝑡=0 = ∑ 𝑣𝑖 |
𝑑𝑡 𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝑖=1
elde edilir. ∎

Örnek 1.4.6. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑥12 𝑥2 𝑥3 reel değerli fonksiyonu, 𝑝 = (1, −1,2)

noktası ve 𝑣 = (4, −3,1) vektörü için 𝑓 fonksiyonunun 𝑣𝑝 yönündeki türevini
hesaplayınız.

Çözüm. 𝑓 fonksiyonunun 𝑥𝑖 , (1 ≤ 𝑖 ≤ 3) koordinat fonksiyonlarına göre türevi alınırsa

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= 2𝑥1 𝑥2 𝑥3 , = 𝑥12 𝑥3 , = 𝑥12 𝑥2
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

elde edilir. Bu kısmi türev fonksiyonlarının 𝑝 = (1, −1,2) noktasındaki değerleri

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
(𝑝) = −4, (𝑝) = 2, (𝑝) = −1
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

dır. Böylece (1.4.5) eşitliği yardımıyla

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑣𝑝 [𝑓] = 𝑣1 (𝑝) + 𝑣2 (𝑝) + 𝑣3 (𝑝) = 4(−4) − 3(2) + 1. (−1) = −23
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
bulunur. 

Önerme 1.4.5 in vektör alanları için karşılığı aşağıda verilmiştir:

16
Önerme. 1.4.7. 𝑉 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 ) ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanı ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere 𝑓
nin 𝑉 yönündeki türevi
𝑛
𝜕𝑓
𝑉[𝑓] = ∑ 𝑣𝑖 (1.4.6)
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
dir.

Örnek 1.4.8. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑠𝑖𝑛(𝑥2 𝑥3 ) + 𝑐𝑜𝑠(𝑥1 𝑥3 ) reel değerli

fonksiyonu ve 𝑉 = 𝑥1 𝑒1 − 𝑥22 𝑒2 + 𝑥3 𝑒3 vektör alanı için 𝑓 fonksiyonunun 𝑉 yönündeki
türevini hesaplayınız.

Çözüm. 𝑓 fonksiyonunun koordinat fonksiyonlarına göre kısmi türevleri alınırsa

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= −𝑥3 𝑠𝑖𝑛(𝑥1 𝑥3 ), = 𝑥3 𝑐𝑜𝑠(𝑥2 𝑥3 ), = 𝑥2 𝑐𝑜𝑠(𝑥2 𝑥3 ) − 𝑥1 𝑠𝑖𝑛(𝑥1 𝑥3 )
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

elde edilir. Böylece (1.4.6) eşitliği yardımıyla

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑉[𝑓] = 𝑣1 + 𝑣2 + 𝑣3 = −2𝑥1 𝑥3 𝑠𝑖𝑛(𝑥1 𝑥3 ) + 𝑥2 𝑥3 (1 − 𝑥2 )𝑐𝑜𝑠(𝑥2 𝑥3 )
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
bulunur. 
𝜕 𝜕 𝜕
Örnek 1.4.9. ℝ3 de 𝑉 = 𝑥1 − 𝑥3 + 𝑥22 ve 𝑓(𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 ) = 𝑥12 𝑥2 + 𝑥3 olmak
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
üzere f nin 𝑉 yönündeki türevi 𝑉[𝑓] yi hasaplayınız.
𝜕 𝜕𝑓
Çözüm. Daha önceden 𝜕𝑥 [𝑓] = 𝜕𝑥 olduğu gösterilmişti. Bu özelik kullanılarak
𝑖 𝑖

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑉[𝑓] = 𝑥1 − 𝑥3 + 𝑥22
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
2
𝜕(𝑥1 𝑥2 + 𝑥3 ) 𝜕(𝑥12 𝑥2 + 𝑥3 ) 𝜕(𝑥12 𝑥2 + 𝑥3 )
= 𝑥1 − 𝑥3 + 𝑥22
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
2 2 2 2 2
= 2𝑥1 𝑥2 − 𝑥3 (𝑥1 ) + 𝑥2 = 𝑥1 (2𝑥2 − 𝑥3 ) + 𝑥2
elde edilir. 

Aşağıdaki sonuç için bakınız ((Gray ve ark., 2006), Sayfa 267).

⃗ 𝑝 , 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere

Teorem 1.4.10. 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ, 𝑢
i) (𝑎𝑢 ⃗ 𝑝 [𝑓] + 𝑏 𝑣𝑝 [𝑓],
⃗ 𝑝 + 𝑏 𝑣𝑝 )[𝑓] = 𝑎𝑢
ii) 𝑣𝑝 [𝑎𝑓 + 𝑏𝑔] = 𝑎𝑣𝑝 [𝑓] + 𝑏 𝑣𝑝 [𝑓],
iii) 𝑣𝑝 [𝑓𝑔] = 𝑓(𝑝)𝑣𝑝 [𝑔] + 𝑔(𝑝) 𝑣𝑝 [𝑓] (Leibniz özeliği)
dir.

İspat. iii) ün ispatını verelim, diğerlerinin ispatı benzer şekilde verilebilir. 𝑓, 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 )
reel değerli fonksiyonları ve 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 )|𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 teğet vektörü için

17
 𝑛
𝜕(𝑓𝑔)
𝑣𝑝 [𝑓𝑔] = ∑ 𝑣𝑖 |
𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝑖=1
dir. Ayrıca
𝜕(𝑓𝑔) 𝜕(𝑓) 𝜕(𝑔)
= ∙𝑔+𝑓∙
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖
Leibniz özeliği yardımıyla
𝑛 𝑛 𝑛
𝜕(𝑓) 𝜕(𝑔) 𝜕𝑓 𝜕𝑔
𝑣𝑝 [𝑓𝑔] = ∑ 𝑣𝑖 ( ∙𝑔+𝑓∙ )| = ∑ 𝑣𝑖 ( ∙ 𝑔)| + ∑ 𝑣𝑖 (𝑓 ∙ )|
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝑝 𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1

elde edilir. ∎

Teorem 1.4.11. 𝑔1 , … , 𝑔𝑘 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) ve 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 olmak üzere ℎ ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑘 )

fonksiyonu 𝑓 = ℎ(𝑔1 , … , 𝑔𝑘 ) şekilde verilsin. Bu takdirde
𝑘
𝜕ℎ
𝑣𝑝 [𝑓] = ∑ 𝑣𝑝 [𝑔𝑗 ] | (1.4.7)
𝜕𝑥𝑗 𝑝
𝑗=1
dir.

İspat. 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , … , 𝑣𝑛 )|𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 için (1.4.5) eşitliğinden

𝑛
𝜕𝑔𝑗
𝑣𝑝 [𝑔𝑗 ] = ∑ 𝑣𝑖 |
𝜕𝑥𝑖 𝑝
𝑖=1

yazılır. Böylece 𝑓 = ℎ(𝑔1 , … , 𝑔𝑘 ) fonksiyonunun türevi

𝜕𝑓 𝜕ℎ 𝜕𝑔𝑗
= (𝑔1 , … , 𝑔𝑘 ) ∙
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑗 𝜕𝑥𝑖
yardımıyla
𝑛 𝑛 𝑘
𝜕𝑓 𝜕ℎ 𝜕𝑔𝑗
𝑣𝑝 [𝑓] = ∑ 𝑣𝑖 | = ∑ ∑ 𝑣𝑖 (𝑔1 (𝑝), … , 𝑔𝑘 (𝑝)) (𝑝)
𝜕𝑥𝑖 𝑝 𝜕𝑥𝑗 𝜕𝑥𝑖
𝑖=1 𝑖=1 𝑗=1

𝑘
𝜕ℎ
=∑ (𝑔 (𝑝), … , 𝑔𝑘 (𝑝))𝑣𝑝 [𝑔𝑗 ]
𝜕𝑥𝑗 1
𝑗=1
elde edilir. ∎

Teorem 1.4.10 in vektör alanları için karşılığı aşağıda verilmiştir.

Sonuç 1.4.12. 𝑉, 𝑊 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanları ve 𝑓, 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) reel değerli fonksiyonları

olmak üzere

i) (𝑎𝑉 + 𝑏 𝑊)[𝑓] = 𝑎𝑉[𝑓] + 𝑏 𝑊[𝑓]; 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ,

18
 ii) 𝑉[𝑎𝑓 + 𝑏 𝑔] = 𝑎𝑉[𝑓] + 𝑏 𝑉[𝑔],
iii) 𝑉[𝑓𝑔] = 𝑓𝑉[𝑔] + 𝑔 𝑉[𝑓]; (Leibniz özeliği)

dir.

İspat. iii) ün ispatını verelim. Diğerlerinin ispatı benzer şekilde yapılabilir. Verilen bir
𝑝 ∈ ℝ𝑛 noktası için

𝑉[𝑓𝑔](𝑝) = 𝑉𝑝 [𝑓𝑔]
= 𝑓(𝑝)𝑉𝑝 [𝑔] + 𝑔(𝑝)𝑉𝑝 [𝑓]
= (𝑓𝑉[𝑔] + 𝑔𝑉[𝑓])(𝑝)

bulunur. Eşitliğin her iki tarafından p noktası kaldırılırsa istenilen sonuç elde edilir. ∎

Alıştırmalar 1.4.

1. Aşağıdaki fonksiyonların verilen noktalardaki tanjant vektörler yönündeki türevlerini

hesaplayınız;
𝑎 𝑎
(a) 𝑓(𝑥, 𝑦) = (𝑎2 − 𝑥 2 − 𝑦 2 )1/2, 𝑝 = (2 , 2) , 𝑣 = (1, −1),

(b) 𝑔(𝑥, 𝑦) = 𝑙𝑛(1 + 𝑥𝑦)1/2, 𝑝 = (1,1), 𝑣 = (−2,1),

2𝜋
(c) ℎ(𝑥, 𝑦) = 𝑒 𝑦 cos(3𝑥 + 𝑦), 𝑝 = ( 3 , 0), 𝑣 = (2, −3),

(d) 𝑘(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦 2 𝑧 4 , 𝑝 = (2, −1,4), 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ).

