Professional Documents
Culture Documents
Kök bulma işlemi , sürekli bir fonksiyon olan f(x) verildiğinde , f( x k ) = 0 eşitliğini
sağlayan x = x k değerlerini bulma işlemi olarak tanımlanmaktadır. Kök bulma işlemlerinde
genellikle kökün hangi iki değer arasında olduğu belirlenerek kök bulma işlemi
gerçekleştirilir.Bu aralığın belirlenmesi ise ya doğrudan verilir ya da bilgisayar programları
aracılığı ile belirlenir.
Eğer ( x a ) ve ( xb ) gibi farklı sayılarla belirlenen ( x a x k xb ) aralığında tanımlı f(x)
fonksiyonu bu aralıkta sürekli ve f( x a ) .f( xb ) 0 ise o taktirde öyle bir ( x k ) değeri vardır ki ;
x a x k xb
f( x k ) = 0 eşitliğini sağlar.
Bu ( x k ) değeri eşitliği sağlayan bir değer olup denklemin kökü olarak bilinmektedir.
Kök bulma işlemi , denklemleri sağlayan bu bağımsız değişkenlerin araştırılması şeklinde
düşünülebilir. Sayısal çözümlemeler geliştirilmeden önce denklemlerin köklerinin bulunması
için çeşitli yollar kullanılırdı. Bunların bazısı 2. dereceden denklem köklerinin bulunmasında
olduğu gibi doğrudan hesaplanabilen formüller kullanılmaktaydı. Ancak birçok denklemin
kökleri böyle basitçe bulunamamakta ya da deneme yanılma ile uzun denemeler sonunda kök
değerine ulaşılmaktaydı.. Bazı denklemlerde ise analitik çözüm yapılamamakta ancak
yaklaşık çözümler kullanılmaktaydı.
Köklerini araştıracağımız denklemlerin karşımıza nasıl çıkacağını bilemeyiz. Ancak
bir genelleme ile olaya yaklaşacak olursak , cebirsel , trigonometrik , üstel veya logaritmasal
eşitlikler şeklinde karşımıza çıkabileceği görülür. Köklerin bulunmasında açık yöntemler
olarak bilinen yöntemlerde kökü kapsayan bir aralık belirlenmesi gerekmez. Bu yöntemlerin
kullanımı oldukça kullanışlı olmasına karşın sonuca her zaman götürmeyebilir. Bunlar Basit
İterasyon , Newton - Raphson ve Sekant yöntemleri gibi yöntemlerdir. Açık yöntemlerin işe
yaramadığı durumlarda Grafik , Aralık Yarılama ve Regula Falsi yöntemleri kullanılmaktadır.
x a xu
xy =
2
Bu aşamada ( x y ) noktası için fonk değeri hesaplanarak bu yeni değer olan f( x y )
değerinin önceki değerler olan f( x a ) ve f( xu ) dan hangisi ile farklı işarette olduğu araştırılır.
Hangisi ile farklı işarette ise o değeri sağlayan nokta alınarak işlem ardışık olarak sürdürülür.
Bu yöntemin çalışma esası aşağıdaki algoritma ile özetlenebilir. Bu algoritmadan da
görüleceği üzere uygulamaya başlamadan önce elimizde başlangıç noktaları ( x a ) , ( xu ) ve
YAKINSAMA KRİTERİ MUTLAK HATA ( ) BÜYÜKLÜĞÜ BİLİNMELİDİR.
Aşağıdaki şekilden anlaşılacağı gibi birinci adımda ( x a ) ile ( xu ) nun ortalaması alınmışve
köke yakın bir noktaya gelinmiştir. İkinci adımda ise farklı işarette fonksiyon değeri üreten (
x a ) ile ( x y ) noktalarının ortalaması alınmış ve kök değerine daha da yaklaşılmıştır. Bu işlem
sürdürüldüğünde , asıl amaç olan fonksiyonun (x) eksenini kestiği noktaya git gide
yaklaşılmaktadır.
y
f(x)
2
1
xa
x
x y xu
Bu yöntem de aralık yarılama yöntemiyle aynı esasa dayanmaktadır. Ancak bu defa farklı
işarete sahip f( x0 )ve f( x1 ) değerlerini veren x0 ve x1 apsisleri arasındaki x 2 noktası f(x) in f(
x0 ) ve f( x1 ) den geçen kirişinin x eksenini kestiği nokta olarak kabul edilmekte ve f( x 2 )
hesaplanarak bu değer f( x1 ) ve f( x 0 ) dan hangisi ile aynı işarette ise onun yerine konularak
istenilen hata düzeyine kadar işlem tekrar edilir.
