Transformatörler

Bir transformatör, değişken bir manyetik alan etkisiyle bir

gerilim seviyesindeki AC elektrik gücünü, diğer bir gerilim
seviyesindeki AC elektrik gücüne dönüştüren bir cihazdır.
Ortak bir ferromanyetik çekirdek üzerine sarılmış olan iki veya
daha fazla bobinden ibarettir. Bu bobinler arasında elektriksel
bağlantı yoktur. Bobinler arasındaki bağlantı sadece
çekirdekteki ortak manyetik akıdır.
Transformatör sargılarından biri, AC güç kaynağına bağlanır
ve ikinci transformatör sargısı da yükün elektrik gücünü sağlar.
Güç kaynağına bağlı olan transformatör sargısına
birincil(primer) sargı veya giriş sargısı, yüke bağlanan sargıya
da ikincil(sekonder) sargı veya çıkış sargısı denir.
 Transformatörlerin Modern Hayat için Önemi
İlk güç dağıtım sistemi Edison tarafından akkor flamanlı ampüllere güç
sağlayan 120 V luk doğru akım sistemidir. Düşük gerilimlerde güç üreten
ve ileten bu güç sistemi, gücü başka bir yere iletmek için çok yüksek
akımlara ihtiyaç duymaktaydı. Bu yüksek akımlar, iletim hatlarındaki yüksek
gerilim düşümlerine neden oluyor ve fazla uzağa iletilemiyordu.
Transformatörün bulunması ile gerilim yükseltilerek çok daha uzak noktalara
iletilebilmiştir. Bir transformatörün giriş gücü ile çıkış gücü aynı olmalıdır.
Gerilimi yükseltiyorsa akımı aynı oranda azaltır.
Bir güç sisteminin hatlarındaki iletim kayıpları hatlardaki akımın karesi ile
orantılıdır. İletim gerilimi 10 kat artırılıp, iletim akımı 10 kat azaltılarak, güç
iletim kayıpları 100 kat azaltılır.
Modern bir güç sisteminde elektrik gücü 12 ile 25 KV gerilimler arasında
üretilmektedir. Transformatörler çok küçük kayıplarda, çok uzak mesafelere
güç iletimi için, gerilimi 110 ile 1000 KV arasındaki gerilim değerlerine
yükseltmektedirler. Daha sonra yerel dağıtım için, transformatörler
gerilimleri12 ile 34,5 KV arasındaki değerler düşürürler ve sonuçta 110 ve
220 V a kadar iner.
 Transformatörlerin Yapısı ve Çeşitleri
Bir transformatörün temel amacı, bir gerilim seviyesindeki AC elektrik
gücünü, aynı frekansta diğer bir gerilim seviyesindeki AC elektrik gücüne
dönüştürmektir.
Transformatörler başka amaçlar için de kullanılırlar: Gerilim örnekleme, akım
örnekleme ve empedans dönüşümü.

Güç transformatörlerinde,
transformatör sargıları
dikdörtgen çekirdeğin iki tarafına
sarılır. Buna çekirdek tip denir.
 Sargıların orta bacağın
etrafına sarıldığı üç bacaklı
çekirdek yapısına shell tipi
çekirdek yapısı olarak bilinir.

Fiziksel bir transformatördeki primer ve sekonder sargılar, düşük gerilim

sargısı en içte kalacak şekilde, biri diğerinin üzerine paketlenir. Böyle bir
sarım şeklinin iki amacı vardır.
Yüksek gerilim sargısını çekirdekten izole etmek
Kaçak akıyı azaltmak
İdeal Transformatör

Bir giriş ve çıkış sargısına sahip

kayıpsız bir cihazdır. Şekildeki
transformatör, primer tarafında
Np, sekonder tarafında ise Ns
sarımına sahiptir.

v p (t )
Primere
uygulanan Np
gerilim = =a
Sekonderde vs (t ) Ns
indüklenen
gerilim Transformatörün
sarım oranı

Np .ip (t) = Ns .is (t) i p (t ) 1

=
is (t ) a
 İdeal Transformatör
İdeal transformatörün sarım oranı, gerilimlerin ve akımların
genliklerini etkiler, fakat açıları üzerinde bir etkisi yoktur.
Primer ve sekonder tarafındaki gerilimlerin polaritelerini
belirtmek için nokta gösterimi kullanılır. Gerilim ve akım için:
1. Primer sargıda noktalı uç noktasız uca göre pozitifse,
sekonder sargıda da noktalı uç pozitif olur. Gerilim
polariteleri çekirdeğin her bir tarafındaki noktalara göre
aynıdır.
2. Transfomatörün primer akımı, primer sargıdaki noktaya
doğru akarsa, sekonder akımı sekonderdeki noktadan
dışarıya doğru akacaktır.
 İdeal Bir Transformatörde Güç
Primer devre
Primer gerilimi ile
giriş gücü Pin = Vp Ip cos θp primer akımı
arasındaki açı
Sekonder devre
Sekonder gerilimi ile
çıkış gücü Pout = Vs Is cos θs sekonder akımı
arasındaki açı

İdeal bir transformatörde, gerilim ve akım açıları değişmediğinden,

primer ve sekonder sargıları aynı güç faktörüne sahiptirler.
Aynı bağıntı Q reaktif güç ve S
Pout = Vs Is cos θ görünür güç içinde elde edilebilir.