2. Aşağıdaki fonksiyonların verilen tanjant vektör alanları yönündeki türevlerini

hesaplayınız;
(a) 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑒 𝑥𝑦 + ln(𝑥𝑦) , 𝑣 = (𝑦, −𝑥),
(b) 𝑔(𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑦 − sin(𝑥𝑦), 𝑣 = (−𝑥, 𝑦),
(c) ℎ(𝑥, 𝑦) = 𝑒 𝑦 cos(3𝑥 + 𝑦), 𝑣 = (2, −3),
(d) 𝑘(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦 2 𝑧 4 , 𝑣 = (𝑣1 , 𝑣2 , 𝑣3 ).

3. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦𝑧 + 𝑥 2 𝑧 türevlenebilir fonksiyonu, 𝑝 = (3, −2,1) noktası

ve 𝑣 = (−1,2,3) vektörü için 𝑓 fonksiyonunun 𝑣𝑝 yönündeki türevini hesaplayınız.

4. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦𝑧 + 𝑥 2 𝑧 türevlenebilir fonksiyonu, 𝑝 = (3, −2,1) noktası

ve 𝑉 = (𝑥 2 𝑦, 𝑦 2 𝑧, 𝑥𝑦𝑧) vektör alanı veriliyor
a) 𝑓 fonksiyonunun 𝑉 yönündeki türevi 𝑉[𝑓] hesaplayınız.
b) 𝑓 fonksiyonunun 𝑉𝑝 yönündeki türevi 𝑉𝑝 [𝑓] yi bulunuz.

19
1.5. Gradiyent, Divergent ve Rotasyonel (curl) Fonksiyonları
Tanım 1.5.1. 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) fonksiyonu için
𝑛
∞ (ℝ𝑛 ) 𝑛
𝜕𝑓
𝑔𝑟𝑎𝑑: 𝐶 → 𝑇ℝ ; 𝑔𝑟𝑎𝑑(𝑓) = ∑ 𝑒 (1.5.1)
𝜕𝑥𝑖 𝑖
𝑖=1

biçiminde tanımlanan vektör alanına f nin gradienti adı verilir (Gray ve ark., 2006).

𝑇ℝ𝑛 bir vektör uzayı olduğundan bazı kaynaklarda f nin gradienti vektörel formda

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑔𝑟𝑎𝑑(𝑓) = ∇𝑓 = ( , ,…, )
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥𝑛
şeklinde gösterilir.

Örnek 1.5.2. ℝ3 de tanımlı türevlenebilir 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥 − 𝑥 2 𝑦 + 𝑦𝑧 fonksiyonunun

gradientini hasaplayınız.

Çözüm. f nin kısmi türevlerinden

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= 1 − 2𝑥𝑦, = 𝑧 − 𝑥2, =𝑦
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
dir. Buradan
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
∇𝑓 = ( , , ) = (1 − 2𝑥𝑦, 𝑧 − 𝑥 2 , 𝑦)
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
elde edilir. 

Örnek 1.5.3. ℝ2 de tanımlı 𝑓(𝑥, 𝑦) = √𝑥 2 + 𝑦 2 fonksiyonunun gradientini hasaplayınız.

Çözüm. f nin kısmi türevlerinden

𝜕𝑓 𝑥 𝜕𝑓 𝑦
= , =
𝜕𝑥 √𝑥 2 + 𝑦 2 𝜕𝑦 √𝑥 2 + 𝑦 2
dir. Buradan
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝑥 𝑦
∇𝑓 = ( , ) = ( , )
𝜕𝑥 𝜕𝑦 √𝑥 2 + 𝑦 2 √𝑥 2 + 𝑦 2

bulunur. Dikkat edilirse (0,0) noktasında ∇𝑓 tanımlı değildir. 

Tanım 1.5.4. ℝ𝑛 den ℝ𝑚 ye bir lineer dönüşüm her 𝜆, 𝜇 ∈ ℝ reel sabitler ve 𝑝, 𝑞 ∈ ℝ𝑛

için

𝐴: ℝ𝑛 → ℝ𝑚 ; 𝐴(𝜆𝑝 + 𝜇𝑞) = 𝜆𝐴(𝑝) + 𝜇𝐴(𝑞) (1.5.2)

eşitliğini sağlayan bir fonksiyondur. Bu dönüşümün matris temsilcisi 𝑚 × 𝑛-tipinde bir

matris olup 𝒜 ile gösterilir (Gray ve ark., 2006).

20
Teorem 1.5.5. Gradient dönüşümü lineerdir.

İspat. Herhangi 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ ve 𝑓, 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) için

𝑛
𝜕(𝑎𝑓 + 𝑏𝑔)
∇(𝑎𝑓 + 𝑏𝑔) = ∑ 𝑒𝑖
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
dir. Böylece
𝜕(𝑎𝑓 + 𝑏𝑔) 𝜕𝑓 𝜕𝑔
=𝑎 +𝑏
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖
olup; elde edilen son eşitlik ilk eşitlikte yerine konulduğunda
𝑛 𝑛
𝜕(𝑎𝑓 + 𝑏𝑔) 𝜕𝑓 𝜕𝑔
∇(𝑎𝑓 + 𝑏𝑔) = ∑ 𝑒𝑖 = ∑ (𝑎 +𝑏 ) 𝑒 = 𝑎∇𝑓 + 𝑏∇𝑔
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝑖
𝑖=1 𝑖=1

elde edilir. Buradan gradient dönüşümünün lineer olduğu sonucuna varılır.

Örnek 1.5.6. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = √𝑥𝑦𝑧 reel değerli fonksiyonunun 𝑝 = (3,2,6)

noktasındaki gradientini bulunuz.

Çözüm. f nin kısmi türevinden

𝜕𝑓 𝑦𝑧 𝜕𝑓 𝑥𝑧 𝜕𝑓 𝑥𝑦
= , = , =
𝜕𝑥 2√𝑥𝑦𝑧 𝜕𝑦 2√𝑥𝑦𝑧 𝜕𝑧 2√𝑥𝑦𝑧
elde edilir. Buradan
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓 1
∇𝑓 = ( , , )= (𝑦𝑧, 𝑥𝑧, 𝑥𝑦);
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 2√𝑥𝑦𝑧
1
𝛻𝑓|𝑝 = (2,3,1)
2
bulunur. 

Önerme 1.5.7. 𝑝, 𝑣 ∈ ℝ𝑛 ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere 𝑓 nin 𝑣𝑝 yönündeki türevi

𝑣𝑝 [𝑓] = 〈𝛻𝑓|𝑝 , 𝑣〉 (1.5.3)

dir.

İspat. 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 tanjant vektörü ve 𝑓 nin gradienti ∇𝑓 sırasıyla

𝑛 𝑛
𝜕𝑓
𝑣𝑝 = ∑ 𝑣𝑖 𝑒𝑖 |𝑝 , ∇𝑓 = ∑ (𝑝) 𝑒𝑗 |𝑝
𝜕𝑥𝑗
𝑖=1 𝑗=1
olmak üzere
𝑛 𝑛 𝑛
𝜕𝑓 𝜕𝑓
〈𝛻𝑓|𝑝 , 𝑣𝑝 〉 = 〈∑ (𝑝) 𝑒𝑗 |𝑝 , ∑ 𝑣𝑖 𝑒𝑖 |𝑝 〉 = ∑ 𝑣𝑖 (𝑝)〈𝑒𝑖 , 𝑒𝑗 〉
𝜕𝑥𝑗 𝜕𝑥𝑗
𝑗=1 𝑖=1 𝑖,𝑗=1

bulunur. Ayrıca 〈𝑒𝑖 , 𝑒𝑗 〉 = 𝛿𝑖𝑗 olduğundan

21
 𝑛
𝜕𝑓
〈𝛻𝑓|𝑝 , 𝑣𝑝 〉 = ∑ 𝑣𝑖 (𝑝) = 𝑣𝑝 [𝑓]
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
sonucuna varılır. ∎

Sonuç 1.5.8. 𝑉 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanı ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere 𝑓 nin 𝑉 yönündeki türevi

𝑉[𝑓] = 〈𝛻𝑓, 𝑉〉 (1.5.4)

dir.

Örnek 1.5.9. 𝑓: ℝ3 → ℝ; 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = √𝑥𝑦𝑧 reel değerli fonksiyonu, 𝑝 = (3,2,6) noktası

ve 𝑣 = (−1, −2,2) vektörü verilsin. 𝑓 nin 𝑣𝑝 yönünde türevini hesaplayınız.

Çözüm. 𝑓 nin kısmi türevlerinden

𝜕𝑓 𝑦𝑧 𝜕𝑓 𝑥𝑧 𝜕𝑓 𝑥𝑦
= , = , =
𝜕𝑥 2√𝑥𝑦𝑧 𝜕𝑦 2√𝑥𝑦𝑧 𝜕𝑧 2√𝑥𝑦𝑧
elde edilir. Buradan

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓 1 1
∇𝑓 = ( , , )= (𝑦𝑧, 𝑥𝑧, 𝑥𝑦); ∇𝑓|𝑝 = (2,3,1)
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 2√𝑥𝑦𝑧 2

bulunur. Böylece 𝑓 nin 𝑣𝑝 yönünde türevi

𝑣𝑝 [𝑓] = 〈∇𝑓|𝑝 , 𝑣〉 = −3
dir. 

Açıklama 1.5.10 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑐 ve 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑐 kapalı denklemleri ∇𝑓 ≠ 0 olacak şekilde

verilsin. Bu denklemler sırasıyla düzlemsel eğri (seviye eğrisi) ve basit yüzey (seviye
yüzeyi) belirtir. İlerki bölümlerde ∇𝑓 vektörlerinin seviye eğrisi ve seviye yüzeyine dik
oldukları gösterilmiştir.

Örnek 1.5.11. Kapalı denklemi 𝑥𝑦 2 − 2𝑥 2 + 𝑦 + 5𝑥 − 6 = 0 ile verilen düzlemsel

eğrinin 𝑝0 = (4, 2) noktasındaki teğet ve normal doğrularını bulunuz.

