3.

LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ ve MATRİSLER

3.1. Lineer Denklem Sistemlerine Giriş

Eğer her ikiside sıfır olmayan a ve b ile a,b ve c sabitler ise

ax+by=c

denkleminin grafiği xy düzleminde düz bir çizgidir. Bu nedenle x ve y

değişkenlerine bağlı lineer denklem olarak isimlendirilir. Benzer şekilde
ax+by+cz=d
denlemi x,y ve z değişkenlerine bağlı lineer denklemdir.

3x-2y=5 ; x-7y+5z=11 lineer denklemlerdir. Değişkenlerin sadece birinci

üssünü içerirler.

x+y+xy=4 ve x2+y2+√𝒛=1 lineer değillerdir

İKİ BİLİNMEYENLİ İKİ DENKLEM

x ve y ye bağlı iki bilinmeyenli lineer denklem sistemleri

a1x+b1y=c1 (3)
a2x+b2y=c2

formundadır.(3) nolu denklemin çözümü ile x ve y nin değerleri bulunur.

Örnek1
x=2, y=-1
2x-y=5 (4)
x+2y=0
denklemlerinin çözümüdür denklemi sağlarlar.
x=3, y=1 değerleri (4) deki birinci denklemi sağlar fakat 2. yi sağlamaz (4)
ün çözümü değillerdir.
Örnek 2
x+y=1 (5)
2x+2y=3
Lineer sistemin çözümü yoktur.

Lineer denklem sistemi en az bir çözüme sahipse ‘’tutarlı ‘’çözüm yok ise
‘’tutarsız’’dır.
40
ÜÇ OLASILIK

a1x+b1y=c1 (6)
a2x+b2y=c2

Şekil 3.1.1 Şekil 3.1.2. Şekil 3.1.3.

 L1 ve L2 dogruları tek bir noktada keşisiyor ise çözüm tektir Şekil 3.1.1
 L1 ve L2 paralel ise çözüm yoktur. Şekil 3.1.2
 L1 ve L2 aynı doğru (çakışık) ise sonsuz sayıda çözüm vardır. Şekil 3.1.3

Denklemleri; a1x+b1y+c1=0 ve a2x+b2y+c2=0 olan L1 ve L2 iki doğru verildiğinde

doğruların kesim noktalarının varlığı
𝑎1 𝑏 𝑐
1) = 1 = 1 ise doğrular çakışıktır.yani aynı doğrudur
𝑎2 𝑏2 𝑐2
𝑎1 𝑏1 𝑐1
2) = ≠ ise doğrular paraleldir. L1 || L2 Çözüm kümesi boş kümedir.
𝑎2 𝑏2 𝑐2
𝑎1 𝑏1
3) ≠ ise bu iki doğru B gibi bir noktada kesişir. L1 ∩ L2={𝐵}
𝑎2 𝑏2

Yok Etme Yöntemi

 Önce 1. Denklemi uygun sabitle çarpıp 2. denkleme ekleriz. Burada
amaç ikinci denklemden x değişkeni ortadan kaldıracak şekilde sabit
seçmektir.
 Yeni elde edilen ikinci denklemden y nin değeri bulunur.
 Bulunan y nin bu değeri 1. denklemde yerine yazılarak x in değeri elde
edlir.
Örnek 3 sistemi çözünüz.
x-2y=8
5x+3y=1 (7)
-5x+10y=-40
5x+3y=1 13y=-39 y=-3, (8) x=2 bulunur.

41
Örnek 4 sistemi çözünüz.

2x+6y=4
3x+9y=11 (9)
1. Denklemi -3 ile 2. Denklemi 2 ile çarpıp alt alta toplarsak
-6x-18y=-12
0=10 (10)
çözüm yoktur
Katsayılar oranı eşit olduğundan (2/3) doğrular paraleldir çözüm yoktur
𝟐 𝟐 𝟒
= ≠
𝟑 𝟑 𝟏𝟏

Örnek 5 sistemi çözünüz.

2x+6y=4
3x+9y=6 (11)

𝟐 𝟔 𝟒 𝟐
= = = doğrular çakışıktır
𝟑 𝟗 𝟔 𝟑
Bilinmeyen sayısı 2 denklem sayısı 1 bir bilinmeyen keyfi seçilir y=t secilirse
x=2-3t olur t bağlı olarak sonsuz çözüm vardır

Elementer işlemler;
 Sıfırdan farklı bir sabit ile bir denklemi çarpma
 İki denklemin yerlerini değiştirme
 Bir skalerle çarpılmış denklemi diğer denkleme ekleme
adımları ile gerçekleştirilir.

3 BİLİNMEYENLİ DENKLEMLER
Örnek 6

1. Denklemi -3 çarpıp 2. Denkleme ekleyelim.

42
Denklemi -2 çarpıp 3. Denkleme ekleyelim

2. Denklemi 1/2 ile çarpalım

3. Denklemi -3 çarpıp 3. Denkleme ilave edelim

x=5 , y=-2 , z=3 bulunur. Tek çözüme sahiptir

Örnek 7
Sistemi çözünüz.

1. Denklemle 2. Denklemi yer değiştirelim

1.denklemi -3 ile çarpıp 2. Denkleme ekleyelim.

daha sonra 1.denklemi -2 ile çarpıp 3. Denkleme ekleyelim.

