02-AC Makinaların Temelleri

AC Makinaların Temelleri
Generatörler
Mekanik Enerji AC Elektrik Enerjisi
Motorlar
AC Elektrik Enerjisi Mekanik Enerji
AC makinaların iki ana türü vardır: Senkron ve Asenkron makinalar. Bu iki makina
arasındaki ilkesel fark, asenkron makinanın alan akımı transformatör prensibi ile
rotorda indüklenirken, senkron makinanın alan akımı, rotor sargılarının dışarıdan
bir DC kaynakla uyarılmasıyla elde edilir.
Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü - Elektrik Makinaları II Dersi - Öğr. Gör. Vekil SARI 1
AC Makinalar
Senkron Asenkron (İndüksiyon)

Makinalar Makinalar
Uyarma akımı,
Uyarma akımı, ayrı manyetik indüksiyon
bir DC güç yoluyla (transformatör
kaynağından sağlanır. etkisi) doğrudan alan
sargılarına uygulanır.
Çoğu senkron ve asenkron

makinaların uyarma devreleri
rotorları üzerine yerleştirilmiştir.
Düzgün Bir Manyetik Alandaki Basit Bir İletken Çerçeve
Düzgün bir manyetik alandaki bir iletken çerçeve, sinüzoidal bir gerilimi
üretecek en basit makinadır. Bu durum gerçek AC makinaları temsil etmez,
çünkü gerçek AC makinalardaki akının hem yönü hem de genliği sabit değildir.
Bununla birlikte, çerçeve üzerindeki gerilim ve momenti kontrol eden
büyüklükler, gerçek AC makinalardaki gerilim ve momenti kontrol eden
büyüklüklerle aynıdır.
Önden görünüş
Sargının görünüşü
Düzgün bir manyetik alanda dönen basit bir çerçeve
Şekilde düzgün bir manyetik alan içerisinde dönen basit bir çerçeveden oluşan basit
bir makina görülmektedir. Makinanın dönen kısmına rotor, sabit kısmına ise stator
denir.
Basit Bir Dönen Çerçevede İndüklenen Gerilim
Bu makinanın rotoru döndürülürse, sargı uçlarında bir gerilim indüklenir. Gerilimin
şeklini ve genliğini hesaplamak için aşağıdaki şekli inceleyelim. Gösterilen çerçeve,
ab ve cd kenarları kağıt düzlemine dik, bc ve da kenarları ise kağıt düzlemine paralel
olan bir dikdörtgendir. Manyetik alan, yönü sayfa boyunca soldan sağa doğru olan,
sabit ve düzgün bir alandır.
Çerçeve üzerindeki toplam gerilim bulmak için, çerçevenin her bir parçasının
gerilimleri bulunur ve toplanır.
Çerçevenin her bir parçası üzerindeki gerilim eind = (v x B) . l
1. ab parçası : Bu parçada, çerçevenin hızı dönme yönüne teğettir. Bu durumda B
manyetik alanı, şekil b de gösterildiği gibi, sağa doğrudur. v x B sayfanın içine doğru
ve ab parçası ile aynı yöndedir. Çerçevenin bu parçası üzerinde indüklenen gerilim:
eba = (v x B) . l = vBl sin θab sayfanın içine doğru
2. bc parçası : Bu parçanın ilk yarısında v x B sayfanın içine doğru, ikinci yarısında

ise sayfadan dışarı doğrudur. v x B değeri parçanın her iki kısmı için l ye diktir. Bu
yüzden bu parçadaki indüklenen gerilim sıfır olur.
ecb = 0
3. cd parçası : Bu parçada, çerçevenin hızı dönme yönüne teğettir. Bu durumda B

manyetik alanı, şekil c de gösterildiği gibi, sağa doğrudur. v x B sayfanın dışına
doğru ve cd parçası ile aynı yöndedir. Çerçevenin bu parçası üzerinde indüklenen
gerilim:
ecd = (v x B) . l = vBl sin θcd sayfanın dışına doğru
4. da parçası : Bu parçanın ilk yarısında v x B sayfanın içine doğru, ikinci yarısında

ise sayfadan dışarı doğrudur. v x B değeri parçanın her iki kısmı için l ye diktir. Bu
yüzden bu parçadaki indüklenen gerilim sıfır olur.
ead = 0
Çerçeve üzerinde indüklenen toplam gerilim, bu kenarların her birinin gerilimlerinin
toplamına eşit olur.
eind = eba + ecb + edc + ead
= vBl sin θab + vBl sin θcd
= 2 vBl sinθ
θab = 180º - θcd ve sin θ = sin (180º - θ )
Sonuç gerilim zamanın bir fonksiyonu olarak aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
İndüklenen gerilim(eind) ifadesini elde etmenin başka bir yolu daha vardır:
Eğer çerçeve sabit bir açısal hız w ile dönüyorsa, bu durumda, çerçevenin θ açısı
zamanla doğrusal olarak artacaktır.
θ = ωt
Çerçevenin kenarlarının
çizgisel hızı v= r ω Çerçevenin açısal hızı
Dönme ekseninden çerçevenin dış

kenarına doğru ölçülen yarıçap
Bu ifadeler eind denkleminde yerine konulursa: eind = 2rωBl sin ωt
Çerçevenin A alanı 2rl ye eşit olduğundan eind = ABω sin ωt
Çerçeve, manyetik alan çizgilerine dik olduğunda, çerçevede maksimum akı meydana
gelir. Bu akı çerçevenin yüzey alanı ile, çerçeve içindeki akı yoğunluğunun çarpımına
eşittir.
max = AB
Gerilim denkleminin en son şekli şöyle olur. eind = max sin t
Buna göre çerçevede üretilen gerilimin genliği, içindeki akı ile hızının çarpımına eşittir.
Genelde, herhangi bir gerçek makinadaki gerilim, üç faktöre bağlıdır.