Çözüm. Burada 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑦 2 − 2𝑥 2 + 𝑦 + 5𝑥 − 6 reel değerli fonksiyonu için

𝜕𝑓 𝜕𝑓
∇𝑓|𝑝0 = ( , )| = (𝑦 2 − 4𝑥 + 5, 2𝑥𝑦 + 1)|𝑝0 = (−7,17)
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝑝
0

bulunur. Bu vektör verilen eğriye 𝑝0 = (4,2) noktasında diktir. Böylece eğrinin 𝑝0 =

(4, 2) noktasındaki teğet doğrusu 𝐿𝑡 nin denklemi

𝐿𝑡 : 〈𝑝 − 𝑝0 , ∇𝑓|𝑝0 〉 = 〈(x − 4, y − 2), (−7,17)〉 = 0 ⟹ −7𝑥 + 17𝑦 − 6 = 0

dir. Bununla birlikte eğrinin 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 ) noktasındaki normal doğrusu 𝐿𝑛 nin vektörel
denklemi

22
 𝐿𝑛 : (𝑥, 𝑦) = (𝑥0 , 𝑦0 ) + 𝑡𝛻𝑓|𝑝0 ,
yardımıyla
𝐿𝑛 : (𝑥, 𝑦) = (4,2) + 𝑡(−7,17),

𝑥−4 𝑦−2
𝐿𝑛 : = ⟹ 17𝑥 + 7𝑦 − 82 = 0
−7 17
olarak bulunur. 

Uygulama 1.5.12. 𝑆 yüzeyi 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑐 kapalı denklemi ile verilsin. Yüzeye 𝑝0 =

(𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasında teğet olan Π düzleminin denklemi 𝑝 = (𝑥, 𝑦, 𝑧) olmak üzere

Π: 〈∇𝑓|𝑝0 , 𝑝 − 𝑝0 〉 = 0 (1.5.5)

ile bulunur. Burada ∇𝑓|𝑝0 vektörü Π düzleminin 𝑝0 noktasındaki normal vektörüdür

(Şekil 1.5.1). Bu yüzeye 𝑝0 = (𝑥0 , 𝑦0 , 𝑧0 ) noktasında dik olan 𝐿 doğrusunun vektörel
denklemi
𝐿: 𝑝 = 𝑝0 + 𝑡∇𝑓|𝑝0 (1.5.6)
dır.

Şekil 1.5.1

Örnek 1.5.13. ℝ3 de
𝑥2 2
𝑧2
+𝑦 + =3
4 9
elipsoidinin 𝑝0 = (−2,1, −3) noktasındaki teğet düzlemi ile normal doğrusunun
denklemlerini bulunuz.

𝑥2 𝑧2
Çözüm. İlk önce 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = + 𝑦2 + fonksiyonunun gradienti
4 9

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓 1 2
∇𝑓 = ( , , ) = ( 𝑥, 2𝑦, 𝑧)
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 2 9

bulunur. Böylece 𝑝0 noktasındaki değeri

2
∇𝑓|𝑝0 = (−1,2, − )
3
dir. Buradan elipsoidin 𝑝0 noktasındaki teğet düzleminin lineer denklemi 𝑝 = (𝑥, 𝑦, 𝑧)
olmak üzere

23
 2
〈∇𝑓|𝑝0 , 𝑝 − 𝑝0 〉 = 〈(−1,2, − ) , (𝑥 + 2, 𝑦 − 1, 𝑧 + 3)〉 = 0
3
eşitliği yardımıyla 3𝑥 − 6𝑦 + 2𝑧 + 18 = 0 olarak bulunur. Bununla birlikte elipsoidin
𝑝0 noktasındaki normal doğrunun vektörel denklemi
2
𝐿: (𝑥, 𝑦, 𝑧) = (−2,1, −3) + 𝑡 (−1,2, − )
3
olarak bulunur. 

Tanım 1.5.14 𝐷 ⊂ ℝ𝑛 açık kümesi üzerinde 𝑓: 𝐷 → ℝ türevlenebilir fonksiyonu verilsin.

Bununla birlikte 𝐷 üzerinde 𝐹 : 𝐷 → 𝑇𝑝 ℝ𝑛 şeklinde türevlenebilir vektör alanı
tanımlansın. Bu takdirde ∇𝑓 = 𝐹 şartı sağlanırsa 𝐹 ye 𝐷 üzerinde konservatif vektör alanı
denir. Bu şartı sağlayan 𝑓 fonksiyonuna ise 𝐹 nin potansiyel fonksiyonu denir.

Teorem 1.5.15 (Potansiyel Fonksiyonun Varlık Teorem)

𝐹 = (𝑓1 , 𝑓2 , 𝑓3 ) vektör alanı ℝ3 üzerinde tanımlı olsun. Bu takdirde

𝜕𝑓1 𝜕𝑓2 𝜕𝑓2 𝜕𝑓3 𝜕𝑓3 𝜕𝑓1

= , = , = (1.5.7)
𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑧 𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑧

çapraz kısmi türevleri birbirine eşit olması için gerek ve yeter koşul 𝐹 vektör alanının
konservatif olmasıdır. Diğer bir deyişle ℝ3 üzerinde reel değerli türevlenebilir bir 𝑔
fonksiyonu vardır öyleki 𝐹 = 𝛻𝑔 dir.

İspat. (⟸): 𝐹 fonksiyonu

𝐹 (𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑓1 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝑒1 + 𝑓2 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝑒2 + 𝑓3 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝑒3

biçiminde tanımlansın. 𝐹 konservatif ise bu durumda skaler değerli bir 𝑔(𝑥, 𝑦, 𝑧)

fonksiyonu vardır öyleki 𝐹 = ∇𝑔 eşitliği sağlanır. Diğer bir deyişle

𝜕𝑔 𝜕𝑔 𝜕𝑔
𝐹 (𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑒1 + 𝑒2 + 𝑒
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 3
dir. Bileşenler karşılıklı olarak eşitlenirse

𝜕𝑔 𝜕𝑔 𝜕𝑔
= 𝑓1 (𝑥, 𝑦, 𝑧), = 𝑓2 (𝑥, 𝑦, 𝑧), = 𝑓3 (𝑥, 𝑦, 𝑧)
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
bulunur. Birinci ve ikinci eşitliklerin sırasıyla 𝑦 ve 𝑥 e göre kısmi türevleri alınırsa

𝜕 2𝑔 𝜕𝑓1 𝜕 2𝑔 𝜕𝑓2
= , =
𝜕𝑦𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑥
elde edilir. Buradan
𝜕𝑓1 𝜕𝑓2
=
𝜕𝑦 𝜕𝑥

24
olduğu görülür. Diğerleri benzer şekilde gösterilebilir.

(⟹): Aşikardır ∎

(1.5.7) eşitlikleri Clairaut testi olarak bilinir.

Sonuç 1.5.16 𝐹 = (𝑓1 , 𝑓2 ) vektör alanı ℝ2 üzerinde tanımlı olsun. Bu takdirde

𝜕𝑓1 𝜕𝑓2
= (1.5.8)
𝜕𝑦 𝜕𝑥

çapraz kısmi türevleri birbirine eşittir ⟺ 𝐹 vektör alanı ℝ2 üzerinde konservatifdir.

Örnek 1.5.17 ℝ2 üzerindeki

1
𝐹= (−𝑦, 𝑥); 𝑥 ≠ 0, 𝑦 ≠ 0
𝑥2 + 𝑦2

vektör alanı (1.5.8) Clairaut testini sağlar fakat konservatif değildir. Çünkü bu vektör
değerli fonksiyonun tanım kümesi 𝐷 = ℝ2 − (0,0) olup ℝ2 nin tamamını
kapsamamaktadır.

Örnek 1.5.18 𝐹 = (2𝑥 + 𝑦𝑧, 𝑥𝑧, 𝑥𝑦) vektör alanının konservatif olduğunu gösteriniz. Bu
vektör alanının potansiyel fonksiyonu bulunuz.

Çözüm. İlk olarak 𝐹 vektör alanının konservatif olduğunu gösterelim. Bunun için

𝜕𝑓1 𝜕𝑓2 𝜕𝑓2 𝜕𝑓3 𝜕𝑓3 𝜕𝑓1

= = 𝑧, = = 𝑥, = =𝑦
𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑧 𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑧

eşitliklerinin sağlanması yeterlidir. İkinci olarak ∇𝑓 = 𝐹 eşitliğini sağlayan 𝑓

fonksiyonunu bulmalıyız.

Farzedelim ki ∇𝑓 = 𝐹 olsun. Bu takdirde

𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
∇𝑓 = ( , , ) = (2𝑥 + 𝑦𝑧, 𝑥𝑧, 𝑥𝑦) = 𝐹
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
dir. Buradan
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
= 2𝑥 + 𝑦𝑧, = 𝑥𝑧, = 𝑥𝑦
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧

denklemlerini sağlayan 𝑓 fonksiyonunu bulmalıyız. İlk denklemin integralinden

𝑓 = ∫(2𝑥 + 𝑦𝑧) 𝑑𝑥 = 𝑥 2 + 𝑥𝑦𝑧 + ℎ(𝑦, 𝑧)

elde edilir. Bu fonksiyonun 𝑦 değişkenine göre kısmi türevi alınırsa

𝑓𝑦 = 𝑥𝑧 + ℎ𝑦 (𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑧

25
 eşitliğinden ℎ𝑦 (𝑦, 𝑧) = 0 bulunur. Buradan ℎ(𝑦, 𝑧) = 𝑔(𝑧) sonucuna varılır. Böylece

𝑓 = 𝑥 2 + 𝑥𝑦𝑧 + 𝑔(𝑧)

dır. Bu fonksiyonun 𝑧 değişkenine göre kısmi türevi alınırsa

𝑓𝑧 = 𝑥𝑦 + 𝑔′ (𝑧) = 𝑥𝑦

elde edilir. Böylece 𝑔′ (𝑧) = 0 olduğundan 𝑔(𝑧) = 𝑐 sabittir. Sonuç olarak

𝑓 = 𝑥 2 + 𝑥𝑦𝑧 + 𝑐
bulunur. 