2.denklemi 3 ile çarpıp 3. Denkleme ekleyelim

43
Bilinmeyen sayısı 3 mevcut denklem sayısı 2 bir bilinmeyen keyfi seçilir. z= t
seçilirse y=7-4t x=26-14t bulunur. Bu sistemin sonsuz çözümü vardır.
t parametresi tüm reel sayıları alabilir.

Bir diferansiyel Denklem Uygulaması

Örnek 8

A ve B sabitler olmak üzere

𝒚(𝒙) = 𝑨𝒆𝟑𝒙 + 𝑩𝒆−𝟑𝒙 denklemi verimiş olsun diferansiyel denklemi bulunuz

1. ve 2.türevler alınırsa

𝒚′ (𝒙) = 𝟑𝑨𝒆𝟑𝒙 − 𝟑𝑩𝒆−𝟑𝒙

𝒚′′ (𝒙) = 𝟗𝑨𝒆𝟑𝒙 − 𝟗𝑩𝒆−𝟑𝒙 = 𝟗𝒚(𝒙)
𝒚′′(𝒙) − 𝟗𝒚(𝒙) = 𝟎 diferansiyel denklemi bulunur

y(0)=7 ve 𝒚′ (𝟎) =9 başlangıç koşulları verilmişse

x=0 da lineer denklemler

A+B=7
3A-3B=9

dir çözülürse A=5, B=2 bulunur. Özel çözüm yözel= 𝟓𝒆𝟑𝒙 + 𝟐𝒆−𝟑𝒙 dir.

3.2. Matrisler ve Gauss Eleminasyonu

Yüksek mertebeden lineer diferansiyel denklemler, Birinci mertebeden lineer

denklemler sistemine indirgendiğinde matris kavramı ve özellikleri doğal
olarak ortaya çıkmaktadır. Matrisler lineer denklemler sistemlerinin
katsayılarının oluşturduğu gösterim biçimleridir
Matris köşeli bir parantez içinde sayıların satırlar ve sütunlar biçiminde
yazılmasıdır.
A matrisinin ‘i’ inci satırı ‘j’ inci sütununda bulunan elemanı aij ile gösterilir. aij
ler reel olabileceği gibi kompleks de olabilir

44
 Bir matrsinin boyutu A(mxn) şeklinde ifade edilir m satır sayısı n sütun
sayısını gösterir.
Satır sayısı denklem sayısını ,sütun sayısı bilinmeyen sayısını temsil eder

Örnek1

Sırasyla 2x2, 1x4 ,3x1 boyutlarındadır.

KATSAYILAR MATRİSİ

a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn=b1
.

. (1)
am1 x1+am2x2+.........................+amnxn=bm

n bilinmeyenli m tane denklemden oluşan (1) nolu sisteme ‘ lineer denklem

sistemi’ denir. Matrisler ile gösterimi ; A(mxn) katsayılar matrisi ve b vektörü
verilenler, x ise bilinmeyenler olmak üzere

𝒂𝟏𝟏 𝒂𝟏𝟐 . . 𝒂𝟏𝒏 𝒙𝟏 𝒃𝟏

𝒂𝟐𝟏 𝒂𝟐𝟐 . . 𝒂𝟐𝒏 𝒙𝟐 𝒃
A=[ . .. . . . ] , 𝒃𝒊𝒍𝒊𝒏𝒎𝒆𝒚𝒆𝒏𝒍𝒆𝒓 𝒙 = [ .. ] , 𝒃 = [ .𝟐 ]
. . . . .
𝒂𝒎𝟏 𝒂𝒎𝟐 . . 𝒂𝒎𝒏 𝒙𝒏 𝒃𝒎

Bu sistem basit olarak Ax=b şeklinde verilebilir.

Genişletilmiş matris

𝒂𝟏𝟏 . . 𝒂𝟏𝒏 𝒃𝟏
. . .
[𝑨|𝒃] = [ .. . . . | .. ]
𝒂𝒎𝟏 . . 𝒂𝒎𝒏 𝒃𝒎

Genişletilmiş matrise elementer satır işlemleri uygulanarak A matrisi üçgen

matris (köşegen altındaki elemanlar 0 olan matris) haline getirilir ve
genişletilmiş matristen yaralanılarak bilinmeyenler (xi i=1.......n) bulunur.
Bilinmeyenler sistemin çözümüdür.
45
Örnek2 Genişletilmiş matrisi yazınız

Genişletilmiş matris 3 denklem 4 bilinmeyene sahip 3x5 boyutundadır

Elementer satır işlemleri

1. İki satırın yerlerini değiştirmek

2. Bir satırı sıfırdan farklı skaler bir sayı ile çarpmak
3. Skalerle çarpılmış bir satırı diğer bir satırla toplamak

şeklinde uygulanır.

Eğer Ax=B sisteminde

B=0 ise bu sisteme homojen sistem

B ise bu sisteme homojen olmayan sistem
dir.
 Eğer A matrisi nonsingüler ise(detA ) Ax=B sisteminin tek çözümü
bulunur.

x=A-1*B

 A matrisi singüler ise (detA= ) ya çözüm yoktur. A matrisi singüler

olduğundan tersi yoktur dolayısıyla yukarıdaki gibi bir çözümü yoktur.

 Ax=0 homojen sistemi sıfırdan farklı sonsuz sayıda çözüme sahiptir

46
Örnek3 Sistemi çözünüz.

