Histeresiz Eğrisi

Şekilde görüldüğü gibi bir demir nüve üzerine sarılan bobine, belirli bir frekansa sahip AC gerilim
uygulandığını düşünelim. Uygulanan sinüzoidal bir gerilim karşısında nüvenin elde edilen B-H
eğrisi malzemenin histeresiz eğrisidir. Başlangıçta bobinin üzerine sarıldığı nüvede herhangi bir
mağnetik alanın olmadığı kabulü ile, gerilim sıfır derecede yani sıfırken gerilim artırıldıkça
manyetik devrede MMK artacaktır. Histeresiz eğrisinde 1 nolu eğri boyunca H arttıkça B de artar.
Gerilim maksimum değerine yaklaştıkça malzemede manyetik doyma oluşur. Gerilimin 90
dereceden sonra azalmasıyla B-H eğrisi 1 nolu yolu değil doymadan dolayı 2 nolu yolu takip eder.
Gerilim 180 derecede sıfır değerinde iken yani bobinden akım geçmediği durumda nüvede bir B
değeri mevcuttur. Bu manyetik indüksiyon değeri artık mıknatısiyetten kaynaklanır. Ferromanyetik
malzemeler (demir, çelik, kobalt gibi…) büyük bir manyetik alana maruz kaldıktan sonra
mıknatıslık özelliği kazanırlar. Yapay mıknatıslar zaten bu şekilde üretilirler. Demir nüvedeki bu
artık mıknatisiyet Br değeri ile ifade edilir. Bu artık mıknatisiyeti yok etmek için ters yönde bir
manyetik güç gereklidir. Bobine uygulanan gerilim 180 dereceden sonra negatif değerler almaya
başlar. Negatif gerilimde bobinden ters yönde akım geçmesine rağmen akının yönü artık
mıknatisiyetten dolayı değişmez. Akının yönünün değişmesi artık mıknatisiyetin yok olduktan
sonra mümkündür. Bu durumda eğri 3 nolu yolu takip eder ve belirli bir negatif H değerinde artık
mıknatisiyet sıfır değerini alır. Artık mıknatisiyeti yok edecek negatif yönde uygulanan bu
manyetik güce Koersif güç denir. Koersif güç, bir mıknatısın mıknatıslık özelliğinin yok olması
için ters yönde uygulanan manyetik güçtür ve Hc ile gösterilir. Alternatif gerilim negatif yönde
artıkça B değerleri de negatif değerler almaya başlar ki bu durumda nüvede dolaşan akıların yönü
değişmiştir. Bobine uygulanan gerilim negatif maksimuma yaklaştıkça nüve ters yönde doyuma
girer. Bu durum B-H eğrisinde 4 nolu yolla gösterilmiştir. Bobine uygulanan negatif gerilim 270
dereceden sonra sıfıra doğru yaklaştıkça B-H eğrisi 5 nolu yolu takip eder. 360 derecede gerilim
sıfır yani H değeri sıfır olmasına rağmen ters yönde bir artık mıknatisiyet oluşacaktır. Ters yöndeki
bu artık mıknatisiyeti yok etmek için gerilim pozitif yönde artması gerekir. H değeri pozitif koersif
güç değerine geldiğinde ancak nüvedeki ters artık mıknatisiyet yok olur. Bu durum B-H eğrisinde
6 nolu yol ile gösterilmiştir. Bobine uygulanan gerilim pozitif yönde maksimum değere ulaştıkça
nüvede pozitif yönde doyma meydana gelecektir. Bu durum B-H eğrisinde 7 nolu yol ile
gösterilmiştir. Bobine AC gerilim uygulandıkça B-H eğrisi sırasıyla 2-3-4-5-6-7 nolu yolu takip
eder. Kapalı bir çevrim olan bu eğriye malzemenin histeresiz eğrisi denir. Her bir malzemenin
histeresiz eğrisi kendine özgüdür ve malzemeyi üreten firma tarafından ısıya bağlı olarak kataloğa
konulur.