1. Makina içindeki akıya
2. Dönme hızına
3. Makinanın yapısını gösteren bir sabite(çerçeve sayısı v.s.)
Akım Taşıyan Bir Çerçevede İndüklenen Moment
Rotor çerçeveden yapılmış olsun ve manyetik alana göre θ açısında olsun. Şekildeki
gibi bir i akımı da çerçeveden geçsin. Eğer çerçeveden bir i akımı akarsa, çerçeve
üzerinde bir moment indüklenir. Momentin genlik ve yönü bir sonraki sayfadaki
şekilden bulunabilir.
Çerçevenin her bir parçası üzerindeki kuvvet, F = i (l x B ) denklemiyle verilir.
i = Parçadaki akımın genliği
l = Parçanın uzunluğu
B = Manyetik akı yoğunluğu
 = (Uygulanan Kuvvet).(Düşey Mesafe)

 = ( F ).(r sin  )
 = rF sin
r ile F arasındaki açı
Momentin yönü kuvvetin yönü ile aynıdır.
1. ab parçası: Bu parçada, manyetik alan sağa doğru iken, akımın yönü sayfa
düzleminin içine doğrudur. l x B aşağı doğrudur. Telin bu parçası üzerinde indüklenmiş
kuvvet : F = i (l x B )
F= ilB aşağı
Tork,  ab = ( F )(r sin  ab )
 ab = rilB sin  ab saat ibresi yönünde
2. bc parçası: Bu parçada, manyetik alan sağa doğru iken, akımın yönü sayfa
düzleminin içindedir. l x B sayfa düzleminin içindedir. Telin bu parçası üzerinde
indüklenmiş kuvvet : F = i (l x B )
F= ilB sayfa içine doğru
Bu parça için sonuç moment sıfırdır,
çünkü, r ve l paraleldir ve θbc açısı sıfırdır.
 bc = ( F )(r sin  bc ) = 0
3. cd parçası: Bu parçada, manyetik alan sağa doğru iken, akımın yönü sayfa
düzleminden dışarı doğrudur. l x B yukarı doğrudur. Telin bu parçası üzerinde
F= ilB yukarı
Tork,  cd = ( F )(r sin  cd )
 cd = rilB sin  cd saat ibresi yönünde
4. da parçası: Bu parçada, manyetik alan sağa doğru iken, akımın yönü sayfa
düzleminin içindedir. l x B sayfa düzleminin içindedir. Telin bu parçası üzerinde
F= ilB sayfanın dışına doğru
Bu parça için sonuç moment sıfırdır,
çünkü, r ve l paraleldir ve θda açısı sıfırdır.
 da = ( F )(r sin da ) = 0
Çerçeve üzerinde indüklenen toplam moment, çerçevenin her bir parçasındaki
momentlerin toplamıdır.
 ind =  ab +  bc +  cd +  da
 ind = rilB sin  ab + rilB sin  cd  ab =  cd
 ind = 2rilB sin 
Oluşan moment, şekildeki gibi açının bir fonksiyonudur.
İndüklenen tork ifadesini, daha büyük ve gerçek AC makinaların davranışı ile
ilişkilendiren başka bir ifade daha vardır. Çerçevedeki akım çerçeve düzlemine dik bir
manyetik akı yoğunluğu Bloop üretecektir. Bloop ’un genliği:
i
Bloop =
G Çerçevenin geometrisine
Çerçeve alanı A=2rl bağlı bir katsayı
BloopG
i=

Bu iki denklem yerine yazılırsa AG

 ind = Bloop BS sin 

Bloop ve BS
 ind = kBloop BS sin  arasındaki açı
Stator manyetik alanı

Makinanın yapısına bağlı bir katsayı
 ind = kBloop BS sin
Bu denkleme göre, AC makinalarda indüklenen moment şunlara bağlıdır:

1. Rotorun manyetik alan şiddeti,
2. Statorun manyetik alan şiddeti,
3. Bu iki alan arasındaki açının sinüsü,
4. Makinanın yapısına bağlı bir sabit.
Dönen Manyetik Alan
Bir AC makinada iki manyetik alan vardır. Bunlardan birisi stator tarafından, diğeri de
rotor tarafından üretilir. Rotorda, rotorun dönmesine ve statorun manyetik alanı ile üst
üste çakışmasına neden olacak bir moment indüklenir.
Statorun manyetik alanı dönerse, bu durumda rotorda indüklenen moment, rotorun,
stator manyetik alanını sürekli kovalar. Bu durum, AC makinaların çalışma prensibidir.
Her biri aynı genlikte ve aralarında 120° lik faz farkı olan üç fazlı akım, üç fazlı bir
sargıdan akarsa, bu akımlar sabit genlikli dönen bir manyetik alan üretirler. Üç fazlı
sargı, makinanın yüzeyi etrafında 120 elektrik derecesi farkla yerleştirilmiş 3 ayrı
sargıdır.
Döner manyetik alan kavramını açıklamak için her biri 120°
lik açıyla yerleştirilmiş 3 bobin içeren yandaki boş stator
şeklini inceleyelim. Bu sargı iki kutuplu bir sargıdır.
Bu sargılara 3 fazlı bir akım uygulansın. Üç sargıdaki akımlar
şöyle olur:
iaa ' (t ) = I M sin t A
ibb ' (t ) = I M sin(t − 120) A
icc ' (t ) = I M sin(t − 240) A
Elektrik Elektronik Mühendisliği Bölümü - Elektrik Makinaları II Dersi - Öğr. Gör. Vekil SARI
Şekil 4.8a 15
aa’ bobinindeki akım, bobinin a ucundan girer ve a’ ucundan çıkar. Bu akım manyetik
alan şiddetini oluşturur.
H aa ' (t ) = H M sin t0 A • turns / m

