Enerji İletim Sistemleri

Ders 1
Ders İçeriği

 Temel Esaslar
 İletim Hatlarında Gerilim-Akım İlişkisi (Kısa İletim Hatları)
 İletim Hatlarında Gerilim-Akım İlişkisi (Orta Uzunlukta İletim Hatları)
 İletim Hatlarında Gerilim-Akım İlişkisi (Uzun İletim Hatları)
 Genel Devre Sabitleri
 Uzun İletim Hatları için Eşdeğer π ve Eşdeğer T Devreleri
 İletim Hatlarında Kompanzasyon
 Tek Hat Diyagramı, Empedans Diyagramı ve Reaktans Diyagramı
 Pu Değerler
 Güç Sistemlerinde Simetrik Arızalar
Kaynaklar

 Prof. Dr. Hüseyin Çakır, «Enerji İletimi»,1989.

 Prof. Dr. Hüseyin Çakır, «Elektrik Güç Sistemleri Analizi», İstanbul Gelişim
Üniversitesi Yayınları, 2018.

 Turan Gönen, «Modern Power System Analysis», CRC Press, 2013.

 William D. Stevenson, «Elements of Power System Analysis», McGraw-Hill,

1982.

 Muhtelif kaynaklar..
Ders Değerlendirme

 Dönem İçi Değerlendirme (Sınav) - %60

 Dönem içerisinde işlenen konular ile ilgili kısa ödevler verilecektir. Bu ödevler
konunun pekiştirilmesine yönelik olup sadece teslim durumu dikkate alınarak
değerlendirme yapılacaktır.
 Dönem içerisinde 2 vize yapılması öngörülmektedir. Aksi durumda bilgilendirme
yapılacaktır.
 Dersler içerisinde konu ile ilgili uygulamalar yapılacaktır. Uygulamalarda çözülmesi
istenilen sorulara ait çözüm dosyaları sistem üzerinden toplanacaktır. Uygulamalara
katılım konunun pekişmesi ve kavranamayan noktaların tespiti açısından önemlidir.
 Dönem içinde yapılacak sınavlara ilişkin açıklamalar sınav öncesinde yapılacaktır.
 Dönem Sonu Final Sınavı - %40
 Devam ÖNEMLİ!!!
ELEKTRİK GÜÇ SİSTEMLERİNE GENEL BAKIŞ
Elektrik Güç Sistemlerinin Gelişimi
Yük
Güç Hattı
Gen.

Yük

Gen. Tr. Yüksek Gerilim Tr.

Tahrik
Taşıma Hattı
Mak.

1
Tr. Taşıma Hattı Tr.
Yük

Tr. Taşıma Hattı Tr.

Geleneksel Elektrik Güç Sistemleri
Güç Sisteminden Beklentiler

Güvenilir Minimum Kaliteli Kontrol Bir Güç

Maliyetli Edilebilir Sistemi
HATIRLATMALAR
Fazörel İşlemler

 Zamanla değeri değişen büyüklükler FAZÖRLER ile ifade edilirler. Elektriksel

büyüklükler de fazörel olarak gösterilirler.

Fazörel
Gösterim

Kartezyen Kutupsal
Fazörel İşlemler

 Kartezyen – Kutupsal Dönüşümü

Fazörel İşlemler

 Fazörler ile işlemler

Toplama ve çıkarma işlemlerinde Kartezyen formun kullanımıişlem kolaylığı sağlar.

Çarpma ve bölme işlemlerinde Kutupsal formun kullanımı işlem kolaylığı sağlar.

Matrisyel İşlemler

 Matrislerin Toplamı
İki matrsin toplanabilmesi için boyutlarının aynı olması gerekir.

