T.

SAKARYA UYGULAMALI BİLİMLER

ÜNİVERSİTESİ

TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ

FİZİK I DERS NOTLARI

1. HAFTA

2020 – 2021 Güz Dönemi

1
 BAZI MATEMATİK KONULARININ HATIRLATILMASI

1. Bilimsel Gösterim

Fizikte kullanılan niceliklerin bir kısmı çok büyük, bir kısmı ise çok küçük değerlerdir.

Dolayısıyla kullanacağımız sayı aralığı oldukça geniştir. Örneğin dünyanın kütlesi

yaklaşık 5,980,000,000,000,000,000,000,000 kg, bir protonun çapı ise yaklaşık

0,000000000000001 m dir. Bu sayıların okunması, yazılması ve dikkatli bir şekilde

takip edilmesi bile bizi zorlarken dört işlem uygulandığında hata yapma olasılığının çok

yüksek olacağı ortadadır. Bu nedenle bu sayıları 10 sayısının kuvvetlerini kullanarak

yazmak daha kullanışlıdır. O halde dünyanın kütlesini 5,98 1024 kg olarak, protonun

çapını ise 10 15 m olarak yazabiliriz. Sayıların m  10 n şeklinde yazılmasına bilimsel

gösterim (notasyon) denir. Bilimsel gösterim kullanıldığında çarpma ve bölme işlemleri

çok daha kolay bir şekilde yapılabilir.

10m
Örneğin; 10m  10n  10m  n ya da n
 10mn şeklinde yazılabilir.
10

2. Lineer Denklemler

y = mx + n şeklindeki ifadeler lineer denklemler olarak isimlendirilir. Burada m ve n

sabit katsayılardır.

2
y’nin x’e göre grafiği çizildiğinde şekildeki gibi bir doğru elde edildiği için bu

denklemlere lineer ya da doğrusal denklem denilmiştir. n sayısı doğrunun y eksenini

kestiği noktayı, m ise doğrunun eğimini temsil eder. Eğim doğrunun x ekseni ile yaptığı

açının tanjantına eşittir. (x1, y1) ve (x2, y2) doğru üzerinde herhangi iki nokta olmak üzere

doğrunun eğimi;

y2  y1 y
m   tan 
x2  x1 x

şeklinde elde edilir. m ve b pozitif ya da negatif olabilir. m>0 ise eğim pozitif, m<0 ise

eğim negatif olur.

3. İkinci dereceden Denklemler

ax 2  bx  c  0 şeklindeki denklemlere ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler

denilir. Burada a, b ve c reel sayılar, x ise bilinmeyendir. Bu denklemin kökleri;

b   b  
x1  , x2 
2a 2a

şeklindedir. Burada   b 2  4ac dır.

  0 ise iki farklı reel kök vardır.

  0 ise eşit iki reel kök vardır.

  0 ise reel kök yoktur.

4. Trigonometrik ifadeler

Şekildeki dik üçgeni ele alalım. Bu dik üçgende a, θ açısının karşısı, b, bu açının

komşusu, c ise dik üçgenin hipotenüsüdür. Böyle bir dik üçgen kullanılarak üç temel

3
trigonometrik fonksiyon olan sinüs (sin), cosinüs (cos) ve tanjant (tan) fonksiyonları θ

cinsinden yazılabilir.

karşı kenar a b
sin    , sin(90   ) 
hipotenüs c c

komşu kenar b a
cos    , cos(90   ) 
hipotenüs c c

karşı kenar a b
tan    , tan(90   ) 
komşu kenar b a

Dik üçgenin kenarları arasındaki ilişki ise Pisagor teoremi ile belirlenebilir.

a 2  b 2  c 2 (Pisagor teoremi)

Kotanjant, sekant ve kosekant fonksiyonları ise

cos  1 1 1
cot    , csc   , sec  
sin  tan  sin  cos 

şeklinde ifade edilir.

5. Türev

Bu kısımda türevin basit bir tanımı yapılarak Fizik-1 dersinde karşımıza çıkabilecek

bazı ifadelerin türev kuralları verilecektir. Öncelikle, bir değişkeni başka bir değişkene

bağlayan bir fonksiyon belirleyelim. Örneğin, bir parçacığın konumunu zamana göre

veren bir fonksiyonun

4
 x(t )  at 3  bt 2  ct  d

şeklinde ifade edildiğini varsayalım. Burada x bağımlı

değişken, t ise bağımsız değişken olarak isimlendirilir.