Buradaki sıfır derece, aşağıdaki şekilde gösterilen manyetik alan şiddeti vektörünün
uzaysal açısıdır. Manyetik alan şiddeti vektörünün yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ
elin parmakları sargıdaki akım akış yönünde bükülürse, baş parmak manyetik alan
yönünü gösterir. Manyetik alan şiddeti vektörünün genliği Haa’(t) zamanla sinüzoidal
olarak değişir, fakat yönü daima sabittir.
H bb ' (t ) = H M sin(t − 120)120 A • turns / m
H cc ' (t ) = H M sin(t − 240)240 A • turns / m
Manyetik alan şiddetinden B = H

elde edilen akı yoğunluğu
Akı yoğunlukları: Baa ' (t ) = BM sin t0 T
Bbb ' (t ) = BM sin(t − 120)120 T BM = H M
Bcc ' (t ) = BM sin(t − 240)240 T
Belirli bir anda statordaki net manyetik alanın bulunması:
t = 0 anında aa’ sargısının manyetik alanı

Baa ' = 0
Bbb ' = BM sin(−120)120 T
Bcc ' = BM sin(−240)240 T
Bu üç bobinin toplam manyetik alanı Bnet = Baa’ + Bbb’ +Bcc’

 3   3 
= 0 +  − BM 120 +  − BM 240
 2   2 
= 1.5BM  − 90
t = 90
iaa ' = I M sin 90 A

ibb ' = I M sin(−30) A
icc ' = I M sin(−150) A
Baa ' = BM 0

Bbb ' = −0.5BM 120 T
Bcc ' = −0.5BM 240 T
Bnet = Baa’ + Bbb’ +Bcc’
= BM 0 + (− 0.5BM )120 + (− 0.5BM )240
= 1.5BM 0
Net manyetik alan yukarıdaki şekilde gösterilmektedir. Manyetik alanın yönü değiştiği
halde genliği aynı kalmıştır. Manyetik alan sabit genlikli ve saat ibresinin tersinde
dönen bir alandır.
Dönen Manyetik Alan Kavramının İspatı
Herhangi bir t anında, manyetik alan 1,5 BM lik bir genliğe sahip olacak ve w açısal
hızında dönecektir. Şekil 4.8a da gösterilen koordinat sisteminde x yönü sağa y yönü
yukarı doğrudur.
x̂ = yataydaki birim vektör ŷ = düşeydeki birim vektör
Statordaki toplam manyetik akı yoğunluğunu bulmak için, üç manyetik alan
bileşeninin vektörel toplamını bulmalıyız. Statordaki net manyetik akı yoğunluğu;
Bnet (t ) = Baa ' (t ) + Bbb ' (t ) + Bcc ' (t )
Bnet (t ) = BM sin t0 + BM sin(t − 120)120 + BM sin(t − 240)240 T
Üç manyetik alan bileşeninin her biri x ve y bileşenlerine ayrılabilir.
Bnet (t ) = BM sin t xˆ
 3 
− 0.5BM sin(t − 120)xˆ +  BM sin(t − 120) yˆ
 2 
 3 
− 0.5BM sin(t − 240)xˆ −  BM sin(t − 240) yˆ
 2 
x ve y elemanlarını birleştirirsek
Bnet (t ) = BM sin t − 0.5 BM sin(t − 120) − 0.5 BM sin(t − 240) xˆ

 3 3 
+ BM sin(t − 120) − BM sin(t − 240) yˆ
 2 2 
 1 3 1 3 
Bnet (t ) =  BM sin t + BM sin t + BM cost + BM sin t − BM cost  xˆ
 4 4 4 4 
 3 3 3 3 
+ − BM sin t − BM cost + BM sin t − BM cost  yˆ
 4 4 4 4 
Bnet (t ) = (1.5BM sin t )xˆ − (1.5BM cost ) yˆ

Görüldüğü gibi manyetik alanın genliği sabittir ve saat ibresinin tersi yönde
dönmektedir.
Manyetik Alan Hızı ile Elektriksel Frekans
Arasındaki Bağıntı
Şekilden de görüldüğü gibi, bu statorda dönen manyetik alan bir kuzey(burada akı
statoru terk eder) ve bir güney(akı statora girer) kutup ile gösterilebilir. Bu manyetik
kutuplar, uygulanan akımın her bir elektriksel periyodunda, statorun yüzeyi etrafında
bir mekanik dönmeyi tamamlarlar. Bu nedenle manyetik alanın dev/dak cinsinden
mekanik dönme hızı, hertz cinsinden elektrik frekansına eşit olur.
fe (hertz) = fm (dev/s) iki kutup