10 
 
 U (V)

akım

I
Açı (derece)
bobin
U AC N sarım 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360 390 420 450

  
B Manyetik doyma
Artık mıknatısiyet 2
𝐵𝑟
 
1
3
7
Koersif Güç
𝐻𝑐
 
𝐻𝑐 H
 

4 6
𝐵𝑟
 

5  
 

Faraday Kanunu
Manyetik alan içinde v hızı ile hareket eden bir iletkende bir gerilim oluşur. Aşağıdaki şekilde
bizden kitaba doğru bir akı içinde v hızı ile hareket eden iletken değişken bir akıya maruz kalır.
Faraday kanununa göre aşağıdaki denklem yazılabilir.
𝑑𝜙
𝑒  
𝑑𝑡
 

B
+

‐
 

11 
 
Bir iletken yerine bir bobin olursa toplam akı aşağıdaki denklemle bulunabilir.
𝜆 𝑁∗𝜙
Manyetik alan içinde hareket eden N sarımlı bir bobin için faraday kanunu;
𝑑𝜆 𝑑𝜙
𝑒 𝑁∗
𝑑𝑡 𝑑𝑡
Hız, B manyetik alan yoğunluğu, iletkenin boyu ne kadar artarsa oluşan gerilim de artar. Ancak
şekildeki gibi iletkenin hız vektörü ile B vektörü arasında 90 derece açı olması, endüklenen
gerilimin maksimum olmasını sağlar. Buna göre sabit bir manyetik alan içerisinde v hızı ile hareket
eden l uzunluğunda bir iletkende endüklenen EMK aşağıdaki denklemle bulunur. Bu denklem
yukardaki denklemden türetilmiştir.
𝑒 𝑣 𝐵 ∗𝑙

Endüklenen gerilimin yönü, Flemings’in sağ el kuralı ile bulunur. Flemings’ in sağ el kuralı, baş
parmak, işaret parmağı ve orta parmak birbirine dik olacak şekilde aşağıdaki şekilde gösterildiği
gibi tutulur. Baş parmak iletkenin hareket yönünü, işaret parmak manyetik alanın yönünü
gösterdiği durumda orta parmak akımın yönünü veya endüklenen gerilimin yönünü gösterir.

Baş parmak hareket yönü

Manyetik alanın  v B
yönü B
v
I
I
Akımın veya 
Emk’nin yönü

Aşağıda  faraday  kanununa  göre  indüklenen  EMK’nın  yönünün  bulunduğu  bir  örnek  görülmektedir.  Bu 
örnekte endüklenen EMK’nın yönü kitaptan bize doğru olduğu açıkça görülmektedir. 

12 
 Baş parmak hareket yönü

B Manyetik alanın  v
v
yönü B

S N
I
Akımın veya 
Emk’nin yönü

 
Aşağıdaki şekillerde çeşitli durumlar için bir iletkendeki endüklenen gerilimlerin yönleri
görülmektedir.

N S

v                            
v  
Bir iletken yerine bir bobin sarımını düşünelim. Sarımın a ve b kenarları şekildeki gibi manyetik
alanın içine yerleştirildiğinde ve orta noktasındaki eksenin etrafında v hızı ile döndürüldüğünde
endüklenen EMK’ların yönleri birbirine tersdir. Ancak sarımın a keneraından giren akım b
kenarından çıkacağı için iki gerilim kaynağının seri bağlandığı gibi endüklenen gerilimler toplanır.
Bu bir bobin sarımında endüklenen gerilim B ile v vektörü arasındaki açı 90 derece olduğundan
maksimum değerdedir.

a a v
b
v b

S
 
 

13 
 
Aşağıdaki şekil a’da maksimum gerilim sarımda indüklenirken, şekil b’de B ile v vektörleri
arasındaki açı 0 derece olduğundan sarımda herhangi bir gerilim indüklenmeyecektir.

