UNEC

Kafedra: İqtisadiyyat və işlətmə

Fənn: Liner cebir ve matematiksel analiz

Konu 6. Bileşke ve ters

fonsiyon

MÜHAZIRƏÇI: GÜNEL HÜSEYNOVA

ƏLAQƏ:GUNEL_HESENOVA@UNEC.EDU.AZ
Ders başlıkları
1. Fonksiyonun Tanım
2. Örten Fonksiyon, İçine fonksiyon, Birim
(Özdeş) Fonksiyon
3. Ters fonksiyon
4. Bileşke Fonksiyon
Fonksiyonun Tanım

A ve B boş olmayan iki küme olsun. A nın her bir elemanını B de yalnız bir
elemanla eşleyen f bağıntısına A dan B ye fonksiyon denir.
A ya fonksiyonun tanım kümesi, B ye de fonksiyonun değer kümesi denir.
x  A ve y  B olmak üzere A dan B ye bir f fonksiyonu f : A  B veya x
 f(x)  y biçiminde gösterilir.

A  1,2,3 ve B  1,3,4,5,9 kümeleri verilsin. A dan B ye bir f bağıntısı,

f  (x,y) : y  x2  biçiminde tanımlanıyor.
y  f(x)  x2  f(1)  12  1
 f(2)  22  4
 f(3)  32  9
olduğuna göre
Tanım kümesi : A  1,2,3
Değer kümesi : B  1,3,4,5,6
f bağıntısı : f  (1,1), (2,4), (3,9) olur.
f bağıntısında tanım kümesinin bütün elemanları değer kümesinin en az bir
elemanıyla eşleştirildiği için ve tanım kümesinin elemanları değer kümesinin en
çok bir elemanıyla eşleştirildiği için, f bağıntısı fonksiyondur.

Örnek 2
Aşağıdaki bağıntıları inceleyelim.
f g h
A B C D E F
1. .2 1. .2 1. .2
2. .3 2. .3 .3
.4 3. 2. .4

f  {(1,2) , (2,3)} g  {(1,2) , (2,3)}

h  {(1,2) , (1,3) , (2,4)} f : A  B ye g : C  D ye h
: E  F ye fonksiyondur.
Fonksiyonun Gösterimi
Fonksiyonlar dört biçimde gösterilebilir.
1) Bağıntı ile
2) Liste yöntemi ile
3) Venn şeması ile
4) Grafik ile
Örnek 3

A= {-2,1,2}
B= {0,1,2,3,4}
f(x)= x2-1
bağıntısı, tanım kümesi A ve değer kümesi B olan bir fonksiyondur.
Fonksiyonun yukarıdaki gibi gösterimine bağıntı ile gösterim adı
verilir.

f(x)= x2-1 f(-2)=(-2)2-1=3

 f(1)=12-1=0
 f(2)=22-1=3
olduğuna göre;
f={(-2,3), (1,0), (2,3)} gösterimine fonksiyonun liste yöntemi ile gösterimi adı
verilir.
Bu fonksiyonun Venn şeması ve grafik ile gösterimi
aşağıdaki gibidir.

A B B
4
0. . 3 . f
-2 . 1.
1. 2. 2
2. 3. 1
4. .
-2 0 1 2 A
Fonksiyonun
Fonksiyonun grafiği üç
Venn Şeması
noktadan oluşmaktadır.
Örten Fonksiyon

Görüntü kümesi değer kümesine eşit olan fonksiyonlara örten fonksiyon

denir.
f : A  B’ ye
f(x) = y ile tanımlı olan f örten  f(A) = B dir.
 İçine Fonksiyon
Görüntü kümesi değer kümesinin özalt kümesi olan fonksiyonlara içine fonksiyon
denir.

Kısaca, örten olmayan fonksiyonlara içine fonksiyon denir.

Örnek 5
A = {-1,0,1} ve B = {0,1,2}
olmak üzere,
f : A B
f(x) = x2
Fonksiyonunu inceleyelim.
Çözüm A f B

f(x) = x2  f(-1) = (-1)2 = 1 -1 . .0

 f(0) = 02 = 0 0. .1
 f(1) = 12 = 1 olduğuna göre,
1. .2
f(A) = {0,1} dir.

Değer kümesinde eşlenmemiş en az bir eleman olduğuna göre,f içinedir. Venn

şemasından da görüldüğü gibi f, bire bir değil fakat içinedir.
 Birim (Özdeş) Fonksiyon

Tanım kümesindeki her elemanın görüntüsü yine aynı ise bu tip fonksiyona
birim fonksiyon denir ve  ile gösterilir.
f
A B
a. .a
f:AB
b. .b f(a) = a, f(b) = b, f(c) = c dir. Buna göre, f birim
c. . fonksiyondur.
c
Örnek 7
f : IN+  IN+


f(x) = (2m - 4)x2 + (2n - 5)x + m

+n+k
f, birim fonksiyon olduğuna göre, m . n . k kaçtır?