Vs = Vp/a and Is = a Ip Qin = Vp Ip sin θ = Vs Is sin θ=Qout

Pout =
Vp
(aI )cos
p
Sin = Vp Ip = Vs Is = Sout
a
Pout = Vp Ip cos θ = Pin Çıkış gücü giriş gücüne eşittir.
 Bir Transformatör Üzerinden Empedans Dönüşümü

Bir cihaz veya bir devre elemanının empedansı, uçlarındaki gerilim fazörünün, o
elemandan geçen akım fazörüne oranı olarak tarif edilir.
VL
ZL =
IL

Bir transformatör, akım ve gerilim seviyelerini değiştirir. Akım ve gerilim

seviyelerindeki bu değişim, gerilim ve akım arasındaki oranı, dolayısıyla da bir
elemanın görünür empedansını değiştirir.
VS Sekonder gerilimi
Yükün ZL =
empedansı IS Sekonder akımı

Transformatörün primer VP Primer VP=aVS

devresinin görünür ZL '= gerilimi
empedansı IP
Primer
IP=IS/a
akımı
 VP aVS 2 VS
Primerin görünür ZL '= = =a
empedansı IP IS / a IS

ZL’ = a2 ZL

Bir transformatör ile yük empedansının

genliğini, sarım oranlarını değiştirerek
kaynak empedansına uydurmak
mümkündür.
 İdeal Transformatör İçeren Devrelerin Analizi

Bir devre ideal bir transformatör içeriyorsa,

transformatörün gerilimleri ve akımları için devreyi
analiz etmenin en kolay yolu, transformatörün bir
tarafındaki devre parçasını eşdeğer devre ile yer
değiştirmektir.
Eşdeğer devre bir tarafa yerleştirildikten sonra, yeni
devre (bir transformatör olmaksızın) gerilimler ve
akımlar için çözülebilir.
Bir transformatörün, bir tarafının diğer tarafındaki
eşdeğeri ile değiştirilmesi, transformatörün ikinci
kısmının, birinci kısmına dönüştürülmesi olarak bilinir.
Örnek Tek fazlı bir güç sistemi Zline=0.18+j0.24 Ω luk empedansa sahip bir iletim
hattı üzerinden Zload=4+j3 Ω luk bir yükü besleyen 480 V, 60 Hz lik bir
generatörden oluşmaktadır. Bu sistem için
a) Yük gerilimi ve iletim hattı kayıpları ne olur?
b) Generatör çıkışına 1:10 luk yükseltici bir transformatör ve iletim hattının sonuna
10:1 lik düşürücü bir transformatör bağlandığında, yük gerilimi ve iletim hattı
kayıpları ne olur?
Çözüm:
a) Şekil a transformatörsüz güç sistemini gösterir. Burada IG=Iline=Iload dır.

V 4800
I line = =
Z line + Z load (0,18 + j 0,24) + ( 4 + j 3)

4800 4800
I line = = = 90,8 − 37,8 A
4,18 + j 3,24 5,2937,8

Vload = I line Z load = (90,8 − 37,8 A)(4 + j3)

Vload = (90,8 − 37,8 A)(536,9) = 454 − 0,9 V

Ploss = ( I line )2 .Rline = (90,8 A)2 .(0,18 ) = 1484 W

b) Şekil b transformatörlü güç sistemini gösterir. Bu sistemi analiz etmek için,
sistemi ortak bir gerilim seviyesine dönüştürmek gereklidir. Bu iki adımda
yapılır:
1. Yük, iletim hattına indirgenir. Bunun için T2 transformatörü elimine edilir.
2. Kaynak tarafı iletim hattının geriliminde eşdeğer yükü ve iletim hattının
elemanlarını dönüştürerek T1 transformatörü elimine edilir.
Yük empedans değeri, iletim sisteminin gerilimine yansıtıldığında
2
 10 
Z 'load = a 2 Z load =   (4 + j3) = 400 + j300
1
İletim hattı seviyesindeki toplam empedans şöyle olur:

Z eq = Z line + Z 'load = 400,18 + j300,24 = 500,336,88 

Eşdeğer devre bir sonraki sayfada gösterilmiştir.