Uygulama. 1.5.19 (Yerçekim vektör alanı) Dünyanın üzerindeki 𝑚 kütleli bir cisme etki
eden yerçekim vektör alanı

𝐺𝑀𝑚
𝐹=− 𝑥 (1.5.9)
‖𝑥‖3

ile hesaplanır (Şekil 1.5.2). Burada 𝐺 = 6.67 × 10−11 yerçekim sabiti 𝑀 = 5.97 × 1024
kg dünyanın kütlesi ve 𝑥 = (𝑥, 𝑦, 𝑧) ise 𝑚 den dünyanın merkezine olan pozisyon
vektörüdür. Bu durumda
𝐺𝑀𝑚
𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) =
√𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2
fonksiyonunun gradienti alınırsa
3 −𝐺𝑀𝑚 −𝐺𝑀𝑚
∇𝑓 = −𝐺𝑀𝑚(𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 )−2 (𝑥, 𝑦, 𝑧) = 3
(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥=𝐹
‖𝑥‖3
(𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 )2
elde edilir. 

Şekil 1.5.2

Uygulama. 1.5.20. (Elektrostatik vektör alanı) r yarıçaplı bir kürenin merkezine etki eden
toplam yük 𝑄 olmak üzere bu yükün oluşturduğu elektrostatik vektör alanı

𝑄𝑞
𝐸⃗ = 𝑥 (1.5.10)
4𝜋𝜀0 ‖𝑥‖3

26
ile hesaplanır. Burada ve 𝑥 = (𝑥, 𝑦, 𝑧) dir. Bu durumda

𝑄𝑞
𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = −
4𝜋𝜀0 √𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2

fonksiyonunun gradienti alınırsa

𝑄𝑞 3 𝑄𝑞 𝑄𝑞
∇𝑓 = (𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 )−2 (𝑥, 𝑦, 𝑧) = 3
(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥
4𝜋𝜀0 4𝜋𝜀0 ‖𝑥‖3
4𝜋𝜀0 (𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 )2

bulunur. 

Tanım 1.5.21. 𝑉 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanının divergenti 𝑑𝑖𝑣: 𝑇ℝ𝑛 → 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) fonksiyonu
olup
𝑛
𝜕𝑣𝑖
𝑑𝑖𝑣(𝑉) = ∑ (1.5.11)
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1

biçiminde tanımlanır. Burada 𝑣𝑖 ler bileşen fonksiyonlarıdır.

Açıklama 1.5.22. Bir vektör alanının divergenti, bu vektör alanının içine veya dışına
doğru değişim oranını ölçer. Bir hız vektörü için bu, belirli bir noktadan içe veya dışa
doğru akış oranını temsil eder. Aşağıdaki üç durum sözkonusudur;

i) Eğer 𝑑𝑖𝑣(𝑉) > 0 ise bu durumda 𝑉 nin değişim hızı genişleyen ısıtılmış gaz gibi dışa
doğrudur (Şekil 1.5.3-a),

ii) 𝑑𝑖𝑣(𝑉) < 0 ise 𝑉 nin değişim hızı sıkıştırılan soğutulmuş bir gaz gibi içe doğrudur
(Şekil 1.5.3-b),

iii) 𝑑𝑖𝑣(𝑉) = 0 ise, değişim oranı içe veya dışa doğru değildir (Şekil 1.5.3-c). Bu
durumda 𝑉 vektör alanına sıkıştırılamaz ya da solenoidal vektör alanı denir.

(a) (b) (c)

Şekil 1.5.3. Düzlemde genişleyen, büzüşen ve solenoidal vektör alanları

27
Teorem 1.5.23. Divergent fonksiyonu lineerdir.

İspat. 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ ve
𝑛 𝑛

𝑉 = ∑ 𝑣𝑖 𝑒𝑖 , 𝑊 = ∑ 𝑤𝑖 𝑒𝑖
𝑖=1 𝑖=1
vektör alanları için
𝑛
𝜕(𝑎𝑣𝑖 + 𝑏𝑤𝑖 )
div(𝑎𝑉 + 𝑏𝑊) = ∑
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
dir. Böylece
𝜕(𝑎𝑣𝑖 + 𝑏𝑤𝑖 ) 𝜕𝑣𝑖 𝜕𝑤𝑖
=𝑎 +𝑏
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖

eşitliği yardımıyla
𝑛 𝑛 𝑛
𝜕𝑣𝑖 𝜕𝑤𝑖 𝜕𝑣𝑖 𝜕𝑤𝑖
div(𝑎𝑉 + 𝑏𝑊) = ∑ (𝑎 +𝑏 ) = 𝑎∑ +𝑏∑ = 𝑎𝑑𝑖𝑣(𝑉) + 𝑏𝑑𝑖𝑣(𝑊)
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥𝑖
𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1

elde edilir. Buradan divergent fonksiyonunun lineer olduğu sonucuna varılır.

Açıklama 1.5.24. Basitliğin hatırına bir 𝑉 ∈ 𝑇ℝ3 vektör alanının divergenti

𝜕𝑣1 𝜕𝑣2 𝜕𝑣3
𝑑𝑖𝑣(𝑉) = ∇ ∙ 𝑉 = + + (1.5.12)
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
olarak da gösterilir. Burada 𝛻 del operatörü olup
𝜕 𝜕 𝜕
𝛻=( , , ) (1.5.13)
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
biçiminde tanımlanır.
𝑥 𝑦 𝑧
Örnek 1.5.25. i) 𝐹 = (3 , 3 , 3) vektör alanının divergenti

𝜕𝑓1 𝜕𝑓2 𝜕𝑓3 𝜕 𝑥 𝜕 𝑦 𝜕 𝑧

∇∙𝐹 = + + = ( )+ ( )+ ( )=1
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑥 3 𝜕𝑦 3 𝜕𝑧 3

pozitifdir. Böylece 𝐹 vektör alanı genişleyendir (Şekil 1.5.4-a).

ii) 𝐹 = (−𝑥𝑧 2 , −𝑦𝑥 2 , −𝑧𝑦 2 ) vektör alanının divergenti

𝜕 𝜕 𝜕
∇∙𝐹 = (−𝑥𝑧 2 ) + (−𝑦𝑥 2 ) + (−𝑧𝑦 2 ) = −(𝑥 2 + 𝑦 2 + 𝑧 2 )
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
negatifdir. Böylece 𝐹 vektör alanı büzüşendir (Şekil 1.5.4-b).

iii) 𝐹 = (𝑥2 𝑦𝑧, 𝑥𝑧𝑦2 , −2𝑥𝑦𝑧2 ) vektör alanının divergenti

28
 𝜕 2 𝜕 𝜕
∇∙𝐹 = (𝑥 𝑦𝑧) + (𝑥𝑧𝑦 2 ) + (𝑥𝑦𝑧 2 ) = 2𝑥𝑦𝑧 + 2𝑥𝑦𝑧 − 4𝑥𝑦𝑧 = 0
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
olarak hesaplanır. Böylece 𝐹 solenoidal vektör alanıdır (Şekil 1.5.4-c). 

(a) (b) (c)

Şekil 1.5.4 ℝ3 de genişleyen, büzüşen ve solenoidal vektör alanları

Girdaplar:
Girdaplar, su ve hava akışlarında çok yaygındır. Akışkan içindeki girdapların
belirlenmesi, oşinografi ve atmosfer bilimlerinde akış dinamiklerinin analizi ve
anlaşılması için önemlidir.

Örnek. 1.5.26. Düzlemde

−𝑦 𝑥
𝐹=( 2 , )
𝑥 + 𝑦2 𝑥2 + 𝑦2

vektör alanı vortex akısı olarak bilinir (Şekil 1.5.5). Bu vektör alanının divergenti

𝜕 −𝑦 𝜕 𝑥 2𝑥𝑦 −2𝑥𝑦
∇ ∙ 𝐹 = 𝑑𝑖𝑣𝐹 = ( 2 2
)+ ( 2 2
)= 2 2 2
+ 2 =0
𝜕𝑥 𝑥 + 𝑦 𝜕𝑦 𝑥 + 𝑦 (𝑥 + 𝑦 ) (𝑥 + 𝑦 2 )2
𝜕 𝜕
olduğundan 𝐹 solenoidal vektör alanıdır. Burada ∇ = (𝜕𝑥 , 𝜕𝑦) del operatörüdür. 

Şekil 1.5.5. Düzlemsel Vortex akısı solenoidal bir vektör alanıdır

29
Tanım 1.5.27. 𝑉 ∈ 𝑇ℝ3 vektör alanı için

𝑟𝑜𝑡: 𝑇ℝ3 → 𝑇ℝ3 ; 𝑟𝑜𝑡(𝑉) = 𝛻 × 𝑉

biçiminde tanımlanan fonksiyona 𝑉 vektör alanının rotasyoneli denir.

𝜕 𝜕 𝜕
Burada 𝛻 = (𝜕𝑥 , 𝜕𝑥 , 𝜕𝑥 ) del operatördür. Böylece,
1 2 3

𝑒1 𝑒2 𝑒3
𝜕 𝜕 𝜕
𝑟𝑜𝑡(𝑉) = ∇ × 𝑉 = | |
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
𝑣1 𝑣2 𝑣3

𝜕𝑣3 𝜕𝑣2 𝜕𝑣3 𝜕𝑣1 𝜕𝑣2 𝜕𝑣1

=( − ) 𝑒1 − ( − ) 𝑒2 + ( − )𝑒 (1.5.14)
𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 3

dır. Eğer 𝑟𝑜𝑡(𝑉) = ∇ × 𝑉 = ⃗0 ise 𝑉 ye irrotasyonel vektör alanı denir.

Örnek 1.5.28. ℝ3 de 𝑉 = (𝑥12 𝑥2 , −2𝑥2 𝑥3 , 𝑥3 𝑥12 ) vektör alanının rotasyonelini

hesaplayalım.

Çözüm. (1.5.14) yardımıyla

𝑒1 𝑒2 𝑒3
𝜕 𝜕 𝜕
∇ × 𝑉 = || |
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 |
𝑥12 𝑥2 −2𝑥2 𝑥3 𝑥3 𝑥12
dır. Buradan

𝜕(𝑥3 𝑥12 ) 𝜕(−2𝑥2 𝑥3 ) 𝜕(𝑥12 𝑥2 ) 𝜕(𝑥3 𝑥12 ) 𝜕(−2𝑥2 𝑥3 ) 𝜕(𝑥12 𝑥2 )

∇×𝑉 =( − , − , − )
𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2

= (2𝑥2 , −2𝑥1 𝑥3 , −𝑥12 )

elde edilir. 

