1.hafta Matemati̇k II (Mustafa Teki̇n)

İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi
EKONOMETRİ BÖLÜMÜ
Matematik II dersi
1. hafta Ders Sunumu
1. Hafta: Belirsiz İntegral 1
Prof. Dr. Mustafa TEKİN

E-mail: mustafatek@İstanbul.edu.tr
İÜ İktisat Fakültesi
Bu hafta neler öğreneceğiz?
• Belirsiz İntegral
• Temel İntegral Alma Kuralları
• Değ işken Dö nü ştü rme Yö ntemi
• Kısmi İntegrasyon
• Ö rnekler
Gösterimler
• İntegral için sembolünü(İngilizce Sum kelimesinin ilk harfi) kullanılır.

• Türev ve integral arasındaki ilişki,
şeklinde gösterilir.
, integrali alınacak fonksiyon
c, integral sabiti
dx, x’in diferansiyeli (integralin hangi değişkene göre alınacağını gösterir.)
• BELİRSİZ İNTEGRAL
TANIM: (a, b) aralığında tanımlı iki fonksiyon fonksiyon f(x) ve F(x) olsun. (a,b) nin her noktasında F(x) in türevi
varsa ve F(x) = f(x) ise F(x) fonksiyonuna f(x) nin ilkel fonksiyonu denir. Buradaki İlkel fonksiyon ise ilk ele alınan
değişmeden önceki durumda olan fonksiyonu ifade eder. F(x) fonksiyonunu bulmak için yapılan işleme f(x) in
belirsiz integralini alma işlemi denir.
diferansiyelinden yararlanarak integral almak istersek yapılması gereken iş ’den integral alarak ilkel fonksiyonunu
bulmaktır. İntegral ∫ sembolü ile gösterilir. O halde bu ifadenin integrali  d y   f ( x)dx
şeklinde gösterilebilir. Eşitliğin sol tarafında bulunan ilkel fonksiyon olan y integral sembolüyle birlikte gösterilirse
olacaktır. Buradaki ifadesi fonksiyonun ’e göre değiştiğini ilkel halinin bulunmasında
’e göre integral alınacağını gösterir.
İntegral sabiti: “Türevi 3x2 olan fonksiyon nedir?” sorusuna f(x) = x3, f(x) = x3+3 veya f(x) = x3+4 veya bir
sabiti göstermek üzere f(x) = x3 + c yazarız. İşte bu c sabitine integral sabiti denir. Gerçekten bu fonksiyonların
her birinin türevi 3x2 dir. O halde 3x2 nin ilkel fonksiyonu f(x) = x3 + c ‘ dir
• Örneğin, hangi fonksiyonun türevi 2x olur? Sorusuna cevap arayalım. Teknik bir
gösterimle,
= 2x
eşitliğini sağlayan bir F(x) = f(x) ilkel fonksiyonu bulmak şekilde ifade edebilir.
Söz konusu eşitliği sağlayacak , 11 ya da 12 gibi pek çok fonksiyon bulabiliriz.
Örnekleri verilen bu gibi bütün fonksiyonları F(x) = f(x) = +c ilkel fonksiyonu
olarak ifade edebiliriz.
Sonuç olarak, 2x fonksiyonunun belirsiz integrali +c denir. Burada c integral
sabitidir.
• Bu örnek kavramsal olarak integral hakkında bize bilgi verse de hesaplama için
daha temel kurallara (İntegral alma formüllerine) ihtiyacımız vardır.
Örnekler:
Aşağıdaki fonksiyonların integrallerini hesaplayınız.
• +=
Örnekler:
Örnekler:
• ---->
• ---->
Örnek 1: fonksiyonun integralini alınız .

• =
=
=
Örnek 2: fonksiyonun integralini alınız .