ωe (radyan/s) = ωm (radyan/s) iki kutup
elektriksel mekanik
Şekildeki 2 kutuplu stator üzerindeki sargıların

sıralanışı(saat ibresinin tersi yönünde) şöyledir:
a - c’ - b - a’ - c - b’
Bu sıralama iki kez tekrarlanırsa:
a1 - c1’ - b1 - a1’ - c1 - b1’ - a2 - c2’ - b2 - a2’ - c2 - b2’
Bu statora 3 fazlı bir akım uygulanırsa, stator sargısında 2 kuzey 2 güney kutbu
üretilir.
Bu sargıda bir kutup, bir
elektriksel periyotta stator
yüzeyinin yarısı kadar bir yol
kateder. Bir elektrik periyodu 360
derece ve mekanik hareket 180
derece olduğundan, bu
statordaki elektriksel açı ile
mekanik açı arasındaki bağıntı:
θ e = 2 θm
Buna göre, 4 kutuplu sargı için,

akımın elektriksel frekansı,
mekanik dönme frekansının 2
katıdır.
fe = 2 fm dört kutup
ωe = 2 ωm dört kutup
Genelde, manyetik kutupların sayısı p ise,
sargının iç yüzeyinde a - c’ - b - a’ - c - b’
sargı sıralamasının p/2 kadar tekrarı vardır.
Dolayısıyla:
P
e = m
2
P
fe = fm
2
P
e = m
2
Manyetik alanın
mekanik hızı
nm nm p (dev/dak)
fm = olduğundan fe =
60 120
Elektriksel
frekans (hertz)
Manyetik Alan Dönüş Yönünün Ters Çevrilmesi
3 bobinden herhangi ikisindeki akımların fazları değiştirilirse, manyetik alanın dönüş
yönü ters çevrilir.
Dönme yönünün değiştiğini kanıtlamak için şekildeki bb’ ve cc’ fazları anahtarlanır ve
sonuç akı yoğunluğu Bnet hesaplanırsa:
Bnet(t) = Baa’ (t) + Bbb’ (t) +Bcc’ (t)
Bnet (t ) = BM sin t0 + BM sin(t − 240)120 + BM sin(t − 120)240 T
x ve y bileşenlerine ayrılır ve gerekli trigonometrik

özdeşlikler kullanılarak net akı yoğunluğu bulunur.
Bnet (t ) = (1.5BM sin t )xˆ + (1.5BM cost ) yˆ
Manyetik alan aynı genlikte fakat saat ibresinin tersine döner.
AC Makinalarda MMK ve Akı Dağılımı
Önceki bölümde, AC makinanın içindeki akı serbest uzaydaymış gibi ele alınmış, akı
yoğunluğunun yönü sağ el kuralı ile bulunmuş ve akının bobin düzlemine dik olduğu
kabul edilmiştir.
Gerçek bir AC makinada ise, yukarıdaki gibi basitçe izah edilemez, çünkü rotor ile
stator arasında küçük bir hava aralığı vardır ve makinanın ortasında ferromanyetik bir
rotor bulunmaktadır. Rotor, aşağıdaki şekildeki gibi silindirik (çıkık olmayan, yuvarlak
kutuplu) veya çıkık kutuplu olabilir. Silindirik kutuplu makinaların anlaşılması ve analizi
çıkık kutupluya göre daha kolaydır.
Şekildeki silindirik rotorlu

makinadaki hava aralığının
relüktansı, stator veya rotor
relüktansından daha yüksektir.
Bu nedenle akı yoğunluğu
vektörü B hava aralığını
geçerken mümkün olan en kısa
yolu seçer ve rotor ile stator
arasındaki hava aralığından dik
olarak geçer.
Bir makinada bu şekilde bir
sinüzoidal bir gerilim üretmek
için, akı yoğunluğu vektörü B
nin şiddetinin hava aralığında
sinüzoidal olarak değişmesi
gerekir. Şekilde görüldüğü gibi
manyetik alan şiddeti H (ve
mmk F) hava aralığında
sinüzoidal olarak değişirse, akı
yoğunluğu da sinüzoidal olarak
değişir.
Hava aralığı yüzeyinde sinüzoidal mmk ne ulaşmak
için, makinanın yüzeyindeki oluklar birbirlerine yakın
oluşturularak, mmk üreten sargılar dağıtılır ve
sinüzoidal bir şekilde her bir oluktaki iletkenlerin
sayısı değiştirilir. Şekilde bu tür bir sargı ve bu
sargının ürettiği mmk gösterilmektedir.
Her bir oluktaki iletken sayısı: nC = NC cos α
Sıfır derecelik açıdaki

iletken sayısı
Ayrıca makinadaki oluk sayısı artırılıp, oluklar

birbirine yakın tutulursa, sinüzoidal mmk
dağılımına daha da yaklaşılır.
Pratikte sargıları yukarıdaki denkleme göre
dağıtmak mümkün değildir. Çünkü gerçek bir
makinadaki oluk sayısı sınırlıdır ve her bir olukta
iletkenler tamsayı olarak yer alabilirler. Oluşan
mmk dağılımı tam sinüzoidal değildir ve yüksek
dereceli harmonikler içerirler.
AC Makinalarda İndüklenen Gerilim
Bir statordaki üç fazlı akımların dönen bir manyetik