(11)

𝟏 𝟐 𝟏 𝟒 𝑹𝟏
[𝑨|𝒃] = [𝟑 𝟖 𝟕| 𝟐𝟎] 𝑹𝟐 denirse (12)
𝟐 𝟕 𝟗 𝟐𝟑 𝑹𝟑
Satır işlemleri ile

(13)

(14)
x3=3 yerine yazılarak x1=5 , x2=-2 bulunur.

Tanım: Satır Eşdeğer Matrisler(Satırca Denk Matrisler)

İki matristen biri diğerinden sonlu sayıda elementer satır işlemleri ile elde
edilebiliyorsa Satır eşdeğeri(satırca denk)olarak adlandırılır.

Teorem 1

İki lineer sistemin genişletilmiş katsayılar matrisi satırca denk ise iki sistem
aynı çözüm kümesine sahiptirler.(11) ve (14)deki lineer sistemler aynı çözüm
kümesine sahiptirler çünkü (12) ve(13) deki genişletilmiş matrisler satırca
eşdeğerdir.

47
EŞELON MATRİSLER; E ile gösterilir
Tanım
 Matriste tüm elemanları sıfır olan satırlar varsa bunlar matrisin en alt
satırlarıdır
 Sıfırdan farklı herbir satır için sıfırdan farklı ilk eleman önceki satırlardaki
ilk sıfır olmayan elemanın sağında yer almalıdır.
 Her satırın sıfırdan farklı ilk elemanı 1 olmalıdır
 Her satırda sıfırdan farklı 1 olan eleman altındaki tüm elemanlar 0
olmalıdır.

1 2 3 4
[0 0 1 3]
0 0 0 1

0 1 2 0
[0 0 0 1]
0 0 0 0
1 ler pivot(esas giriş) olarak adlandırılır.

3*3 boyutundaki eşolon matrislerin tüm olasılıkları

A ve B eşolon matris değillerdir A matrisi 1. özelliği B matrisi 2. özelliği

sağlamaz.

48
Geriye Doğru Yerine Koyma Algoritması:

 Her bir serbest değişken için farklı parametre seçilir.

 Önemli(önde gelen)(leading) değişken için sıfır olmayan son denklem
çözülür.
 Bulunan sonuç bir üstteki denklemde yerlerine konarak diğer
değişkenler belirlenir
 Tüm değişkenler bulununcaya kadar işleme devam edilir.
Örnek4

(1)
Genişletilmiş katsayılar marisinin eşolon matrisİ

dir.
Bilinmeyen sayısı 5 denklem sayısı 3, 2 bilinmeyen keyfi seçilir. Pivotların
bulunduğu sütunlar temel değişkenlerdir. x2=s ,x5=t seçilirse (1) den geriye
koyma yöntemi ile

elde edilir.s ve t ye verilecek değerlerle sonsuz çözüm

vardır. Örneğin s=2, t=1 seçilirse x1=6, x2= 2, x3= -5 , x4= 11 , x5= 1 bulunur.

GAUSS ELEMİNASYONU

Genişletilmiş matrise Elementer satır işlemleri uygulanarak üst üçgen matris

(köşegen altındaki elemanlar 0 olan matris) haline getirilmesi Gauss
Eleminasyonu olarak bilinir genellikle lineer sistemlerin sayısal olarak
çözülmesinde kullanılan pratik işlemlerde ve bilgisayar programlarında
kullanılmaktadır.

49
Gauss Eleminasyonu Algoritması

 A katsayılar matrisinin sıfır olmayan bir eleman içeren ilk sütunu bulunur.
 Bu sütundaki ilk eleman sıfır ise A nın ilk satırı sıfır olmayan bir satırla yer
değiştirilir.
 Böylece ilk sütundaki giriş elemanı sıfır olmayacaktır. A nın ilk satırını
uygun bir skalerle çarpıp alt satırlara ekleyerek aynı sütundaki elemanlar
sıfırlanır.
 Böylece üst üçgen matris şekline getirilir.
Örnek 5:
Sistemi çözünüz.

Genişletilmiş katsayılar matrisi yazılarak elementer satır işlemleri uygulanırsa

eşolon matris

2. Satırla 3. Satır yer değiştirirlirse

olur.

50
 elde edilir.
Pivot bulunan sütunlar temel değişkenlerdir.Bilinmeyen sayısı 5 denklem
sayısı 3 olduğundan 2 bilinmeyen keyfi seçilir
x2=s ,x5=t seçilirse

Burada s ve t için herhangi belirli iki değerin seçilmesi sistemin özel bir
çözümünü sağlar ve sistemin her birinde sonsuz sayıda farklı çözüm elde edlir.
(3) ve (5)nolu örnekler Gauss Eleminasyonunun ya tek çözüm yada sonsuz
sayıda çözümle sonuçlanabileceğinin yollarını göstermektedir.
Öte yandan genişletilmiş matrisin eşolon formuna indirgenmesi

0 0 ........0 *

satırına yol açarsa * ın son sütununda sıfır olmayan bir eleman varsa

𝟎𝒙𝟏 + 𝟎𝒙𝟐 + ⋯ … . +𝟎𝒙𝒏 =∗

Tutarsız bir denklemimiz vardır. Bu nedenle sistemin çözümü yoktur.

Örnek28

Sistemi tek çözüme mi , çözümü yok mu, sonsuz sayıda çözüme mi sahiptir?

