ORTOGONAL POLNOMLAR

1-) Ortogonal Polinomlarn Genel Teorisi:

Ortogonal polinom ailesi ile, bir gen polinom ailesi kastedilir. Ortogonal bir sistem,
bir arlk fonksiyonuyla birlikte verilir. Ortogonal polinomlar kullanmak kolaydr, nk
iyi yaknsama zellikleri ve bir fonksiyonun arlk dalmn kesin bir a zerinde, iyi bir
ekilde temsil ederler. Ortogonal polinom teorisi, birok problemin numerik metodun arka
plannda ortaya kar. (rnein, numerik integrasyon, cebrik zdeer problemi vb.)
Teorem 1.1. Her arlk dalm iin, birletirilmi ortogonal sistemde
0
,
1
,

2
,.......... vardr. Bu polinomlarn gen ailesidir.Bu ailede teklik gereinden baka, A
0,
A
1,
A
2,
...... katsaylar sfrdan farkl keyfi deerler verilir. Bir a zerindeki m+1 noktas ile
arlk dalm iin, aile
m
(x) ile biter. (
m+1
(x) herbir a noktasnda sfr olur.) Sreklilik
durumunda ailede sonsuz sayda eleman vardr.
0 n iin ortogonal polinomlar terimde recursion formln salar.
) ( ) ( ) ( ) (
1 1
x x x x
n n n n n n +


0 ) (
1

x
0 0
) ( A x
(1.1)
Not: Eer arlk dalm simetrikse; btn n deerleri iin x = , sonra
n
= dir.
Kant:
j
nin,
) 0 ( 0 , 0 n n j
j
iin kurulduunu varsayalm.n+1 dereceli
polinomu aryoruz.
(a) katsaylar
n n n
A A
+1
(b)
,...... , ,
2 1 0

ortogonaldir.
nk
[ ]
n
f
0

bir gen ailesidir, her n. derece polinom, polinomlarn lineer

kombinasyonu olarak ifade edilir. Her polinom (a) durumunu yerine getirirse, aadaki
durumda yazlr.

+

n
i
i ni n n n
c x x
0
1
) (
(1.2)
(b) durumu yerine getirilirse; sadece
) ,......., 2 , 1 , 0 ( , 0 ) , ( ) , (
0
n j c x
i
n
i
i ni j n n

Fakat
j i
iin
0 ) , (
j i
.Bu yzden;
) , (
2
j n n f nj
x c (1.3)
- 1 -
Bu
nj
c
katsaylar tekil olarak tanmlanr.
) , ( ) , (
j n j n
x x
sonucuna ulalr.
Fakat
f
x
j+1 dereceli bir polinomdor. Bu yzden eer
n j < +1
,
n
ortogonaldir.Bu
nedenle j<n-1 iin
0
nj
c
dr.(1.2) eitliinden;
1 1 , 1 +

n n n n nn n n n
c c x
Bu da teoremin orijinal savyla ayn formdadr. (Eer (1.3) eitliinden kullanrsak)
2
) , (
n
n n
n
nn
n
x c

(1.4)
2
1
1
1 ,
) , (

n
n n n
n n n
x
c

(n=0 iin,
n

e ihtiya yoktur, nk 0
1

dr.
n

in ifadesi baka bir yolla yazlabilir. Eer eitlik (1.2)

n+1
ile skalar arplrsa;
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
1
0
1 1 1 1 n n n
n
i
i n ni n n n n n
x c x
+

+ + + +


Buradan,
( )
n
n
n n
x

2
1
1
,
+
+

Eer btn indisleri 1 azaltrsak;
) 1 ( , ) , (
1
2
1

n x
n
n
n n

Bunu
n

ifadesinde yerine koyarsak; buradan

2
1 1
2

n n
n n
n

(1.5)
Kant,
1 +

n
in tek yap olduuna gtrr. Ayrk durumda,
m
i i
x
0
} {

a ile, bu sadece
m n olana kadar tutulur. n=m iin yaplan polinom;
), )......( )( (
1 0 1 m m
x x x x x x A
+
e eit olmaldr.
- 2 -
nk bu polinom, btn a noktalarnda sfrdr ve bundan btn fonksiyonlara
ortogonaldir. (b) durumu belli ki (a)daki durumunu da yerine getirmektedir. Bundan
0
1