Eğer a, b, c ve d katsayıları bilinirse herhangi bir t anında

parçacığın konumu belirlenebilir. x’in t’ye göre türevi, Δt

sıfıra yaklaşırken x−t grafiği üzerinde alınan iki nokta

arasına çizilen kirişin eğiminin limiti olarak tanımlanır.

Matematiksel olarak;

x dx
lim 
t  0 t dt

dx
şeklinde yazılabilir. Burada x  x2  x1 , t  t2  t1 olarak tanımlanır. ifadesi dx’in
dt

dt’ye bölünmesi anlamına gelmez. Bu ifade bize x’in t’ye göre türevini almamızı söyler.

a bir sabit, n ise herhangi bir pozitif ya da negatif sayı (tam veya kesirli olabilir) olmak

üzere, x(t )  at n şeklindeki bir ifadenin türevi;

dx
 nat n 1
dt

ile verilir. Eğer x(t)’nin ikinci türevini almak istersek elde ettiğimiz birinci türev

ifadesine aynı kural tekrar uygulanır. O halde x(t)’nin ikinci türevi;

d 2x
2
 n(n  1)at n2
dt

5
olur. Daha yüksek mertebeden türevlere ihtiyaç duyulursa aynı işlemler tekrarlanır. x(t)

eğer polinom şeklinde ise bu işlem polinomun bütün terimlerine uygulanabilir.

Örnek: y( x)  4 x3  7 x 2  3x  8 fonksiyonunun birinci ve ikinci türevlerini bulunuz.

Çözüm: Elimizde polinom şeklinde bir ifade olduğundan yukarıda öğrenmiş

olduğumuz türev kuralını her terime ayrı ayrı uygulayabiliriz.

dy
 12 x 2  14 x  3
dx

d2y
 24 x  14
dx 2

NOT: Sabit bir fonksiyonun türevinin sıfıra eşit olduğunu unutmayalım.

6. İntegral Hesabı

dy
İntegral işlemini türevin tersi olarak düşünebiliriz. f  x    12 x 2  14 x  3 ele
dx

alalım. Bu ifade bir önceki örnekteki y(x)’in türevidir. Bu ifadeyi

dy  f  x  dx  12 x 2  14 x  3 dx olarak yazabiliriz ve y(x)’i x’in bütün değerleri

üzerinden toplayarak elde edebiliriz. Bu işlemi matematiksel olarak;

y  x    f  x dx

olarak yazılabilir. f(x) için bu ifade;

6
 y  x    12 x 2  14 x  3dx  4 x3  7 x 2  3x  c

olur. Burada c integral sabitidir. Burada f(x), c sabitinin seçimine göre değişeceği için

bu tür integraller belirsiz integral olarak isimlendirilir. Sürekli bir f(x) fonksiyonu için

integral, x1 ve x2 değerleri arasında f(x) eğrisi ve x ekseni ile sınırlı bölgenin alanıdır.

şekildeki mavi bölgenin alanı yaklaşık olarak f ( xi )xi dir. x1 den x2 ye kadar olan

aralıkta bütün alan elemanlarını toplarsak eğri altında kalan bölgenin alanını yaklaşık

olarak bulabiliriz. Ancak xi  0 iken toplamın limitini alırsak eğri altında kalan

gerçek alanı elde ederiz:

x2

lim
xi  0
 f ( xi ) xi   f ( x)dx
x1

Bu şekilde tanımlanan integrallere belirli integral denir. Bu derste karşılaşacağımız en

yaygın integral türlerinden birisi;

x n1
 x dx  c (n ≠ –1)
n

n 1

7
Eğer integralin sınırları biliniyorsa;

x2n 1  x1n 1
x2

 x dx  n  1 (n ≠ –1)
n

x1

1
1
 x 4 x3   14 13   04 03  7
Örnek:  ( x  x )dx             
3 2

0  4 3  0  4 3   4 3  12

8
 BÖLÜM 1. BİRİM SİSTEMLERİ ve BOYUT ANALİZİ

1. BİRİM SİSTEMLERİ

Fiziksel bir olayı nicel olarak tanımlayan sayısal değerlere fiziksel nicelik denir. Bütün

fiziksel nicelikler tanımları açıkça belli olan 7 temel büyüklük ile ifade edilebilir. Bu 7

temel büyüklük şunlardır:

Büyüklük Birimi Sembolü

Uzunluk Metre m
Zaman Saniye s
Kütle Kilogram kg
Madde miktarı Mol mol
Sıcaklık Kelvin °K
Elektrik akımı Amper I
Işık ş ddet Kandela cd

Bu dersimizde yalnızca uzunluk, zaman ve kütle büyüklüklerini kullanacağız. Hız,

ivme, kuvvet, enerji gibi fiziksel nicelikleri bu üç temel büyüklük ile ifade edebiliriz.

Bir ölçüm yaptığımızda bu ölçümün doğru, tutarlı ve uluslararası bir standardının

olması için birim sistemlerine ihtiyaç duyarız. Günümüzde kullanılmakta olan çeşitli

birim sistemleri mevcuttur. Bunlardan birkaçı CGS (Cm, Gram, Saniye), MKS (Metre,

Kilogram, Saniye), ve SI (Systeme Internationale) birim sistemleridir. Biz bu

dersimizde metrik sistemin bir uyarlaması olan SI birim sistemini kullanacağız.

SI birim sistemi: 1960 yılında “Uluslararası Bilim Kurulu” tarafından kabul edilen

birim sistemidir.

Metre: Işığın boşlukta 1/299792558 saniyede kat ettiği mesafedir. Bu ışık hızının

299792558 m/s olmasından dolayıdır.

9
 Dünya ile ay arasındaki uzaklık 3,84×108 m

Dünyanın yarıçapı 6,37×106 m

Hidrojen atomunun çapı 10-10 m

Saniye: Sezyum-133 atomunun yaydığı elektromanyetik dalganın periyodunun

9192631770 katı olarak tanımlanmıştır.

1 yıl 3,2×107 s

Dünyanın yaşı 1,45×1017 s

Kilogram: Özel bir iridyum-platin alaşımından yapılan 3,9 cm çapında ve 3,9 cm

yüksekliğinde olan bir silindirin kütlesi olarak tanımlanmıştır.

Dünyanın kütlesi 5,97×1024 kg

Elektronun kütlesi 9,1×10-34 kg

Birim dönüştürme: Bazı problemlerde verilen birimler kullanacağımız birim sistemine

uygun olmayabilir. Bu gibi durumlarda her bir nicelik birim sisteminde kullanılan

birimlere dönüştürülmelidir. Aksi takdirde bulacağınız sonuç yanlış olacaktır. Örneğin

MKS birim sisteminde alınan yolu bulmak için hızın birimi m/s, zamanın birimi s

olmalıdır.

10
Örnek: Jet motorlu bir araç ile yeryüzündeki hız rekoru 1997 yılında 763 mil/sa olarak

ölçülmüştür. Bu hızın m/s cinsinden karşılığını bulunuz.

Çözüm:

m sa
1 mil = 1609 m 763mil / sa  (763)(1609 )( )  341m / s
sa 3600s

sa
Burada ifadesi 1’e eşittir. Dolayısıyla bu ifade ile çarpım yapmak eşitliği
3600s

etkilemez.

Örnek: Işık hızı 3 108 m / s olarak bilinmektedir. Işık hızını km/sa cinsinden ifade

ediniz.

Çözüm:

km 3600 s
3 108 m / s  (3 108 .10 3 )( )  10,8 108 km / sa
s sa

Örnek: Bir şişenin üzerindeki etikette hacminin 0,473 L olduğu yazılıdır. 1 L =1000

cm3 olduğuna göre şişenin hacmini kübik inç biriminde belirleyiniz. (1 inç=2,54 cm)

Çözüm:

1cm=0.3937inc
1cm3 =0.06inc3

cm3 inc3
0,473L=(0,473L)(1000 )(0,06 3 )
L cm
cm3 inc3
0,473L=(0,473 L )(1000 )(0,06 3
)=28,38 inc3
L cm

11
Örnek: Astronomide kullanılan bir uzunluk birimi olan ışık-yılı ışığın 2,998 108 m /s

hızla bir yılda aldığı mesafedir. Buna göre 1 ışık-yılı kaç m eder?