Z ''load = 4 + j 3 ohm ve Z 'line = 0,0018 + j 0,0024 ohm

 Z ' eq = a 2 Z eq = a 2 (Z line + Z 'load )
2
1
Z eq =   (0,18 + j 0,24 + 400 + j300)
'

 10 
Z 'eq = (0,0018 + j 0,0024 + 4 + j3) = 5,00336,88 
4800 V
Generatörün akımı IG = = 95,94 − 36,88 A
5,00336,88 ohm
T1 üzerinden geri giderek
N P1 I G = N S1 I line
N P1 1
I line = I G = (95,94 − 36,88 A) = 9,594 − 36,88 A
N S1 10

T2 üzerinden geri giderek N P 2 I line = N S 2 I load

N P2 10
I load = I line = (9,594 − 36,88 A) = 95,94 − 36,88 A
NS2 1
 Vload = I load Z load = (95,94 − 36,88 A)(536,87 ohm)
Yük
gerilimi Vload = 479,7 − 0,01 V

Hat
kayıpları Ploss = ( I line )2 Rline = (9,594)2 (0,18) = 16,7 W

Güç sisteminin iletim gerilimi yükseltilerek, iletim hattı kayıpları yaklaşık %90
oranında düşürülmektedir.
 Gerçek Tek Faz Transformatörlerin Çalışmasının
Teorisi
Transformatörün primeri AC kaynağa bağlanmış ve sekonderi açık devredir.
Transformatörün çalışma ilkeleri Faraday kanunudan türetilebilir.

d N
 =  i
Bobinin halkalama akısı,
eind = bobindeki tüm sargılardan
dt geçen akıların toplamı
i =1

Bobinin her bir sarımından geçen akı, bobin içinde sarımın konumuna bağlı
olarak, diğer sarımdaki akılardan az da olsa farklıdır.

Bir bobinde sarım başına ortalama akı tanımlanabilir. Eğer bobinlerin tüm
sargılarındaki toplam halkalama akısı ‫ ג‬olursa ve N sarıma sahipse, o zaman sarım
başına ortalama akı

 = Faraday
yasası şöyle d
N olur eind =N
dt
 Bir Transformatörün Uçları Arasındaki Gerilim Oranı

Şekildeki transformatörün kaynak gerilimi Vp(t) olursa, transformatörün primerindeki

ortalama akı
1
 =
NP  vP (t ) dt

Primerde bulunan bu akı, sekonderde ne tür bir etkiye sahiptir? Bu etki ne kadarlık
kısmının sekondere ulaştığına bağlıdır. Primerde üretilen akının tamamı sekonderden
geçmez. Akı çizgilerinin bir kısmı devresini havadan tamamlar. Bu akılara kaçak akı
denir. Böylece transformatörün primerindeki akı iki bileşene ayrılabilir.
 P = M + LP Pri. kaçak akı,
primary leakage
flux
Toplam ort. Pri. ve sek.
Pri. akı halkalayan akı,
mutual flux

Sekonder sargıda da benzer bir durum vardır.

S = M + LS Sek. kaçak akı,

primary leakage
flux
Toplam ort. Pri. ve sek.
Sek. akı halkalayan akı,
mutual flux

Ortalama primer akının, ortak ve kaçak bileşenlerine ayrıştırılmasıyla, primer devre

için Faraday kanunu

dP dM dLP

vP (t ) = N P = NP + NP
dt dt dt
 Bu denklemin birinci terimi eP(t)ve ikinci terimi eLP(t) olarak isimlendirilirse
vP (t ) = eP (t ) + eLP (t )
Sekonder bobinindeki gerilim Faraday kanununa göre yazılırsa:

dS dM dLS vS (t ) = eS (t ) + eLS (t )

vS (t ) = N S = NS + NS
dt dt dt
d dM
eP (t ) = N P M eS (t ) = N S
dt dt
Ortak akının oluşturduğu Ortak akının oluşturduğu
primer gerilimi primer gerilimi

eP (t ) dM eS (t ) e P (t ) N P
= = = =a
NP dt NS e S (t ) N S
Primer geriliminin, ortak akının oluşturduğu sekonder gerilimine oranı,
transformatörün sarım sayılarının oranına eşit olduğunu gösterir. İyi tasarlanmış bir
transformatörde ΦM>> ΦLP ve ΦM>> ΦLS olduğundan, transformatörün primerindeki
toplam gerilimin sekonderdekine oranı
v P (t ) N P
Kaçak akılar küçüldükçe ideal
= =a
v S (t ) N S
transformatöre yaklaşılır.
 Gerçek bir Transformatördeki Mıknatıslanma Akımı

AC kaynak bir önceki şekildeki transformatöre bağlandığında, sekonder

devresi açık devre olsa bile, primere bir akım akmaya başlar. Bu akım
çekirdekteki akıyı üretecek akımdır. Bu akım iki bileşenden oluşur.
1. Transformatör çekirdeğinde akı üretmek için gerekli akım, yani
mıknatıslanma akımı iM
2. Histerezis ve girdap akım kayıplarını karşılamak için gereken çekirdek
kaybı akımı ih+e

Transformatörün çekirdeğindeki akı bilinirse, mıknatıslama akımının genliği

doğrudan şekilden bulunabilir.