• =
= +9+c
= +9+c
1 yöntem : Değişken Değiştirme Yöntemi
• Temel integral alma yöntemleri (formülleri) ile alamadığımız daha zor

integralleri hesaplamak için kullanacağımız bazı özel yöntemler mevcuttur.
• Bunlardan ilki «değişken dönüştürme yöntemi» olup, bu yöntem zorluk çıkaran
integrandı (integrali alınacak fonksiyonun parçalarından birini) yeni bir değişken
(u=u(x)şeklinde) ile tanımlayıp daha basit bir biçim elde ederek sonuca ulaşmak
temeline dayanır.
• Yeni değişkenin seçiminde dikkat edilecek temel husus yapılacak işlemde sonra
elde edilecek yeni integralin çözümünün daha karmaşık olmamasıdır.
Örnek:
Yö ntemi bir ö rnek ü zerinden tanımlamaya çalışalım : Aşağ ıda
 (x 2  5x  17) 7 (2x  5) dx
İntegrali verilsin. Temel integral alma formü lleri ile hesaplanması oldukça gü ç
bir integraldir. Bu nedenle değ işken değ iştirme yö ntemini uygulayalım:
u = x2  5x + 17 şeklinde yeni bir değ işken tanımlayalım.

Her iki tarafın diferansiyeli alınırsa,
du = (2x  5) dx olur. Bu durumda sö z konusu integral,
 (x 2  5x  17) 7 (2x  5) dx =  u7 du
haline gelecektir.
u8
 u7 du =
8
+c
integrali başta verilen integrale oranla hesaplanması kolay bir ifadedir. Bu

integral alınıp sonuçta
u = x2  5x + 17 ifadesi yerine konulur ise, integral
2 8
(x  5x  17)
 (x 2  5x  17) 7 (2x  5) dx =
8
+c
şeklinde hesaplanmış olur.
Bu ö rnek ü zerinden bir genelleştirme yaparsak:

du
u = x2  5x + 17 olduğundan 2x  5 = yazabiliriz. Ö yleyse f (u) = u7 denilir ise
dx
du
 
(x  5x  17) (2x  5) dx = f (u)

dx = f (u) du
2 7
dx
şeklinde yazılabilir. Genel bir gö sterim ile değişken değiştirme yö ntemi
d d F (u) du du
F (u) = = f (u)
dx du dx dx
eşitliği ile ifade edilebilir. Bu ifade F'nin x'e gö re tü revinin zincir kuralı ile elde
edilmesidir.
Örnek:1 integralini hesaplayınız
Aşağıda verilen İntegralde u ( u=u(x) x’e bağlı fonksiyon olmak üzere ) değişken değiştirme için SEÇİLECEK
PARÇALARIN GÖSTERİMİ verilmiştir.
Bir integralde önemli olan (1), (2), (3), (4) ile gösterilen integral parçalarından hangisinin ( u=u(x) )
Olarak seçileceğidir. Bu seçim integralin alınmasında ÇOK ÖNEMLİDİR. Yanlış bir parçanın seçimi integralin çözümünü
daha karmaşık hale getirebilir. Çözümün karmaşık bir duruma girdiği gözlenirse şeçim tekrar gözden geçirilmeli ve
uygun parçaya u=u(x) denilerek çözüm tekrarlanmalıdır.

İlk olarak u = u(x) = olarak seçilsin (seçilmesnin nedeni x3 türevinin alınması durumunda buradan x2 terimin elde
edilebilmesidir.
**************************************** *************************** ******
du du f '( x)
= = useçiminde
* Türev '

dx
 f '( x)Her
 iki tarafın
dx 1
diferansiyeli
yazılabi (dy=f’(x)
lir bu içler dışlar dx)yapılırsa
çarpımı (yani türevi)
* alınır ise,
* *
* buradan diferensiyel  du = f (x).dx olacaktır. *
***** **** **************************************** ************************
elde edilir. Bu durumda integral,

ve u değeri yerine konulursa sonuç, şeklinde elde edilir.
Örnek:2
• Çözüm:
= seçilir ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınır ise, du =

Olarak elde edilir. Bu durumda integral,
Olur. u = değeri yerine konulursa sonuç,
şeklinde elde edilir.