alan, bir dönen alanın da stator sargılarında üç fazlı
gerilimler üretebildiğini gördük. Üç fazlı bir statorda
indüklenen gerilim ifadeleri bu bölümde elde edilecektir.
Önce tek bir sargı ele alınacak ve daha sonra üç fazlı
stator incelenecektir.
İki Kutuplu Bir Stator Sargısında İndüklenen Gerilim
Şekilde duran bir sargının merkezindeki sinüzoidal manyetik alanla dönen bir rotor
gösterilmiştir. Burada, rotor ve stator arasındaki hava aralığı akı yoğunluğu vektörü B
nin genliğinin, mekanik açıyla sinüzoidal olarak değiştiğini kabul edeceğiz. Burada B
nin yönü radyal (merkezden çıkan) doğrultuda dışarı doğrudur. Bu akı dağılımı makina
tasarımcılarının hedefledikleri akı dağılım şeklidir. Eğer alfa açısı, rotor akı
yoğunluğunun tepe değeri yönünde ölçülen açı olursa, rotordaki bir noktada akı
yoğunluğu vektörü B nin genliği B = BMcos α ile verilir. Hava aralığındaki bazı
noktalarda, akı yoğunluğu vektörü rotora doğru olur. Bu noktalarda, bu denklemin
işareti negatif olur.
Rotor, stator içinde bir wm açısal hızıyla döndüğünden, stator etrafındaki herhangi bir
alfa açısında, akı yoğunluğu vektörü B nin genliği B = BM cos (ωt - a) olarak verilir.
Bir iletkende indüklenen gerilim denklemi e = (vxB)l olur.
v= manyetik alana göre iletkenin hızı B= manyetik akı yoğunluğu vektörü
l=manyetik alandaki iletken uzunluğu
Bu denklem duran bir manyetik alanda hareket eden bir iletken için geçerlidir. Bu
durumda ise iletken durmakta ve manyetik alan hareket etmektedir, dolayısıyla
denklem doğrudan kullanılamaz. Bu denklemi kullanmak için manyetik alanın
duruyor gözüktüğü bir referans değerde olmalıyız. Alanın durduğu bobinin
kenarlarının belirli bir vrel de döndüğü görülür. Bu durumda bu denklem kullanılabilir.
Bir önceki şekilde duran manyetik alan ve dönen bir iletken bakış açısından,
manyetik alan vektörü ve hızlarını gösterir.
Bobinde indüklenen toplam gerilim, bobinin dört kenarının her birinde indüklenen
gerilimlerin toplamı olacaktır. Bu gerilimler şöyle bulunur.
1. ab parçası: a = 180º dir. vxB büyüklüğü l nin yönünde iken, B nin radyal
doğrultuda rotordan dışarı doğru ve ab parçasındaki v ile B arasındaki açının 90º
olduğunu kabul edersek
eba = (vxB) • l
eba = vBl sayfadan dışarı doğru
eba = −vBM cos(mt − 180)l
eba = −vBM l cos(mt − 180)
Buradaki eksi işareti, gerilimin kabul edilen polariteye zıt bir polaritede oluşmasından
ileri gelir. Gerilim gerçekte sayfa düzleminin içine doğrudur.
2. bc parçası: Bu parçada gerilim sıfırdır, çünkü vxB vektörel büyüklüğü l ye diktir.
ecb = (vxB) • l = 0
3. cd parçası: a = 0º dir. vxB büyüklüğü l nin yönünde iken, B nin radyal doğrultuda
rotordan dışarı doğru ve cd parçasındaki v ile B arasındaki açının 90º olduğunu
kabul edersek
edc = (vxB) • l
edc = vBl sayfadan dışarı doğru
edc = vBM cos(mt )l
edc = vBM l cos(mt )
4. da parçası: Bu parçada gerilim sıfırdır, çünkü vxB vektörel çarpımı l ye diktir.

ead = (vxB) • l = 0
Dolayısıyla, sargıdaki toplam gerilim
eind = eba + edc = −vBM l cos(mt − 180) + vBM l cosmt
cos θ= -cos(θ-180°) olduğundan
eind = vBM l cosmt + vBM l cosmt = 2vBM l cosmt
Uç iletkenlerin hızı v = rm ile verildiğinden
eind = 2(rwm ) BM l cosmt eind = 2rlBM wm cosmt
Sonuç olarak, bobin akısı iki kutuplu statorda wm = we = w iken  = 2rlBM

olarak yazılabilir, böylece tek sargılı bir bobinde indüklenen gerilim
eind = w cost olarak elde edilir.
Eğer statordaki bobinin sarım sayısı Nc olursa, bu durumda sargıda indüklenen

toplam gerilim
eind = N Cw cost olur.
Bu basit AC makina sargısının statorunda üretilen gerilim, makinadaki akıya, rotorun