51
3.3 SATIRCA İNDİRGENMİŞ EŞELON MATRİS (REDUCED ROW-ECHELON
MATRİCES)

Satırca İndirgenmiş Eşelon Matris

Eşolon matrisin önde gelen girişi(pivot) 1 dir.
Matris eşolon matris yapıldıktan sonra Her pivotun üst tarafı da 0 yapılmalıdır.
Denklem sayısı bilinmeyen sayısı eşit değilse bu ikisi kullanılmak zorundadır

Satırca İndirgenmiş matrislere örnekler;

Örnek1

1 ler basamak şeklinde olmalıdır

verilmiş ise bunlar satırca indirgenmiş eşolon matris değillerdir. A da sıfırdan

farklı ilk eleman 1 değil. B de pivotun üst kısmı sıfır değillerdir.

Genişletilmiş matrisinin Satırca İndirgenmiş Eşelon Matris şekline getirilmesine

Gauss Jordan İndirgeme Yöntemi olarak isimlendirilir.

Teorem 1
Her matris bir kez indirgenmiş eşolon matrise satırca denktir

Örnek 2

matrisini satırca indirgenmiş eşolon matris formuna getirerek çözünüz.

bu matrisin eşolon formu

52
 idi
Elementer satır işlemleri ile

Örneğin

A genişletilmiş matrisi ile lineer sistem z=3, y=-2, x=5 olarak tek çözüme ü
sahiptir.

Örnek3:

Gauss Jordan İndirgeme Yöntemi kullanarak lineer denklem sistemini çözünüz.

Genişletilmiş katsayılar matrisi yazılarak satır işlemleri sırasıyla uygulanırsa

53
bulunur. İndirgenmiş eşolon form

Şeklindedir Pivot bulunan sütunlar temel değişkenlerdir. x3=s, x4=t seçilirse

bulunur.

HOMOJEN SİSTEMLER
A.x=0(mxn) denklem sistemine Homojen lineer denklem sistemi denir.

*Her homojen lineer sistem sadece sıfır yada sonsuz sayıda çözüme sahiptir.

Teorem 3 Denklem sayısından daha fazla değişkene sahip Homojen Sistemler

Denklem sayısı bilinmeyen sayısından küçük ise m< 𝒏 ise her homojen sistem
sonsuz sayıda çözüme sahiptir.
*Denklem sayısından daha fazla bilinmeyene sahip Her homojen olmayan lineer sistemin
ya çözümü yoktur yada sonsuz sayıda çözüme sahiptir.

54
DENKLEM SAYISI VE DEĞİŞKEN SAYISI EŞİT OLAN HOMOJEN SİSTEMLER

Satır sayısı sütun sayısına eşit olan matrislere Kare Matris denir

Teorem 4 Tek çözüme sahip homojen sistemler

A kare matris olsun. A matrisi nxn boyutundaki Birim matrise satırca denk
(eşdeğer)ise, Ax=0 homojen sistemi sıfır çözümüne sahiptir.

Örnek

𝟏 𝟎 𝟎
A matris 3x3 birim matrise satırca denktir. 𝑰 = [𝟎 𝟏 𝟎]
𝟎 𝟎 𝟏

Teorem 4 e göre A katsayılar matrisi 0 çözümüne sahiptir.x1=x2=x3=0 dir.

(indirgenmiş eşolon matris keyfi değişken içermiyorsa bu durum gerçekleşir)

3.4. MATRİSLERDE İŞLEMLER

Bir matris A(mxn) şeklinde

 a11 . . a1n 
a . . a 2 n 
A   21
 . . . . 
 
a m1 . . a mn 

şeklinde gösterilir. (mxn) ifadesine matrisin boyutu denir. m satır sayısını n ise sütun
sayısını gösterir

55
Matrislerin Özellikleri:

 Eşitlik : A(mxn) ve B(mxn) iki matrisin eşit olması için boyutları aynı ve karşılıklı
elemanlar birbirine eşit olmalıdır
 Toplam: A(mxn) ve B(mxn) boyutları aynı olan iki matrisin toplamı karşılıklı
elemanlarının birbirleriyle toplamıdır.
 Skalerle Çarpım: Bir matrisin skalerle çarpımı o matrisin tüm elemanlarının o skalerle
çarpımıdır

Vektörler
Tek boyutlu sayı dizileridir. Elemanlarının sıralanma yönlerine göre sütun veya satır
vektörü olarak isimlendirilirler. Genellikle kalın küçük harf ile gösterilirler.

Sütun vektörleri nx1 boyutundadır

şeklinde gösterilir.

Satır vektörler ise (1xn) boyutundadır

56
olarak gösterilir.

Lineer Sistemler için

Sistemin çözümünü bir vektör olarak gösterebiliriz

çözümler denklemlerin herbirini sağlarlar.

Homojen sistemi gözönüne alalım

Genişletilmiş matrisin eşolon formu

İdi.

57
Vektör gösterimi

Veya

(***)

(***) denklemi verilen homojen denklem sistemin genel çözümünün vektör formunu ifade
eder. Bu denklem x vektörünün bir çözüm olduğunu ve sadece x1 ve x2 özel çözümlerin
lineer kombinasyonu olduğunu belirtir.

