Elektrik Makinaları

Temel Kavramlar
1. Açısal Konum: Dairesel hareket eden tüm sistemlerde hareket eden parçanın x
ekseni ile yaptığı açıdır. Birimi Radyan’dır. 𝜃 ile gösterilir.

𝜔 

 
Alternatif akımda, elektrik akımı, elektrik gerilimi, manyetik alan vektörlerinin x ekseni
ile yaptığı açı da açısal konum ile ifade edilir.
 
I (A), 
U(V)

𝜋
𝜃 rad I
4

𝜋 𝜋 3𝜋 𝜋  3𝜋 2𝜋  𝜃 (rad)
       
4 2 4 2

 
 

1 
 
 S

S
N

N
B
𝜃 0 rad
𝜋
𝜃 rad
2
           
            

2. Açısal Hız: Dairesel hareketde hareketli parçanın birim zamanda aldığı konumdur.
ω ile gösterilir. Birimi rad/s’ dir.
𝑑𝜃
𝜔
𝑑𝑡

𝜔 

  
Akım, gerilim, manyetik alan vektörü için de bu tanım geçerlidir.
𝜔 2𝜋𝑓
Burada 𝑓 frekans olup birimi Hz veya 1/s’ dir.  

2 
 
 𝜔 

U
𝜃

 
3. Açısal İvme: Dairesel harekette hareketli parçanın hızlanması veya birim zamandaki
hız değişimi olarak tanımlanır. Elektriksel büyüklüklerde ise vektörlerin birim
zamandaki hız değişimidir. Birimi rad/s2 olup a ile gösterilir.

𝑑𝜔
𝑎
𝑑𝑡

4. Moment (Tork): Kısaca döndürme kuvveti olarak tanımlanır. Birimi Newton metre
(Nm) olup T ile gösterilir. Moment, uygulanan kuvvete, uygulanan kuvvetin dönme
merkezine olan uzaklığına ve uygulanan kuvvetin açısına göre değişir.

Dönme 
merkezi
r
𝛼

 
𝑇 𝐹 ∗ 𝑟 ∗ 𝑠𝑖𝑛 ∝
Burada;
F :Kuvvet (Newton),
r :Uygulanan kuvvetin dönme merkezine ulan uzaklığı (metre),
∝ : Uygulanan kuvvetin açısı (derece)

3 
 
 5. Newtonun dinamik kanunu:
Doğrusal harekette: 𝐹 𝑚 ∗ 𝑎 m: Kütle (kğ), a:ivme (m/s2)
Dairesel harekette: 𝑇 𝐽 ∗ 𝑎 J=Atalet (kg.m2), a:ivme (rad/s2)

6. İş: W ile gösterilir. Birimi Joule’dur.

Doğrusal harekette= 𝑊 𝐹 ∗ 𝑥 F: Kuvvet (N), x:yol (m)
Dairesel harekette= 𝑊 𝑇 ∗ 𝜃 T: Moment (Nm), 𝜃:açısal konum (rad)

7. Güç: Birim zamanda yapılan işdir. P ile gösterilir. Birimi Watt(W)’dır.

Tüm makinalarda güç sabit olarak alınır. Örneğin bir otomobilin motor gücü 100 Beygir gücü (Hp)
olarak tanımlanır. Yani otomobilin performansını belirten motor torku veya motorun Rpm olarak
tanımlanan dakikadaki devir sayısı ile ifade edilmez. Bunun sebebi şanzımanda yer alan çeşitli
dişli sistemleri ile hız ve Tork değişebilir. Birinci vitesde kullanılan dişli sistemi ile motorun
tekerleklere ilettiği hız düşürülür ancak Tork artırılmış olur. Bir başka ifade ile otomobilin 6.
vitesindeki dişli ile hız artırılır ancak Tork düşürülmüş olur. Sonuç olarak hız ile Torkun çarpımı
sürekli sabittir. Hız ile Torkun çarpımı da gücü verir.

Doğrusal harekette= 𝑃 𝐹∗ 𝐹∗𝑣 x: yol (m), v:hız (m/s)

Dairesel harekette= 𝑃 𝑇∗𝜔 T: Tork (Nm), 𝜔:açısal hız (rad/s)

1Hp ( Beygir gücü) = 745.7 Watt

Manyetik Alan
Bir iletkenin içinden akım geçerse bu iletkenin etrafında bir manyetik alan oluşur. Oluşan manyetik
alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Baş parmak iletkenin içinden geçen akımın yönünü gösterecek
şekilde tutulursa iletkeni kavrayan dört parmak oluşan manyetik kuvvet çizgilerinin yönünü
gösterir.