+ m
sonucu kar.
n

in hesaplanmas, n = m+1 iin yerine gelmez. n=mde bu tek

yap durur. Bu doaldr, nk m+1 noktalar ile a zerindeki m+1 ortogonal
fonksiyonlarndan fazla deildir. Teorem bylece kantlanm olur.
Katsaylarn hesabnda, formun geniletilmesinden;
) ( ....... ) ( ) ( ) (
1 1 0 0
x c x c x c x p
n n
+ + +
(1.6)
Ortogonal katsay formulnde,
2
) , (
j
j
j
p
c

kullanlr. Bu recursion formlnn

kullanmyla yaplr. (Eitlik 1.1) Ayrk durumda, vektr tablosunda, (
j
), j=0,1,2,...,n
tekraryla hesaplanr.
Fonksiyonun deerlerini hesaplamann en kolay yolu, Clenshawn Recursion
formuln kullanmak, bir ortogonal dalmda tanmlamaktr. Bu forml notasyonunu
kullanarak, (eitlik 1.1)
0
1 2

+ + n n
y y
k = n,n-1,......,1,0 iin hesaplanan;
k k k k k k k
c y y y x y +
+ + + 2 1 1
) (
(1.7)
0 0
) ( y A x p
olur.
Ortogonal polinomlarn yerine, geniletilmi fonksiyonla, srekli durumlarda, iyi
yaknsaklk zellii gsterirler.
n
p
,
) ( f E p f
n n

iin n. derece polinomu gstersin.

n
j
j j n
c p
0
c
j
, fnin j. Fourier katsaysdr. Eer biz arlkl normunu kullanrsak;
n
p
,
n
p
den daha iyi
bir yaklam salamaz. Gerekten;

b
a
n
w
n
dx x w x p x f p f ) ( ) ( ) (
2 2
, 2



b
a
n
b
a
n
dx x w f E dx x w x p x f ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
2
2
(1.8)
Bu
) ( ) ( x p x f
n

in bir eit arln gstermektedir ki;

) ( f E
n
den kk veya eittir.
Bu iyi bir sonutur. Hata erisi titreen bir davrantadr. (ekil 1) Kk aralklarda
- 3 -
) ( ) ( x p x f
n

iaret olarak
) ( f E
n
den byktr. Bu genellikle araln sonuna yakn olur
veya alt aralklarda
) (x w
in nispeten kk olduu yerlerdedir.

Eitlik (1.8)den ve Weierstrasss yaklam teoreminden;
0 lim
, 2


w
n
n
p f
sonucuna her srekli
f
fonksiyonu iin ulalr. Baz hesaplamalardan sonra;

+
b
a
n
w
n
n j
f j
dx x w f E p f c ) ( ) (
2
2
, 2
2
1
2

Yukardaki forml, ortogonal yaylm dnn , terimlerde ne kadar hzl olduu hakknda
bir fikir verir.
Ayrk durumda, matematik dncede yaknsaklk problemi yoktur. Ortogonal yaylm
sadece m+1 terimde ve onlarn toplam polinoma eit oldugunda ama bu polinom
interpolasyon polinomu ve a zerindeki f(x) ile mevcuttur. m geni olduu zaman, u
greei kullanrz;
) ( f E
n
in hzl olarak dt tahmin edilerek, hatta nin kk
deerlerinde f iin iyi bir temsil salar. Baz alarda, n m 2 den kk seilir. Bu nedenle
yaklam polinomu, a noktalar arasnda ok geni titreimli davran gstermez.
Teorem 1.2.: Ortogonal polinomlarn n. derece polinom ailesi, [a,b] aralnda, w
arlk fonksiyonlaryla birletirtilen nin basit sfr deerleridir. Bunlarn hepsi [a,b] i
aralnda dalr.
Kant: Dolayl Kant:
) (x
n

varsayalm; n k 0 i aralnda knn iareti deisin.