Bu yöntemde gerçek köke yakınsama yavaştır , fakat daima yakınsama
olduğundan basit iterasyon ve Newton - Raphson yöntemlerine göre daha avantajlıdır
f(x)
y1
x0 x2
x
y2 x1
y0 1.kiriş
2.kiriş
xn x0
x n 1 x0 .( y 0 )
y n y0
Bu işlemler esnasında kök değerine ulaşılıp ulaşılmadığı son iki kök değeri arasındaki
farktan yani mutlak hatadan anlaşılabilir.
x n 1 x n y x k x n 1
ÖRNEK : Yine aynı örneği ele alırsak yani f(x) = xsin(x) -1 = 0 ‘ ı bunu regula falsi ile
çözelim :
Eşitliğin ikiye bölünmesi bu eşitliğin kök değeri olan x k gibi bir değerin de iki eğrinin
kesişmesi anlamına gelmektedir. Fonksiyonların g(x) ve h(x) , kesiştikleri bu nokta
fonklsiyonu sıfır yapan değerdir.
NOT : h(x) fonksiyonunun eğiminin mutlak değerinin g(x) fonksiyonunun eğiminden küçük
olması halinde yakınsama olmaktadır. Basit iterayon yöntemi doğrusal yakınsama özelliğine
sahiptir.
h
f( x0 + h) = f( x0 ) + f '( x0 ).
1!
f(x) = 0
x = x0 + h
h = ( x - x0 )
Burada yukarıdaki eşitlikler kullanılarak ilk eşitlik aşağıdaki şekilde yeniden düzenlenebilir.
f(x) = f( x 0 ) + (x- x 0 ).f ' ( x 0 ) = 0.0
f ( x0 )
h = x - x0 = -
f ' ( x0 )
f ( x0 )
x = x0 -
f ' ( x0 )
Son bulunan eşitlik başlangıç değeri , fonksiyon değeri , ve fonksiyonun başlangıç değeri ile
elde edilen türevi kullanılarak elde edilen yeni yaklaşık kök değeridir. Bu ifadeyi
genelleştirerek bir iterasyon ifadesi şeklinde aşağıdaki eşitlik şeklinde yazılabilir.
f ( xn )
x n 1 x n
f ' ( xn )
Bir başka yaklaşımla (f( x 0 ) , x0 ) noktasındaki teğetin eğimi aşağıdaki eşitlik şeklinde olduğu
bilinmektedir. Bu eğim fonksiyon değerinin , başlangıç değeri ( x 0 ) ile yeni yaklaşık değer (
x1 ) farkına oranı şeklinde yazılabilir.
f ( x0 )
Tan ( 1 ) = = f ' ( x0 )
( x 0 x1 )
y= f(x)
x
x
x1 x0
x2
Bu eşitlik düzenlenirse daha önceden yazılmış olan Newton - Raphson eşitliği ile aynı
ifadedir.
f ( x0 )
x1 = x 0 -
f ' ( x0 )
f ( x0 )
x1 = x0 -
f ' ( x0 )
g()
edilir.
