MATEMATI·K-I

1 GI·RI·Ş
Matemati¼ gin en temel kavram¬olan küme, iyi tan¬mlanm¬ş (kesin ay¬rdedilebilir)
nesne veya varl¬klar¬n toplulu¼ gu olarak tan¬mlanabilir. Burada iyi tan¬mlanm¬ş
deyimi,kümeyi oluşturan nesne veya varl¬klar¬n kesin bir şekilde şüpheye düşme-
den saptanabilece¼ gini belirtmektedir. Örne¼ gin "Ankara Üniversitesi 1. s¬n¬f
ö¼
grencileri" bir küme oluşturur. Kümeler genellikle A; B; C; X; Y gibi büyük
har‡erle, kümenin elemanlar¬ise a; b; c; x; y gibi küçük har‡erle gösterilirler.
Bu kesimde say¬kümelerinin yap¬lanmalar¬üzerinde durmadan uygulamada
kullan¬ld¬klar¬ biçimiyle ele al¬p tan¬yaca¼g¬z. En iyi bildi¼ gimiz say¬ kümesi,
ögelerini sayma için kulland¬g¼¬m¬z sayma say¬lar kümesidir. Bu küme

1; 2; 3; :::

say¬lar¬ndan oluşur ve N ile gösterilir.

Z = f:::; 2; 1; 0; 1; 2; :::g kümesine tamsay¬lar kümesi denir.
Tam say¬lar kümesi rasyonel say¬lar kümesi ad¬verilen daha geniş bir say¬lar
kümesinin alt kümesidir. Bu küme s¬f¬rla bölme kural d¬ş¬ b¬rak¬larak, tam
say¬lar¬n birbirlerine bölümlerinden oluşan say¬lar¬n kümesidir ve Q ile göster-
ilir.Yani na o
Q= : a; b 2 Z; b 6= 0
b
ile tan¬mlan¬r. Rasyonel say¬lar kümesi ile irrasyonel say¬lar kümesinin bir-
leşimine reel say¬lar kümesi denir ve R ile gösterilir. Bu derste R reel say¬lar
kümesi ve onun alt kümeleri üzerinde çal¬şaca¼ g¬z.

1.1 Mutlak De¼

ger
Mutlak de¼ ger kavram¬, cebirsel olarak kök içeren hesaplamalarda ve geometrik
olarak da iki nokta aras¬ndaki uzakl¬k kavram¬n¬n belirlenmesinde önemli rol
oynar.
Bir a 2 R say¬s¬n¬n 0 (s¬f¬r) a olan uzakl¬g¼¬na a say¬s¬n¬n mutlak de¼
geri denir.
Bu say¬jaj ile gösterilir.
8
< a ; a > 0 ise
jaj = 0 ; a = 0 ise
:
a ; a < 0 ise

Aşa¼
g¬daki özellikler tan¬m kullan¬larak kolayca elde edilir.
p
1. jaj = a2
2
2. jaj = a2

1
 3. jaj = j aj
4. jaj a jaj
n n
5. jaj = ja j
6. jabj = jaj jbj
7. ja bj = jb aj
8. ja + bj jaj + jbj
9. jjaj jbjj ja bj

2 FONKSI·YONLAR VE GRAFI·KLERI·
2.1 Fonksiyonlar
Tan¬m ve görüntü kümeleri, reel de¼ gişkenli ve reel de¼
gerli bir fonksiyonun tan¬m
kümesinin bulunmas¬, fonksiyonlar¬n gra…kleri, görüntü ters görüntü, örten ve
birebir fonksiyon, ters fonsiyon, iki fonksiyonun bileşkesi, toplam¬, fark¬, çarp¬m¬
ve bölümü, monoton fonksiyonlar, tek ve çift fonksiyonlar, parçal¬fonksiyonlar.