1
Kaçak akı ihmal edilirse, çekirdekteki ortalama akı  =
NP  vP (t ) dt
1 VM
 =
NP  VM cos wt dt =
wN P
sin wt Wb
Verilen bir akıyı üretmek için gereken
akım değerleri, farklı anlarda
çekirdekteki akı ile karşılaştırılırsa,
çekirdek üzerindeki sargıda
mıknatıslanma akımının değişimini
elde etmek mümkün olur.
a) Transformatör
Mıknatıslanma akımı için aşağıdaki
noktalara dikkat edilmelidir: çekirdeğinin
mıknatıslanma eğrisi
1. Transformatördeki mıknatıslanma
akımı sinüzoidal değildir.
2. Akının tepe değeri çekirdekteki
doyum noktasına ulaştığında, tepe
akıdaki küçük bir artış için tepe
mıknatıslanma akımında çok büyük
bir artışa gereksinim vardır.
3. Mıknatıslanma akımının temel
bileşeni, çekirdek geriliminden 90º
geridedir.
b) Transformatör
4. Mıknatıslanma akımındaki daha
çekirdeğindeki akı
yüksek bileşenler, temel bileşenle
karşılaştırıldığında gayet büyük tarafından
olabilir. oluşturulan
mıknatıslama akımı
Transformatördeki boşta çalışma akımının diğer
bileşeni, çekirdekteki histerezis ve girdap akım
kayıplarını karşılamak için gereken akımdır. Bu
akım çekirdek kaybı akımıdır. Çekirdekteki
akının sinüzoidal olduğu kabul edilsin.
Çekirdekteki girdap akımları dΦ/dt ile orantılıdır.

Bir transformatördeki çekirdek kaybı akımı

Çekirdek kaybı akımı hakkında aşağıdaki
noktalara dikkat edilmelidir.
1. Çekirdek kaybı akımı, histerezisin doğrusal
olmayan etkilerinden dolayı nonlineerdir.
Bir transformatördeki toplam uyartım akımı
2. Çekirdek kaybı akımının temel bileşeni,
çekirdeğe uygulanan gerilimle aynı fazdadır.

Çekirdekteki toplam boşta çalışma akımı,

transformatörün uyartım akımı olarak
isimlendirilir.

Çekirdek kaybı
Uyartım
iex = im + ih +e akımları
akımı
Çekirdekteki mıknatıslama akımı
 Bir Transformatördeki Akım Oranı ve Nokta Gösterimi
Şekilde gösterildiği gibi transformatörün sekonderine bir yük bağlansın. İdeal bir
transformatörde noktalar,çekirdekteki sargılarda fiziksel bir inceleme yapmadan,
gerilimlerin polaritelerini belirlemeye yardımcıdır.
Nokta gösteriminin fiziksel anlamı; bir sargının noktalı yerine akan akımın pozitif bir
mmk, nokta konulmamış ucuna akan akımın da negatif mmk üretmesidir. Dolayısıyla,
kendi sargılarının noktalı kısımlarına doğru akan iki akım birbirlerine eklenen mmk ler
oluşturur. Eğer akımlardan biri noktalı uçtan içeri, diğeri de dışarı doğru akıyorsa o
zaman mmk ler birbirinden çıkarılır.
Şekildeki transformatörde, primer akımı pozitif bir mmk FP=NPIP ve sekonder akımı
negatif bir mmk FS=-NSIS üretir. Dolayısıyla
R çekirdekteki net mmk
Fnet = NPiP - NSiS

Bu net mmk çekirdekte net akıyı

üretir. Dolayısıyla bileşke mmk

Fnet = NPiP - NSiS =  R

Transformatör çekirdeğinin relüktansı

İyi tasarlanmış bir transformatör çekirdeğinin relüktansı, çekirdek doyuncaya kadar
çok küçük(yaklaşık sıfır) olduğundan, primer ve sekonder akımlar arasındaki bağıntı
yaklaşık olarak(çekirdek doymadığı sürece) sıfır olur.
iP N S 1
Fnet = NPiP - NSiS ≈0 NPiP ≈ NSiS = =
iS N P a
Mmk i yaklaşık olarak sıfır yapmak için, akım sargılardan birinde noktalı kısımdan
içeriye, diğerinde noktalı kısımdan dışarı doğru akmalıdır.