MATRİS ÇARPIMI
Çarpım: iki matrisin çarpılabilmesi için birinci matrisin sütun sayısı ikinci matrisin satır
sayısına eşit olmalıdır. Çarpım işlemi birinci matrisin satır sayısı ile 2. matrisinin sütun
sayısı çarpımı şeklinde devam eder Çarpım matrisin boyutu A(mxp)*B(pxn)=C(mxn) dır.

a satır vektörü b sütun vektörü ise a.b

58
Örnek 5

Böylece

Çarpma işleminde birleşme özelliği vardır değişme özelliği yoktur.

AB≠ 𝑩𝑨 dır.

59
MATRİS DENKLEMLERİ

a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn=b1
.
.
am1 x1+am2x2+.........................+amnxn=bm

n bilinmeyenli m tane denklemden oluşan (1)sistemine ‘ lineer denklem

sistemi’ denir. Matrisler ile gösterimi
Katsayılar Matrisi A(mxn)

𝒂𝟏𝟏 𝒂𝟏𝟐 . . 𝒂𝟏𝒏 𝒙𝟏 𝒃𝟏

𝒂𝟐𝟏 𝒂𝟐𝟐 . . . 𝒂. 𝟐𝒏 𝒙𝟐 𝒃
A=[ . .. . ] 𝒃𝒊𝒍𝒊𝒏𝒎𝒆𝒚𝒆𝒏𝒍𝒆𝒓 𝒙 = [ .. ] 𝒔𝒂𝒃𝒊𝒕𝒍𝒆𝒓 𝒃 = [ .𝟐 ]
. . . . .
𝒂𝒎𝟏 𝒂𝒎𝟐 . . 𝒂𝒎𝒏 𝒙𝒏 𝒃𝒎

x=(𝒙𝟏, , 𝒙𝟐 ,........𝒙𝒏 )sistemin çözümleri ise Ax=b dir.

Örnek7

denklem sisteminin matris denklemi

dir.

MATRİS CEBRİ
Matris Cebrinin Kuralları
A,B ve C aynı boyutta matrisler olmak üzere
 Toplam: A(mxn) ve B(mxn) boyutları aynı olan iki matrisin toplamı karşılıklı
elemanlarının birbirleriyle toplamıdır.
A+B=C Toplama işleminde değişme ve birleşme özellikleri vardır
A+B=B+A ,
A+(B+C)=(A+B)+C
A(BC)=(AB)C

60
 Sıfır matris : bütün elemanları 0 olan matristir

0 0 0 0
 
0 0 0 0
0=  0 0 0 0
 
0 0 0 0
0 0 0 0  (5 x 4)


Gerçek sayılar için aşağıdaki kurallar geçerlidir.

 Eğer ab=ac ve a≠ 𝟎 ise b=c dir. iptal kanunu
 Eğer ad=0 ya a=0 yada d=0 dır.
 Örnek:

B≠ 𝑪 FAKAT

iptal yasasaı
iptal yasası genellikle matrisler için geçerli değildir

61
Eğer

İse o zaman olur A veya D sıfırdır.

 İki Matrisin Farkı: Boyutları aynı olan iki matrisin farkı karşılıklı elemanlarının
birbirlerinden çıkarılmasıyla elde edilir.

Birim Matris: Köşegen üzerindeki elemanları 1 diğer tüm elemanları 0 olan

matristir. I harfi ile gösterilir.

AI=IA=A dır.

1.5. Matrisin Tersi (A-1)

Sıfır olmayan bir A matrisi verildiğinde
AB=BA=I birim matrise eşitse ise B ye A nın tersi denir ve A-1 ile gösterilir.

62
 AB=BA=I dır burada B=A-1 dir.
Tanım:
AB=BA= I birim matris olacak şekilde bir B matris bulunuyorsa A(nxn) kare
matrisinin tersi alınabilir.

Teorem 1: Ters Matrisin Tekliği

A matrisi tersi alınabilir bir matris ise, o zaman AB=BA=I olan bir B=A-1 matrisi
vardır.

Teorem 2: A(2x2) boyutundaki matrisin tersi

 Önce Köşegenlerdeki elemanları yer değiştir

 Diğer elemanlarda işaret değiştir
 Her bir eleman determinanta bölünür..(detA=ad-bc)

Örnek4

𝟒 𝟔
A=[ ] matrisinin tersini bulunuz
𝟓 𝟗
detA=36-30=6

𝟏 𝟗 −𝟔 𝟗/𝟔 −𝟏
A-1= [ ]=[ ]
𝟔 −𝟓 𝟒 −𝟓/𝟔 𝟒/𝟔

A0=1 A1=A , An+1=AnA n≥ 𝟏 A-n=(A-1)n ArAs= Ar+s, (Ar)s=Ars

Teorem 3 Ters Matrislerin Cebri

Eğer A ve B aynı boyutta tersi alınabilir matrisler ise
(a) (A-1)-1=A
(b) n negatif değilse (An)-1=(A-1)n
(c) AB nin tersi alınabilir ise (AB)-1=B-1A-1
özellikleri vardır.

63
İspat için AB yi B-1A-1 her iki taraftan (sağdan,soldan)çarparsak I (birim
matris)bulunur AB matrisinin tersi tektir ispat gerçekleşir.

(ABC)-1=C -1B-1A-1 dir.

Teorem 4: Ax=b Sisteminin Çözümü- Ters Matris Çözüm Yöntemi

Eğer A(nxn) boyutunda tersi alınabilir bir matris ise sistemin tek çözümü
vardır.