k
t t t ,......, ,
2 1
da . Sonra;

k
i
i n
t x x
0
) ( ) (
(veya
) (x
n

, eer k=0sa)
aralkta sabit iaretlidir. Fakat, bu durum
( )


b
a
n n
dx x w x p x p 0 ) ( ) ( ) ( ,

btn polinomlarn p derecesi nden kk olduunda gereklemez. Bundan teoremin
sonucuna ulalr.
- 4 -
ekil 1
Eer arlk fonksiyonu dalm var ve bu daha nceki recursion formlndeki
{ }
j i
,

katsaylar bilinmiyorsa; bunu teorem 1.1.deki kantn admlarna benzeterek
hesaplayabiliriz. Bu
{ }
j i
,
katsaylarnn, (
j
) vektr tablosunda, tekrarl hesabdr. Ve
ortogonal katsay
{ }
j
c
verilen f fonksiyonu iin, btn
n j
iin mn 4 ileminin (bir
ilem = bir arpm veya blmn birlikte toplanmasdr) toplam ile tahmin edilen a
simetrik ve polinomlarn ba katsaylar 1e eit olarak dzenlenir. Eer farkl arlklar
varsa;
mn
toplama ilemine ihitya olur; benzer olarak, eer a simetrik deilse;
mn
toplama ilemi salanr.
Eer ortogonal katsaylar, ayn a zerinde, birok fonksiyon iin ayn zamanda
tanmlanrsa; sadece
mn
toplama ilemi hakknda fonksiyonlar vastasyla salanr.
(Yukarda, biz
1 , 1 >> >> n m
olduunu varsaydk.)
Yukardaki problemin zm yntemi, klasik metoddaki normal eitliklerin
kullanlmasna gre sadece ok ekonomik deildir. ( bu yaklak
6 / 2 / ) 5 ( n m n n + +
ilem
gerektirir.) Bu hasta karakterli sistemlerin eitliklerinindeki zorluklar nlemek iin ok
nemli bir avantajdr.

2-) Chebyshev ve Legendre Polinomlar:
Bu polinomlarda her m dalm iin [ ] 1 , 1 ) ( + d Br arasnda varsayalm.
a-) Birinci Derece Chebyshev Polinomlar:
parametresini kullanarak, aadaki formuldeki
) (x T
n
fonksiyonunu tanmlayalm.
cos x ,
n x T
n
cos ) (
(2.1)
( )

i i
e e x

+
2
1
cos ilikisi
1
2
+ x x e
i
ve
1
2

x x e
i
iermektedir.
( ) ( ) ( )

'

+ + +

n n
in in
n
x x x x e e x T 1 1
2
1
2
1
) (
2 2

( )

,
_

,
_

2 2
0
2 2
0
) 1 ( 1
2
1
) 1 (
2
1
v v v n
n
v
v v n
n
v
x x
v
n
x x
v
n
(2.2)

( )

1
2
2 2
2
0

,
_

1
]
1

x x
n
n
n
Bu
) (x T
n
pozitif ana katsaylaryla n. derece bir polinom olduunu gsterir. Formln iine
Fourier serisini koyarsak;
- 5 -

0
1
0
cos cos
2
iin
iin
d l k

1
1

k
k
( ) ,......... 2 , 1 ,.....; 1 , 0 l k
cos x deiimini yaparak yeni
x
deikeninin iine koyarsak;
2
1 x
dx
d

1
1
2
1
0
1
) ( ) (
2
iin
iin
x
dx
x T x T
l k

1
1

k
k
( ) ,......... 2 , 1 ,.....; 1 , 0 l k
basit bir hesaplamayla;
1 ) (
0
x T
elde edilir.

1
1
2
1

x
dx
Bu unu gsterir;
) (
1
) (
0 0
x T
x
x p
, ) (
2
) (
1 1
x T x p

,.., ) (
2
) ( x T x p
n n

ortogonal polinom sisteminin arlk fonksiyonlardr.

1
1
) (
0
x
x

) 1 1 ( + < < x
Buradan u nemli tahmin kar.

1
) ; (
0 0
x p
ve

2
) ; (
0
x p
n
( ) ,...... 2 , 1 , 0 n (2.3)
- 6 -
b-) kinci Derece Chebyshev Polinomlar:
cos x , koyup

sin
) 1 sin(
) (
+

n
x U
n
( ) 0 , ( ) 1 1 x (2.4)
Bunun sebebi;

( )

n
n n n n
cos
sin
sin
cos
sin
sin cos cos sin
sin
1 sin
+
+

+
) (x U
n
zinciri bu tekrarl ilikiyi salar.
1 ) (
0
x U
,
) ( ) ( ) (
1
x T x xU x U
n n n
+

(2.5)
Bu ilikiden
) (x U
n
in n. derece bir polinom olduu kar.
Bu formlden;

0
1
0
sin sin
2
iin
iin
d l k

1
1

k
k
cos x deiken dnmn yaparak aadaki forml elde ederiz.