Çözüm:

 gün   sa   dk 
1yıl  365   .24.   .60   .60s  3,153 10 s
7

 24sa   60dk   60s 

Işığın bir yılda alacağı yol:

2,998 108 m /s.(3,153107 s)  9, 45 1015 m

Örnek: Bir araca 30 galon benzin doldurmak 7 dakika sürüyor. Araca doldurulan

benzini

a) saniyede galon olarak,

b) saniyede metreküp olarak bulunuz.

c) Aynı doldurma hızı ile 1 m3 lük benzin deposu kaç saatte doldurulur (1gal=3,786L).

Çözüm:

a) 7dak  420s

30 gal
O halde benzin doldurma hızı v   7,14 102 gal / s
420s

b) İlk önce galon litreye daha sonra litre ise metreküpe çevrilirse;

 3, 786 L   1m3 
v  7,14 102 gal / s  
4 3
  2, 7 10 m / s
 1gal  1000 L 

 1m3   1sa 
c) t   4 3    1, 03sa olarak bulunur.
 2, 7 10 m / s   3600s 

12
Küçültme ve Büyütme çarpanları:

Örnek: 2 10-9 m = 2 nm

7,2 10-3 g = 7,2 mg

3,6 10-6 m = 3,6 m

48 10-15 s = 48 fs

5 106 J = 5 MJ

3,6 103 m = 3,6 km

2. BOYUT ANALİZİ

Fizikte boyut bir niceliğin fiziksel doğasını gösterir. İki nokta (örneğin düz bir arazi

üzerinde belirlediğimiz A ve B gibi iki nokta) arasındaki mesafeyi ölçerken birim olarak

metre, cm veya adım gibi farklı birimler kullanmamıza rağmen AB arası uzunluk

boyutundadır. Bu fiziksel niceliği sadece uzunluk olarak ölçebiliriz, alan veya zaman

olarak ölçemeyiz! Bu mesafenin boyutuna-fiziksel doğasına- uzunluk adını veririz.

13
AB mesafesinin boyutu uzunluktur, birimi metre, km, ayak, karış veya uzunluk

boyutunda tanımlanmış herhangi bir birim olabilir. Bir fiziksel büyüklüğün boyutu, [ ]

kapalı parantezi ile gösterilir. Mekanikte kullandığımız temel niceliklerin boyutları:

Uzunluk (Length) [L] Kütle (Mass) [M] Zaman (Time) [T]

şeklindedir. Diğer tüm fiziksel nicelikleri bu üç temel büyüklüğün boyutu cinsinden

ifade edebiliriz. Bir Y niceliğinin boyutu [Y] ile gösterilir.

[Alan] = [L].[L] = [L]2

[Hacim] = [L].[L].[L] = [L]3

x metre
[Hız] = [L].[T]-1  v 
t saniye

[Kuvvet] = [M].[L].[T]-2  F  ma  (kilogram)(metre/ (saniye)2 )

1 2
[Enerji] = [M].[L]2.[T]-2  E mv  (kilogram)(metre/ saniye) 2
2

Boyutlar ilgili bilmemiz gereken noktalar:

1. Yalnızca aynı boyuta sahip olan fiziksel nicelikler toplanabilir ya da çıkarılabilir.

Örneğin; hız ile kütle toplanamaz ya da çıkarılamaz. Ancak bu iki fiziksel nicelik

çarpılabilir ya da bölünebilir ve sonuç olarak başka bir fiziksel nicelik elde edilir.

2. Bir eşitliğin her iki tarafının boyutu aynı olmak zorundadır.

3. Sabit sayıların boyutu yoktur. Ancak bazı fiziksel sabitlerin boyutu vardır. Örneğin

yer çekimi ivmesi g nin boyutu vardır.