 Eğer A matrisi nonsingüler ise(detA ) Ax=B sisteminin tek çözümü

bulunur.

x=A-1*b

Örnek 5:
4x1+6x2=6
5x1+9x2=18 sistemini ters matris çözüm yöntemi ile çözünüz.

𝟒 𝟔
A=[ ]
𝟓 𝟗

detA=36-30=6

𝟏 𝟗 −𝟔 𝟗/𝟔 −𝟏 𝟑/𝟐 −𝟏
A-1= [ ]=[ ] =[ ]
𝟔 −𝟓 𝟒 −𝟓/𝟔 𝟒/𝟔 −𝟓/𝟔 𝟐/𝟑
𝟑/𝟐 −𝟏 𝟔 −𝟗
x=A-1*b=[ ][ ] = [ ]
−𝟓/𝟔 𝟐/𝟑 𝟏𝟖 𝟕
x1=-9 ,x2=7 tek çözümdür.

64
TERS MATRİS (A-1) NASIL BULUNUR

Tanım: Temel Matris(E)

E(nxn )boyutundaki bir matris Tek bir satır işlemi ile I(nxn) birim matristen
elde ediliyorsa bu matrise temel matris denir

Örnek 6

Teorem 5:Temel Matrisler ve Satır İşlemleri

Eğer A(mxn) matrisi bir Elementer satır işlemi ile oluşturulmuş ise,sonuç EA
ürün matrisi’dir.Burada E temel matrisi mxm boyutundaki birim matristen(I)
aynı satır işlemi gerçekleştirilerek elde edilen temel matristir.
Temel satır işlemi geri dönüşümlüdür.Yani her Elementer satır işleminin ters
işlemi vardır(Şekil 3.5.1) Bu da her temel matrisinin tersine çevrilebilir
sonucunu çıkarır

.
Şekil 3.5.1

65
Teorem 6: Tersine Çevrilebilen Matrisler ve Satır İşlemleri
A(nxn) boyutundaki kare matris I(nxn) birim matrisine satırca denk ise tersine
çevrilebilir.

 Ax=b sisteminin çözümü için [𝑨|𝒃] genişletilmiş matris yazılarak

𝒂𝟏𝟏 . . 𝒂𝟏𝒏 𝒃𝟏
. . .
[𝑨|𝒃] = [ .. . . . | .. ]
𝒂𝒎𝟏 . . 𝒂𝒎𝒏 𝒃𝒎

Genişletilmiş matrise Elementer satır işlemleri uygulanarak A matrisi üçgen

matris (köşegen altındaki elemanlar 0 olan matris) haline getirilir ve
genişletilmiş matristen yaralanılarak bilinmeyenler (xi i=1.......n) bulunur.
Bilinmeyenler sistemin çözümüdür.
A matrisi Elementer satır işlemleri ile I(birim matrise) dönüştürülebilir A
matrisinin I matrisine dönüştürülmesinde kullanılan Elementer satır işlemleri I
matrisine uygulanırsa A-1 matrisi (ters matris) elde edilir.
(   genişletilmiş matrisi ile belirlenir.)

Elementer satır işlemleri

1. İki satırın yerlerini değiştirmek

2. Bir satırı skaler sayı ile çarpmak
3. Skalerle çarpılmış bir satırı diğer bir satırla toplamak

şeklinde uygulanır.

Örnek

1 1 2

A=  1 0 1 matrisinin tersini Elementer satır işlemleri yardımıyla bulunuz.
 2  1 5

 1 1 2 1 0 0
A I    1 0 1 0 1 0 R1+R2 ve -2R1+R3 satır işlemleri ile
 2  1 5 0 0 1

66
 3R2+R3 R3/10
 
1 1 2 1 0 0 1 1 2 1 0 0 1 1 2 1 0 0
    
 0 1 3 1 1 0   0 1 3 1 1 0    0 1 3 1 1 0
1 3 1 
0  3 1  2 0 1 0 0 10 1 3 1 0 0 1 
 10 10 10 
-3R3+R2 ve-2R3+R1 -1*R2+R1
 8 6  2  1 7 1 
    
1 1 2 1 0 0 1 1 0 10 10 10 1 0 0 10 10 10 
0 1 3 1 7 1  3 7 1 3
1 0   0 1 0   0 1 0 
 1 3 1  10 10 10   10 10 10 
0 0 1  0 0 1 1 3 1  0 0 1 1 3 1 
 10 10 10  
 10 10 10  
 10 10 10 
[I I A-1]

MATRİS DENKLEMLERİ
AX=B sisteminin çözümü

𝑿 = [𝒙𝟏 , 𝒙𝟐 , … … . 𝒙𝒏 ] ve 𝑩 = [𝒃𝟏 , 𝒃𝟐 , … … . 𝒃𝒏 ]

X=A-1B dir.

Örnek8: X (3x4) matrisini bulunuz.

Örneğin B ve X in 3. sütunlarına bakarak

x1=14 ,x2=8 , x3=-39 bulunur.

67
Teorem 7 Tekil Olmayan Matrislerin Özellikleri
A(nxn) kare matrisi;
 A tersine çevrilebilir.
 A, I(nxn) birim matrise eşdeğerdir.
 Ax=0 sistemi sadece sıfır çözümüne sahiptir.
 Her n b vektörü için Ax=b sistemi tek çözüme sahiptir.
 Her n b vektörü için Ax=b sistemi tutarlıdır.