Gerçek bir transformatörü, ideal bir transformatöre dönüştürmek için  , Wb

yapılması gereken kabuller:
1. Çekirdekte histerezis ve girdap akım kayıpları olmamalıdır.
2. Mıknatıslanma eğrisi şekilde gösterilen keskinliğe sahip olmalıdır.
3. Çekirdekteki kaçak akı sıfır olmalıdır. F, A.Sarım
4. Transformatör sargılarının direnci sıfır olmalıdır.

Bu şartlar asla tam olarak sağlanamaz, ancak iyi

tasarlanmış bir güç transformatöründe bu
sonuçlara oldukça yaklaşılabilir.
İdeal bir transformatörün mıknatıslanma eğrisi
 Bir Transformatörün Eşdeğer Devresi
Gerçek transformatörlerde oluşan kayıplar, transformatörlerin gerçek
modellerinde hesaba katılmak zorundadır. Göz önüne alınması gereken
ana konular:
1. Bakır Kayıpları (I2R) : Primer ve sekonder sargı dirençlerinde ortaya
çıkan ısıl kayıplardır. Sargılardan geçen akımın karesi ile doğru
orantılıdır.
2. Girdap Akım Kayıpları : Çekirdekteki rezistif ısıl kayıplardır.
Transformatöre uygulanan gerilimin karesi ile orantılıdır.
3. Histerezis Kayıpları : her bir yarı periyot boyunca, çekirdekteki manyetik
parçacıkların tekrar dizilişi ile ilgilidir. Bu kayıplar transformatöre
uygulanan gerilimin kompleks ve doğrusal olmayan bir fonksiyonudur.
4. Kaçak Akı : Sargılardan sadece birinden geçen, hava aralığından
devresini tamamlayan ΦLP ve ΦLS akıları kaçak akılardır. Bu kaçak
akılar primer ve sekonder bobinlerinde bir self indüktans oluştururlar.
Eşdeğer devrede indüktansın etkileri hesaba katılmalıdır.
 Gerçek Bir Transformatörün Tam Eşdeğer
Devresi
Gerçek transformatördeki başlıca eksikliklerin tümünü dikkate alan bir
eşdeğer devre oluşturmak mümkündür. Her bir ana eksiklik sırayla göz
önüne alınır ve etkisi transformatör modelinde gösterilir.
En kolay modellenecek etki bakır kayıplarıdır. Bakır kayıpları primer ve
sekonder sargılardaki omik kayıplardır. Primer devresine RP ve sekonder
devresine RS direnci yerleştirilerek modellenir.
Primer sargıdaki kaçak akı ΦLP e (t ) = N d LP ile verilen bir gerilim üretir.
LP P
dt
Sekonder sargıdaki kaçak akı ΦLS d
eLS (t ) = N S LS ile verilen bir gerilim üretir.
dt
ΦLP akısı, primer devre akımı IP ile ve ΦLS akısı da, sekonder devre akımı IS
ile orantılıdır.
LP = ( PN P )iP LS = ( PN S )iS
Akı yolunun geçirgenliği
Sonuncu denklem önceki denklemlerde yerine yazılırsa;

d diP
eLP (t ) = N P ( PN P )iP = N P P
2

dt dt
d diS
eLS (t ) = N S ( PN S )iS = N S P
2

dt dt
Sabitler tek bir sabitle gösterilirse;
diP diS
eLP (t ) = LP eLS (t ) = LS
dt dt

LP = NP2 P LS = NS2 P
Primer Sekonder
sargının self sargının self
indüktansı indüktansı

Kaçak akı primer ve sekonderdeki indüktanslar ile modellenir.

Çekirdeğin uyartımı şu şekilde modellenir: Mıknatıslanma akımı Im çekirdeğe
uygulanan gerilimle orantılı bir akımdır (doyumda olmayan bölgede) ve
uygulanan gerilimden 90º geridedir. Bu yüzden primer gerilim kaynağının
uçlarına bağlanan XM reaktansı ile modellenebilir.
Çekirdek kaybı akımı Ih+e uygulanan gerilimle orantılı ve aynı fazda olan bir
akımdır. Dolayısıyla primer gerilim kaynağının uçlarına bağlı bir dirençle
modellenebilir.
Sonuç eşdeğer devre şekilde gösterilmiştir. Bu model kullanışlı değildir. Tek
bir gerilim seviyesine sahip bir eşdeğer devreye dönüştürmek gereklidir.
Eşdeğer devre primer veya sekonder tarafa dönüştürülmelidir.
 Şekil 2.17 a) Primere indirgenmiş eşdeğer devre

Şekil 2.17 b) Sekondere indirgenmiş eşdeğer devre

 Bir Transformatörün Yaklaşık Eşdeğer Devresi
Verilen bu transformatör modelleri karmaşıktır ve iyi sonuçlar elde etmeye uygun
değildir. Karmaşıklığa neden olan en önemli etken, uyartım devresinin modele
eklendiği yerdir. Uyartım kolu yük akımı ile karşılaştırıldığında, çok küçük bir akım
değerine sahiptir. Normal şartlar altında bu akım o kadar küçüktür ki, RP ve XP
üzerindeki gerilim düşümleri ihmal edilebilir.
Uyartım kolu transformatörün ön kısmına getirilir ve bu durumda primer ve sekonder
empedanslar seri olurlar. Bu empedanslar toplanır ve şekildeki gibi olur.