Teorem. 1.5.29. 𝐷 ⊂ ℝ3 açık kümesi üzerinde 𝑓: 𝐷 → ℝ türevlenebilir fonksiyonu

verilsin. Bununla birlikte 𝐷 üzerinde 𝐹 : 𝐷 → 𝑇𝑝 ℝ3 şeklinde türevlenebilir vektör alanı
için ∇𝑓 = 𝐹 şartı sağlanırsa ∇ × 𝐹 = ⃗0 dır.
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
İspat. Tanım 1.5.1 den ∇𝑓 = (𝜕𝑥 , 𝜕𝑥 , 𝜕𝑥 ) dir. Böylece
1 2 3

𝑒1 𝑒2 𝑒3
𝜕 𝜕 𝜕
| |
𝑟𝑜𝑡(∇𝑓) = ∇ × ∇𝑓 = 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
| 𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓 |
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

30
 𝜕 2𝑓 𝜕 2𝑓 𝜕 2𝑓 𝜕2𝑓 𝜕 2𝑓 𝜕 2𝑓
=( − ) 𝑒1 − ( − ) 𝑒2 + ( − ) 𝑒 = ⃗0
𝜕𝑥3 𝜕𝑥2 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥1 𝜕𝑥3 𝜕𝑥2 𝜕𝑥1 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 3

bulunur.■

Açıklama 1.5.30. Bu teoremin tersi ancak 𝐷 = ℝ3 olması durumunda geçerlidir. Örneğin

1
𝐹= (−𝑦, 𝑥, 0); 𝑥 ≠ 0, 𝑦 ≠ 0
𝑥2 + 𝑦2

vektör alanı irrotasyoneldir fakat konservatif değildir. Çünkü 𝐹 vektör alanının tanım
kümesi ℝ3 ün tamamını kapsamaz

Örnek 1.5.31. 𝐹 = (2𝑥 + 𝑦𝑧, 𝑥𝑧, 𝑥𝑦) vektör alanının irrotasyonel olduğunu gösteriniz.

Çözüm. (1.5.14) yardımıyla

𝑒1 𝑒2 𝑒3
𝜕 𝜕 𝜕
∇×𝐹 =| |
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
2𝑥 + 𝑦𝑧 𝑥𝑧 𝑥𝑦

𝜕(𝑥𝑦) 𝜕(𝑥𝑧) 𝜕(2𝑥 + 𝑦𝑧) 𝜕(𝑥𝑦) 𝜕(𝑥𝑧) 𝜕(2𝑥 + 𝑦𝑧)

=( − , − , − ) = ⃗0
𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑥 𝜕𝑦

olduğundan 𝐹 vektör alanı irrotasyoneldir. 

Açıklama 1.5.32. Vektör analizinde rotasyonel fonksiyonu bir vektör işlemi olup 3-
boyutlu Öklit uzayında bir vektör alanının anlık dönmesini ifade eder. Eğer 𝐹 vektör alanı
akmakta olan bir sıvının akış hızı ise bu takdirde ∇ × 𝐹 bu sıvının sirkülasyon yoğunluğu
olarak ifade edilir.

Önerme 1.5.33. 𝐹 = (𝑓1 , 𝑓2 , 𝑓3 ) vektör alanı için 𝑑𝑖𝑣 (𝑟𝑜𝑡(𝐹 )) = 0 dır.

İspat. (1.5.11) ve (1.5.14) eşitlikleri yardımıyla

𝜕 𝜕𝑓3 𝜕𝑓2 𝜕 𝜕𝑓3 𝜕𝑓1 𝜕 𝜕𝑓2 𝜕𝑓1

𝑑𝑖𝑣 (𝑟𝑜𝑡(𝐹 )) = ( − )− ( − )+ ( − )=0
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥2 𝜕𝑥1 𝜕𝑥3 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2

elde edilir.

Önerme 1.5.34. 𝐹 , 𝐺 ∈ 𝑇ℝ3 ve 𝑓, 𝑔 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ3 ) olmak üzere

1) ∇ ∙ (𝐹 + 𝐺 ) = 𝛻 ∙ 𝐹 + 𝛻 ∙ 𝐺
2) ∇ × (𝐹 + 𝐺 ) = 𝛻 × 𝐹 + 𝛻 × 𝐺
3) ∇ ∙ (𝑔𝐹 ) = 𝛻𝑔 ∙ 𝐹 + 𝑔(𝛻 ∙ 𝐹 )
4) ∇(𝑓𝑔) = 𝑓𝛻𝑔 + 𝑔𝛻𝑓

31
 5) ∇(𝑔𝐹 ) =< 𝛻𝑔, 𝐹 > +𝑔(𝛻 ∙ 𝐹 )
6) ∇ × (𝑔𝐹 ) = 𝛻𝑔 × 𝐹 + 𝑔(𝛻 × 𝐹 )
7) ∇ ∙ (𝐹 × 𝐺 ) =< 𝐺 , 𝛻 × 𝐹 > −< 𝐹 , 𝛻 × 𝐺 >
8) ∇ × (⃗𝐹 × ⃗⃗𝐺) = (𝛻 ∙ ⃗⃗𝐺)⃗𝐹 + (⃗⃗𝐺 ∙ 𝛻)⃗𝐹 − (𝛻 ∙ ⃗𝐹)⃗⃗𝐺 − (⃗𝐹 ∙ 𝛻)⃗⃗𝐺
dır. Burada 𝐹 ∙ 𝛻 operatörü 𝐹 ∙ 𝛻 = 𝑓1 𝜕𝑥 + 𝑓2 𝜕𝑦 + 𝑓3 𝜕𝑧 biçiminde tanımlanır.

İspat. 5) 𝑔𝐹 nin gradienti

∇(𝑔𝐹 ) = 𝜕𝑥 (𝑔𝑓1 ) + 𝜕𝑦 (𝑔𝑓2 ) + 𝜕𝑧 (𝑔𝑓3 )

= 𝑓1 𝜕𝑥 (𝑔) + 𝑓2 𝜕𝑦 (𝑔) + 𝑓3 𝜕𝑧 (𝑔)
+𝑔 (𝜕𝑥 (𝑓1 ) + 𝜕𝑦 (𝑓2 ) + 𝜕𝑧 (𝑓3 ))
=< 𝛻𝑔, ⃗𝐹 > +𝑔(𝛻 ∙ ⃗𝐹)
dir.

7) 𝐹 , 𝐺 ∈ 𝑇ℝ3 vektör alanları

3 3

𝐹 = ∑ 𝑓𝑖 𝑒𝑖 , 𝐺 = ∑ 𝑔𝑖 𝑒𝑖
𝑖=1 𝑖=1

biçiminde tanımlansın. Bunların vektörel çarpımı

𝑒1 𝑒1 𝑒3
𝐹 × 𝐺 = | 𝑓1 𝑓2 𝑓3 | = (𝑓2 𝑔3 − 𝑓3 𝑔2 )𝑒1 − (𝑓1 𝑔3 − 𝑓3 𝑔1 )𝑒2 + (𝑓1 𝑔2 − 𝑓2 𝑔1 )𝑒3
𝑔1 𝑔2 𝑔3

dır. Buradan
𝜕 𝜕 𝜕
div(𝐹 × 𝐺 ) = (𝑓2 𝑔3 − 𝑓3 𝑔2 ) − (𝑓1 𝑔3 − 𝑓3 𝑔1 ) + (𝑓 𝑔 − 𝑓2 𝑔1 )
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 1 2
𝜕𝑓3 𝜕𝑓2 𝜕𝑓3 𝜕𝑓1 𝜕𝑓2 𝜕𝑓1
= 𝑔1 ( − ) − 𝑔2 ( − ) + 𝑔3 ( − )
𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2
𝜕𝑔3 𝜕𝑔2 𝜕𝑔3 𝜕𝑔1 𝜕𝑔2 𝜕𝑔1
+𝑓1 ( − ) − 𝑓2 ( − ) + 𝑓3 ( − )
𝜕𝑥2 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥3 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2

= 〈𝐺 , 𝑟𝑜𝑡(𝐹 )〉 − 〈𝐹 , 𝑟𝑜𝑡(𝐺 )〉

bulunur. Burada 𝛻 × 𝐹 = 𝑟𝑜𝑡(𝐹 ) ve 𝛻 × 𝐺 = 𝑟𝑜𝑡(𝐺 ) dir.

Diğerleri benzer şekilde ispatlanabilir ∎

Tanım. 1.5.35. 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) skaler değerli fonksiyon olmak üzere 𝑓 nin Laplası

32
 𝑛
𝜕 2𝑓
∆𝑓 = 𝑑𝑖𝑣(∇𝑓) = ∑ (1.5.15)
(𝜕𝑥𝑖 )2
𝑖=1

biçiminde tanımlanır. Basitliğin hatrına ∆𝑓 = ∇2 𝑓 olarak da ifade edilir ve

𝜕 2𝑓 𝜕 2𝑓 𝜕 2𝑓
∇2 𝑓 = + + ⋯ + =0
(𝜕𝑥1 )2 (𝜕𝑥2 )2 (𝜕𝑥𝑛 )2

(kısmi) Laplas denklemini sağlayan 𝑓 fonksiyonuna harmoniktir denir.

Önerme 1.5.36. 𝐹 : 𝐷 → 𝑇𝑝 ℝ3 türevlenebilir vektör alanı için

∇ × (∇ × 𝐹 ) = 𝛻(𝛻 ∙ 𝐹 ) − ∆𝐹

dir. Burada ∆𝐹 = (∆𝑓1 , ∆𝑓2 , ∆𝑓3 ), 𝐹 vektör alanının Laplasıdır.