68
3.6. DETERMİNTANLAR

𝒂 𝒃 𝒂 𝒃 𝒂 𝒃
𝑨=[ ] ise determinantı det(A)= 𝒅𝒆𝒕 [ ]=| | =ad-bc dir.
𝒄 𝒅 𝒄 𝒅 𝒄 𝒅

ad-bc sayısı determinant olarak isimlendirilir.

69
Örnek 1 Determinantı bulunuz.

Determinantlar 2x2 denklem sistemlerini çözmek için sık sık kullanılırlar.

a11x+a12y =b1
a21x+a22y =b2
𝒂𝟏𝟏 𝒂𝟏𝟐
detA=.|𝒂 𝒂𝟐𝟐 | ≠ 𝟎
𝟐𝟏
ise
Cramer Kuralı ile bilinmeyenler

𝒃 𝒂𝟏𝟐 𝒂 𝒃𝟏
| 𝟏 | | 𝟏𝟏 |
𝒃𝟐 𝒂𝟐𝟐 𝒂𝟐𝟏 𝒃𝟐
𝒙= 𝒂𝟏𝟏 𝒂𝟏𝟐 , 𝒚= 𝒂𝟏𝟏 𝒂𝟏𝟐 bulunur.
|𝒂 | |𝒂 |
𝟐𝟏 𝒂𝟐𝟐 𝟐𝟏 𝒂𝟐𝟐

Örnek 2
7x+8y =5
6x+9y =4
Deklem sistemini kramer kuralı ile çözünüz

𝟕 𝟖
detA=.| | = 𝟏𝟓
𝟔 𝟗

𝟓 𝟖 𝟕 𝟓
| | | |
𝟒 𝟗 𝟔 𝟒
𝒙= = 𝟏𝟑/𝟏𝟓, 𝒚= =-2/15
𝟏𝟓 𝟏𝟓

70
YÜKSEK DERECEDEN DETERMİNANTLAR

Örnek 3

MİNÖRLER VE KOFAKTÖRLER
A(nxn) olsun. Bir matrisinin ‘i’ inci satırı ‘j’ inci sütununda bulunan elemanı a ij ile gösterilir
Herhangi bir matrisinin minörünü bulmak için her bir elemanın bulunduğu satır ve sütun
kapatılır. Geriye kalan matrisin determinantı o elemana ait minör değeridir. Her bir elemanın
minöründen oluşan matris ise ‘Minör matris’ olarak adlandırılır. Bir matrisin boyutu ile minör
matrisin boyutu aynıdır

Herhangi bir minörü alınmış matrisin kofaktörü her bir elemanın (‐1)i+j ifadesi ile
çarpılması ile bulunur. Cof A ile gösterilir. Herhangi bir minör matrisin kofaktörü aşağıdaki
işaretler matrisi ile işaretlerin çarpımı ile bulunur

4x4

Böylece 3x3 boyutundaki bir determinantı

71
 detA=a11M11-a12M12+a13M13
= a11A11+a12A12+a13A13
şeklinde yazılabilir.

Tanım nxn Determinantlar

A(nxn) boyutundaki matrisin A=[𝒂𝒊𝒋 ]determinantı

detA= a11A11+a12A12+a13A13+.........+a1nA1n
dir. A matrisinin birinci satırındaki her elemanı onun kofaktörü ile çarpıp
topladığımızda determinantı elde ederiz.
Örnek 4 Determinatı bulunuz

detA= detA= a11A11+a14A14

Theorem 1 Determinantların Kofaktör Açılımı

A(nxn) boyutundaki bir matrisin A=[𝒂𝒊𝒋 ]determinantı herhangi bir satır yada
sütun boyunca açılarak elde edilebilir. i. Satır boyunca kofaktör açılımı

detA= ai1Ai1+ai2Ai2+.........+ainAin
j. sütun boyunca kofaktör açılımı

detA= a1jA1j+a2jA2j+.........+anjAnj

72
dir. Bu açılımlar 2 farklı kofaktör açılımıdır. n=3 için

Örnek

2 ye göre açılırsa

bulunur.
SATIR VE SÜTUN ÖZELLİKLERİ
1. Özellik
Bir kare matrisin bir satır ve bir sütunun tüm elemanları k ile çarpılırsa, elde edilen
matrisin determinantı ilk matrisin determinantının k ile çarpımına eşittir.

veya
B(nxn) matrisi bir k sabiti ile A matrisinin tekbir satır veyatek bir sütunu
çarpılarak A dan bulunuyorsa ile B=k detA.

3 ile 2 kolonun çarpımı şeklinde

2. Özellik
B(nxn) matrisi iki satır veya iki sütun yer değiştirilerek A matrisinden
bulunuyorsa determinantı ters işaretlidir.detB=-detA
3. Özellik
A(nxn) kare matrisin iki satırı(iki sütunu) aynı ise determinat sıfırdır.det A=0.
4. Özellik
i. satırları aynı olan A1 , A2 ve B matrisleri nxn boyutunda kare matrisler ise B
nin i. satırı A1 veA2 nin i. Satırlarının toplamıdır.

73
 detB=detA1+detA2
5. Özellik
B(nxn) matrisi A matrisinin satır yada sütununun sabit bir sayı ile çarpılıp
toplanmasıyla bulunuyorsa determinantları aynıdır. detB=detA.

6. Özellik
Bir üçgen matrisin determinantı köşegen üzerindeki elemanların çarpımıdır.