Örnek:3
Çözüm:
dönüşümü yapılır ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;
du = olarak bulunur.
Olur yerine yazılırsa integral;
olarak bulunur.
Örnek:4
Çözüm:
dönüşümü yapılır ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;
olarak bulunur
olur.
Örnek:5
Çözüm:
= dönüşümü yapılır ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;
olarak bulunur
,
Örnek:6
Çözüm:
ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;
olarak bulunur.
Örnek:7
Çözüm:
=
seçil,irse ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;
olarak bulunur.
Örnek:8
Çözüm:
dönüşümü yapılır her iki tarafın diferansiyeli alınırsa;
olarak bulunur.
yerine yazılmasıyla;
İntegral sonucu elde edilir.
Örnek:9
Çözüm:
olarak integral sonucu elde edilir.
Ödev:
Aşağıdaki fonksiyonların integrallerini alınız.
• Bu yöntem ile hesaplanması istenilen integralin, uygun bir u ve dv seçimi yapılarak

kısımlara ayrılması ve sonrasında aşağıda verilen formül uygulanarak daha az karmaşık
bir çözümünün elde edilmesi amaçlanır.
Kısmi İntegrasyon Formülü
• Uygun u ve dv seçilir. u olarak belirlenen ifadenin diferansiyeli alınarak du, dv olarak

belirlenen ifadenin integrali alınarak v elde edilir. Daha sonra yukarıda verilen formül
uygulanır.
• u ve dv seçimi yapılırken, integralinin integralinden daha az karmaşık olması
gerektiğine dikkat edilmelidir. Aksi durumda seçimlerimizde bir hata yapmış olabiliriz.
• Aynı zamanda du, u’dan daha karmaşık olmamalıdır.
• dv, integrali zor alınan bir ifade olmamalıdır.
Şimdi bir örnek ile yöntemi uygulayalım.
Örnek:
Aşağıdaki integral kısımlara ayırma yöntemi ile hesaplanmak istenilsin,
 xe 3x dx
u = x ve dv = e3x dx olarak seçelim. Bu durumda
1 3x
du = dx v=
 e 3x dx =
3
e
olur. Formül uygulanır ise,
1 3x

1 3x
 xe 3x dx = x
3
e 
3
e dx
1 3x
eşitliği elde edilir.
 3
e dx integrali alınırsa,
1 3x 1 3x
 xe 3x dx =
3
xe  e + c
9
sonucunu elde edilir.
Örnek:1
Çözüm:
ve olarak seçelim.
Bu durumda;
Kısmi İntegrasyon Formülü uygulanırsa;
Eşitliği elde edilir. Buradan hareketle;

integrali alınırsa → olur. İntegralin hepsi bir arada yazılırsa;
Sonucu elde edilir.
Örnek:2
Çözüm:
şeklinde yazılabilir.
ve olarak seçelim. Bu durumda;
ve bulunur.
Eşitliği elde edilir.

integrali alınırsa;
Sonucu elde edilir.
Örnek:3∫ 𝒙 ⋅𝒆 𝒅𝒙=¿
𝟐 𝒙
Çözüm:
ve olarak seçelim.
Bu durumda;
I= ikinci kısmi integrasyonda ve olarak seçersek
olarak bulunur. Bu parçayı yukarıda (*) ile gösterilen yere koyup parantezine alırsak istenilen integral;
olarak bulunur.
Örnek:4∫ 𝒙 ⋅𝒆
𝟐 𝟑 𝒙+𝟏
𝒅𝒙=¿
Çözüm:
ve olarak seçelim.
Bu durumda;
I= ikinci kısmi integrasyonda ve olarak seçersek
olarak bulunur. Bu parçayı yukarıda (*) ile gösterilen yere koyup parantezine alırsak istenilen integral;
olarak bulunur.
Ödev:
Aşağıdaki fonksiyonların integrallerini alınız.
3 yöntem : Basit Kesirlere Ayırma Yöntemi

Basit kesirle ayırma yöntemi ile integral alma kurallarını vermeden önce bazı temel tanımları hatırlayalım .
• Rasyonel Fonksiyon :
g(x ) ve h(x) polinom fonksiyonlar olmak üzere f(x) rasyonel (kesirli=oransal)fonksiyonu
şeklinde ifade edilir.