Maxwell Denklemleri:
Maxwell’in elektrik ve magnetik alanlar ile ilgili meşhur denklemleri günümüzde internet
erişimi, tv, radyo programları, telefon vs gibi kablosuz iletişim bağlantıları sağlanmasında
büyük rol oynamaktadır. Böylece 𝐸, 𝐵 ve 𝐽 sırasıyla elektrik alanı, magnetik alanı ve
elektrik akımı olmak üzere, bu denklemler
𝜌
div(E) = ∇ ∙ 𝐸 = 𝜀 Gauss Yasası (elektrik alanı için)
0
div(B) = ∇ ∙ 𝐵 = 0 Gauss Yasası (magnetik alan için)
𝜕𝐵
rot(E) = ∇ × 𝐸 = − 𝜕𝑡 Faraday Yasası
𝜕𝐸
rot(B) = ∇ × 𝐵 = 𝜇0 𝐽 + 𝜀0 𝜇0 𝜕𝑡 Maxwell-Ampère Denklemi

biçiminde tanımlanır. Burada 𝜌 yük akım yoğunluğu, 𝜀0 ve 𝜇0 geçirgenlik sabitleridir.

Eşlenik Fonksiyonlar:

𝐹 : ℝ3 → 𝑇𝑝 ℝ3 türevlenebilir vektör değerli fonksiyonu (vektör alanı) ∇ ∙ 𝐹 = 0 ve

∇ × 𝐹 = 0 şartlarını birlikte sağlasın. Böylece, ikinci eşitlik bize 𝐹 nin irrotasyonel
olduğunu gösterir. Açıklama 1.4.11 gereği en azından bir 𝜙(x, y, z) skaler değerli
fonksiyonu vardır öğleki 𝐹 = ∇𝜙 dir. Ayrıca birinci eşitlikden ∇ ∙ ∇𝜙 = ∇2 𝜙 = 0
𝜕2 𝜙 𝜕2 𝜙 𝜕2 𝜙
olduğundan 𝜙 fonksiyonu harmoniktir. Buradan + 𝜕𝑦 2 + = 0 kısmi Laplas
𝜕𝑥 2 𝜕𝑧 2
denklemi sağlanır.

Farzedelim ki 𝐹 ∈ 𝑇ℝ3 vektör ananı

𝐹 = 𝑓1 𝑒1 + 𝑓2 𝑒2 + 0 ∙ 𝑒3

33
 𝜕𝑓1 𝜕𝑓2
olarak verilisin. Böylece ∇ ∙ 𝐹 = 0 eşitliğinden + = 0 dir. Son eşitlik bize uygun
𝜕𝑥 𝜕𝑦
𝜕𝜓 𝜕𝜓
bir skaler değerli 𝜓 = 𝜓(𝑥, 𝑦) fonksiyonu için 𝑓1 = , 𝑓2 = − 𝜕𝑥 olduğunu gösterir.
𝜕𝑦
𝜕𝜙 𝜕𝜙
Ayrıca birlikte 𝐹 = ∇𝜙 olduğundan 𝑓1 = , 𝑓2 = dir. Böylece son iki eşitliklerden
𝜕𝑥 𝜕𝑦

𝜕𝜓 𝜕𝜙 𝜕𝜙 𝜕𝜓
= ; =−
𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑥

Cauchy-Riemann denklemleri elde edilir. Burada 𝜓 = 𝜓(𝑥, 𝑦) ve 𝜙 = 𝜙(𝑥, 𝑦) skaler

değerli fonksiyonları eşlenik (konjuge) dir denir. Buradan

𝜕𝜓 𝜕𝜓
𝐹= 𝑒1 + − 𝑒 + 0 ∙ 𝑒3 = 𝜓𝑦 𝑒1 + −𝜓𝑥 𝑒2 + 0 ∙ 𝑒3
𝜕𝑦 𝜕𝑥 2

vektör alanı için ∇ × 𝐹 hesaplanırsa

𝑒1 𝑒2 𝑒3
𝜕 𝜕 𝜕
∇ × 𝐹 = || || = (𝜓𝑥𝑥 − 𝜓𝑦𝑦 ) ∙ 𝑒3 = 0
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
𝜓𝑦 −𝜓𝑥 0

bulunur. Böylece 𝜓𝑥𝑥 − 𝜓𝑦𝑦 = 0 eşitliğinden ∇2 𝜓 = 0 olduğu görülür. Diğer bir değişle
𝜓 = 𝜓(𝑥, 𝑦) fonksiyonu da harmoniktir sonucuna varılır.

Şimdi de 〈∇𝜓, ∇𝜙〉 iç çarpımını hesaplanırsa

〈∇𝜓, ∇𝜙〉 = 〈𝜓𝑥 𝑒1 + 𝜓𝑦 𝑒2 , 𝜙𝑥 𝑒1 + 𝜙𝑦 𝑒2 〉 = 𝜓𝑥 𝜙𝑥 + 𝜓𝑦 𝜙𝑦

elde edilir. Böylece, Cauchy-Riemann denklemleri kullanılarak

𝜓𝑥 𝜙𝑥 + 𝜓𝑦 𝜙𝑦 = 𝜓𝑥 𝜓𝑦 −𝜓𝑦 𝜓𝑥 = 0

elde edilir. Buradan 〈∇𝜓, ∇𝜙〉 = 0 olduğu görülür. Sonuç olarak 𝜙 ve 𝜓 eşlenik
fonksiyonları 𝜙(𝑥, 𝑦) = 𝑐 ve 𝜓(𝑥, 𝑦) = 𝑑 biçiminde birbirine dik olan eğri çiftlerini (xy-
düzlemindeki konturları) temsil ederler. Burada ∇𝜙 ve ∇𝜓 sırasıyla 𝜙(𝑥, 𝑦) = 𝑐 ve
𝜓(𝑥, 𝑦) = 𝑑 eğrileriniin normal vektörleridir. Böylece bu iki eğri ailesi birbirine diktir.
Diğer bir değişle bir dik açı ile kesişirler. Akışkanlar mekağinde 𝜙(𝑥, 𝑦) = 𝑐 potansiyel
fonksiyonunu temsil eder, 𝜓(𝑥, 𝑦) = 𝑑 ise akış çizgilerini belirtir.

Şimdi, bu eşlenik fonksiyonların nasıl bulunduğunu gösterelim; Bir kompleks sayıyı 𝑧 =

𝑥 + 𝑖𝑦, 𝑖 2 = √−1 ile gösterelim. Bununla birlikte, 𝑓(𝑧) kompleks değerli fonksiyonun
türevi
𝑓(𝑧 + Δ𝑧) − 𝑓(𝑧)
𝑓 ′ (𝑧) = lim
Δ𝑧→0 Δ𝑧

34
ile tanımlanır. Böylece 𝑓(𝑧) = 𝜙(𝑥, 𝑦) + 𝑖𝜓(𝑥, 𝑦) fonksiyonunun türevlenebilir olması
𝜙 ve 𝜓 skaler değerli fonksiyonların Cauchy-Riemann denklemlerini sağlamasını
gerektirir.

Örnek 1.5.36. Aşağıdaki kompleks değerli fonksiyonların eşlenik fonksiyonlarını

bulunuz:
(a) 𝑓(𝑧) = 𝑧 2 ,
(b) 𝑓(𝑧) = −𝑖𝑒 𝑧 .

Çözüm. (a) 𝑓(𝑧) = 𝑧 2 fonksiyonu reel ve sanal kısımlarına ayrılırsa

𝑓(𝑧) = (𝑥 + 𝑖𝑦)2 = (𝑥 2 − 𝑦 2 ) + 𝑖(2𝑥𝑦)

𝜙(𝑥, 𝑦) = 𝑥 2 − 𝑦 2 ; 𝜓(𝑥, 𝑦) = 2𝑥𝑦

skaler değerli fonksiyonları bulunur. Böylece 𝜙(𝑥, 𝑦) = 𝑐 ve 𝜓(𝑥, 𝑦) = 𝑑 eğrileri birer

hiperbol belirtir (Şekil 1.4.5).

Şekil 1.5.7 𝑓(𝑧) = 𝑧 2 nin contour eğrileri

(b) Okuyucuya bırakılmıştır. Burada 𝑒 𝑧 = 𝑒 𝑥 𝑐𝑜𝑠𝑦 + 𝑖𝑒 𝑥 𝑠𝑖𝑛𝑦 eşitliğinden yararlanınız.

1.5. Alıştırmalar

1. Aşağıdaki fonksiyonların verilen noktalarda gradientlerini hesaplayınız;

𝑎 𝑎
(a) 𝑓(𝑥, 𝑦) = (𝑎2 − 𝑥 2 − 𝑦 2 )1/2, 𝑝 = (2 , 2)
(b) 𝑔(𝑥, 𝑦) = 𝑙𝑛(1 + 𝑥𝑦)1/2, 𝑝 = (1,1)
2𝜋
(c) ℎ(𝑥, 𝑦) = 𝑒 𝑦 cos(3𝑥 + 𝑦), 𝑝 = ( 3 , 0)
2. Aşağıda verilen fonksiyonların gradientlerini hesaplayınız;
(a) 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 2𝑥 2 − 𝑦 2 + 3𝑧 2 − 1.
(b) 𝑔(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑧) + 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦).
(c) ℎ(𝑥, 𝑦) = 𝑥 2 𝑒 𝑥 + 2𝑥𝑦.

3. 𝐹 = (𝑒 𝑧 , 1, 𝑥𝑒 𝑧 ) vektör alanının konservatif olduğunu gösteriniz. Bu vektör alanının

potansiyel fonksiyonunun 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑦 + 𝑥𝑒 3𝑧 + 𝑐 olduğunu gösteriniz.

35
4. 𝐹 = (3𝑥 2 − 3𝑦 2 , −6𝑥𝑦) vektör alanının konservatif olduğunu gösteriniz. Bu vektör
alanının potansiyel fonksiyonunun 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥 3 − 3𝑥𝑦 2 + 𝑐 olduğunu gösteriniz.

5. 𝐹 = (𝑦 2 , 2𝑥𝑦 + 𝑒 3𝑧 , 3𝑦𝑒 3𝑧 ) vektör alanının konservatif olduğunu gösteriniz. Bu

vektör alanının potansiyel fonksiyonunun 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥𝑦 2 + 𝑦𝑒 3𝑧 + 𝑐 olduğunu
gösteriniz.

6. 𝐹 = (3𝑥 2 − 3𝑦 2 , 4𝑥 − 6𝑥𝑦) vektör alanının konservatif olmadığını gösteriniz.