ÇÖZÜM :
f ' ' ( x0 ). f ( x0 )
1 olmalıydı.
f ' ( x0 ) 2
f(x)= x 2 -4x-5
f ' (x) = 2x-4
f '' (x) = 2
x0 = 0 başlangıç değeri aldığımızda üstteki formülde yerine yazılırsa 1 den
küçük çıktığı görünmektedir. Bu yüzden de x0 = 0 a göre işlem yapmaya başlayabiliriz :
f ( x0 )
x1 = x 0 -
f ' ( x0 )
x1 = 0 - (-5/-4)
x1 = -1,25
f ( x1 )
x 2 = x1 -
f ' ( x1 )
x 2 = (-1,25) - (1,56/(-6,5))
x 2 = -1,01
f ( x2 )
x3 x 2
f ' ( x2 )
x3 = (-1,01) - (0,0601/(-6,02))
x3 = -1,009
f ( x3 )
x 4 = x3 -
f ' ( x3 )
x 4 = (-1,009) - (0,054081/(-6,018))
x 4 = -1,00001346 ˜ -1 yani kök bulunmuş olur.
MÜLLER YÖNTEMİ
Bir f(x) fonksiyonun gösterdiği eğri üzerindeki üç noktadan bir parabol geçer. Noktalardan
ikisi verildiğinde üçüncü noktayı ya kendimiz seçeriz ya da bu noktada verilebilir. Bu üç
noktadan geçen parabolün iki kökü vardır. Eğer üçüncü noktayı verilen iki noktanın orta
noktası olarak seçmişsek, bu parabolün köklerinden hangisi bu noktaya yakınsa o yaklaşık
kök olarak alınır veya verilen iki nokta ile birlikte üçüncü nokta olarak alınıp yeni parabol ve
bunun kökleri bulunmak suretiyle işleme devam edilir. Bu işlem istenen yakınsama
sağlanıncaya kadar sürer. Müller yöntemi polinomların köklerinin bulunması için kullanılan
popüler bir yöntemdir.
ÖRNEK:
f(x) = x3 – 3x2+ 5x – 4= 0 denkleminin Müller yöntemi ile x=1 ve x=2 arasındaki kökünü
bulunuz.
x=(1+2)/2=1.5
Verilen aralığın orta noktası x=1.5’dir. Üç nokta aşağıdaki gibi alınır:
(1,-1), (1.5,-0.125), (2,2)
Noktalardaki y değerleri fonksiyonda x’lerin yerine konulmasıyla elde ediliyor.
f(x)=y=1-3+5-4= -1
Bu üç noktayı bir ikinci derece parabole benzetirsek;
y =ax2 +bx+ c
Yukarıdaki üç noktayı bu parabole uygularsak aşağıdaki gibi üç bilinmeyenli üç denklem elde
ederiz.
a+b+c= -1
2.25a +1.5b+ c = 0.125
4a + 2b + c =2
ÖRNEK:
x4 -4x3 +x2-2x +2 =0 denklemine Bernoulli yöntemini uygulayınız.
k xk xk+1/xk
1 4 4.75
2 19 4.15
3 79
. . .
. . .
- . .
Burada xk -4xk-1 +xk-2 -2xk-3 +2xk-4 =0 denkleminde k yerine sırasıyla 1,2,3…. Konularak
işlemler yapılır ve gerçek köke yakınsama sağlanır. Örnekte de görüldüğü gibi daha ikinci
iterasyonda 4.75’ten 4.15’e yakınsama olmuştur.
Yukarıdaki tablodaki işlemler şu şekilde yapılır:
k=1 için x 1-4x0+x-1-2x-2 +2x-3=0 x-3=x-2=x-1= 0 ve x0= 1 alınır ve x 1 =5 bulunur.
k=2 için aynı işlem x 1 =5 yerine konularak yapılır ve sonuç bulunur.
Burada;
b1= - a12 + 2a2
b2 = a22 – 2a1a3 +2a4
b3 = - a32 +2a2a4 -2a1a5 +2a6
…….
…….
…….
bn =(-1)n an2
veya,
(-1)k bk =ak 2 -2ak-1ak+1 +2ak-2 ak+2….. kullanılır.