Primer tarafa göre yaklaşık eşdeğer model Sekonder tarafa göre yaklaşık eşdeğer model
 Bazı uygulamalarda, uyartım kolu ihmal edilebilir.

Uyartım kolu olmaksızın Primer tarafa Uyartım kolu olmaksızın Sekonder

göre yaklaşık eşdeğer model tarafa göre yaklaşık eşdeğer
model
 Transformatörün Modelindeki Parametrelerin
Belirlenmesi
Transformatör modelindeki indüktansların ve dirençlerin değerlerinin
deneysel olarak belirlenmesi mümkündür. Bu değerler, boşta çalışma(açık
devre) ve kısa devre deneylerinden elde edilebilir.
Boşta çalışma deneyinde, sekonder sargı açık devre edilir ve primere
nominal hat gerilimi uygulanır. Şekil 2.17 a daki eşdeğer devrede giriş
akımının tamamı uyartım kolundan akar. Seri bağlı RP ve XP elemanları RC
ve Xm ile karşılaştırıldığında çok çok küçüktür. Yani tüm giriş gerilimi hemen
hemen uyartım koluna düşer.
Boşta çalışma deneyi şekilde gösterilmiştir. Primere nominal hat gerilimi
uygulanır ve transformatörün giriş gerilimi, giriş akımı ve giriş gücü ölçülür.
Bu bilgilerden yararlanarak giriş akımının güç faktörü ve dolayısıyla da
uyartım empedansının hem genliği hem de açısı belirlenebilir.
RC ve Xm değerlerini belirlemenin en kolay yolu, öncelikle uyartım kolunun
admitansına bakmaktır.
1 Mıknatıslanma 1
Çekirdek kayıp GC = BM =
direncinin iletkenliği RC indüktansının suseptansı XM
Bu iki eleman paralel olduklarından, admitansları toplanır ve böylece toplam uyartım
admitansı,
1 1
YE = GC − jBM = −j
RC XM

Uyartım admitansının genliği (primer devreye göre), boşta çalışma test gerilimi ve
akımından bulunabilir.
I OC
YE =
VOC

Transformatör boşta çalışma deneyi bağlantı şeması

 Admitansın açısı, devrenin güç faktöründen bulunabilir. Açık devre güç
faktörü P
PF = cos = OC
VOC I OC

Güç faktörü açısı POC

 = cos −1

VOC I OC
Güç faktörü gerçek bir transformatör için daima geri
fazdadır. Dolayısıyla akımın açısı daima θ kadar gerilim
açısından geride olur.
Bu yüzden admitans
I I 1 1
YE = OC  −  = OC  − cos−1 PF YE = GC − jBM = −j
VOC VOC RC XM

Bu iki denklem kullanılarak RC ve XM değerleri bulunabilir.

Kısa devre deneyinde, şekilde görüldüğü gibi sekonder uçlar kısa devre edilir ve
primer uçları oldukça düşük bir gerilim kaynağına bağlanır. Giriş gerilimi kısa devre
olan sargılardaki akım nominal değere gelinceye kadar artırılır(bu esnada primer
gerilimi güvenilir bir seviyede tutulmalıdır). Giriş gerilimi, giriş akımı ve giriş gücü
ölçülür.
Giriş gerilimi kısa devre deneyi esnasında çok küçük olduğundan, uyartım kolundan
ihmal edilebilecek bir akım akar. Uyartım akımı ihmal edilirse, gerilim düşümünün
tamamı devredeki seri elemanlarla ilişkilendirilir. Primere göre seri empedansların
genliği:
VSC
Z SE =
I SC PSC
PF = cos =
Akımın güç faktörü VSC I SC
Akımın açısı negatif dolayısıyla empedansın açısı pozitif olur.