ÖRNEK:
Matrisyel İşlemler

 Matrislerin Çarpımı
Matrislerin bir sayı ile çarpımında tüm elemanları sırası ile çarpan ile çarpılır.
Matris boyutu değişmez.

olmak üzere

ÖRNEK:
Matrisyel İşlemler

 Matrislerin Çarpımı
İki matrisin çarpılabilmesi için ilk matrisin sütun sayısı ile ikinci matrisin satır
sayısının birbirine eşit olması gerekir. Matris çapımında matrislerin sırası önemlidir.
mxn boyutlu matrisi ve nxy boyutlu matrisi dikkate alınırsa,
bu iki matrisin çarpımının sonucu mxy boyutlu C matrisi olacaktır.
Matrisyel İşlemler

 Matrislerin Çarpımı

ÖRNEK:
Matrisyel İşlemler

 Matrisin Tersi
nxn boyutlu A matrisi için A.B=B.A=In eşitliğini sağlayan B matrisi A matrisinin
tersi olarak tanımlanır. (In= Birim matris)
2x2 boyutlu bir matrisin tersi ise kolay bir şekilde aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

ÇÖZÜMLÜ PROBLEM

2 6
𝐴=
−5 10
Matrisyel İşlemler

 ÖDEV

1) matrislerini kullanarak aşağıdaki 2A – 2B

işlemini gerçekleştiriniz.

2) A= ve B = matrislerinin kullanarak A+B ve A.B işlemlerini

hesaplayınız.
Temel Esaslar

 Gerilim ve Akım Fazörleri

Ders içerisinde Gerilim fazörü için V, Akım fazörü için I gösterimini kullanacağız.
Gerilim ve akımın ani değer ifadeleri:

Gerilim ve Akım için

maksimum değerler

𝑣 = 𝑉max . cos 𝜔𝑡 + Ψ 𝑖 = 𝐼max . cos(𝜔𝑡 + θ)

Gerilim ve Akıma ait Gerilim ve Akıma ait

ani değer ifadeleri faz açıları
Temel Esaslar

 Gerilim ve Akım Fazörleri

Sırası ile gerilim ve akım fazörleri aşağıdaki gibidir.

𝑉max 𝑉max 𝐼max 𝐼max

𝑉= ∠Ψ = cos Ψ + 𝑗 sin Ψ 𝐼= ∠𝜃 = cos 𝜃 + 𝑗 sin 𝜃
2 2 2 2

𝑉max
= 𝑉 = 𝑉𝑒𝑓 = 𝑉𝑟𝑚𝑠
Gerilim ve Akım için 2
efektif değerler 𝐼𝑚𝑎𝑥
= 𝐼 = 𝐼𝑒𝑓 = 𝐼𝑟𝑚𝑠
2
Temel Esaslar

 Gerilim ve Akım Fazörleri

ÖRNEK:
Ani değer ifadeleri 𝑣 = 141,4 cos 𝑤𝑡 + 30° 𝑣𝑒 𝑖 = 7,07 cos 𝑤𝑡 olarak verilen
gerilim ve akım dalgalarına ait maksimum değerleri ve efektif değerlerini
hesaplayınız.
Gerilim ve akımın maksimum değerleri, Efektif değerleri,
𝑉𝑚𝑎𝑥 = 141,4 𝑉𝑚𝑎𝑥 141,4
𝐼𝑚𝑎𝑥 = 7,07 𝑉 = = = 100 𝑉
2 2
𝐼𝑚𝑎𝑥 7,07
𝐼 = = =5𝐴
2 2

Verilen sisteme ait gerilim ve akım fazörleri ifade edilirse: 𝑉 = 100∠30° = 86,6 + 𝑗50 𝑉
𝐼 = 5∠0° = 5 + 𝑗0 𝐴
Büyüklüklerin Tek İndisli Olarak
Gösterimi

Bir e.m.k. ihtiva eden a.c. devrede; Bu devrede tek indisli fazör olarak akımı aşağıdaki gibi ifade edebiliriz.
e.m.k değeri : 𝐸𝑔
𝑉𝑡 − 𝑉𝐿
a ve 0 noktaları arasındaki gerilim : 𝑉𝑡 𝐼𝐿 =
𝑍𝐴
Devredeki akım : 𝐼𝐿
ZL üzerindeki gerilim : 𝑉𝐿
𝑉𝑡 = 𝐸𝑔 − 𝐼𝐿 . 𝑍𝑔
+ ve – işaretleri : Üretim polaritesini
gösterilmektedir.
Sonuç olarak; Ani Değer
𝑣𝑎 = 𝑣𝑡 𝑣𝑏 = 𝑣𝐿
𝑉𝑎 = 𝑉𝑡 𝑉𝑏 = 𝑉𝐿 Fazör Değer
olur.
 Büyüklüklerin Çift İndisli Olarak
Gösterimi

Bu devredeki 0 ve n aynı noktalardır.

