36 İNTEGRAL ÇARPANI

2.4. İntegral Çarpanı

Bu kısımda
M ( x, y )dx + N ( x, y )dy = 0

şeklinde verilen birinci mertebeden denklemin tam diferensiyel olmaması halinde denklemi

tam diferensiyel yapacak bir çarpan araştırılacaktır. Böyle bir μ ( x, y ) çarpanına integral

çarpanı adı verilir. Eğer verilen denklem bir tam diferensiyel denklem değilse denklemi bir

tam diferensiyel yapacak bir integral çarpanı mutlaka vardır. Şimdi bu integral çarpanının

nasıl bulunacağını araştıralım.

Mademki denklemin μ ( x, y ) ile çarpıldığında tam diferensiyel olmasını istiyoruz, o halde

elde edilen sonuç denklemin tam diferensiyel denklem olma şartını gözden geçirelim.
μ ( x, y )M ( x, y )dx + μ ( x, y )N ( x, y )dy = 0

μ ( x, y ) ile çarpımından elde edilen bu denklemin tam diferensiyel denklem olması için
∂μ ( x, y )M ( x, y ) ∂μ ( x, y )N ( x, y )
=
∂y ∂x

olması gerekir. Şimdi bu ifadeyi daha açık olarak yazacak olursak;

∂μ ( x, y ) ∂M ( x, y ) ∂μ ( x, y ) ∂N ( x, y )
.M ( x, y ) + .μ ( x , y ) = . N ( x, y ) + .μ ( x , y )
∂y ∂y ∂x ∂x

elde edilir. Burada integral çarpanının sadece x değişkenine ve sadece y değişkenine bağlı

olması durumlarında integral çarpanının bulma yöntemi kolayca elde edilebilir. Ancak hem x

değişkenine ve hem de y değişkenine bağlı olması durumunda genel bir integral çarpanını

bulma yöntemi elde edilemez. Sadece bazı ipuçları değerlendirilerek integral çarpanı

bulunabilir.

Nurettin DOĞAN
 UYGULAMALI DİFERENSİYEL DENKLEMLER 37

2.4.1. İntegral Çarpanının Sadece Bağımsız Değişkene Bağlı Olması Durumu

Eğer integral çarpanı sadece x bağımsız değişkenine bağlı ise bu durumda μ ( x, y ) = μ ( x )
∂μ ( x, y ) ∂μ ( x, y )
olur ve türevi sıfır olur. Yani = 0 olur. Bu durumu göz önüne alarak
∂y ∂y

yukarıdaki tam diferensiyel denklem olma şartını yeniden yazarsak

∂M ( x, y ) dμ ( x , y ) ∂N ( x, y )
.μ ( x, y ) = . N ( x, y ) + .μ ( x , y )
∂y dx ∂x
∂M ( x, y ) ∂N ( x, y )
elde edilir. Kısalığın hatırı için = M y ve = N x gösterimlerini kullanalım.
∂y ∂x

O zaman
dμ ( x )
M y .μ ( x ) = . N ( x, y ) + N x .μ ( x )
dx
(M − Nx ) dμ ( x )
.dx =
y

N ( x, y ) μ (x)

denklemi elde edilir. Bu denklem değişkenlerine ayrılabilen bir diferensiyel denklem olması

halinde buradan integral çarpanı elde edilebilir. Bunun için

(M y − Nx )
sadece x ’ e bağlı bir
N ( x, y )

fonksiyon olması gerekir. Bu denklemin her iki tarafının integrali alınırsa

(M − Nx ) dμ ( x )
∫ .dx = ∫
y

N ( x, y ) μ (x)
(M − Nx )
∫ .dx = ln μ ( x )
y

N ( x, y )

elde edilir. Buradan ise integral çarpanı

(M y − N x )
∫ . dx
μ(x) = e N ( x, y )

şeklinde hesaplanabilir.
Örnek.
(x + y )dx − 2 xydy = 0
2

Denklemini göz önüne alalım. Bu denklemde M ( x, y ) = x + y 2 ve N ( x, y ) = −2 xy dir.

∂M ( x, y ) ∂N ( x, y )
= 2y ≠ = −2 y
∂y ∂x

Nurettin DOĞAN
 38 İNTEGRAL ÇARPANI

Olduğundan verilen denklem bir tam diferensiyel denklem değildir. Denklemi tam

diferensiyel yapacak şekilde bir integral çarpanı araştıralım. Sadece x bağımsız değişkenine

bağlı bir integral çarpanı olup olmadığını kontrol edelim. Bunun için
(M y − Nx )
sadece x ’ e
N ( x, y )

bağlı bir fonksiyon olması gerekir. Burada

(M − Nx ) 2 y − (− 2 y ) 4y −2
= = =
y

N ( x, y ) − 2 xy − 2 xy x

Olduğundan sadece x bağımsız değişkenine bağlı bir integral çarpanı vardır. Buradan ise

integral çarpanı
(M y − N x )
∫ . dx
μ(x) = e N ( x, y )