Tan¬m 1 A ve B iki küme olsun. A n¬n her bir eleman¬n¬ B nin birtek ele-
man¬na eşleyen kurala A dan B ye bir fonksiyon denir. Genellikle fonksiyonlar
f , g, h gibi har‡erle temsil edilir. A dan B ye f fonksiyonu f : A ! B ve ya
f
A ! B biçiminde gösterilir. Burada A kümesine fonksiyonun tan¬m kümesi,
B kümesine de de¼ ger kümesi ad¬ verilir. E¼ger f fonksiyonu tan¬m kümesinin
x eleman¬n¬ de¼ger kümesinin y eleman¬ ile eşleştirirse, x in f alt¬ndaki görün-
tüsü y dir denir ve bu y = f (x) biçiminde gösterilir. y = f (x) ba¼g¬nt¬s¬¼gla
bir fonksiyon tan¬mland¬¼g¬nda x eleman¬na ba¼ g¬ms¬z de¼ gişken, y eleman¬na
ba¼ g¬ml¬ de¼
gişken denir. f : A ! B fonksiyonu için fy = f (x) : x 2 Ag
kümesine de f nin görüntü kümesi ad¬ verilir.

Örnek 2 A = [0; 1) ve B = R olsun. A daki herbir elemana B de onun

karesine karş¬l¬k getiren kural reel de¼gişkenli ve reel de¼gerli bir fonksiyondur.
Böyle bir fonksiyon f (x) = x2 biçiminde temsil edilir.

Sadece kural¬verilmiş reel de¼ gişkenli ve reel de¼

girli bir f fonksiyonun tan¬m
kümesinin ne oldu¼ gu s¬kl¬kla karş¬m¬za ç¬kar. Bu durumda f nin tan¬m kümesi,
f (x) ifadesini reelpyapan (anlaml¬ yapan) tüm x reel say¬lar¬n¬n kümesidir.
Örne¼ gin f (x) = x ile verilen fonksiyonun tan¬m kümesi [0; 1) d¬r. Yine
2
g(x) = 1 xx ile verilen g fonksiyonunun tan¬m kümesi ise Rn f0g d¬r.
Bir fonksiyonla ilgili verileri kullanmak ve yorumlamak için bu verileri gra…k
üzerinde göstermek, fen, mühendislik ve işletme gibi alanlarda önemlidir. Tan¬m
kümesi A olan bir f fonksiyonunun gra…¼ gi koordinat düzleminde (x; f (x)) s¬ral¬
ikililerinin kümesidir. Yani f(x; f (x)) : x 2 Ag kümesine f nin gra…¼ gi denir.
Bu noktalar xy-düzleminde işaratlendi¼ ginde f nin gra…¼ gi çizilmiş olur.

Örnek 3 f (x) = 2x + 1 ve g(x) = x3 fonksiyonlar¬n¬n gra…klerini çiziniz.

Tan¬m ve görüntü kümelerini bulunuz.

2
 Bir fonksiyonun gra…¼
gi xy-düzleminde bir e¼ gridir. Ancak xy-düzlemindeki
her e¼
gri bir fonksiyonun gra…¼
gi de¼
gildir. xy-düzlemindeki bir e¼ grinin x in bir
fonksiyonu olmas¬için gerek ve yeter şart her düşey do¼
grunun bu e¼
griyi en fazla
bir noktada kesmesidir.

Örnek 4 x = y 2 nin gra…¼gi x in bir fonksiyonu de¼gildir.

Bir f fonksiyonu tan¬m kümesinin farkl¬parçalar¬nda farkl¬tan¬mlanabilir.

Bu tür fonksiyonlara parçal¬tan¬ml¬fonksiyonlar denir.

Örnek 5 8 2
< x 2 ; x 0
f (x) =
:
x 1 ; x<0
bir parçal¬ tan¬ml¬ fonksiyondur. Burada f (3) = 7 ve f ( 2) = 3 dir.

Tan¬m 6 f ve g iki fonksiyon olsun. Bu iki fonksiyonun toplam¬, fark¬, çarp¬m¬

ve bölümü s¬ras¬ ile

(f + g)(x) = f (x) + g(x);

(f g)(x) = f (x) g(x);
(f g)(x) = f (x)g(x);
f f (x)
( )(x) =
g g(x)

şeklinde tan¬mlan¬r. f + g; f g ve f g fonksiyonlar¬n¬n tan¬m kümesi f ile g

fonksiyonlar¬n¬n tan¬m kümelerinin arakesitidir. fg fonksiyonunun tan¬m kümesi
ise bu arakesitte g(x) 6= 0 özelli¼gindeki tüm x noktalar¬n¬n kümesidir.
f
Örnek 7 f (x) = x ve g(x) = x2 + 1 olsun. f + g; f g; f g ve g fonksiyonlar¬
ile bunlar¬n tan¬m kümelerini bulunuz.