Şekilde gösterilen devrede akımın yönü a'dan b'ye doğru ise IL akımı pozitiftir. Çift 𝑉0𝑎 = −𝑉𝑎0
indisli gösterilişte bu akım iab olarak gösterilir.
𝑉𝑎𝑏 = 𝐼𝑎𝑏 𝑍𝐴
𝑖𝑎𝑏 = – 𝑖𝑏𝑎
olduğunu dikkate alırsak, yukarıdaki eşitlik yeniden aşağıdaki gibi yazılabilir.
𝑉𝑎𝑏 = 𝐼𝑎𝑏 . 𝑍𝐴
−𝑉0𝑎 + 𝐼𝑎𝑏 . 𝑍𝐴 + 𝑉𝑏𝑛 = 0
ZA : Üzerinden Iab akımı geçen Zab olarak da gösterilebilen kompleks empedanstır.
Buradan da

𝑉𝑎0 − 𝑉𝑏𝑛
𝐼𝑎𝑏 =
𝑍𝐴

elde edilir.
Temel Esaslar

 Tek Fazlı AC Sistemlerde Güç

𝑉 = 𝑉 ∠𝛼 ve 𝐼 = 𝐼 ∠𝛽 olmak üzere,

VI ∗ = V∠α. I∠– β = 𝑉 𝐼 ∠ 𝛼 − 𝛽 ifadesi Kompleks Güç (S) olarak tanımlanır.

Bu ifade trigonometrik formda yazılırsa,

S = 𝑉 𝐼 cos 𝛼 − 𝛽 + 𝑗 𝑉 𝐼 sin 𝛼 − 𝛽 S = P + jQ

Gerilim ve akım 𝛼>𝛽 Q pozitif

arasındaki faz açısı 𝛼<𝛽 Q negatif
Temel Esaslar

 Güç Üçgeni

S 𝑃
Q
cos θ =
θ 𝑆
P

Endüktif bir yük için güç üçgeni Kapasitif bir yük için güç üçgeni

ÖDEV
P1, Q1 ve S1 için θ1 geri faz açısına sahip yük ile P2, Q2 ve S2 için θ2 ileri faz açısına
sahip negatif yükün paralel bağlantısına ait eşdeğer güç üçgenini çiziniz.
Temel Esaslar

 Dengeli Üç Fazlı Sistemler

Ian
İç gerilimler: Uç gerilimler:
Zg 𝐸𝑎′ 𝑜 = 100∠0° 𝑉 𝑉𝑎𝑜 = 𝐸𝑎′ 𝑜 − 𝐼𝑎𝑛 . 𝑍𝑔
a' Icn
Ea'o ZR 𝐸𝑏′ 𝑜 = 100∠240° 𝑉 𝑉𝑏𝑜 = 𝐸𝑏′ 𝑜 − 𝐼𝑏𝑛 . 𝑍𝑔
b' b 𝐸𝑐 ′𝑜 = 100∠120° 𝑉
o n 𝑉𝑐𝑜 = 𝐸𝑐 ′𝑜 − 𝐼𝑐𝑛 . 𝑍𝑔
Eb'o Ibn
Ec'o
ZR
c'
Ec'o
Zg
"o" ve "n" aynı potansiyelde
olduğunda 𝑉𝑎𝑜 , 𝑉𝑏𝑜 ve 𝑉𝑐𝑜
c
Icn Ea'o gerilimleri 𝑉𝑎𝑛 , 𝑉𝑏𝑛 ve 𝑉𝑐𝑛
Y bağlı bir generatörün Y bağlı dengeli gerilimlerine sırasıyla
bir yükle bağlanmasına ait devre eşittir
diyagramı Eb'o
Temel Esaslar

 Dengeli Üç Fazlı Sistemler

𝐸𝑎′ 𝑜 , 𝐸𝑏′𝑜 ve 𝐸𝑐 ′𝑜 büyüklükleri eşit ve 120° faz farklıdır.