Bu şekildeki işlemler ardışık olarak tekrarlanır ve m kez kare alındıktan sonra , kökleri q1,q2,
…..,,q n olan bir An+An-1x+…..+A1xn-1+xn =0 denklemi bulunsun. Asıl denklemin kökleri
p1,p2,…..,pn olsun. O zaman;
q1 = pi2m , i = 1,2,…,n olur. Ayrıca
│p1│ >│p2 │>….>│p n│ varsayılırsa,
│q1│>>│q2│>>q3>>……>>qn* olur. Böylece,
A1 = -Ʃqk= -q
A2= Ʃqiq=q1q2
q1= - A1
q2= -A2/A1
q3 = -A3/A2
Sonuçta q i ’lerin 2m’ci kuvvetten kökü ile p i ’ler bulunur. Köklerin işaretleri denklemde yerine
konularak saptanır.
ÖRNEK:
x3 – 2x2 - x +3 =0 denkleminin yaklaşık köklerinin bulunması.
Tek üsler ve çiftler üsler farklı tarafta toplanıp kareleri alınır.
(x3 - x)2 = (2x2 -3)2
x6 - 2x4 +x2 = 4 x4 - 12x2 +9
x2 =y alıp yeniden düzenlersek;
y3+2y2 -11y -9 =0
(y3 -11y)2 = (-2y2 +9)2
y2 =z yazarsak;
z3 -26z2 - 139z -81=0
(z3-139z)2 =(26z2+81)2
Bir kez daha tanıma göre düzenleyip z2 = u aldığımızda;
u3 +954u2 - 15109u – 6561 =0
Böylece;
m=3 , 2m =8 olduğundan,
│p1│= (- 954)⅛ = 2.3574
NEWTON YÖNTEMİ
f 1 (x 1 ,x 2 )=0
f 2 (x 1 ,x 2 )=0
iki değişkenli lineer olmayan denklem sistemini göz önüne alalım.yaklaşık çözümün
(x 1 ,x 2 ) olduğu varsayılsın.daha iyi çözümde (x 1 +h 1 ,x 2 +h 2 ) ‘de olsun .
f 1 f 1
x x 2 h1 f
1 = - 1
f 2 f 2 h2 f2
x1
x 2
f 1 f 1
x x 2
j= f 1 f 2
jakobien matris
2
x1 x 2
x1 k 1 x1 k f1
k 2 = k - j 1 f
x2 x2 2
Newton yönteminde yakınsama koşullarını çok iyi olmasına ragmen başlangıç degerleri iyi
seçilmezse sonuç alınamaz.Newton yönteminin algoritması basittir .Yöntem teorik olarak
kusursuzdur. Pek çok problem için gerçek çözüme yakınsar.
ÖRNEK:
10 3
e x1 x2 +20 x 3 + =0
3
ÇÖZÜM:
Verilen denklem sistemi için jacobien matrisi;
3 x3 sin x 2 x3 x 2 sin x 2 x3
162( x 2 0.1) cos x3
J( x1 , x 2 , x3 )= 2 x1
x 2 e x1 x2 x1e x1x2 20
şeklindedir.Newton algoritmasına göre istenen iterasyon :
x1 k x1 k 1 y1 k 1
k k 1 k 1
x2 = x2 + y2
x3 k x3 k 1 y 3 k 1
Olur.Burada
y1 k 1
k 1 =-(j(x k 1 ,x k 1 ,x k 1 )) 1 F(x k 1 ,x k 1 ,x k 1 )
y2 1 2 3 1 2 3
y 3 k 1
j(x k 1 )y k 1 =-F(x k 1 )
şeklinde yazılabilir.Burada
3
k 1
x3 sin x 2 x3
k 1 k 1
x 2 sin x 2 x3
k 1
=
k 1 k 1
j(x
k 1
) 2 x1 162( x 2 0.1) cos x3
x 2 k 1e x1k 1 x2 k 1 k 1 k 1 k 1
x1 e x1 x2 20
y1 k 1
k 1
y k 1 = y 2
y 3 k 1
k 1 k 1 k 1 1
3 x1 cos( x 2 x3 )
2
k 1 k 1 k 1
F(x k 1 )= ( x1 ) 81( x 2 0.1) sin x3 1.6
2 2
k 1 k 1 k 1 10 3
e x1 x 2 20 x3
3
K x 1k x 2k x3
k
x k x k 1
0 0.10000000 0.1000000 -0.10000000 -
Tablodan görüldüğü gibi Newton yöntemi verilen denklem sisteminin çözümüne hızlı bir
şekilde yakınsar.