açısal hızına ve makina yapısıyla ilişkili bir sabite(bu basit durumda Nc) bağlı olan bir
genlikte sinüzoidal olarak değişmektedir.
Buradaki kosinüs terimi, referans yön seçiminden kaynaklanmıştır.
Üç Fazlı Bir Sargıda İndüklenen Gerilim
Her biri Nc sarımlı üç bobin(sargı), şekilde gösterildiği gibi rotor manyetik alanının
etkisinde olacak şekilde yerleştirilirse, bu sargıların her birinde indüklenen gerilimler
genlik olarak aynı fakat 120° faz farklı olacaktır. Üç bobinin her birinde elde edilen
gerilimler:
eaa ' (t ) = N Cw sin t V

ebb ' (t ) = N Cw sin(t − 120) V
ecc ' (t ) = N Cw sin(t − 240) V
Dolayısıyla, üç fazlı akımlar bir makinanın

statorunda düzgün dönen bir manyetik alan ve
düzgün dönen bir manyetik alanda böyle bir
statorda üç fazlı gerilimler üretebilir.
Üç Fazlı Bir Statordaki RMS Gerilim
Bu tür üç fazlı statorun herhangi bir fazındaki tepe gerilimi Emax = N Cw
w=2πf olduğundan, bu denklem Emax = 2N Cf olarak yazılabilir.
Dolayısıyla bu üç fazlı statorun herhangi bir fazının rms gerilimi

2
EA = N Cf
2
E A = 2 N f olur.
Makinanın terminallerindeki rms gerilimi, statorun Y ve ∆ bağlı olmasıyla değişir.

Makina Y bağlı ise, bu durumda terminal gerilimi EA nın √3 katı, ∆ bağlanırsa
terminal gerilimi EA ya eşit olacaktır.
Örnek:
Aşağıdaki bilgi, önceki şekildeki üç sargılı, iki kutuplu generatör içindir. Rotor
manyetik alanının akı yoğunluğu tepe değeri 0,2 T ve milin mekanik hızı 3600
dev/dak dır. Makinanın stator çapı 0,5 m, stator bobin uzunluğu 0,3 m dir. Her
bobinde 15 sarım vardır. Makina Y bağlıdır.
a) Zamanın fonksiyonu olarak generatörün üç faz gerilimleri ne olur?
b) Bu generatörün rms faz gerilimleri nedir?
c) Bu generatörün rms terminal gerilimi nedir?
Çözüm:
Bu makinadaki akı çap
 = 2rlB = dlB = (0,5m).(0,3m).(0,2 T ) = 0,03 Wb
Rotorun hızı Bobinin uzunluğu
w = (3600 d / d ).(2 rad / d ).(1 dak / 60 san) = 377 rad / s

a) Faz gerilimi tepe değerinin genliği
Emax = N Cw = (15 sarım)(0,03 Wb)(377 rad / s) = 169,7 V
Üç faz gerilimler
eaa ' (t ) = 169,7 sin 377t V
ebb ' (t ) = 169,7 sin(377t − 120) V
ecc ' (t ) = 169,7 sin(377t − 240) V
b) Bu generatörün rms faz gerilimi
Emax 169,7 V
EA = = = 120 V
2 2
c) Generatör Y bağlı olduğundan
VT = 3EA = 3(120 V ) = 208 V
Bir AC Makinada İndüklenen Moment
Normal çalışma koşullarındaki AC makinalarda, biri rotor devresinin oluşturduğu rotor
manyetik alanı ve diğeri stator devresinin oluşturduğu stator manyetik alanı olmak
üzere iki alan vardır. Bu iki alanın etkileşimi makinadaki momenti oluşturur. Bu
moment oluşumu, birbirine yakın iki kalıcı mıknatısın, birbirleriyle çakışacak şekilde
moment oluşturmasına benzer.
Şekilde, rotorunda tek bir iletken ve statorundaki

akı dağılımı sinüzoidal olan, basitleştirilmiş bir
AC makinası görülmektedir. Bu makinadaki
stator akı dağılımı BS(α)=BS sin α dır.
Akı yoğunluğunun tepe değeri
BS(α) akı yoğunluğu vektörü, rotor yüzeyinden

stator yüzeyine radyal doğrultuda çıktığında
pozitiftir.
Bu basitleştirilmiş AC makinasının rotorunda
üretilen torku bulmak için ayrı ayrı iki iletkenin
her biri üzerindeki kuvvet ve moment analiz
edilmelidir.
İletken 1 de indüklenen kuvvet F = i (l  B )
= ilBs sin a gösterilen yönde
İletken üzerindeki moment  ind 1 = ( r  F )

= rilBs sin a (saat
sameibresinin
direction
ters as force )
yönünde
İletken 2 de indüklenen kuvvet F = i (l  B )

= ilBs sin a gösterilen yönde
İletken üzerindeki moment  ind 1 = ( r  F )

= rilBs sin a (saat
sameibresinin
direction
ters as force )
yönünde
Çerçeve rotordaki moment

 ind = 2rilBs sin a saat
( same direction
ibresinin as force)
ters yönünde
Bu denklem aşağıdaki iki gerçeğin dikkate alınmasıyla daha uygun bir biçimde
yazılabilir.
1. Rotordan akan i akımı rotor manyetik alanını üretir. Bu manyetik alanın yönü sağ el
kuralı ile verilir ve mıknatıslanma şiddeti HR nin genliği doğrudan rotordan akan
akımla orantılıdır.
Orantı sabiti
HR=Ci
2. Stator akı yoğunluğu BS nin tepe değeri ve rotor mıknatıslanma şiddeti HR
arasındaki açı γ dır. Ayrıca
 = 180 − a
sin  = sin(180 − a ) = sin a
Bu iki gerçeğin birleştirilmesiyle çerçeve üzerindeki moment
 ind = KH r Bs sin a = saat r  Bs ters yönünde