7. Aşağıdaki vektör alanlarından hangisi konservatifdir? Bu vektör alanlarının potansiyel

fonksiyonunu bulunuz;
a) 𝐹1 = (2𝑥𝑦 + 2, 𝑥 2 + 1), b) 𝐹2 = (−𝑦, 𝑥).

8. Aşağıdaki vektör alanlarının divergent ve rotasyonellerini bulunuz;

𝜕 𝜕 𝜕
(a) 𝑉 = 𝑥1 𝑥2 𝜕𝑥 − 𝑥2 𝑥32 𝜕𝑥 + 𝑥3 𝑥12 𝜕𝑥 ,
1 2 3
𝜕 𝜕 𝜕
(b) 𝑊 = 𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑧) 𝜕𝑥 + 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦) 𝜕𝑦 + 𝑥𝑦 𝜕𝑧.

9. Aşağıdaki vektör alanlarının divergent ve rotasyonellerinin verilen noktasındaki

değerlerini bulunuz;
(a) 𝑉 = (𝑥𝑦 2 , −2𝑥𝑦𝑧, 𝑦𝑧 2 ), 𝑝 = (1, −1,2),
𝜋 𝜋 𝜋
(b) 𝑊 = (𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑦), 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦), 𝑦𝑧), 𝑝 = ( 2 , 3 , 6 ).

10. 𝐹 = 𝑦 2 𝑧 3 𝑒1 + 2𝑥𝑦𝑧 3 𝑒2 + 2𝑥𝑦 2 𝑧 2 𝑒3 vektör alanı verilsin.

i) 𝐹 nin irrotasyonel olduğunu gösteriniz.
ii) 𝐹 vektör alanının potansiyel fonksiyonun 𝑓 = 𝑦 2 𝑧 3 + 𝑐 olduğunu gösteriniz.

1.6. Kovaryant Türev

Tanım 1.6.1. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme olmak üzere 𝑤: 𝑈 → 𝑇𝑝 ℝ𝑛 tanjant vektör alanı verilsin.
Bununla birlikte𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 olmak 𝑤 vektör alanının 𝑣𝑝 yönündeki (kovaryant) türevi

𝑑
𝐷𝑣⃗𝑝 𝑤 = (𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣))│𝑡=0 (1.6.1)
𝑑𝑡
şeklinde ℝ𝑛 nin bir tanjant vektörüdür. Geometrik olarak

𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣) − 𝑤(𝑝)

𝐷𝑣⃗𝑝 𝑤 = lim (1.6.2)
𝑡→0 𝑡
dır (Gray ve ark., 2006).

Örnek 1.6.2. ℝ3 de 𝑣 = (−1,3,2) vektörü, 𝑝 = (1,2,1) noktası ve 𝑤 = (𝑥1 𝑥3 , 𝑥22 , 𝑥1 −

2𝑥3 ) vektör alanı verilsin. Bu durumda 𝑤 vektör alanının 𝑣𝑝 yönünde (kovaryant) türevini
hesaplayınız.

36
Çözüm. Tanımdan
𝑝 + 𝑡𝑣 = (1,2,1) + 𝑡(−1,3,2) = (1 − 𝑡, 2 + 3𝑡, 1 + 2𝑡)
𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣) = (1 + 𝑡 − 2𝑡 2 , (2 + 3𝑡)2 , −1 − 5𝑡)
𝑑
𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣) = (1 − 4𝑡, 6(2 + 3𝑡), −5)
𝑑𝑡
𝑑
𝐷𝑣⃗𝑝 𝑤 = 𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣 )│𝑡=0 = (1,12, −5)
𝑑𝑡
elde edilir. 

Önerme 1.6.3. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde tanımlı herhangi bir 𝑤 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanı
𝑤 = ∑𝑛𝑗=1 𝑤𝑖 𝑒𝑖 biçiminde verilsin. Bu takdirde 𝑤 nin 𝑣𝑝 yönünde türevi (kovaryany
türevi)
𝐷𝑣𝑝 𝑤 = (𝑣𝑝 [𝑤1 ], 𝑣𝑝 [𝑤2 ], … , 𝑣𝑝 [𝑤𝑛 ])|𝑝 (1.6.3)
dir.

İspat. 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 ve 𝑤 ∈ 𝑇ℝ𝑛 olsun. Bu takdirde

𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣) = (∑ 𝑤𝑖 𝑒𝑖 ) (𝑝 + 𝑡𝑣 ) = (𝑤1 (𝑝 + 𝑡𝑣 ), … , 𝑤𝑛 (𝑝 + 𝑡𝑣))𝑝+𝑡𝑣⃗

𝑗=1
dir. Türevi alınırsa
𝑑 𝑑 𝑑
(𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣 )) = ( 𝑤1 (𝑝 + 𝑡𝑣), … , 𝑤𝑛 (𝑝 + 𝑡𝑣))
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
⃗
𝑝+𝑡𝑣
bulunur. Bununla birlikte
𝑑
𝑤 (𝑝 + 𝑡𝑣)│𝑡=0 = 𝑣𝑝 [𝑤𝑗 ]
𝑑𝑡 𝑗
olduğundan
𝑑
𝐷𝑣𝑝 𝑤 = (𝑤(𝑝 + 𝑡𝑣 ))│𝑡=0 = (𝑣𝑝 [𝑤1 ], … , 𝑣𝑝 [𝑤𝑛 ])𝑝
𝑑𝑡
elde edilir. ■

Örnek 1.6.4 ℝ3 de 𝑣 = (−1,2,3) vektörü ile 𝑝 = (2,1, −1) noktası ve 𝑇ℝ3 de

𝑤 = (𝑥1 𝑥2 , 𝑥3 𝑥22 , 𝑥1 − 2𝑥3 )

vektör alanı verilsin. Bu durumda 𝑤 vektör alanının 𝑣𝑝 yönünde (kovaryant) türevini

hesaplayınız.

Çözüm.
3
𝜕(𝑥1 𝑥2 )
𝑣𝑝 [𝑥1 𝑥2 ] = ∑ 𝑣𝑖 (𝑝) = (𝑣1 𝑥2 + 𝑣2 𝑥1 )(𝑝) = 3
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
3
𝜕(𝑥3 𝑥22 )
𝑣𝑝 [𝑥3 𝑥22 ] = ∑ 𝑣𝑖 (𝑝) = (2𝑣2 𝑥2 𝑥3 + 𝑣3 𝑥22 )(𝑝) = −5
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1

37
 3
𝜕(𝑥1 − 2𝑥3 )
𝑣𝑝 [𝑥1 − 2𝑥3 ] = ∑ 𝑣𝑖 (𝑝) = (𝑣1 − 2𝑣3 )(𝑝) = −7
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1
yardımıyla
𝐷𝑣𝑝 𝑤 = (𝑣𝑝 [𝑤1 ], … , 𝑣𝑝 [𝑤𝑛 ])𝑝 = (3, −5, −7)
elde edilir. 

Y. Teorem 1.6.5. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde herhangi 𝑋, 𝑌, 𝑍 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanları ve

⃗⃗ 𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ𝑛 tanjant vektörleri, 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ reel sabitler ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere
𝑣𝑝 , 𝑤

i) 𝐷𝑎𝑣⃗𝑝 +𝑏𝑤
⃗⃗ 𝑝 𝑋 = 𝑎𝐷𝑣
⃗ 𝑝 𝑋 + 𝑏𝐷𝑤
⃗⃗ 𝑝 𝑋
ii) 𝐷𝑣⃗𝑝 (𝑎𝑌 + 𝑏𝑍) = 𝑎𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌 + 𝑏𝐷𝑣⃗𝑝 𝑍
iii) 𝐷𝑣⃗𝑝 (𝑓𝑋) = 𝑣𝑝 [𝑓]𝑋(𝑝) + 𝑓(𝑝)𝐷𝑣⃗𝑝 𝑋
iv) 𝑣𝑝 〈𝑌, 𝑍〉 = 〈𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌, 𝑍〉 + 〈𝑌, 𝐷𝑣⃗𝑝 𝑍〉
dir.

İspat. (iv) 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerindeki 𝑌, 𝑍 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanları

𝑛 𝑛

𝑌 = ∑ 𝑦𝑖 𝑒𝑖 , 𝑍 = ∑ 𝑧𝑖 𝑒𝑖
𝑖=1 𝑖=1

biçiminde verilsin. Böylece iç çarpım tanımından

𝑛

〈𝑌, 𝑍〉 = ∑ 𝑦𝑖 𝑧𝑖
𝑗=1
dır. Buradan bu çarpımın yöne göre türevi alınıırsa
𝑛 𝑛

𝑣𝑝 〈𝑌, 𝑍〉 = ∑ 𝑣𝑝 [𝑦𝑖 𝑧𝑖 ] = ∑(𝑣𝑝 [𝑦𝑖 ] 𝑧𝑖 + 𝑦𝑖 𝑣𝑝 [𝑧𝑖 ])

𝑖=1 𝑖=1
𝑛 𝑛

= ∑ 𝑣𝑝 [𝑦𝑖 ] 𝑧𝑖 (𝑝) + ∑ 𝑦𝑖 (𝑝)𝑣𝑝 [𝑧𝑖 ]

𝑖=1 𝑖=1
𝑛 𝑛 𝑛 𝑛

= 〈∑ 𝑣𝑝 [𝑦𝑖 ]𝑒𝑖 , ∑ 𝑧𝑖 𝑒𝑖 〉 + 〈∑ 𝑦𝑖 𝑒𝑖 , ∑ 𝑣𝑝 [𝑧𝑖 ] 𝑒𝑖 〉

𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1 𝑖=1

= 〈𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌, 𝑍〉 + 〈𝑌, 𝐷𝑣⃗𝑝 𝑍〉

bulunur. Diğerleri benzer şekilde ispatlanabilir.■

Sonuç 1.6.6. 𝑈 ⊆ ℝ2 açık küme üzerinde herhangi 𝑌 ∈ 𝑇ℝ2 vektör alanı ve 𝑣𝑝 ∈ 𝑇𝑝 ℝ2 ,

tanjant vektörü için
𝐷𝑣⃗𝑝 𝐽𝑌 = 𝐽𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌
dir.