Çözüm f, birim fonksiyon ise, f(x) = x tir.

Buna göre,
f(x) = (2m - 4)x2 + (2n - 5)x + m + n + k dır.

2m - 4 = 0  m = 2 ... (1)
2n - 5 = 1  n = 3 ... (2)
m + n + k = 0  k = - m -n= -2 - 3 = -5 ... (3)
m . n . n = 2 . 3 .(-5) = -30 dur.
Ters Fonksiyon
f : A  B ye bire bir ve örten bir fonksiyon olsun.
f-1 : B  A ya f nin ters fonksiyonu denir.

f
A B
f:AB
f(x) = y
x. . f -1(y) = x
y

f -1

Örnek 12
A = { 1, 2, 3 } f:AB
B = { 3, 6, 11 } f : x  x2 + 2
fonksiyonunun tersini liste yöntemiyle yazalım.

Çözüm

f(x) = x2 +2  f(1) = 12 + 2 = 3 f = {(1, 3), (2, 6), (3, 11)}

 f(2) = 22 + 2 = 6 f -1 = {(3, 1), (6, 2), (11, 3)} olur.
 f(3) = 32 + 2 = 11
Örnek 13
f:AB
A = {a, b, c}
B = {1, 2, 3}
f1 = {(a, 2), (b, 1), (c, 3)}  f1-1 = {(2, a), (1, b), (3,
c)}
f2 = {(a, 1), (b, 1), (c, 1)}  f2-1 = {(1, a), (1, b), (1,
c)}
Burada f1 in tersi olan f1-1 fonksiyondur.
f2 nin tersi olan f2-1 bağıntısı fonksiyon değildir.

Her fonksiyonun tersi, bir fonksiyon olmayabilir. f bire bir ve

örten değilse f -1 bağıntısı fonksiyon değildir.

y = f(x) biçimindeki bir f fonksiyonunun tersini

bulmak için x yalnız bırakılır. Tanım ve değer kümeleri yer
değiştirdiğinden x ile y nin değerleri değiştirilir.
Örnek 14
f :  - 1, )  4, )
f(x) = x2 + 2x + 5
olduğuna göre f -1(5) kaçtır?

A) 2 B) 1 C) 0 D) -1 E) -2
Çözüm
f -1(5) = k  f(k) = 5
 k2 + 2k + 5 = 5 k değeri f nin tanım kümesindeki bir değerdir. f nin
 k2 + 2k = 0 tanım kümesi  - 1, ) olduğunda bu aralıkta -2
 k(k + 2) = 0 yoktur.
 k = 0 veya k + 2 = O halde f -1(5) = 0 dır.
0 Cevap C
 k = 0 veya k =

ax + b -dx + b1
 f(x) = cx + d  f -1(x) = cx - a dır.
Örnek 15
f : IR  IR
f(x) = 4x - 8
fonksiyonunun tersini bulalım.

f(x) = y  f -1(y) = x
f(x) = 4x - 8
y = 4x - 8
y+8
4 =x
y + 8  f -1(y) = y + 8
x= 4 4
x + 8 olur.
f -1(x) = 4
1) (f -1)-1 = f dir.
2) (f -1(x))-1  f(x) dir.
3) y = f(x) in belirttiği eğri ile y = f -1(x) in belirttiği
eğri y = x doğrusuna göre simetriktir.

y
y= x+2
y=x f(x) = x + 2 ise,
2. y= x-2 f -1(x) = x - 2
olup grafikleri
. . x yukarıdaki gibidir.
-2 2
.-2
E. Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi ( Bileşke Fonksiyon )

A, B, C birer küme olsun.

f : A  B, f(x) = z
g : B  C, f(z) = y ise
gof : A  C, (gof)(x) = g f(x) = y kuralı ile tanımlı fonksiyona
f ile g nin bileşke fonksiyonu denir.

A f B g C

x. . .
z y

gof
Örnek 16

A = { 0, 1, 2 } f : A  B, f(x) = 2x + 3
B = { 3, 5, 7 } g : B  C, g(x) = 2x + 1
C = { 7, 11, 15 } fonksiyonları verilsin.
kümeleri veriliyor.

Şemada görüldüğü gibi f ve g fonksiyonları A

A f B g C kümesinin elemanlarını C kümesinin elemanlarına
eşlemiştir. Verilen şemayı kısaca aşağıdaki
0. .3 .7 biçimde gösterelim.
1. .5 . 11
2. .7 . 15

h(x) = (gof)(x)
= g(f(x))
= g(2x+3);(g(x) = 2x+1)
= 2(2x+3) + 1
A h B
= 4x + 6 + 1
0. .7 = 4x + 7 ise
1. . 11 h(0) = 4. 0 + 7 = 7
h(1) = 4. 1 + 7 = 11
2. . 15 h(2) = 4. 2 + 7 = 15
Örnek 17
f : IR  IR, f(x) = 4x + 5 fonksiyonları tanımlanıyor.
g : IR  IR, g(x) = 3x - 2
Buna göre, (fog)(x) ve (gof)(x) fonksiyonlarını
bulalım.
Çözüm
(fog)(x) = f(g(x)) (gof)(x) = g(f(x))
= f(3x - 2) = g(4x + 5)
= 4(3x - 2) + 5 = 3(4x + 5) - 2
= 4. 3x - 4. 2 + 5 = 3. 4x + 3. 5 - 2
= 12x - 3 = 12x + 13
... (*) ... (*)
Bileşke İşleminin Özellikleri