KHibresinin
Makinanın yapısına bağlı sabit
Momentin genliği ve yönü şu denklemle açıklanabilir: Tind = KH R x BS
Sonuç olarak, BR= HR olduğundan bu denklem şöyle yazılabilir:
 ind = kBr  Bs k=
K

Genelde k sabit olmaz, çünkü manyetik geçirgenlik makinadaki manyetik doyum
miktarıyla değişir.
Bu makinadaki net manyetik alan, rotor ve stator manyetik alanlarının vektörel

toplamıdır (doyum dikkate alınmadan)
Bnet = BR + BS BS = Bnet − BR
 ind = kBr  Bs
 ind = kBR x ( Bnet − BR )
 ind = k ( BR x Bnet ) - k ( BR x BR ) Herhangi bir vektörün kendisiyle
çarpımı sıfırdır
 ind = kBR x Bnet

Bu ifadenin genliği  ind = kBr Bnet sin  BR ve Bnet arasındaki açı
Bir AC Makinada Sargı Yalıtımı
Bir AC makinanın tasarımındaki en kritik kısımlardan biri sargı yalıtımıdır. Bir motor
veya generatörün yalıtımı bozulursa, makina devre dışı kalır. İzolasyonu bozulmuş
makinanın onarımı gayet pahalıdır, hatta imkansızdır. Sargı yalıtımının aşırı ısınma
sonucunda bozulmasını önlemek için, sargıların sıcaklığını sınırlamak gerekir. Bu
işlem kısmi olarak sargılardan, soğutulmuş hava sirkülasyonu sağlanarak yapılabilir.
Fakat maksimum sargı sıcaklığı, makina tarafından sürekli olarak sağlanabilecek
maksimum gücü sınırlar.
Eski bir kurala göre, sargının nominal sıcaklığı üzerindeki sıcaklıkta, her bir yüzde
onluk artış, belirli bir yalıtıma göre imal edilen motorun ömrünü yarıya indirir.
AC motorlar için üç ortak yalıtım sınıfı vardır: B, F ve H.
80 °C 125 °C
105 °C
AC Makinanın Güç Akışları ve Kayıpları
Elektrik makinalarında, makina giriş gücünün tamamı faydalı güce dönüşmez,

daima kayıplar vardır. Bir AC makinanın verimi:
Pout
= x100% denklemiyle tanımlanır. Bir makinanın
Pin giriş ve çıkış gücü arasındaki fark
makinada oluşan kayıplara eşittir.
Pin − Ploss
= x100%
Pin
AC makinalarında ortaya çıkan kayıplar dört temel kategoride ele alınabilir.

1. Elektriksel veya bakır kayıpları
2. Çekirdek kayıpları
3. Mekanik kayıplar
4. Dağılma yük kayıpları
Elektriksel veya bakır kayıpları
Makinanın stator ve rotor sargılarında meydana gelen omik ısıl kayıplardır.
Stator bakır PSCL = 3I A RA

2
kayıpları Her bir stator

fazının direnci
Her bir stator fazından
akan akım
Rotor bakır PRCL = I F RF

2
kayıpları Rotor sargısının direnci. Normal

çalışma sıcaklığındaki sargı direnci.
Rotor sargısından
akan akım
Çekirdek kayıpları
Motorun metal kısmında meydana gelen, histerezis ve girdap akımı kayıplarıdır. Bu
kayıplar akı yoğunluğunun karesiyle ve stator için, manyetik alanların dönme
hızının 1,5 katı olarak değişir.
Mekanik kayıplar
İki çeşit mekanik kayıp vardır: sürtünme ve rüzgar. Bu kayıplar makinanın dönme
hızının küpü ile değişir.
Bir makinanın mekanik ve çekirdek kayıpları birlikte ele alınabilir ve makinanın boşta
dönme kaybı olarak isimlendirilebilir. Yüksüz durumda, giriş gücünün tamamı bu
kayıpların üstesinden gelmek için kullanılmalıdır. Dolayısıyla, boşta motor olarak
çalışan bir AC makinanın stator giriş gücü ölçülerek, bu kayıpların değeri yaklaşık
olarak hesaplanabilir.
Dağılma (stray) kayıpları
Çoğu makinalar için tam yük kayıplarının yüzde biri olarak alınır.
Güç Akış Diyagramı
Pout = 3V I A cos veya
Pin =  app wm
 ind wm Pout = 3VL I L cos
Generator
Pin = 3V I A cos veya

Pout = yük wm
Pin = 3VL I L cos  ind wm
Motor
Gerilim Regülasyonu ve Hız Regülasyonu
Generatörler, gerilim regülasyonu olarak isimlendirilen bir yöntemle birbirleriyle
karşılaştırılırlar. Gerilim regülasyonu (VR), yük değişirken generatörün terminallerinde
gerilimi sabit tutma yeteneğinin ölçümüdür.
Boşta çalışma
Vnl − V fl
gerilimi VR = 100%
V fl
Tam yük gerilimi
Gerilim regülasyonu, generatörün gerilim akım karakteristiğinden elde edilen kaba
ölçümlerdir. VR nin küçük olması demek, generatörün terminallerindeki gerilimin
yükteki değişimlerle az değiştiği anlamına gelir.
Motorlar ise, hız regülasyonu ile birbirleriyle karşılaştırılır. Hız regülasyonu, yük
değişirken bir motorun, sabit hız elde etme yeteneğinin bir ölçümüdür.
nnl − n fl wnl − w fl
SR = 100% SR = 100%
n fl w fl
Hız regülasyonu, motorun moment-hız karakteristik değişiminin kabaca ölçümüdür.
Pozitifse motor hızının, yük artışıyla azalması ve negatifse yük artışı ile motor hızının
artması demektir.