PSC
 = cos−1

VSC I SC

VSC 0 VSC

Z SE = =  
I SC  −   I SC

Seri Empedans ZSE = Req + jXeq= (RP + a2 RS) + j(XP + a2 XS)

Örnek
20 KVA, 8000/240 V, 60 Hz lik bir transformatörün eşdeğer devre empedansları
belirlenecektir. Açık devre ve kısa devre deneyleri primer tarafında yapılmıştır ve
aşağıdaki veriler elde edilmiştir. Primer tarafa göre yaklaşık eşdeğer devre
empedanslarını bulunuz ve bu devreyi çiziniz.
Open circuit test Short circuit test
(primary) (primary)
VOC = 8000 V VSC = 489 V
IOC = 0.214 A ISC = 2.5 A
POC = 400 W PSC = 240 W
Çözüm: Boşta çalışma deneyinden elde edilen güç faktörü

POC 400W
PF = cos = = = 0,234 geride
VOC I OC 8000V 0,214 A

I OC 0,214 A
Uyartım admitansı YE =  − cos−1 PF =  − cos−1 0,234
VOC 8000V
1 1
YE = 0,0000268 − 76,5  = 0,0000063− j 0,0000261= −j
RC XM
 1 1
RC = = 159 K XM = = 38,4 K
0,0000063 0,0000261

Kısa devre deneyinden elde edilen güç faktörü

PSC 240
PF = cos = = = 0,196 geride
VSC I SC 489. 2,5

Seri empedans
VSC −1 489
Z SE =  − cos PF = 78,7 = 195,678,7 = 38,4 + j192 
I SC 2,5

Eşdeğer direnç ve reaktans Req = 38,4  X eq = 192 

Basitleştirilmiş eşdeğer devre

j192 Ω
38,4 Ω

159 KΩ j38,4 KΩ
 Birime İndirgenmiş Ölçüm Sistemi
Transformatör içeren devrelerin çözümünde, transformatörlerin farklı tarafındaki
gerilim seviyelerinin dönüştürülmesi gerekliliği zor bir işlemdir. Bu dönüşümden sonra
sistemin akımları ve gerilimleri çözülebilir. Transformatörlü sistemlerde, bu dönüşümü
ortadan kaldıran bir yöntem vardır. Bu yönteme ölçümlerin birime indirgenmiş sistemi
(per-unit system) denir.
Per-unit sistemde gerilimler, akımlar, güçler, empedanslar ve diğer elektriksel
nicelikler bilinen SI birim sistemindeki gibi (Volt, Amper, Watt, Ohm) ölçülmezler.
Bunun yerine GerçekDeğer denklemiyle per-unit olarak
ölçülebilir. Per UnitDeğer =
BazDeğer

Pbase, Qbase veya Sbase = Vbase Ibase

I base (Vbase )
2

Z base =
Vbase Ybase = Z base =
I base Vbase Sbase
Örnek: Şekilde görülen sistem 480 V luk generatör, ideal bir 1:10 luk yükseltici
transformatör, bir iletim hattı, ideal bir 20:1 lik düşürücü transformatör ve bir yük
içerir. Bu sistemin baz değerleri, generatörde 10 KVA ve 480 V olarak
seçilmişlerdir.
a) Güç sistemindeki her bir noktada temel gerilim, akım, empedans ve görünür
gücü bulunuz.
b) Bu sistemin per-unit eşdeğer devresini elde ediniz.
c) Bu sistemde yüke sağlanan gücü bulunuz.
d) İletim hattındaki güç kaybını bulunuz.
 Çözüm: a) Generatör bölgesinde Vbase1=480 V ve Sbase=10 KVA, böylece

S base 10000VA Vbase1 480V

I base1 = = = 20,83 A Z base1 = = = 23,04 
Vbase1 480V I base1 20,83 A

T1 transformatörünün sarım oranı a=1/10=0,1 dir. Buradan iletim hattındaki base

gerilimi
V 480V
Vbase2 = base1 = = 4800V
a 0,1

Sbase2 = 10 K VA 10000VA
Diğer base büyüklükler I base2 = = 2,083 A
4800V
4800V
Z base 2 = = 2304
2,083 A
T2 transformatörünün sarım oranı a=20/1=20 dir. Buradan yük bölgesindeki base
gerilimi
V 4800V
Vbase3 = base2 = = 240V
a 20
10000VA
Sbase3 = 10 K VA I base3 = = 41,67 A
Diğer base büyüklükler 240V
240V
Z base3 = = 5,76 
41,67 A
b) Bir güç sistemini per-unit sisteme dönüştürmek için, her bir bileşen sistemin o
bölgesindeki base değeri ile bölünmelidir.

4800V 20 + j 60 
VG , pu = = 1,00 pu Z line, pu = = 0,0087 + j 0,0260 pu
480V 2304

1030 
Z load , pu = = 1,73630 pu
5,76 
 c) Bu per-unit sisteminden akan akım

V pu 10 10
I pu = = =
Z tot , pu (0,0087 + j 0,0260) + (1,73630) (0,0087 + j 0,0260) + (1,503 + j 0,868)
10 10
I pu = = = 0,569 − 30,6 pu
(1,512 + j 0,894) 1,75730,6

Pload , pu = I pu R pu = (0,569) 21,503 = 0,487

2
Yükün per-unit gücü

Yüke sağlanan gücün gerçek değeri Pload = Pload , pu Sbase = 0,487.10000VA = 4870W

d) İletim hattındaki pu güç kaybı Pline, pu = I pu Rline, pu = (0,569) 2 0,0087 = 0,00282