1. Bileşke işleminin değişme özelliği yoktur.

fog  gof
2. Bileşke işleminin birleşme özelliği vardır.
fo(goh) = (fog)oh = fogoh
3. I(x) = x olmak üzere,
foI = Iof = f
olduğu için, I(x) = x fonksiyonuna bileşke işleminin birim ( etkisiz ) elemanı denir.
4. fof -1 = f -1of = I dır.
Buna göre, f nin bileşke işlemine göre tersi f -1 dir.
5. (fog) -1 = g -1of -1 dir.
Örnek 18 Çözüm
(fog)(x) = x2 - 2x + 1 (fog)(x) = x2 - 2x + 1
f(x) = x + 4 f(g(x)) = x2 - 2x + 1 ve f(x) = x + 4 ise,
olduğuna göre g(x) fonksiyonunu g(x) + 4 = x2 - 2x + 1
bulalım. g(x) = x2 - 2x + 1 - 4
g(x) = x2 - 2x - 3 olur.
Örnek 19
(fof)(x) = 4x + 3
olduğuna göre, f(x) fonksiyonunu bulalım.
Çözüm
(fof)(x) = 4x + 3 ... () olduğuna göre, f(x) fonksiyonu
ax + b biçimindedir.
f(x) = ax + b olsun.

a = 2 için, ab + b = 3
(fof)(x) = f(f(x))
2b + b = 3
= f(ax + b)
3b = 3
= a(ax + b) + b
b = 1 dir.
= a x + ab + b ... (  )
2
a = -2 için, ab+ b = 3
() ve (  ) eşitliğinden, -2b + b = 3
4x + 3 = a2x + ab + b  ( 4 = a2 ve 3 = ab + b ) -b = 3
a2 = 4  ( a = 2 veya a = -2 ) dir. b = -3 tür.

Buna göre, f(x) = ax + b

fonksiyonu
f(x) = 2x + 1 veya f(x) = -2x -
3 olur.
Örnek 20 Çözüm
x+4
f(x) = 2x - 4 f(x) = 2x - 4  f (x) = 2
-1 *
(fog -1) -1(x) = 3x + 6
(fog -1) -1 = (g -1) -1of -1 = gof -1
olduğuna göre, g(3) kaçtır?

A) 12 B) 10 C) 8 D) 6 E) 2

Buna göre, (fog -1) -1(x) = 3x + 6

( gof -1)(x) = 3x + 6
g(f -1(x)) = 3x + 6

g (x +2 4)= 3x + 6 olur.
g(3) ün bulunabilmesi için x +yi
4 3 e eşitleyen x değeri
bulunmalıdır. 2
x+4
2 = 3  x + 4 = 6  x = 2 dir.
O halde, g (
x + 4
) 2 ( )
g 6 =6+6
2 = 3x + 6
g(3) = 12 olur.
g (
2+4
)
2 = 3. 2 + 6 Cevap A
Örnek y = g(x)
Şekilde f doğrusal fonksiyonu
.10 ile g fonksiyonunun grafikleri
verilmiştir.
3.
Buna göre, (f -1og)(1) + (fog 1)(3)
kaçtır?
. . . A) 9 B) 10 C) 11 D) 12 E) 13
-2 0 1 5
y = f(x)

Çözüm
Şekildeki grafiğe göre, g(1) in sonucu m ise, f(1) in sonucu da m dir.
Buna göre, f(1) = m  f -1(m) = 1 dir.
(f -1og)(1) = f -1(g(1)) = f -1(m) = 1
g fonksiyonu (0, 3) noktasından geçtiğine göre,
g(0) = 3  g-1(3) = 0
f fonksiyonu (0, 10) noktasından geçtiğine göre, Cevap C
f(0) = 10
O halde, (f -1og)(1) + (fog -1)(3) = f -1(g(1)) + f(g-1(3))
= 1 + f(0)
= 1 + 10 = 11 dir.
Örnek 23
f : IR  IR
f(x) = (x+2). f(x+3) A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
f(7) = 1
6
olduğuna göre, f(1) kaçtır?

Çözüm
f(x) = (x+2). f(x+3) ve f(7) = 1 ise,
6
x = 4 için, f(4) = (4+2). f(4+3)
f(4) = 6. f(7)
f(4) 1
= 6.
6
f(4) =1
x= 1 için, f(1) = (1+2). f(1+3)
f(1) = 3. f(4)
f(1) = 3. 1
f(1) = 3 tür. Cevap C
Teşekkürler