Bu yöntem lineer olmayan denklem sistemlerinin sayısal çözümleri için sıks sık kullanılan bir
minimizasyon yöntemidir.yçntemin uygulanabilmesi için ;
f 1 (x 1 ,x 2 ,…x n )=0
f 2 (x 1 ,x 2 ,….x n )=0
f n (x 1 ,x 2 ,….x n )=0
2 2 2
S(x 1 ,x 2 ,…x n ) = f 1 f 2 .... f n
Problem S ‘nin değişme hızının en küçük olduğubir yeri bulmaktır .Bu nedenle gradyent
doğrultusuna ters yöndekibir doğrultu üzerinde hareket edilir. x 0 vektörü ile tanımlanmış p 0
noktasından başlanarak P 0 noktasında ,
Vd V ( x 0 ) S ( x 0 )
Gibi bir
S 2 S 2
L0= V = ( ) ......( )
x1 xn
tU (x 0 )
P 1 noktasını belirleyecek şekilde tanımlanır.
L0
Veya;
t
X k 1 = X k - ( ).S ( x 0 )
L0
t
Burada t parametsesi 1 olarak alınabilir .Eger P min dogrultuda degılse ozaman,t= alınarak
2
işlem tekrarlanır.
ÖRNEK:
Aşağıda verilen
f 1 =x 1 2 +x 2 2 = 0
f 2 =x 1 2 -x 2 2 =0
Çözüm;
S= f 1 2 + f 2 2 =2 x 1 4 +2 x 2 4
L0 1.9102
t
X k 1 = X k - ( ).S ( x 0 )
L0
t
X 1 X 0 ( ).S ( x )
0
L0
2F 2F
.
x1
2
x1 x n
H= . . .
2F 2F
x x .
x n x n
n 1
Şeklinde bulunur.
WEGSTAIN YÖNTEMİ
Bu yöntem x=g(x) şekline getirilebilen denklemlere uygulanan ardışık tekrar işlemleri
ıraksadığında , işlemi yakınsama haline dönüştürmek için kullanılır. Bilindiği gibi x=g(x)
şeklindeki bir iterasyon ӏg’(x)ӏ<1 ise yakınsar. Bunun dışında genellikle ıraksar. X=g(x)
şekline getirilebilen tek değişkenli bir fonksiyon için wegstaın yönteminin geliştirilmesinde
-1<g’(x)<0 olduğu varsayılır. O zaman ,
ÖRNEK: f(x) = x2-4=0 denklemini g’(x)>=1 olması halinde yaklaşık olarak çözelim.
X=x+x2-4 ve x0=6 kullanalım. X1, 6+36-4=38
Xˉ2=1478 , a=(1478-38)/(38-6)= 45,
Q=45/44= 1.0227273
xˉ2= (45/44)(38)+(1-(45/44)(1478)= 5.272688s
xˉ2 = (g(xˉ2)- g(x))/(xˉ2-x1)=44.312
q=a/(a-1)= 1.0231
xˉ3=4.7226580
x4= 23.026157
x5=7.251968
x6=3.6954468
x7=2.2756761
x8=2.0198933
x9=2.0002670
x10=2.000005
bulunur. Görüldüğü gibi yakınsama yavaştır. Ancak iterasyon işlemi köke yakınsar.
MATRİS YÖNTEMİ
F(X)= xn + a1xn-1 + … +an-2x2 + an-1x + an
Şeklinde verilen bir polinomun ilişki matrisi (companion matrix)
Şeklinde yazılır, bu matrisin öz değerleri verilen polinomun kökleridir.
Lineer olmayan denklem sistemlerinin çözülmesi
Lineer olmayan bir denklemin kökünü ya da köklerini bulmak için kullanılan sayısal
yöntemler bazı değişiklikler ile lineer olmayan denklem sistyemleri için kullanılır.
Leneer olmayan denklem sistemi ;