Hat Akımları: Bu e.m.k.lerin her birinin empedansları tamamıyla
𝐸𝑎 ′ 𝑜 𝑉𝑎𝑛 aynıdır. Dolayısıyla akımlar aynı büyüklükte ve 120° faz
𝐼𝑎𝑛 = =
𝑍𝑔 + 𝑍𝑅 𝑍𝑅 farkında olacaktır. Aynı şeyler 𝑉𝑎𝑛 , 𝑉𝑏𝑛 ve 𝑉𝑐𝑛 için de keza
𝐸𝑏 ′ 𝑜 𝑉𝑏𝑛 doğrudur. Bu durumda biz gerilim ve akımları dengeli
𝐼𝑏𝑛 = = olarak tarif ederiz.
𝑍𝑔 + 𝑍𝑅 𝑍𝑅
𝐸𝑐 ′ 𝑜 𝑉𝑐𝑛 Ib Ic
𝐼𝑐𝑛 = = Ib
𝑍𝑔 + 𝑍𝑅 𝑍𝑅 Ia

Ic

Ia
Üç Fazlı dengeli bir yükte akımların fazör diyagramı
a) Bir noktadan çizilmiş fazörler
b) Kapanmış üçgen formunda fazörlerin toplamı
Temel Esaslar

 Dengeli Üç Fazlı Sistemler

Üç fazlı sistemlerde gerilimler:

Vca
Vab -Vbn
o
𝑉𝑎𝑏 = 2 𝑉𝑎𝑛 cos 30° = 3. 𝑉𝑎𝑛
o
30 60
Van
Van

Vbn 𝑉𝑎𝑏 = 3. 𝑉𝑎𝑛 ∠30°

a) Faz-nötr gerilimleri
b) Faz ve faz-nötr gerilimleri arasındaki bağıntı
Temel Esaslar

 Dengeli Üç Fazlı Sistemler

ÖRNEK: Dengeli ve üç fazlı bir devrede 𝑉𝑎𝑏 = 173,2∠0° 𝑉 olduğuna ve kol

empedansı 𝑍𝐿 = 10∠20° Ω olan Y bağlı bir yükte akım ve gerilimleri bulunuz. Faz
sırası abc olarak alınacaktır.

𝑉𝑎𝑛 100∠ − 30°

𝐼𝑎𝑛 = = = 10∠ − 50° 𝐴
𝑍𝐿 10∠20°
𝑉𝑏𝑛 100∠210°
𝑉𝑎𝑏 = 173,2∠0° 𝑉 𝑉𝑎𝑛 = 100∠ − 30° 𝑉 𝐼𝑏𝑛 = = = 10∠190° 𝐴
𝑍𝐿 10∠20°
𝑉𝑏𝑐 = 173,2∠240° 𝑉 𝑉𝑏𝑛 = 100∠210° 𝑉 𝑉𝑐𝑛 100∠90°
𝐼𝑐𝑛 = = = 10∠70° 𝐴
𝑉𝑐𝑎 = 173,2∠120° 𝑉 𝑉𝑐𝑛 = 100∠90° 𝑉 𝑍𝐿 10∠20°
Temel Esaslar

 Yükün üçgen bağlanması durumunda Δ-Y dönüşümü yapılarak çözüm sağlanabilir.