MATRİSİN TANZPOZESİ AT
Matrisin tranzpozesi(devriği): Bir matrisinin satır ve sütunlarının yer
değiştirilmesiyle elde edilen matrise o matrisin ‘tranpozesi’ denir ve AT ile
gösterilir.
 (AT)T= A
 (λAT)=λ(AT) λ skaler bir sayı
 (A+B)T= AT+BT
 (AB)T=BTAT
 A = AT ise Simetrik matris
 AT= -A ise ters simetrik/antimetrik matris(köşegenler 0 dır)
 A*= AT =A ise hermitian matris
 A*= AT =-A ise ters hermitian matristir.
Ayrıca A*=AT dir. Burada A* a A nın eşi(adjointi)denir.

Örnek

 4 3  5i 
A=   ise AT, A ve A* ı gösteriniz.
1  i  8  3i 

 4 1 i   4 3  5i   4 1 i 
AT=   , A =   A*=AT=  
 3  5i  8  3i  1  i  8  3i   3  5i  8  3i 

74
 7. Özellik
A(nxn) kare matris ise tranzpoze matrisinin determinantı kendisine
eşittir.det(AT)=detA.
Bir kare matrisin determinantı ile transpozunun determinantı eşittir.

Teorem2. Determinantlar ve Tersi Alınabilirlik

detA≠ 𝟎 ise A matrisinin tersi alınabilir.

Örnek

a,b,c farklı sayılar ise

𝒅𝒆𝒕𝑽 = |𝑽| ≠ 𝟎 dır böylece Teorem 2 gereğince V’nin tersi alınabilir
örneğin a=-2,b=3 ,c=-4 ile

tersi alınabilir.

Teorem3. Determinantlar ve Matris Çarpımı

Eğer A ve B nxn kare matrisler ise

|𝑨𝑩| = |𝑨||𝑩|
dir.
Teorem 3 ün bir uygulaması olarak tersi alınablir bir A matrisinin tersinin
determinantını hesaplayabiliriz.

𝟏
|𝑨−𝟏 | =
|𝑨|

75
 𝟏
|𝑨−𝟏 | = |𝑨|
𝟏
detA=320=|𝑨| |𝑨−𝟏 | = |𝑨| = 𝟏/𝟑𝟐𝟎

nxn SİSTEMLERİ İÇİN KRAMER KURALI

Bu yöntemde b (verilenler) ve x (bilinmeyenler) matrisleri oluşturulur. Her

bir değişken sütuna sırasıyla atanır. Daha sonra verilenler her bir sütun
yerinegeçirilerek yeni matrisler oluşturulur. Örneğin 3x3 boyutundaki bir
matris için b matrisinin sütunlar yerine geçtiği 3 farklı matris oluşturulur. Bu
matrislerinin determinantı bulunur ve bulunan sonuç orijinal katsayı matrisi
determinantına bölünür. Üç matris için elde edilen değerler sırası ile
bilinmeyenlerin çözümlerini verir.

Ax=b lineer sistemi gözönüne alınsın burada

𝒙𝟏 𝒃𝟏
𝒙𝟐 𝒃
A=[𝒂𝒊𝒋 ] , [ .. ] 𝒗𝒆 𝒃 = [ ..𝟐 ].
𝒙𝒏 𝒃𝒏
A katsayılar matrisinin tersi alınabilir böylece tek çözüm elde ederiz.

76
 3x3 için

Örnek10:
Verilen sistemi Cramer Kuralı kullanarak çözünüz

EK MATRİS VE TERSİ

TEOREM 5: Matrisin Tersi

A matrisi tersi alınabilir matris (detA≠ 0 koşulu ile) ise tersi

𝑻
𝟏 [𝑨𝒊𝒋 ]
𝑨−𝟏 = 𝑪𝒐𝒇𝑨𝑻 =
𝒅𝒆𝒕𝑨 |𝑨|
formulü yardımıyla bulunur.

77
 𝑻
𝒂𝒅𝒋𝑨 = 𝑪𝒐𝒇𝑨𝑻 = [𝑨𝒊𝒋 ] = [𝑨𝑱𝒊 ]. kofaktör matrisinin tranzpozesi Ek Matris
olarak isimlendirilir.

Bir matrisin tersi alınırken sırasıyla;

1. Matrisin minör matrisi bulunur (MinA)
2. Minör matris işaretler matrisi ile çarpılarak kofaktör matrisi(CofA)
bulunur.
3. Kofaktörler matrisin tranpozesi alınır (Cof AT=EkA(ek matris))
4. Determinant hesaplanır.(det A)
5. Ters matris formül yardımıyla bulunur.

Örnek:
𝟏 𝟎
𝑨=[ ]
𝟑 𝟒
matrisin tersini Ek Matris yöntemini kullarak bulunuz.

Kofaktörler matrisin tranpozesi alınır

𝟒 𝟎
𝑪𝒐𝒇𝑨𝑻 = [ ]
−𝟑 𝟏
Determinant hesaplanır det A= 4.

𝟏
𝑨−𝟏 = 𝑪𝒐𝒇𝑨𝑻
𝒅𝒆𝒕𝑨
den

𝟏 𝟎
𝑨−𝟏 = [ ]
−𝟑/𝟒 𝟏/𝟒

78
Örnek 11

detA=|𝑨| = 𝟐𝟗

Kofaktör matrisi [𝑨𝒊𝒋 ] = 𝒄𝒐𝒇 𝑨

79