14
 1
Örnek 6: x  v0t  at 2 denkleminin boyut bakımından doğruluğunu kontrol ediniz.
2

 L T   L T 2
Çözüm:  L    2  
T  T 

 L   L olduğu görülür.

mM
Örnek: F  G eşitliğini kullanarak Newton sabiti G’nin boyutunu bulunuz.
r2

Çözüm:

[M].[M]
[M].[L].[T]2  [G].
[L]2
[M] .[M]
[M] .[L].[T]2  [G].
[L]2
[G]  [M]1.[L]3 .[T]2
G nin birimi  m3 /(kg.s 2 )

NOT: Boyut analizi kullanılarak herhangi bir eşitliğin doğru şekilde yazılıp

yazılmadığını tespit edebiliriz. Bize verilen bir eşitliğin doğru olabilmesi için, eşitliğin

her iki tarafının boyutları aynı olmalıdır. Eğer boyutlar birbiriyle tutarsız ise verilen

eşitlik yanlış demektir.

A x
Örnek: Bir parçacık üzerine etkiyen kuvvet F  şeklinde verilmektedir. Burada
Bt

x uzunluk boyutunda, t ise zaman boyutunda olduğuna göre B’nin boyutu nedir?

15
Çözüm: Öncelikle pay kısmında çıkarma işlemi olduğu için A ile x aynı boyutlu

olmalıdır. O halde A uzunluk boyutundadır. Kuvvetin boyutunun [M][L][T 2 ] olduğunu

biliyoruz. O halde,

[L]
[M][L][T 2 ]  şeklinde yazabiliriz. Buradan [B] yalnız bırakıldığında;
[B][T]

[B]  [M 1 ][T] olarak bulunur.

Örnek: Sabit a ivmesiyle hareket eden bir cismin t süresinde x kadar yol aldığını

gösteren bir eşitlik türetiniz.

Çözüm: Burada alınan yol (x) zamana (t) bağlı olmalı. Yani

dir.

Aynı şekilde alınan yol (x) ivmeye de (a) bağlı olmalı. O halde

şeklinde yazabiliriz. Burada işareti orantılıdır anlamına gelmektedir. Orantı işareti

yerine eşittir yazabilmemiz için alınan yolun kesin değerini bilmemiz gerekir. Yani

eşitlik önündeki orantı katsayısı bilinmelidir.

Bundan sonraki kısımda eşitliğin her iki tarafının boyutunun aynı olmasını sağlayan m

ve n değerleri bulunmalıdır.

x  t ma n
[L]  [T]m [L]n [T]2 n
[L]  [T]m  2 n [L]n

16
Eşitliğin her iki tarafının aynı olabilmesi için n = 1, m = 2 olmalıdır. Yani ile

orantılıdır. Aradaki orantı işaretinin eşitliğe dönüşmesi için bir orantı sabiti ile

çarpılmalıdır. Bu durumda olmalıdır. Bu aslında daha önceden bildiğimiz

ifadesidir. Yani C = 1/2 dir. Burada sabit değerlerin boyutsuz olduğu

unutulmamalıdır.

Örnek: v n  ka j x denkleminin boyutsal olarak doğru olabilmesi için n ve j değerleri ne

olmalıdır (burada k sabit bir değerdir).

Çözüm:

v n  ka j x

 L   L L
n j

2j  
T  T 
n

 L   L
n j 1

 n  j 1 ,
T  T 
n 2j

n2j  2 j  j 1  j 1, n  2

verilen denklem v 2  kax şeklindedir.

Örnek: Bir sistemin periyodu T  kl x g y ifadesiyle veriliyor. Burada l uzunluk, g

yerçekimi ivmesi ve k boyutsuz olduğuna göre x ve y değerlerini bularak periyodu

veren bağıntıyı yazınız?

17
Çözüm:

T    L  L T   T    L  T 
x y 2 y x y 2 y

x y 0

1 1
2 y  1  y , x olarak bulunur.
2 2

l
O halde periyodu veren bağıntı T  k şeklinde olmalıdır.
g

*************************************************************************************************************

KAYNAKLAR

[1] R. A. Serway, “Fen ve Mühendislik için Fizik (Cilt 1)”, Çeviri Editörü: Kemal Çolakoğlu (5.
Baskından çeviri), Palme Yayıncılık, 2016.

[2] B. Karaoğlu, “Üniversiteler için Fizik”, (3. Baskı), Seçkin Yayıncılık, 2015.

[3] H. D. Young, R. A. Freedman, “Üniversite Fiziği (Cilt 1)”, (12. Baskı), Çeviri Editörü: Hilmi
Ünlü, Pearson Education Yayıncılık Ltd. Şti. 2009.

18