a
a Y-Δ Dönüşümü
Za

Zca Zab

Zc Zb 𝑍𝑎𝑏 . 𝑍𝑐𝑎 𝑍𝑎𝑏 . 𝑍𝑐𝑎

𝑍𝑎 = =
c 𝑍𝑎𝑏 + 𝑍𝑏𝑐 + 𝑍𝑐𝑎 𝑍∆
c b
b Zbc
𝑍𝑎𝑏 . 𝑍𝑏𝑐 𝑍𝑎𝑏 . 𝑍𝑏𝑐
𝑍𝑏 = = Δ-Y Dönüşümü
𝑍𝑎𝑏 + 𝑍𝑏𝑐 + 𝑍𝑐𝑎 𝑍∆
𝑍𝑏𝑐 . 𝑍𝑐𝑎 𝑍𝑏𝑐 . 𝑍𝑐𝑎
𝑍𝑐 = =
𝑍𝑎𝑏 + 𝑍𝑏𝑐 + 𝑍𝑐𝑎 𝑍∆
Temel Esaslar

 ÖRNEK:
Kollarında birbirine eşit 2030° ’luk empedanslar bulunduran Y bağlı yükün
uç gerilimi yani fazlar arası (line to line) gerilimi 4400 V’dur. Besleme
noktasından yüke çekilen üç fazlı hattın her fazının empedansı ZL = 1,475° 
olduğuna göre besleme noktasında fazlar arası gerilimi bulunuz.
Temel Esaslar

 Çözüm 3 fazlı dengeli sistemler tek

faz eşdeğer devresi ile
çözülebilirler.

𝑉𝑎𝑛 2540∠0°
𝐼𝑎𝑛 = = = 127∠ − 30° 𝐴
20∠30° 20∠30°
Besleme noktasındaki faz nötr gerilimi
𝑉𝑎𝑛 + 𝐼𝑎𝑛 . 𝑍𝐿 = 2540∠0° + 127∠ − 30°. 1,4∠75°
= 2666 + 𝑗125
= 2670∠2,70° 𝑉
ve besleme noktasında fazlar arası gerilim ise
3. 2670 = 4620 𝑉’tur.
Temel Esaslar

 Dengeli Üç Fazlı Sistemler

Yıldız bağlı üç fazlı sistemlerde güç:
Faz – nötr gerilim – Vp
Faz – faz gerilim – VL
𝑃 = 3. 𝑉𝑝 . 𝐼𝑝 . cos 𝜃𝑝 veya 𝑃 = 3. 𝑉𝐿 . 𝐼𝐿 . cos 𝜃𝑝
Hat Akımı– IL

𝑄 = 3. 𝑉𝑝 . 𝐼𝑝 . sin 𝜃𝑝 veya 𝑄 = 3. 𝑉𝐿 . 𝐼𝐿 . sin 𝜃𝑝 𝑉𝐿

𝑉𝑝 =
3

𝑆 = 𝑃 2 + 𝑄2 = 3. 𝑉𝐿 . 𝐼𝐿 𝐼𝑃 = 𝐼𝐿
Temel Esaslar

ÖRNEK: 𝑍 = 𝑅 + 𝑗𝑋
Seri empedansı 10∠60° Ω olan bir a.c. 𝑍 = 10 cos 60° + 𝑗10. sin 60°
devresine 240 V gerilim uygulandığında 𝑅 = 10 cos 60° = 5Ω
devrenin R, X, P, Q ve güç faktörünü 𝑋 = 10. sin 60° = 8,66 Ω
bulunuz.
240∠0°
𝐼= = 24∠ − 60° 𝐴
10∠60°
𝑃 = 𝑅. 𝐼2 = 5.242 = 2880 𝑊
𝑄 = 𝑋. 𝐼2 = 8,66.242 = 4988 𝑉𝐴𝑟
𝑄 4988
240 V 10 60o Ω 𝐺üç 𝑓𝑎𝑘ö𝑡ü𝑟ü = cos tan−1 = cos tan−1 = 0,5
𝑃 2880
veya
𝑋 8,66
𝐺üç 𝑓𝑎𝑘ö𝑡ü𝑟ü = cos tan−1 = cos tan−1 = 0,5
𝑅 5
PASİF DEVRE ELEMANLARI
İletim Hatlarında Direnç

İletim hattı iletkenlerinin direnci, hatlarda güç kaybına sebep olduğundan çok
önemlidir. Bir iletkenin a.c. ve d.c. karşı gösterdiği dirençler birbirinden farklıdır,
a.c.'da önemli olan efektif dirençtir. Bu ise;
iletkendeki güç kaybı
𝑅= Ω
𝐼2