4 
 
 I

                           
Aşağıdaki şekildeki gibi bir bobinin içinden geçen akım da bir manyetik alan oluşturur.Üstelik bu
manyetik alan, içinden I akımı geçen bir iletkenin oluşturduğu manyetik alandan çok daha büyük
bir manyetik alandır. Bu manyetik alanın yönü de sağ el kuralı ile bulunabilir. Belirli bir sarımdan
oluşan bobinin içinden akım geçirilirse bir mıknatıs elde edilir ki bu şekildeki mıknatıslara
elektromıknatıs denir.

Bir bobine sağ el kuralı uygulanırsa 
manyetik kuvvet çizgileri  

N S N S

 
 

Bir ortamda manyetik alanın varlığından bahsediliyorsa, bu ortamda mutlaka daimi mıknatıs veya
elektromıknatıs vardır. Bir mıknatısda gözle görülemeyen ancak varlığı hissedilebilen, N
kutbundan çıkıp S kutbuna giren manyetik kuvvet çizgileri bulunur. Bu kuvvet çizgilerinin
özellikleri şunlardır:
1. N kutbundan çıkan bir kuvvet çizgisi mutlaka S kutbuna girerek manyetik devresini
tamamlar.
2. Kuvvet çizgileri en kısa yoldan yani kendisine en az direnç gösteren yoldan devresini
tamamlar.
3. Kuvvet çizgilerinin devresini en kısa yoldan tamamlama isteği, kuvvet çizgilerini gergin
bir lastik gibi davranmasını sağlar.
4. Kuvvet çizgileri birbirini kesinlikle kesmez.
5. Her malzemenin birim kesitinden belirli bir kuvvet çizgisi geçebilir.

5 
 
Elektrik makinalarında bu kuvvet çizgilerine manyetik akı da denilmektedir.
Aşağıdaki şekilde aynı adlı kutupların birbirini niçin ittiği kuvvet çizgilerinin özellikleri ile
açıklanabilir. Kuvvet çizgileri birbirine kesemedikleri ve havanın içinden belirli sayıda kuvvet
çizgisi geçebildiğinden dolayı birbirine yaklaştırılan aynı adlı kutuplar birbirini itecektir. Bu durum
S kutbunun bir başka S kutbunu itmesi için de geçerlidir.

S N
N S
 
Aşağıdaki şekilde ise farklı isimli kutuplar birbirini neden çektiği anlaşılabilmektedir. N kutbundan çıkan 
kuvvet çizgileri S kutbuna giderken enkısa yoldan gitme isteği kuvvet çizgilerinin gerilmiş bir lastik gibi 
davranması sonucu farklı adlı kutuplar birbirini çeker.   

N S N S
 
 

Herhangi bir mıknatıs kırılırsa oluşan her bir parça mıknatısın da N‐S kutupları mevcuttur.  

6 
 
 Manyetik Alanın Üretilmesi
Şekilde gösterilen demir nüveye N sarımlı bir bobin sarılıp bir akım geçirildiğinde, demir nüvenin
manyetik geçirgenliği havaya göre daha iyi olduğundan manyetik akının büyük bir kısmı bu demir
nüveden geçer.

Demir nüve

Demir nüve
akım ∅ manyetik akı
I

bobin
N sarım manyetik akının 
𝑙 dolaştığı ortalama yol

 
Şekildeki sistemde oluşan manyetik alan Amper kanunu ile açıklanır.
Amper kanunu:
𝑁∗𝐼 𝐻∗𝑙
olarak ifade edilir. Buradaki değişkenler:
N: bobinin sarım sayısı,
I: bobinden geçen akım,
H: Manyetik alan şiddeti (A/m),
l :Manyetik kuvvet çizgileri veya manyetik akının dolaştığı ortalama yol (m)

Bu formülde H manyetik alan şiddeti çekilirse;

𝑵∗𝑰
𝑯
𝒍

Manyetik alan N*I ile doğru orantılı olup, N*I’ya toplam amper-sarım veya Magneto Motor Kuvvet
(MMK) denir, ℱ ile gösterilir. MMK’ artırmak için ya akım artırılmalıdır veya bobini oluşturan
sarım sayısı artırılmalıdır. MMK aslında manyetik alanın ana kaynağıdır. MMK, bir elektrik
devresindeki üreteç gibi düşünülebilir. Manyetik alan olan bir sistem, bir elektrik devresi gibi
düşünülebilir. Elektrik devresinde akım devreden geçerken, manyetik devre de manyetik akı
devrede dolaşır.