1
1
1
0
1 ) ( ) (
2
iin
iin
dx x x U x U
l k
1
1

k
k
- 7 -
ekil 2: Chebyshev Polinomu Tn(x)
n=1(1)5
Bu unu gsterir;
( ) ) (
2
;
1
x U x p
n n

( ) ,...... 1 , 0 n
Ortogonal fonksiyonlar arlk fonksiyonlaryla vardr.
2
1
1 ) ( x x
( ) 1 1 x
(2.4)den
2
1
1
1 2
) ; (
x
x p
n

) 1 1 ( x
sonucuna varlr. (2.6)
c-) Legendre Polinomlar:
Bu polinomlar iin verilen olas tanm Rodrigues formldr.
( )
n
n
n
n
n
x
dx
d
n
x P 1
! 2
1
) (
2

Tanmlanan eitliklerden;
) (x P
n
,

,
_

n
n
n
2
2
1
pozitif ana katsaylaryla n. derece polinom
olduu sonucuna varlr. ki taraf n kez integre edersek; aadakileri elde ederiz:

1
1
0 ) ( dx x P x
n
m
( ) 1 ......., 2 , 1 , 0 n m ve
- 8 -
ekil 3: Chebyshev polinomu Un(x)
n=1(1)5
( )



1
1
1
1
2
1
2
1
) ( dx x dx x P x
n
n
n
n
lk formulden u ortaya kar;

1
1
1
0 ) ( ) ( dx x x P
n
n
cos x y yerine koyarsak;

+
+

,
_

+

1
1 0
1
1 2
1 2
2
1 2
2
sin ) 1 (


n
n
n
d dx x
n
n n
ek olarak

,
_

1
1
1
1
2
1 2
2
) (
n
n
n
dx x P x
n
n
n
ve

1
]
1

,
_

dx x P x x
n
n
dx x P
n
n
n
n
n
) ( ) (
2
2
1
) (
1
1
1
1
1
2

1 2
2
2
1 2
2
2
2
1
1
1
+

,
_

,
_

+
n n
n
n n
n
n
n
Bu sebepten ortogonal fonksiyona ait olan arlk fonksiyonu;
1 ) ( x
[ ] 1 1 x
) (
2
1 2
) ; (
2
x P
n
x p
n n
+
(2.7)
Bizim amacmz uygun
) ; (
2
x p
n

i tahmin etmektir.
- 9 -
3-) Jacobi Polinomlar:
Bunlarn tanm basite Rodrigues formlyle verilebilir.
( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
+ +
+

+
n n
n
n
n
n
n
x x
dx
d
n
x P x x 1 1
! 2
) 1 (
) ( 1 1
) , (
1 , 1 > >
varsayarz.
Leibnitz kuralnn sonu diferansiyeli yardm ile bu ifadeyi hesaplarsak;
( )
) (
,
x P
n

i
0
2
2
1
>

,
_

+ +
n
n
n

ana katsaylaryla, n. derece polinom elde ederiz. Paralar n kere
integre edersek;
( )
0 ) 1 ( ) 1 )( (
1
1
,
+

dx x x x P x
n
m

1 ,....., 1 , 0 n m
iin
( )
0 ) 1 ( ) 1 )( ( ) (
1
1
,
1
+

dx x x x P x
n
n

ve
( )
dx x x dx x x x P x
n n
n
n
m + +
+

+ +

) 1 ( ) 1 (
2
1
) 1 ( ) 1 )( (
1
1
1
1
,
- 10 -
ekil 4: Legendre Polinomu Pn(x)
n=2(1)5
) 2 2 (
) 1 ( ) 1 (
2 ) 1 ( 2
1
1
0
1
+ + +
+ + + +