şeklinde hesaplanan bir büyüklüktür. Burada I, amper olarak iletkendeki akımın

efektif (r.m.s) değeridir.
DC direnci ise aşağıdaki formülle hesaplanır.
𝑙
𝑅=𝜌 Ω
𝐴
İletim Hatlarında Direnç

A.C.’da direnci etkileyen başlıca faktörler:

 Skin effect (deri etkisi)
 Spirality effect (spiralleşme etkisi)
 Proximity effect (iletkenlerin birbirlerine olan etkileri)
Bu her üç etken nedeni ile akım kesit üzerinde düzgün dağılmaz. Sonuç itibariyle
direnç hesabı bakımından kesit küçülüp direnç büyümüş olur. Hava hatlarında direnç
hesaplanırken spirality effect ve proximity effect ihmal edilebilir. İletken kesiti
büyük olduğu takdirde skin effect tesiri ihmal edilemez.

Sıcaklığın fonksiyonu olarak metalik iletkenlerin direnci.

Buna göre,
𝑅2 𝑇 + 𝑡2
=
𝑅1 𝑇 + 𝑡1

yazılabilir. Burada, R1 ve R2 sırasıyla t1 ve t2 sıcaklığındaki iletken dirençleridir.

T sabiti ise malzemeye göre değişiklik gösterir.
İletim Hatlarında Endüktans

Bir fazlı hatlarda: Üç fazlı hatlarda:

d
x

b A
d d
x x

C c
r x
a
B
𝑑
𝐿 = 10−7 1 + 4 ln 𝐻𝑒𝑛𝑟𝑦/𝑚𝑒𝑡𝑟𝑒
𝑟
𝑑
İletkenler arasındaki mesafe büyük olduğunda 4 ln 𝑟 terimi a = b = c = d olması durumu için
3 3
l'in yanında çok büyük kalacağından 𝑑. 𝑑. 𝑑 = 𝑑3 = 𝑑
𝑑 olacağından A iletkeninin endüktansı;
𝐿 = 10−7 4 ln 𝐻/𝑚
𝑟 1 𝑑
veya 𝐿𝐴 = 2.10−7 + ln H/m
4 𝑟
𝑑 1 𝑑
𝐿 = 10−4 4 ln 𝐻/𝑘𝑚 𝐿𝐴 = 2.10−4 + ln H/km
𝑟 4 𝑟
olarak kısaltılabilir.
İletim Hatlarında Endüktans

 Hattın transpoze edilmesi ile hat reaktanslarının eşitlenmesi

"Transpoze" her faz iletkeninin, üçte bir uzunluğunun hat boyunca değişik
konumlarda yerleştirilmiş olmasıdır.
Transpoze yapıldığında A iletkeninin ortalama edüktansı;

3
1 𝑎𝑏𝑐
𝐿𝐴 = 2.10−7 + ln H/m
4 𝑟

Geometrik
ortalama mesafe
İletim Hatlarında Kapasite

Bir fazlı hatlarda: Üç fazlı hatlarda:

q1
d2 1

3 q3 d2

d1
2
q2

𝜋𝜀0
𝐶= Hattın tranpoze edilmesi durumda birim uzunluk [metre]
𝑑
𝐿𝑛
𝑟 başına bir fazın ortalama kapasitesi:

2𝜋𝜀0
𝐶= F/m
𝜀0 = 8,85 . 10−12 [F/m] 𝐿𝑛
𝑑𝑒
𝑟

3
𝑑𝑒 = 𝑑1 . 𝑑2 . 𝑑3
UYGULAMA

Kol empedansları 10  15 0 Ω olan Y bağlı dengeli bir yük 208 V’luk hat gerilimi ile
beslendiğine göre, Vca gerilimini referans seçerek hat ve faz gerilimlerini ve akımlarını polar
formda hesaplayınız.

10∠ − 15° 208/ 3

208

10∠ − 15° 10∠ − 15°

b
c