Tan¬m 8 f : A ! B bir fonksiyon, E A ve F B olsun.

f (E) = ff (x) : x 2 Eg

kümesine E nin f alt¬ndaki görüntüsü,

1
f (F ) = fx 2 A : f (x) 2 F g

kümesine de F nin f alt¬ndaki ters görüntüsü denir. E¼ger f (A) = B oluy-

orsa f ye örten fonksiyon denir. E¼ger tan¬m kümesindeki farkl¬ elemanlar¬n
görüntüleri de farkl¬ oluyorsa fonksiyona birebir fonksiyon denir. Sembolik
olarak f birabirdir ancak ve ancak x1 6= x2 ) f (x1 ) 6= f (x2 ) dir.

Örnek 9 f; g : R ! R, f (x) = x2 ile g(x) = x + 1 fonksiyonlar¬n¬n birebir ve

örten olup olmad¬¼g¬n¬ araşt¬r¬n¬z.

3
Tan¬m 10 f : A ! B ve g : B ! C iki fonksiyon olsun. A n¬n her x eleman¬
için z = g(f (x)) kural¬ile verilen fonksiyona f ile g fonksiyonlar¬n¬n bileşkesi
denir ve bu g f ile gösterilir. Buna göre g f : A ! C; (g f )(x) = g(f (x))
ile tan¬mlan¬r.
p
Örnek 11 f (x) = x2 + 1 ve g(x) = x fonksiyonlar¬için g f ile f g bileşke
fonksiyonlar¬n¬ ve tan¬m kümelerini bulunuz.

Tan¬m 12 f : A ! B fonksiyonu birebir ve örten olsun. (g f )(x) = x ve

(f g)(y) = y eşitliklerini sa¼glayan g fonksiyonuna f nin ters fonksiyonu denir
ve f 1 ile gösterilir.

f : A ! B birebir ve örten bir fonksiyon olsun. y = f (x) denkleminden x

çekilip, x yerine y ve y yerine x yaz¬ld¬g¼¬nda y = f 1 (x) kural¬bulunur. O halde
(a; b) noktas¬ f fonksiyonunun gra…¼ gi üzerinde ise (b; a) noktas¬ f 1 in gra…¼
gi
1
üzerindedir. Böylece f ile f in gara…kleri y = x do¼grusuna göre simetriktir.

Örnek 13 f : R ! R; f (x) = x3 +1 fonksiyonunun varsa tersini bulup gra…¼gini

çiziniz.

Tan¬m 14 f fonksiyonu reel say¬lar¬n bir I alt aral¬¼g¬nda tan¬ml¬ olsun. E¼ger
I aral¬¼g¬ndaki her x1 < x2 için f (x1 ) < f (x2 ) ise f fonksiyonu I aral¬¼g¬nda
artand¬r denir. E¼ger I aral¬¼g¬ndaki her x1 < x2 için f (x1 ) > f (x2 ) ise f
fonksiyonu I aral¬¼g¬nda azaland¬r denir.

Örnek 15 f (x) = x2 fonksiyonu ( 1; 0] aral¬¼g¬nda azalan, [0; 1) aral¬¼g¬nda

artand¬r.

Tan¬m 16 A reel say¬lar¬n bir alt kümesi olsun. E¼ger x 2 A oldu¼gunda x 2 A

oluyorsa A kümesine bir simetrik küme denir. Simetrik bir A kümesi üzerinde
tan¬ml¬ bir f fonksiyonu için f ( x) = f (x) oluyorsa f ye bir çift fonksiyon,
f ( x) = f (x) oluyorsa f ye bir tek fonksiyon denir.

Örnek 17 f (x) = x2 + 1 bir çift fonksiyondur. g(x) = x3 + x bir tek fonksiyon-

dur. h(x) = 2x x2 ne tek nede çift fonksiyondur.

Çift fonksiyonlar¬n gra…kleri y-eksenine göre simetriktir. Tek fonksiyonlar¬n

gra…kleri ise orijine göre simetriktir.