+ + + + + + + +

n
n n
dx x x
n n n n
elde ederiz.
Bu nedenle;
( )
[ ]

dx x x x P
n

) 1 ( ) 1 ( ) (
2
1
1
,
( )
+
1
]
1

,
_

+ +

dx x x x P x x
n
n
n
n
n
n


) 1 ( ) 1 )( ( ) (
2
2
1
,
1
1
1

,
_

+ +
+ + +
+ + + +

+ + +
n
n
n
n n
n n




2
2
) 2 2 (
) 1 ( ) 1 (
2
1

,
_

+ +
+ + +
+ + + +

+ + +
n
n
n
n n
n n




2
2
) 2 2 (
) 1 ( ) 1 (
2
1
) , (
1
) 1 ( ) 1 (
) 1 ( ) 1 (
1 2
2





n
h
n n
n n
n

+ + + +
+ + + +
+ + +

+ +
Buradan;
( ) ( )
[ ]
( )
) ( ) (
,
2 1
, ,
x P h x p
n n n

Arlk fonksiyonu;
( ) ( )


x x 1 1
,
( ) 1 1 + x
- 11 -
ekil:5 Jacobi polinomu ) (
) , (
x P
n

4-) Tchebycheff Polinomlar:
Tchebycheff polinomlar, belkide ortogonal polinom ailesi iinde en nemlilerinden
biridir. Bunlarn zellikleri; basit metodlarla trevinin alnabilmesidir. Kolayca dzenlenmi
aadaki forml dnrsek;
+ + n n n cos cos 2 ) 1 cos( ) 1 cos(
1 n (4.1)
Bu formlde;
) cos( n
yi cos ye bal bir polinom olarak ifade edebiliriz. rnein;
1 cos 2 2 cos
2


cos 3 cos 4 cos 2 cos cos 2 3 cos
3
1 cos 8 cos 8 2 cos 3 cos cos 2 4 cos
2 4
+
.
Eer cos x olarak dzenleyip, buradan x arccos olur. Sonra bir gen polinomu
elde ederiz. Tchebycheff polinomlar;
,...) 2 , 1 , 0 , 1 1 ( + n x
aadaki formlle
tanmlanr.
( ) x n x T
n
arccos cos ) (
(4.2)
Buradan, daha nceki
) cos( n
iin olan formlden;
1 ) (
0
x T
x x T ) (
1
1 2 ) (
2
x x T
x x x T 3 4 ) (
3

1 8 8 ) (
2 4
4
+ x x x T elde ederiz.
Tchebycheff polinomunun faydal zellikleri vardr.
1. Recursion Forml:
1 ) (
0
x T
,
) ( ) (
0 1
x xT x x T

) ( ) ( 2 ) (
1 1
x xT x xT x T
n n n +

1 n (4.3)
Bu direkt olarak 4.1 eitliinin sonucuna ular.
2. Ba Katsay:
1
2 1

n
iin n
1 0iin n
3. Simetri zellii:
) ( ) 1 ( ) ( x T x T
n
n
n

- 12 -
2. ve 3. zellik recursion forml yardmyla elde edilir.
4.
) (x T
n
, [ ] 1 , 1 aralnda sfr deerlerine sahiptir.

,
_

2
1 2
cos

n
k
x
k
( ) 1 ,....., 2 , 1 , 0 n k ve n+1 ekstremumu
Bu sonulardan;
n
k
x
k

cos
,
k
k n
x T ) 1 ( ) (
, ( ) n k ,....., 2 , 1 , 0 (4.5)
Bu sonulardan;
2
1 2
n
k +
iin
0 ) cos( n
sonucuna ulalr.
n cos
nin
maksimum deeri
n
2
deeri iin olur.
5. Ortogonallik zellii, Sreklilik durumu
( ) ( ) dx x x g x f g f
2 1
1
1
2
1 ) ( ) ( ,

+

dzenleyip, sonra;
( )

2
1
0
,
j i
T T

0
0

j i
j i
j i
(4.6)
Kant: cos x alp;
( )

+

d j i dx x x T x T T T
j i j i

0
1
1
2 1 2
cos cos ) 1 )( ( ), ( ,
6. Ortogonallik zellii, Ayrk durumda
( )

m
k
k k
x g x f g f
0
) ( ) ( ,
dzenlenip (4.7)
) (
1
x T
m+
in sfr deerleri;
[ ]
k
x
da iken; m i 0 ,
m j 0
- 13 -
ekil 6
( )