2
∫ − . dx 1
μ ( x) = e x = e −2 ln x =
x2
olarak elde edilir. μ ( x ) ile denklemi çarpalım.
1 1
2
.(x + y 2 )dx − 2 .2 xydy = 0
x x
(x + y ) dx − 2 y dy = 0
2

x2 x

Gerçekten de bu denklemde yeni M ( x, y ) ve N ( x, y ) için

∂M 2 y ∂N
= 2 =
∂y x ∂x

elde edilir. Gerçekten de denklem bu integral çarpanı ile çarpıldığında yeni denklem tam

diferensiyel denklem oldu.

Bu taktirde öyle bir f ( x, y ) fonksiyonu vardır. Öyle ki;

∂f ( x, y ) ∂f ( x, y )
= M ( x, y ) ve = N ( x, y ) dir.
∂x ∂y
∂f ( x, y ) 2
⇒ = N ( x, y ) = − y
∂y x
2
⇒ f ( x, y ) = − ∫ ydy +h( x )
x
Burada h( x ) fonksiyonu x ’in bir fonksiyonudur. Bu taktirde

Nurettin DOĞAN
 UYGULAMALI DİFERENSİYEL DENKLEMLER 39

y2
f ( x, y ) = − + h( x ) dir.
x

Şimdi bulduğumuz f ( x, y ) ’nin x ’e göre türevini alalım M ( x, y ) ile karşılaştırıp h( x )

fonksiyonunu bulalım.

∂f y2 x + y2 1 y2
= 2 + h ′( x ) = M ( x, y ) = = + 2
∂x x x2 x x
1
⇒ h′( x ) = ⇒ h( x ) = ln x + C1
x
y2 y2
f ( x, y ) = − + ln x + C1 = C 2 ’dir veya − + ln x = C verilen denklemin genel
x x

integralidir.

2.4.2. İntegral Çarpanının Sadece Bağımlı Değişkene Bağlı Olması Durumu

Eğer integral çarpanı sadece y bağımlı değişkenine bağlı ise bu durumda μ ( x, y ) = μ ( y ) olur
∂μ ( x, y ) ∂μ ( x, y )
ve türevi sıfır olur. Yani = 0 olur. Bu durumu göz önüne alarak yukarıdaki
∂x ∂x

tam diferensiyel denklem olma şartını yeniden yazarsak

dμ ( y ) ∂M ( x, y ) ∂N ( x, y )
.M ( x , y ) + .μ ( x, y ) = .μ ( x, y )
dy ∂y ∂x
∂M ( x, y ) ∂N ( x, y )
elde edilir. Kısalığın hatırı için = M y ve = N x gösterimlerini kullanalım.
∂y ∂x

O zaman
∂μ ( y )
. M ( x , y ) + M y .μ ( y ) = N x .μ ( y )
∂y

dμ ( y ) (N x − M y )
= dy
μ( y) M ( x, y )

denklemi elde edilir. Bu denklem değişkenlerine ayrılabilen bir diferensiyel denklem olması

halinde buradan integral çarpanı elde edilebilir. Bunun için

(N x −My)
sadece y ’ ye bağlı bir
M ( x, y )

fonksiyon olması gerekir. Bu denklemin her iki tarafının integrali alınırsa

dμ ( y ) (N x − M y )
∫ μ ( y ) ∫ M ( x, y ) dy
=

Nurettin DOĞAN
 40 İNTEGRAL ÇARPANI

(N −My)
ln μ ( y ) = ∫
x
dy
M ( x, y )

elde edilir. Buradan ise integral çarpanı

(N x − M y )
∫ dy
μ( y) = e M ( x, y )

şeklinde hesaplanabilir.

Örnek.

(
2 xy. ln y.dx + x 2 + y 2 y 2 + 1 dy = 0 )
Denklemini göz önüne alalım. Bu denklemde M ( x, y ) = 2 xy. ln y ve

N ( x, y ) = x 2 + y 2 y 2 + 1 dir.

∂M ( x, y ) ∂N ( x, y )
= 2 x. ln y + 2 x ≠ = 2x
∂y ∂x

Olduğundan verilen denklem bir tam diferensiyel denklem değildir. Denklemi tam

diferensiyel yapacak şekilde bir integral çarpanı araştıralım. Sadece x bağımsız değişkenine

bağlı bir integral çarpanı olup olmadığını kontrol edelim. Bunun için
(M y − Nx )
sadece x ’ e
N ( x, y )

bağlı bir fonksiyon olması gerekir. Burada

(M − Nx ) 2 x. ln y + 2 x − 2 x 2 x. ln y
= =
y

N ( x, y ) x2 + y2 y2 +1 x2 + y2 y2 +1

İfadesinin sadece x bağımsız değişkenine bağlı olarak elde edilmesi mümkün olmadığından

sadece x bağımsız değişkenine bağlı bir integral çarpanı yoktur.