N N

v v

v v
S S

(a) (b)  
 

Manyetik alanda içinde akım geçen bir iletkene etkiyen kuvvet

Şekilde manyetik alan içindeki bir iletkenden akım geçirildiğinde iletkene uygulanan kuvvet
görülmektedir. Şekil a da iletkenden akım geçmiyorken oluşan manyetik kuvvet çizgileri, şekil
b’de ise herhangi bir iletkenden akım geçtiğinde oluşan manyetik kuvvet çizgileri görülmektedir.
Şekil c’de bir manyetik alan içindeki iletkenden akım geçtiği durumda iletkenin sağındaki kuvvet
çizgileri aynı yönde olduğundan birbirini desteklerken, soltaraftaki manyetik kuvvet çizgileri
birbirini yok edecek yöndedir. Bu durumda şekil d’de görüldüğü gibi kuvvet çizgileri gerilmiş bir
yay gibi iletkeni manyetik alan dışına doğru bir F kuvveti ile iter.

14 
 
 N N N

B
F

S S S

(a) (b) (c) (d)

Manyetik alan içindeki akım taşıyan bir iletkene uygulanan kuvvet B manyetik alan
yoğunluğuna, iletkenin boyuna ve iletkenden geçen akımın değerine bağlıdır.
𝐹 𝐵 𝐼 ∗𝑙
Burada F kuvvet (N), B manyetik alan yoğunluğu, l iletkenin metre cinsinden boyudur.
Aşağıdaki şekilde bir bobin sarımından akım geçirildiğinde ise sarımın a kenarına ve b kenarına
farklı yönde bir kuvvet uygulanır. Bu durumda sargı o merkezinden sabitlenmişse sarıma bir
döndürme kuvveti etki ederek saat ibresinin tersi yönde dönmeye başlar. Bu genel olarak bir
motorun çalışma prensibidir.

a
a F
b
b
F
S

(a) (b)

15 
 
 Lenz Kanunu
Faraday kanununa göre manyetik alan içerisinde manyetik alana dik şekilde v hızı ile hareket
eden bir iletkende gerilim indüklenir. Uygulanan gerilim dış devrede kullanılmıyorsa iletkenden
herhangi bir akım geçmez. Ancak indüklenen gerilim kapalı bir elektrik devresindeki üreteç gibi
kullanılırsa devreden bir akım geçecektir. Manyetik alan içersindeki iletkenden akım geçtiğinde
iletkene ters yönde bir kuvvet uygulanır. Böyle bir devrede iletkenden geçen akımın yönü ve
iletkene uygulanan kuvvet aşağıdaki şekilde görülmektedir.

B
I B
+

v F v I

‐
l

(a) (b)

Şekil a’da iletkende endüklenen gerilim kullanılmıyorsa v hızını etkileyecek herhangi bir kuvvet
oluşmaz. Ancak Şekil b’deki gibi iletkende indüklenen gerilimle bir lamba çalıştırılırsa, iletkenden
bir akım geçer ve iletkene etki eden kuvvet iletkeni v hızı ile hareket etmesini engelleyecek yönde
olur. Bu durum aslında enerjinin korunumu kanununa da uygundur. Eğer bir ışık enerjisi
isteniyorsa v hızı ile iletkeni hareket ettirmek için extradan kuvvete ihtiyaç duyulur. Buna en güzel
örneklerden biri de bir jeneratör boştayken mili çok rahat bir şekilde döndürülebilir. Ancak
yüklüyken yani jeneratörün sargılarından akım akıyorken milini döndürmek zorlaşır ve extra güç
uygulanması gerekir.
Manytik alan içinde hareket eden bir iletkenin içinden indüklenen gerilimden dolayı bir akım
geçerse, bu akımın oluşturduğu manyetik alan kendisini oluşturan harekete veya akı değişimine
karşı koyar. Buna Lenz kanunu denir.

16