02-AC Makinaların Temelleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

02-AC Makinaların Temelleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AC Makinaların Temelleri

Mekanik Enerji AC Elektrik Enerjisi

AC Elektrik Enerjisi Mekanik Enerji

Senkron Asenkron (İndüksiyon)

Çoğu senkron ve asenkron

Çerçevenin her bir parçası üzerindeki gerilim eind = (v x B) . l

eba = (v x B) . l = vBl sin θab sayfanın içine doğru

2. bc parçası : Bu parçanın ilk yarısında v x B sayfanın içine doğru, ikinci yarısında

3. cd parçası : Bu parçada, çerçevenin hızı dönme yönüne teğettir. Bu durumda B

4. da parçası : Bu parçanın ilk yarısında v x B sayfanın içine doğru, ikinci yarısında

θab = 180º - θcd ve sin θ = sin (180º - θ )

Sonuç gerilim zamanın bir fonksiyonu olarak aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

Dönme ekseninden çerçevenin dış

Bu ifadeler eind denkleminde yerine konulursa: eind = 2rωBl sin ωt

Çerçevenin A alanı 2rl ye eşit olduğundan eind = ABω sin ωt

Gerilim denkleminin en son şekli şöyle olur. eind = max sin t

Genelde, herhangi bir gerçek makinadaki gerilim, üç faktöre bağlıdır.

 = (Uygulanan Kuvvet).(Düşey Mesafe)

Momentin yönü kuvvetin yönü ile aynıdır.

Oluşan moment, şekildeki gibi açının bir fonksiyonudur.

Bu iki denklem yerine yazılırsa AG

Stator manyetik alanı

Bu denkleme göre, AC makinalarda indüklenen moment şunlara bağlıdır:

H aa ' (t ) = H M sin t0 A • turns / m

H bb ' (t ) = H M sin(t − 120)120 A • turns / m

H cc ' (t ) = H M sin(t − 240)240 A • turns / m

Manyetik alan şiddetinden B = H

Belirli bir anda statordaki net manyetik alanın bulunması:

t = 0 anında aa’ sargısının manyetik alanı

Bu üç bobinin toplam manyetik alanı Bnet = Baa’ + Bbb’ +Bcc’

iaa ' = I M sin 90 A

Baa ' = BM 0

Bnet (t ) = BM sin t − 0.5 BM sin(t − 120) − 0.5 BM sin(t − 240) xˆ

Bnet (t ) = (1.5BM sin t )xˆ − (1.5BM cost ) yˆ

fe (hertz) = fm (dev/s) iki kutup

Şekildeki 2 kutuplu stator üzerindeki sargıların

Buna göre, 4 kutuplu sargı için,

Bnet(t) = Baa’ (t) + Bbb’ (t) +Bcc’ (t)

Bnet (t ) = BM sin t0 + BM sin(t − 240)120 + BM sin(t − 120)240 T

x ve y bileşenlerine ayrılır ve gerekli trigonometrik

Bnet (t ) = (1.5BM sin t )xˆ + (1.5BM cost ) yˆ

Manyetik alan aynı genlikte fakat saat ibresinin tersine döner.

Şekildeki silindirik rotorlu

Sıfır derecelik açıdaki

Ayrıca makinadaki oluk sayısı artırılıp, oluklar

Bir statordaki üç fazlı akımların dönen bir manyetik

İki Kutuplu Bir Stator Sargısında İndüklenen Gerilim

4. da parçası: Bu parçada gerilim sıfırdır, çünkü vxB vektörel çarpımı l ye diktir.

Sonuç olarak, bobin akısı iki kutuplu statorda wm = we = w iken  = 2rlBM

eind = w cost olarak elde edilir.

Eğer statordaki bobinin sarım sayısı Nc olursa, bu durumda sargıda indüklenen

Bu basit AC makina sargısının statorunda üretilen gerilim, makinadaki akıya, rotorun

eaa ' (t ) = N Cw sin t V

Dolayısıyla, üç fazlı akımlar bir makinanın

w=2πf olduğundan, bu denklem Emax = 2N Cf olarak yazılabilir.

Dolayısıyla bu üç fazlı statorun herhangi bir fazının rms gerilimi

Makinanın terminallerindeki rms gerilimi, statorun Y ve ∆ bağlı olmasıyla değişir.

w = (3600 d / d ).(2 rad / d ).(1 dak / 60 san) = 377 rad / s

b) Bu generatörün rms faz gerilimi

c) Generatör Y bağlı olduğundan

VT = 3EA = 3(120 V ) = 208 V

Şekilde, rotorunda tek bir iletken ve statorundaki

Akı yoğunluğunun tepe değeri

BS(α) akı yoğunluğu vektörü, rotor yüzeyinden