38
İspat. 𝑌 = 𝑦1 𝑒1 + 𝑦2 𝑒2 için 𝐽𝑌 = −𝑦2 𝑒1 + 𝑦1 𝑒2 dir. Buradan

𝐷𝑣⃗𝑝 𝐽𝑌 = (−𝑣𝑝 [𝑦2 ], 𝑣𝑝 [𝑦1 ])𝑝 = 𝐽(𝑣𝑝 [𝑦1 ], 𝑣𝑝 [𝑦2 ])𝑝 = 𝐽𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌
elde edilir. ■

Sonuç 1.6.7. 𝑈 ⊆ ℝ3 açık küme üzerinde herhangi 𝑌, 𝑍 ∈ 𝑇ℝ3 vektör alanları ve 𝑣𝑝 ∈

𝑇𝑝 ℝ3 , tanjant vektörü için

𝐷𝑣⃗𝑝 (𝑌 × 𝑍) = 𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌 × 𝑍(𝑝) + 𝑌(𝑝) × 𝐷𝑣⃗𝑝 𝑍

dir.

İspat. Okuyucuya bırakılmıştır. ■

Önerme 1.6.8. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde tanımlı herhangi 𝑉, 𝑌 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanları
için 𝑌 nin 𝑉 yönünde (kovaryant) türevi

𝐷𝑉 𝑌 = (𝑉[𝑦1 ], 𝑉[𝑦2 ], … , 𝑉[𝑤𝑛 ]) (1.6.4)

dir.

İspat. Önerme 1.6.3 den

𝐷𝑣𝑝 𝑤 = (𝑣𝑝 [𝑤1 ], 𝑣𝑝 [𝑤2 ], … , 𝑣𝑝 [𝑤𝑛 ])|𝑝

olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte

𝐷𝑉 𝑌(𝑝) = 𝐷𝑉𝑝 𝑌
eşitliği yardımıyla
𝐷𝑉 𝑌(𝑝) = (𝑣𝑝 [𝑤1 ], 𝑣𝑝 [𝑤2 ], … , 𝑣𝑝 [𝑤𝑛 ])|𝑝

bulunur. İki taraftan noktalar kaldırılırsa istenilen sonuç elde edilir. ■

Sonuç 1.6.9. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde tanımlı herhangi bir 𝑤 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanı
divergenti
𝑛

𝑑𝑖𝑣(𝑤) = ∑〈𝐷𝑒𝑖 𝑤, 𝑒𝑖 〉 (1.6.5)

𝑖=1
dir.

İspat. Divergent dönüşümü tanımından 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde tanımlı herhangi bir
𝑤 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanı divergenti
𝑛
𝑛 ∞ (ℝ𝑛 );
𝜕𝑤𝑖
𝑑𝑖𝑣: 𝑇ℝ → 𝐶 𝑑𝑖𝑣(𝑤) = ∑
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1

dır. Bununla birlikte herhangi bir 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) fonksiyonu için

𝜕𝑓
𝑒𝑖 [𝑓] =
𝜕𝑥𝑖

39
olduğundan
𝑛
𝜕𝑤1 𝜕𝑤𝑛 𝜕𝑤𝑖
𝐷𝑒𝑖 𝑤 = (𝑒1 [𝑤1 ], … , 𝑒𝑖 [𝑤𝑛 ]) = ( ,…, )=∑ 𝑒
𝜕𝑥1 𝜕𝑥𝑛 𝜕𝑥𝑖 𝑖
𝑖=1
bulunur. Böylece
𝑛 𝑛
𝜕𝑤𝑖
= ∑〈𝐷𝑒𝑖 𝑤, 𝑒𝑖 〉 = ∑ = 𝑑𝑖𝑣(𝑤)
𝜕𝑥𝑖
𝑖=1 𝑖=1
istenilen sonuç elde edilir. ■

Sonuç 1.6.10. Herhangi bir 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) için 𝑔𝑟𝑎𝑑𝑓 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör alanının Laplası

∆𝑓 = 〈𝐷𝑒𝑖 (𝑔𝑟𝑎𝑑(𝑓)), 𝑒𝑖 〉 (1.6.6)

dir.

İspat. 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) nin gradienti

𝑛
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑔𝑟𝑎𝑑(𝑓) = ∑ 𝑒𝑖 = ( ,…, )
𝜕𝑥𝑖 𝜕𝑥1 𝜕𝑥𝑛
𝑖=1
dir. Buradan
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕 2𝑓 𝜕𝑓
𝐷𝑒𝑖 (𝑔𝑟𝑎𝑑(𝑓)) = (𝑒1 [ ], … , 𝑒𝑖 [ ]) = ( 2 , … , 2 ) = ∆𝑓
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥1 𝜕𝑥2
olduğu görülür. ■

Y. Teorem 1.6.11. 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerinde herhangi 𝑋, 𝑌, 𝑍, 𝑉, 𝑊 ∈ 𝑇ℝ𝑛 vektör

alanları, 𝑎, 𝑏 ∈ ℝ reel sabitler ve 𝑓 ∈ 𝐶 ∞ (ℝ𝑛 ) olmak üzere

i) 𝐷𝑎𝑉+𝑏𝑊 𝑋 = 𝑎𝐷𝑉 𝑋 + 𝑏𝐷𝑊 𝑋

ii) 𝐷𝑉 (𝑎𝑌 + 𝑏𝑍) = 𝑎𝐷𝑉 𝑌 + 𝑏𝐷𝑉 𝑍
v) 𝐷𝑉 (𝑓𝑋) = 𝑉[𝑓]𝑋 + 𝑓𝐷𝑉 𝑋
vi) 𝑉〈𝑌, 𝑍〉 = 〈𝐷𝑉 𝑌, 𝑍〉 + 〈𝑌, 𝐷𝑉 𝑍〉
dir.

İspat. (ii) 𝑈 ⊆ ℝ𝑛 açık küme üzerindeki 𝑉, 𝑌, 𝑍 ∈ 𝑇ℝ𝑛 türevlenebilir vektör alanları ve

𝑎, 𝑏 ∈ ℝ reel sabitler olmak üzere Y. Teorem 5.1.3 kullanılarak

𝐷𝑉 (𝑎𝑌 + 𝑏𝑍)(𝑝) = 𝐷𝑣⃗𝑝 (𝑎𝑌 + 𝑏𝑍) = 𝑎𝐷𝑣⃗𝑝 𝑌 + 𝑏𝐷𝑣⃗𝑝 𝑍 = (𝑎𝐷𝑉 𝑌 + 𝑏𝐷𝑉 𝑍)(𝑝)

bulunur. Eşitliğin her iki tarafından 𝑝 noktası kaldırılırsa istenilen sonuç elde edilir.
Diğerleri benzer şekilde ispatlanabilir.■

Örnek 1.6.12. 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥1 − 𝑥12 𝑥2 + 𝑥2 𝑥3 fonksiyonu ve

𝑉 = 2𝑥1 𝑥2 𝑒1 − 3𝑥12 𝑥3 𝑒2 + 𝑥32 𝑥2 𝑒3

vektör alanı için 𝐷𝑉 (𝑔𝑟𝑎𝑑𝑓) yi hesaplayınız.

40
Çözüm. f nin gradienti
𝑔𝑟𝑎𝑑𝑓 = (1 − 2𝑥1 𝑥2 , 𝑥3 − 𝑥12 , 𝑥2 )
olup
𝐷𝑉 (𝑔𝑟𝑎𝑑𝑓) = (𝑉[1 − 2𝑥1 𝑥2 ], 𝑉[𝑥3 − 𝑥12 ], 𝑉[𝑥2 ])
dir. Buradan
𝑉[1 − 2𝑥1 𝑥2 ] = −4𝑥22 𝑥1 + 6𝑥13 𝑥3
𝑉[𝑥3 − 𝑥12 ] = −4𝑥12 𝑥2 + 𝑥32 𝑥2
𝑉[𝑥2 ] = 2𝑥1 𝑥2
olduğundan
𝐷𝑉 (𝑔𝑟𝑎𝑑𝑓) = (−4𝑥22 𝑥1 + 6𝑥13 𝑥3 , −4𝑥12 𝑥2 + 𝑥32 𝑥2 , 2𝑥1 𝑥2 )
elde edilir. 

1.6. Alıştırmalar

1. Uzayda,
𝑋 = (𝑥𝑦 2 , −2𝑥𝑦𝑧, 𝑦𝑧 2 ), 𝑌 = (𝑦 2 , 2𝑥𝑦 + 𝑒 3𝑧 , 3𝑦𝑒 3𝑧 )

tanjant vektör alanları veriliyor, 𝐷𝑋 𝑋, 𝐷𝑋 𝑌, 𝐷𝑌 𝑋, 𝐷𝑌 𝑌 kovaryant türevlerini hesaplayınız

2) 𝑇ℝ3 üzerinde Lie parentez operatörü 𝑋, 𝑌 tanjant vektör alanları için

[ , ]: 𝑇ℝ3 × 𝑇ℝ3 → 𝑇ℝ3 ; [𝑋, 𝑌] = 𝐷𝑋 𝑌 − 𝐷𝑌 𝑋

biçiminde tanımlı yeni bir vektör alanıdır. Birinci örnekte verilen 𝑋, 𝑌 vektör alanları için
[𝑋, 𝑌] vektör alanını hesaplayınız.

3. Aşağıdaki vektör alanlarının birbiri yönünde türevlerini bulunuz;

𝜕 𝜕 𝜕
𝑉 = 𝑥1 𝑥2 − 𝑥2 𝑥32 + 𝑥3 𝑥12
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3
𝜕 𝜕 𝜕
𝑊 = 𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑧) + 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦) + 𝑥𝑦 .
𝜕𝑥1 𝜕𝑥2 𝜕𝑥3

4. Uzayda
𝑉 = (𝑥𝑦 2 , −2𝑥𝑦𝑧, 𝑦𝑧 2 ),

𝑊 = (𝑠𝑖𝑛(𝑥𝑦), 𝑐𝑜𝑠(𝑥𝑦), 𝑦𝑧),

vektör alanları ve 𝑝 = (1, −1,2) noktası veriliyor. 𝐷𝑉𝑝 𝑊 ve 𝐷𝑊𝑝 𝑉 yi hesaplayınız

41