Şimdi de sadece y bağımlı değişkenine bağlı bir integral çarpanı olup olmadığını kontrol
(N x −My)
edelim. Bunun için sadece y ’ ye bağlı bir fonksiyon olması gerekir. Burada
M ( x, y )
(N −My) 2 x − 2 x. ln y − 2 x − 2 x. ln y 1
= = =−
x

M ( x, y ) 2 xy. ln y 2 xy. ln y y

Olduğundan sadece y bağımlı değişkenine bağlı bir integral çarpanı vardır. Buradan ise

integral çarpanı

Nurettin DOĞAN
 UYGULAMALI DİFERENSİYEL DENKLEMLER 41

(N x − M y )
∫ dy
μ( y) = e M ( x, y )

1
∫ − . dy 1
μ( y) = e y
= e −ln y =
y
olarak elde edilir. μ ( y ) ile denklemi çarpalım.

(
μ ( y )2 xy. ln y.dx + μ ( y ) x 2 + y 2 y 2 + 1 dy = 0 )
1
y
1
(
2 xy. ln y.dx + x 2 + y 2 y 2 + 1 dy = 0
y
)
⎛ x2 ⎞
2 x. ln y.dx + ⎜⎜ + y y 2 + 1 ⎟⎟dy = 0
⎝ y ⎠

Gerçekten de bu denklemde yeni M ( x, y ) ve N ( x, y ) için

∂M 2 x ∂N
= =
∂y y ∂x

elde edilir. Gerçekten de denklem bu integral çarpanı ile çarpıldığında yeni denklem tam

diferensiyel denklem oldu.

Bu taktirde öyle bir f ( x, y ) fonksiyonu vardır. Öyle ki;

∂f ( x, y ) ∂f ( x, y )
= M ( x, y ) ve = N ( x, y ) dir.
∂x ∂y
∂f ( x, y )
⇒ = M ( x, y ) = 2 x ln y
∂x
⇒ f ( x, y ) = ∫ 2 x ln ydx +h( y )

Burada h( y ) fonksiyonu y ’in bir fonksiyonudur. Bu taktirde

f ( x, y ) = x 2 ln y + h( y ) dir.

Şimdi bulduğumuz f ( x, y ) ’nin y ’ye göre türevini alalım N ( x, y ) ile karşılaştırıp h( y )

fonksiyonunu bulalım.

∂f x2 x2
= + h′( y ) = N ( x, y ) = + y y2 +1
∂y y y
1 2
( y + 1)2 + C1
3
⇒ h′( y ) = y y 2 + 1 ⇒ h( y ) =
3

Nurettin DOĞAN
 42 İNTEGRAL ÇARPANI

1 2
(y + 1)2 + C1 = C 2 ’dir veya x 2 ln y + 1 ( y 2 + 1)2 = C verilen denklemin
3 3
f ( x, y ) = x 2 ln y +
3 3
genel integralidir.
Alıştırmalar
Problem 1-12 deki denklemlerin tam diferensiyel denklem olup olmadıklarını belirleyiniz.

Eğer tam diferensiyel denklem ise çözümlerini bulunuz.

Problem 13,14 deki başlangıç değer problemlerinin çözümlerini bulunuz.

Problem 15,16 daki denklemlerin tam diferensiyel denklem olması için denklemlerde verilen

b değerlerinin ne olması gerektiğini bulunuz ve denklemleri bulduğunuz b değerleri için

çözünüz.

17. Değişkenlerine ayrılabilen herhangi

denkleminin aynı zamanda tam diferensiyel denklem olduğunu gösteriniz.

Nurettin DOĞAN
 UYGULAMALI DİFERENSİYEL DENKLEMLER 43

Problem 19-22 deki denklemlerin tam diferensiyel denklem olmadıklarını, sağ taraflarında

verilen integral çarpanı ile çarpıldığında tam diferensiyel denklem olduklarını gösteriniz ve

denklemleri çözünüz.

23. sadece y ’ye bağlı bir fonksiyon ise

M + Ny ′ = 0

denkleminin μ ( y ) = exp ∫ Q( y )dy formunda bir integral çarpanına sahip olduğunu gösteriniz.

24. (N x − M y )/ ( xM − yN ) = R sadece xy ye bağlı olduğunda

M + Ny ′ = 0

Denkleminin μ ( xy ) formunda bir integral çarpanına sahip olduğunu gösteriniz. Bu integral

çarpanı için genel bir formül bulunuz.

Problem 25-31 deki her bir problem için bir integral çarpanı bulunuz ve verilen denklemleri

çözünüz.

32. diferensiyel denklemini

integral çarpanını kullanarak çözünüz.

Nurettin DOĞAN