• Basit Kesirli Fonksiyon :
Pay kısmında yer alan g(x) polinomunun derecesi payda da yer alan h(x) fonksiyonunun derecesine eşit ya
da büyükse, bu rasyonel fonksiyona tam kesirli fonksiyon aksi durumda ise basit kesirli fonksiyon ismi
verilmektedir.
Basit kesirlere ayırma yöntemi ile integral alma yöntemi basit kesirli fonksiyonlara
uygulanır. Tam kesirli bir fonksiyon söz konusu ise öncelikle bu fonksiyonun basit kesirli bir
fonksiyon cinsinden ifade edilmesi gerekecektir. Bunun için basitçe payı paydaya
bölmemiz gerekecektir.
• Tam kesirli bir fonksiyon

şeklinde ifade edilebilir. (*)’da gösterilen 2. kısım ise basit kesirli bir fonksiyon olacaktır. O halde tam kesirli fonksiyon;
Tam Kesirli Fonksiyon = Polinom Fonksiyon + Basit Kesirli Fonksiyon olarak yazılabilir.
Özel bir durum olarak kalan sıfır olduğunda (*)’da 2. kısım da sıfır olacak ve f(x) basitçe bir polinom fonksiyona
dönüşecektir.
Ö 𝒓𝒏𝒆𝒌:𝟏
=
• Örnekten anlaşıldığı gibi burada pay paydadan büyüktür. O halde verilen fonksiyon Tam kesirli bir fonksiyondur.
Bu durumda pay paydaya bölünür.
g(x) = h(x) =
b(x) =
k(x) = 2x
Bölme işleminden yararlanarak verilen Tam kesirli bir fonksiyon olan f(x) fonksiyonu
=
• BASİT KESİRLERE AYIRMA METODU

Rasyonel kesir şeklindeki fonksiyon önce integralleri kolayca alınabilecek iki veya daha
fazla rasyonel kesrin toplamı şeklinde ifade edilir. bir polinom birinci dereceden
tekrarlanmayan, birinci dereceden tekrarlanan ve katsayıları reel sayılar olan ikinci
dereceden polinomların çarpımları şeklinde ifade edilebilir. Bunları sırayla ifade edersek;
dx A B
 f ( x ).g ( x)
  f ( x)
dx  
g ( x)
dx
1-) Polinomların çarpanları birinci dereceden tekrarlanmayan ifadeler olabilir.

Örnek : x 3  2 x 2  5 x  6  ( x  1)( x  2)( x  3)
dx dx A B C
 x3  2 x2  5x  6   ( x  1)( x  2)( x  3)   ( x  1)dx   ( x  2)dx   ( x  3)dx
2-) Polinomda bir veya birden fazla çarpan çarpanlara ayrılamayan ikinci dereceden
ifadeler olabilir.
Örnek : x 3  x  x( x 2  1)
dx dx A Bx  C
 x x
3
  x ( x  1)
2
  x
dx   2
( x  1)
dx
  
Reel
kök
yok
3-) Polinomların çarpanları birinci dereceden ve çarpanlardan biri veya ikisi tekrarlanmış
olabilir.
Örnek : x 3  3 x 2  4  ( x  1)( x  2) 2
dx dx A B C
 x3  3x 2  4   ( x  1) ( x  2) 2   dx  
x ( x  2)
dx  
( x  2) 2
  
Tekrarlayan
kök
4-) İkinci dereceden çarpanlarına ayrılamayan ifade olan çarpanlar tekrarlanmış olabilir.
Örnek : ( x 4  2 x 3  x 2 )( x  1)  ( x  1)( x 2  1) 2
dx dx A Bx  C Dx  E
 ( x 4  2 x3  x 2 )( x  1)   ( x  1) ( x 2  1)2   ( x  1)dx   ( x2  1)dx   ( x2  1)2
  
