Güz 2016 Diferansiyel Denklemler I Notlar

MAT 203
DFERANSYEL DENKLEMLER
DERS 3

Düzenleme: Ekim 2016

çindekiler

1 Birinci Mertebeden ve Birinci Dereceden Adi Diferansiyel Denklemler ve Çözüm Yöntem-

leri 1
1.1 De§i³kenlerine Ayrlabilir Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.2 Ayrlabilir Hale ndirgenebilen Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1 Birinci Mertebeden ve Birinci Dereceden Adi Diferansiyel Den-

klemler ve Çözüm Yöntemleri

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin, y ba§ml, x ba§msz de§i³ken olmak üzere
 
dy
F x, y, =0
dx
genel formlarnda yazlabildi§ini görmü³tük. Bu bölümde ise birinci dereceden ve mertebeden olanlarnn genel

çözümlerini (integral e§rilerini ) ara³traca§z. Genelde, bu tip denklemlerin çözümleri, ya bir parametreye ba§l

g(x, y, c) = 0
kapal formuna ya da
y = Φ(x, c) veya x = Ψ(y, c)
³eklinde açk formuna sahip olurlar.

Ayrca herhangi bir tipteki diferansiyel denklem

dy dx
= f (x, y) veya = h(x, y)
dx dy
türev formunda veya

M (x, y)dx + N (x, y)dy = 0

diferansiyel formunda olacak ³ekilde yazlabilir. Örne§in,

2xy − xy 0 + 1 = 0
diferansiyel denkleminin türev ve diferansiyel formlar srasyla,

2xy + 1
y0 =
x
ve

(2xy + 1)dx − xdy = 0

biçimindedir ve Bunun yarar ise denklemin tipini veya çözüm yöntemini belirlemekte kolaylk sa§lamasdr.

“imdi birinci mertebe denklemlerin tiplerine göre çözüm yöntemlerini inceleyelim.

1.1 De§i³kenlerine Ayrlabilir Denklemler

Tanm 1.1.
M (x, y)dx + N (x, y)dy = 0 (1)

³eklindeki bir diferansiyel denklem,

F (x)G(y)dx + f (x)g(y)dy = 0
³eklinde, veya türev formunda
dy
= f (x)g(y)
dx
olarak yazlabiliyorsa böyle bir diferansiyel denkleme de§i³kenlerine ayrlabilen denklem denir.

1
Örnek 1.1. F (x)G(y)dx + f (x)g(y)dy = 0 formundaki denklemler için örnekler;

y a dx + xb dy = 0 ⇒ Ayrlabilir
xa dx + y b dy = 0 ⇒ Ayrlabilir
dx + xb dy = 0 ⇒ Ayrlabilir
(x + 1)dx + ydy = 0 ⇒ Ayrlabilir
dx + dy = 0 ⇒ Ayrlabilir
3 2 2 3
(x + x )ydx + x (y + 2y)dy = 0 ⇒ Ayrlabilir
x sin ydx + y cos xdy = 0 ⇒ Ayrlabilir

(x + 1)y 2 dx − (x2 + 1)(y − x)dy = 0 ⇒ Ayrlabilir de§il

(x + y)dx + (x − y)dy = 0 ⇒ Ayrlabilir de§il

2 2
cos(xy )dx + sin(x y)dy = 0 ⇒ Ayrlabilir de§il
:::::::

dy
dx = f (x)g(y) formundaki denklemler için örnekler;

dy
= 1 ⇒ Ayrlabilir
dx
dy dy
= xa veya = y a ⇒ Ayrlabilir
dx dx
dy x+a
= ⇒ Ayrlabilir
dx y+b
dy
= (x2 + x)(y 5 + y 2 ) ⇒ Ayrlabilir
dx

dy
= tan(xy) ⇒ Ayrlabilir de§il
dx
dy
= ln(x + y) ⇒ Ayrlabilir de§il
dx
dy p
= (x + y 3 ) ⇒ Ayrlabilir de§il
dx
 
De§i³kenlere Ayrlabilen Diferansiyel Denklemleri Çözme Yöntemi
 
Ayrlabilir diferensiyel denklemler, çözmesi en kolay diferensiyel denklem snfdr. “öyle ki, (1) denkleminin

her iki yann

1
f (x)G(y)
ifadesi ile çarparsak
F (x) g(y)
dx + =0
f (x) G(y)
denklemini elde ederiz. Bu denklemin sol tarafndaki ilk ifade sadece x de§i³kenine, ikinci ifade ise sadece y
F (x) g(y)
de§i³kenine ba§l oldu§undan M (x) = ve N (y) = olmak üzere elde etti§imiz denklem
f (x) G(y)

M (x)dx + N (y)dy = 0

³eklinde yazlabilir. Bu denklemin her iki yannn integrali alnrsa

Z Z
M (x)dx + N (y)dy = c

genel çözümü elde edilir.

Örnek 1.2. (xy 2 − 2y 2 )dx + (x2 y − 2x2 )dy = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

2
 Çözmeden önce dx ve dy 'in katsaylarn düzenlersek,

y 2 (x − 2)dx + x2 (y − 2)dy = 0

elde edilir. De§i³kenlerine ayrmak için denklemi x−2 y −2 ile çarpalm:

x−2 y−2
dx + dy = 0.
x2 y2
Her bir terimin integralini alnrsa, genel çözüm

Z   Z  
1 2 1 2
− 2 + − 2 dy = c,
x x y y
2 2
ln |x| + + ln |y| + = c
x y
olarak bulur.

2
−y 2
Örnek 1.3. xex dx + ydy = 0; y(0) = 0 ba³langç de§er problemini çözünüz.