7 
 
Her bir malzemenin belirli bir kesitten geçirebileceği akı mevcut bu manyetik direnç veya
Relüktans olarak tanımlanır ve ℛ ile gösterilir. Bir elektrik devresinde akımın geçişine zorluk
gösteren direnç iken manyetik devrede ise akının geçmesine zorluk gösteren relüktansdır.
Relüktans aşağıdaki denklemle ifade edilebilir.
ℱ
ℛ

ℜ𝟏   ∅𝟏   ∅𝟐   𝕽𝟐  
∅𝟏  
akım  ∅  manyetik akı
I ∅𝟑  

bobin 𝕽𝟒  
N sarım 𝕽𝟑  
ℱ 𝑵∗𝑰

𝕽𝟔   𝕽𝟓  
 
 

Manyetik İndüksiyon Yoğunluğu

 Ø 
akım
I
bobin
N sarım S

Birim kesitten geçen akıya manyetik indüksiyon denir. Manyetik indüksiyon yoğunluğu B ile
gösterilir. Manyetik indüksiyon yoğunluğu genellikle 1 m2 için geçen akı mıktarı esas alınır ve
birimi Tesla’dır.

𝝓
𝑩
𝑺
𝝓: Manyetik akı (Weber)
𝑺: Nüve kesit alanı (m2)
 

8 
 
 Manyetik geçirgenlik
Manyetik geçirgenlik, manyetik devrede kullanılan malzemenin manyetik akının geçişine
gösterdiği kolaylıkdır. Manyetik geçirgenlik her bir malzeme için farklıdır. Manyetik geçirgenlik
𝜇 ile gösterilir, birimi T*m/A olarak söylenebilir.
Havanın manyetik geçirgenliği 𝜇 4 ∗ 𝜋 ∗ 10 olup sabit kabul edilir. Herhengi bir malzemenin
havaya oranla manyetik geçirgenliğine ise bağıl geçirgenlik denir ve 𝜇 ile gösterilir. Örneğin
silisyumlu bir çeliğin kabaca havaya göre 3500 kat daha iyi bir geçirgenliği vardır ve bu silisyumlu
çelik malzeme için 𝜇 3500 olarak gösterilir. Bağıl geçirgenlik aşağıdaki denklemle ifade edilir.

Her malzemenin manyetik özelliğini gösteren kendine özgü bir B-H eğrisi bulunur. Aşağıdaki
şekilde örnek bir B-H eğrisi gösterilmiştir.
B (T) Manyetik 
doyma
K
B2

 Ø 

akım B1
I
bobin
N sarım S

H1 H2
H (A/m)
    

Daha önce anlatıldığı üzere H manyetik alan şiddeti N*I (MMK) ile üretilmekteydi. Şekildeki gibi
bir nüve üzerine N sarımlı bobinden I akımı geçirilirse H üretilir. H manyetik alan şiddeti MMK
ile doğru orantılı olduğu için akım artırıldıkça H’da artar. H arttıkça demir nüve üzerinden dolaşan
akılar da artar. Akı arttıkça nüvenin kesiti sabit olduğundan B’de artar. Ancak şekildeki H2
manyetik alan şiddetinden fazla bir H üretilirse, B manyetik indüksiyonundaki artış azalır. Artık
B/H olarak ifade edilen manyetik geçirgenlik küçülür. Bu durumda malzeme doyuma girer. H’ı
artırmakla B değeri çok az artmaktadır. Oysa H1 manyetik alanına karşı B1 değerinin alındığı
durumda manyetik geçirgenlik sabittir. Çünkü bu noktadaki eğri lineer olarak değişmektedir.
Manyetik geçirgenlik B-H eğrisinin eğimidir. K noktasından itibaren B-H eğrisinin eğimi
küçülmüştür ve sonuç olarak μ manyetik geçirgenliği de küçülür. Manyetik geçirgenliği artırmanın
tek yolu malzemenin kesitini artırmaktır. Bu da nüvenin boyutunun artması anlamına gelmektedir.
Bu olay bize soğutulması çok iyi yapılmış küçük bir motordan çok yüksek güç alınamayacağı
sonucuna götürür. Büyük güçlü motorların veya jeneratörlerin boyutları da büyük olur.

9