Reel
kök
yok ve
Tekrarlıyor
5-) Paydaki polinom paydadakinden büyük yada eşitse (Tam kesirli bir fonksiyon) bu
durumda pay paydaya bölünerek payın derecesi paydadan küçük olan rasyonel kesir
bulunur.
Örnek
𝒙 𝟑+𝟐 𝒙 𝟐 − 𝟏 𝒈(𝒙)
∫ 𝒙𝟐 +𝟏 = 𝒉(𝒙)
Örnek
dx
 x2 1  ?
Çözüm:
x2-1= (x-1)(x+1)=0 x1=1 ve x2=-1 reel kök var ve tekrarlamıyor o halde açılım;
1 A B
 
x2 1 x 1 x 1
biçiminde olacaktır. O halde eşitlikte paydalar eşitlenirse
1 Ax  A  Bx  B
 olacaktır. Bu eşitliğin sağlanması için x’ li terimler bir arada
x2 1 x2 1
sabit terimler bir arada yazılıp düzenlenirse son eşitlik;
(A+B)x+(A-B) = 1
eşitliğin sağında x li terim olmadığından, eşitliğin sağındaki x li terimin katsayısı olan (A+B) sıfıra(0)
eşit olmalıdır. O halde
A+B = 0
A-B = 1
Bu iki denklem birlikte çözülürse den A = 1/2 , B= -1/2 bulunur. O halde integral;
Örnek
𝒅𝒙
∫ 𝒙 𝟐 −𝟏 =?
+
(X+1) (X-1)
O halde verilen integral;

dx 1/ 2 1/ 2
 x2 1  
  
dx
x  1 du
 dx

x  1 dv

u v değişken dönüştürme yöntemi yöntemiyle
dx 1 1 u=x-1 ve v=x+2 dv = dx
 x 2  1  2 ln x  1  2 ln x  1  c
olarak bulunur. Logaritmanın özelliklerini kullanarak integral şu şekilde de yazılabilir.
1/ 2
x 1
 ln c
x 1
𝟐 𝒙 +𝟏
Örnek: ∫ 𝟐 𝐝 𝒙=?
𝟑 𝒙 −𝟐𝟕
Çözüm: Basit kesirli bir fonksiyon olduğu için Payı paydaya bölmemize gerek
Kalmadan yöntemi uygulayabıliriz. Öncelikle basit bir cebirsel düzenleme
yapalım.
2 𝑥+ 1 1 2 𝑥+1 2 𝑥 +1 2 𝑥 +1
∫ 3 𝑥 2 − 27 d 𝑥=
3 ∫ 𝑥2 −9
d 𝑥 → =
𝑥 2 − 9 ( 𝑥 − 3)( 𝑥+ 3)
Paydadaki fonksiyon farklı birinci dereceden çarpanlar olarak ifade edilebilir = 0
reel kökler var kökler x1= -3 ve x2 =3 o halde verilen eşitlik;
eşitlenerek
=
=2
eşitliklerinden =5/6 ve bulunur
Böylece integral
2 𝑥+ 1
∫ 3 𝑥 2 − 27 d 𝑥=
1 2 𝑥+1
3 ∫ 𝑥2 −9
d 𝑥=
𝟏 2 𝑥 +1
𝟑 ∫ (𝑥 −3)(𝑥 +3) 𝟑
=
𝟏
[ 𝐴 𝐵
∫ (𝑥 −3)(𝑥 +3) ∫ (𝑥 − 3)(𝑥+ 3)
+
]
şeklinde ifade edilebilir. O halde integral;
Şeklinde bulunmuş olur.
𝒙−𝟐
Örnek: ∫ 𝟑 𝟐 𝐝 𝒙=?
𝒙 −𝒙
Çözüm: Basit kesirli bir fonksiyon olduğu için Payı paydaya bölmemize gerek
Kalmadan yöntemi uygulayabıliriz. Öncelikle basit bir cebirsel düzenleme
yapalım.
𝑥−2 𝑥 −2
∫ 𝑥3− 𝑥2 d 𝑥= ∫ 𝑥 2 (𝑥 − 1) d 𝑥
Paydadaki fonksiyon farklı birinci dereceden çarpanlar olarak ifade edilebilir = 0
reel kökler var kökler x1= 0, x2=0 ve x3 =1 o halde verilen eşitlik;
eşitlenerek
=
=0
ve -B = -2 eşitliklerinden B = 2 =1 ve bulunur
Böylece integral
=
şeklinde ifade edilebilir. O halde integral;
Şeklinde bulunmuş olur.
Kaynakça
• Tekin M, Matematik I ,Der Yayınevi, İstanbul, 2015
• Tekin M, Matematik II ,Der Yayınevi, İstanbul, 2015
• Doğ an, İ., Tekin, N., (2002). Genel Matematik, 5. Baskı, Der Yayınları, İstanbul
• Sevü ktekin, M., Başkaya, Z., (2012). Matematiksel Analiz: İşletme ve Ekonomi Uygulamaları, Dora
Yayınları, Bursa
• HAEUSSLER, Ernest F. Jr., PAUL, Richard S., (1993) Matematiksel Analize Giriş Ekonomi ve İşletme
Ö ğ rencileri İçin, Ekin Kitabevi.
• Sınıksaran, E. Aktükün, A., Akay, A. (2003). İktisatçılar İçin Matematik, Filiz Kitabevi, İstanbul.
TEŞEKKÜRLER..