+
+
1
) 1 (
2
1
0
,
m
m T T
j i

0
0

j i
j i
j i

7. Minimax zellii:
Btn n. derece polinomlarn ba katsays 1,
n
n
T
1
2 , [ ] 1 , 1 + aralndaki en kk
maksimum norm deeridir. Maksimum normun deeri
n 1
2
dir.
Kant: Dolayl Kant: Bir
) (x p
n
polinomu varsayalm, ba katsays 1 olan, [ ] 1 , 1 +
aralndaki btn x deerleri iin
n
n
x p

<
1
2 ) (
olsun.
k
x
,
n
T
nin
n k ,...., 2 , 1 , 0
deerleri
iin extremi olsun.
( ) ( )
0
1
0
2 x T x p
n
n
n
<

( ) ( )
1
1
1
2 x T x p
n
n
n
<

( ) ( )
2
1
2
2 x T x p
n
n
n
<

vb.
n
x
ne kadar
Buradan, ( ) ( ) x T x p
n
n
n

1
2 polinomuna ulalr. Her bir n aralnda
( ) 1 ,...., 2 , 1 , 0 , ,
1

+
n k x x
k k
iaret deitirir. Bu imkanszdr. Bu yzden polinomun derecesi
n-1dir. (
n
p
ve
n
n
T
1
2 ayn ba katsaysna sahiptir. Bu nedenle minimax zellii
kantlanm olur.
Tchebycheff polinomlarnn nemli bir amac, alma aralnn [ ] 1 , 1 + arasnda
olmasdr. [ ] b a, gibi arala sahip deerlerde, bir t parametresi ile deiken dnm
yaplr.
( ) ( ) x a b b a t + +
2
1
2
1
, [ ] [ ] 1 . 1 . + x b a t (4.8)
5-) nemli Ortogonal Polinomlar:
Yukarda anlatlanlardan baka dier nemli polinomlar:
Ultraspherical Polinomlar:
( ) ) 1 2 (
)! 2 )( (
2 ! ) (
2
)
2
1
,
2
1
, (
2
2

x P
n
n n
x C
n
n
n

0
( ) ) 1 2 (
)! 1 2 )( (
2 ! ) 1 (
2
)
2
1
,
2
1
, (
1 2
1 2

+
+ +

+
+
x xP
n
n n
x C
n
n
n

0
- 14 -
( ) ) (
)
2
1
( ) 2 (
) 2 ( )
2
1
(
)
2
1
2
1
(
2
x P
n
n
x C
n n

+ +
+ +

0
Genelletirilmi Laguerre Polinomu:
( )
( )
( )
) (
2 !
1
2
2
2 1
x H
n
x L
n
n
n
n

( )
( )
( )
) (
2 !
1
1 2
1 2
2 1
x H
x n
x L
n
n
n
n +
+

Hermite Polinomlar:
) ( ! 2 ) 1 ( ) (
) 2 1 ( 2
2
x L m x H
m
m m
m


) ( ! 2 ) 1 ( ) (
) 2 1 ( 1 2
1 2
x xL m x H
m
m m
m
+
+

KAYNAKLAR: 1-) ORTOGONAL POLYNOMIALS Gza FREUD
2-) NUMERICAL METHODS Germund DAHLQUIST,
ke BJRK-Ned ANDERSON
3-) HANDBOOK OF MATHMETICAL FUNCTIONS
Milton ABRAMOWITZ
Irene A. STEGUN
- 15 -
NDEKLER
ORTOGONAL POLNOMLAR .................................................................................................. 1
1-) ORTOGONAL POLINOMLARIN GENEL TEORISI: .............................................................................. 1
2-) CHEBYSHEV VE LEGENDRE POLINOMLARI: ................................................................................... 5
a-) Birinci Derece Chebyshev Polinomlar: .......................................................................... 5
b-) kinci Derece Chebyshev Polinomlar: ............................................................................ 7
c-) Legendre Polinomlar: ..................................................................................................... 8
3-) JACOBI POLINOMLARI: ............................................................................................................ 10
4-) TCHEBYCHEFF POLINOMLARI: .................................................................................................. 12
5-) NEMLI ORTOGONAL POLINOMLAR: ........................................................................................ 14
- 16 -