2 2
xex e−y dx + ydy = 0,
2 2
xex dx + yey dy = 0,
Z Z
x2 2
xe dx + yey dy = c,
2 2
ey ex
+ = c,
2 2
2 2
ey + ex = 2c.
2 2
Genel çözümde y(0) = 0 ko³ulunu uygularsak c=1 bulunur ve dolasyla özel çözüm ey + ex = 2 olur.

Örnek 1.4. x sin ydx + (x2 + 1) cos ydy = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

1
Denklemi çözmek için, dx ve dy 'in katsaylarn düzenlememiz gerekir. Bunun için denklemi
(x2 +1) sin y ile
çarparsak
x cos y
dx + dy = 0
x2 +1 sin y
elde edilir. Her bir terimin integralini alarak genel çözümü

Z Z
x cos y
dx + dy = C,
x2 + 1 sin y

ln |x2 + 1|
+ ln | sin y| = C
2
olarak buluruz.

Örnek 1.5. x2 y 4 dx = (x2 + 1)(6y 3 − y + 5)dy denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Verilen denklem
x2 6y 3 − y + 5
dx =
x2+1 y4
veya
   
1 6 1 5
1− dx = − + 4 dy
x2 + 1 y y3 y
³eklinde yazlp, integrali alnrsa

1 5
x − arctan x − 6 ln |y| − 2
+ 3 =c
2y 3y
³eklinde genel çözüm bulunur.

3
Teorem 1.1. h ve g diferansiyellenebilir fonksiyonlar olmak üzere, f (x, y) = g(x)h(y) ³eklinde yazlabildi§ini
kabul edelim: Bu durumda
f (x, y)fxy (x, y) = fx (x, y)fy (x, y)
olur.

dy
Örnek 1.6. = 2x2 + y − x2 y + xy − 2x − 2 denklemi ayrlabilir denklem ³eklinde çözülebilir mi ?
dx
Denklemi çözmeden önce, verilen denklemdeki

2x2 + y − x2 y + xy − 2x − 2

ifadesinin çarpanlarna ayrlp ayrlmad§na bakalm:

f (x, y) = 2x2 + y − x2 y + xy − 2x − 2

olarak alalm. Bu durumda

fx (x, y) = 4x − 2xy + y − 2,
fy (x, y) = 1 − x2 + x,
fxy (x, y) = −2x + 1

bulunup, teorem uygulanrsa

f (x, y)fxy (x, y) = −4x3 + 2x3 y − 3x2 y + 6x2 − xy + y + 2x − 2

ve
fx (x, y)fy (x, y) = −4x3 + 2x3 y − 3x2 y + 6x2 − xy + y + 2x − 2
ifadeleri birbirine e³it oldu§undan denklem bu yöntemle çözülebilir.

1.2 Ayrlabilir Hale ndirgenebilen Denklemler

a, b ve c birer sabit olmak üzere

dy
= F (ax + by + c)
dx
³eklinde verilen bir diferansiyel denklem z = ax + by + c dönü³ümü ile de§i³kenlere ayrlabilen denkleme

dönü³türülüp çözülebilir.

dy
Örnek 1.7. = y − x − 1 + (x − y + 2)−1 problemini çözünüz.
dx
x−y+2=u olarak ³eçersek, 1 − y 0 = u0 veya 1 − u0 = y 0 olur. O zaman verilen diferansiyel denklem

1 − u0 = 1 − u + u−1 ,
du 1
=u− .
dx u
olur. Denklemi düzenleyip, terim terime integral alrsak

du u2 − 1
=
dx u
u
du − dx = 0,
u2 − 1
Z Z
u 1
du − dx = c ⇒ ln |(x − y + 2)2 − 1| − x = c
u2 − 1 2
genel çözümünü elde ederiz.

Örnek 1.8. (x + 2y + 3)dx + (2x + 4y − 1)dy = 0 diferensiyel denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Verilen denklem için M (x, y) = x + 2y + 3 ve N (x, y) = 2x + 4y − 1 olup 2(x + 2y) ≈ 2x + 4y oldu§undan,

diferansiyel denklem ayrlabilir hale indirgenebilir. O halde u = x + 2y + 3 dönü³ümü ile diferensiyel denklemini
x ve u veya y ve u cinsinden ayrlabilir diferensiyel denkleme dönü³türebiliriz. u = x + 2y + 3 oldu§undan

4
du = dx + 2dy ve 2x + 4y − 1 = 2u − 7 olup dx = du − 2dy sonucuna ula³lr. Bulunanlar denklemde yerlerine
yazlrsa

⇒ u(du − 2dy) + (2u − 7)dy = 0,

⇒ udu − 2udy + 2udy − 7dy = 0,
⇒ udu − 7dy = 0

ayrlabilir diferensiyel denklemi bulunur. Her iki yann integrali alnarak

Z Z
udu − 7dy = c,

u2
− 7y = c
2
sonucuna ula³lr. Son olarak u = x + 2y + 3 dönü³ümü ile genel çözüm

(x + 2y + 3)2
− 7y = c =⇒ (x + 2y + 3)2 − 14y = 2c
2
veya
x2 + 4y 2 + 4xy + 6x − 2y = C
olacak biçimde elde edilir.

ALI“TIRMALAR

A³a§daki diferensiyel denklemlerin çözümlerini bulunuz.

a) tan θdr + 2rdθ = 0 c) (xy + 2x + y + 2)dx + (x2 + 2x)dy = 0

b) v 3 du + (u3 − uv 2 )dv = 0 c) x sin ydx + (x2 + 1) cos ydy = 0, y(1) = π/2