1.hafta Matemati̇k II (Mustafa Teki̇n)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1.hafta Matemati̇k II (Mustafa Teki̇n)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa TEKİN

Bu hafta neler öğreneceğiz?

• İntegral için sembolünü(İngilizce Sum kelimesinin ilk harfi) kullanılır.

’e göre integral alınacağını gösterir.

Örnek 1: fonksiyonun integralini alınız .

Örnek 2: fonksiyonun integralini alınız .

1 yöntem : Değişken Değiştirme Yöntemi

• Temel integral alma yöntemleri (formülleri) ile alamadığımız daha zor

u = x2  5x + 17 şeklinde yeni bir değ işken tanımlayalım.

du = (2x  5) dx olur. Bu durumda sö z konusu integral,

integrali başta verilen integrale oranla hesaplanması kolay bir ifadedir. Bu

Bu ö rnek ü zerinden bir genelleştirme yaparsak:

şeklinde yazılabilir. Genel bir gö sterim ile değişken değiştirme yö ntemi

uygun parçaya u=u(x) denilerek çözüm tekrarlanmalıdır.

elde edilir. Bu durumda integral,

= seçilir ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınır ise, du =

Olur. u = değeri yerine konulursa sonuç,

şeklinde elde edilir.

dönüşümü yapılır ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;

Olur yerine yazılırsa integral;

dönüşümü yapılır ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;

Olur yerine yazılırsa integral;

ve her iki tarafın diferansiyeli (türevi) alınırsa;

Olur yerine yazılırsa integral;

Olur yerine yazılırsa integral;

İntegral sonucu elde edilir.

olarak integral sonucu elde edilir.

• Bu yöntem ile hesaplanması istenilen integralin, uygun bir u ve dv seçimi yapılarak

Kısmi İntegrasyon Formülü

• Uygun u ve dv seçilir. u olarak belirlenen ifadenin diferansiyeli alınarak du, dv olarak

u = x ve dv = e3x dx olarak seçelim. Bu durumda

olur. Formül uygulanır ise,

Eşitliği elde edilir. Buradan hareketle;

Eşitliği elde edilir.

Sonucu elde edilir.

I= ikinci kısmi integrasyonda ve olarak seçersek

I= ikinci kısmi integrasyonda ve olarak seçersek

3 yöntem : Basit Kesirlere Ayırma Yöntemi

şeklinde ifade edilir.

• Tam kesirli bir fonksiyon

• BASİT KESİRLERE AYIRMA METODU

1-) Polinomların çarpanları birinci dereceden tekrarlanmayan ifadeler olabilir.

O halde verilen integral;

şeklinde ifade edilebilir. O halde integral;

Şeklinde bulunmuş olur.

şeklinde ifade edilebilir. O halde integral;

Şeklinde bulunmuş olur.

• Tekin M, Matematik II ,Der Yayınevi, İstanbul, 2015

Ö ğ rencileri İçin, Ekin Kitabevi.

You might also like