2

İletim hattında kaybolan gücün gerçek değeri

Pline = Pline, pu Sbase = 0,00282.10000VA = 28,2W

Örnek 2.4 ödev
Transformatörün Gerilim Regülasyonu ve Verim
Gerçek bir transformatör seri empedanslara sahip olduğundan, bir
transformatörün çıkış gerilimi, giriş gerilimi sabit kalsa bile yükle
değişir. Bu tanıma göre transformatörleri uygun bir şekilde
karşılaştırmak için gerilim regülasyonu (VR) tanımı kullanılır.
V S ,nl−VS , fl
VR = x 100%
VS , fl

VS = VP/a
(VP / a ) − VS , fl
VR = x 100%
VS , fl
V P , pu−VS , fl , pu
Per-unit gerilim regülasyonu VR = x 100%
VS , fl , pu

Genellikle pratikte, mümkün olduğunca küçük bir gerilim

regülasyonuna sahip olunması istenir. İdeal bir transformatör
için, yüzde olarak VR=0 dır.
 Transformatör Fazör Diyagramı
Bir transformatörün gerilim regülasyonunu belirlemek için,
transformatördeki gerilim düşümlerini anlamak gereklidir.
Şekildeki eşdeğer devrede, transformatör gerilim regülasyonunda,
uyartım kolunun etkileri ihmal edilebilir, böylece sadece seri
empedansların göz önüne alınması gerekir.
Bir transformatörün gerilim
regülasyonu, hem bu seri
empedansların genliğine, hem
de transformatörde akan
akımın faz açısına bağlıdır.
Transformatörün gerilim
regülasyonuna, akımın faz
açısı ve empedansların
etkilerini belirlemenin en kolay
yolu, transformatörün fazör
diyagramını elde etmektir.
Aşağıdaki fazör diyagramlarının tümünde, VS in açısı 0° kabul
edilir ve diğer tüm gerilimler ve akımlar bu referansla
karşılaştırılır. Bir önceki eşdeğer devreye Kirchoff un gerilim
kanunu uygulanarak, primer devre gerilimi
VP
= VS + Req I S + jX eq I S
a

Geri güç faktöründe çalışan bir transformatörün fazör diyagramı

Geri güç faktörlü bir yük için VP/a>VS dir.

Birim güç faktöründeki fazör diyagramı

İleri güç faktöründe çalışan bir transformatörün fazör diyagramı

Negatif gerilim regülasyonuna sahiptir.

 Transformatörün Verimi
Transformatörler verimlerine göre karşılaştırılır ve değerlendirilirler. Bir
cihazın verimi
P Pout
 = out x100% = x100%
Pin Pout + Ploss

Bu denklemler motor ve generatörlere de uygulanır. Transformatörde üç tür kayıp

vardır:
1. Bakır (I2R) kayıpları : bu kayıplar eşdeğer devredeki seri dirençle hesaplanır.
2. Histerezis kayıpları : RC direnci ile hesaba katılır.
3. Girdap akımı kayıpları : RC direnci ile hesaba katılır.
Belli bir yükte verim hesaplamak için, her bir dirençteki kayıplar toplanır ve
aşağıdaki denklem kullanılır.
Çıkış gücü(Pout)
VS I S cos
= x100%
PCu + Pcore + VS I S cos
Örnek 2.5 ödev
 Üç Fazlı Transformatörler
Bugün dünyadaki ana güç üretim ve dağıtım sistemlerinin hemen hemen
tümü üç fazlı AC sistemlerdir.
Üç fazlı devrelere uygun transformatörler iki şekilde imal edilebilirler. Birisi,
tek fazlı üç tane transformatörün, üç fazlı bank oluşturacak şekilde
bağlanmasıdır. Diğeri, ortak bir çekirdek üzerine sarılmış, üç sargı
setinden oluşan üç fazlı bir transformatör imal etmektir.
Primer veya sekonderleri bağımsız olarak ya üçgen(Δ), ya da yıldız(Υ)
şeklinde bağlanabilir. Dört şekilde bağlanabilir:
1. Yıldız-Yıldız(Y-Y)
2. Yıldız-Üçgen(Y-Δ)
3. Üçgen-Yıldız(Δ-Y)
4. Üçgen-Üçgen(Δ-Δ)
Üç fazlı transformatörlerin empedansı, gerilim regülasyonu, verimi ve benzer
hesaplamalarında, tek fazlı transformatörlerdeki teknikler kullanılır.
Üçgen bağlantıda

VP = VL IL
IP =
Faz gerilimi 3
Hat gerilimi

VP
a=
VS

Yıldız bağlantıda
VL Hat gerilimi
VP =
Faz gerilimi
3 I P = I L