11.
Sınıf ELEKTRİK VE MANYETİZMA
Dinamo ve Jeneratör:
Dinamo ve jeneratörler elektrik enerjisi elde etmeye
yarayan araçlardır.
Bu araçlarda elektrik akımı manyetik alan içinde
bulunan halka şeklindeki sarımın, eksen etrafında
döndürülmesiyle yani indüksiyon yolu ile elde edilir.
Ancak oluşan akımın dış devreye verilişi dinamomet-
re ve jeneratörlerde aynı değildir.
Dinamonun çıkışında iki parçaya ayrılmış bir yüzük
vardır.
Jeneratörün çıkışında ise iki ayrı yüzük vardır.
Dinamo ve jeneratörün çıkışındaki bu farklılık,
indüksiyon yolu ile elde edilen çift yönlü elektrik
akımının dış devreye farklı verilmesini sağlar.
Dinamo, elektrik akımını dış devreye tek yönlü
verirken jeneratör, çift yönlü verir.
Peki elektrik akımının devreye tek veya çift yönlü
verilmesi enerjinin kullanımında avantaj sağlar
mı?
FİZİK
El feneri, radyo alıcısı, duvar saati gibi araçlar doğru
akımla çalışır.
Pil, akü, dinamo gibi enerji kaynakları doğru akım
üretir. Doğru akımın şiddeti sabit ve tek yönlüdür.
Nicola Tesla (Nikol Tesla) ve Edison, doğru akımın
kullanımı konusunda zıt fikirlere sahiplerdi.
Tesla doğru akım elde etmeyi ve kullanmayı tercih
etmezken Edison, doğru akım kaynağı ile çalışan
araçlar geliştirdi ve elektrik enerjisinin iletimi için de
bu doğrultuda çaba harcadı.
Ancak doğru akımın iletilmesinde dirençten kaynak-
lanan kayıplar o kadar büyüktü ki neredeyse her 1,6
km’de enerji santraline gerek duyuldu.
110 V luk potansiyel farkında çalışan ampuller,
günümüzde de olduğu gibi, santrale yakın olduğunda
parlak, 1,6 km’den uzak olduğunda güç kaybı nede-
niyle az parlak ışık verir.
Tesla’ya göre alternatif (değişken) akımı tüm
sistemlerde kullanmak daha doğruydu. Çünkü
alternatif akımın iletilmesinde dirençten kaynaklanan
kayıpları minimuma indirmek mümkündü.
Tesla, elektrik enerjisinin minimum kayıpla iletimini
sağlamak için gerilim farkını yükselten araç ile meka-
nik enerji sağlayan ve alternatif akımla çalışan elek-
trik motorunu tasarladı.
Suyun sahip olduğu mekanik enerjinin dünyanın her
Ohm kanununa göre devreden geçen akım şiddeti:
yerinde boşa gitmesi, Tesla’da hidrolik santraller fi
krini oluşturdu. Budapeşte’deki bir konferansta “Bir
gün Niyagara Çağlayanı’nı elektrik enerjisi elde
etmek için kullanacağım.” diyerek dinleyenleri şaşırttı.

Alternatif akım:
Periyodik olarak yön ve şiddetini değiştiren akıma
alternatif akım (AC) denir.

Vm sin t
I I  I m sin t
R

Alternatif Akımın Etkin Değeri:

Bir dirençten, belli bir zaman aralığında verilen

alternatif akımın sağladığı ısı miktarını, aynı
dirençte ve aynı sürede bir doğru akım

  tarafından elde etmekteyiz.
t
Bu doğru akım değerine ve potansiyel farkına, o
  B.A. cos  alternatif akımın etkin akım şiddeti ve etkin potan-
siyel farkı diyoruz.
  .t  2f .t

d ( NBA. cos t )
 
dt

  NBA sin t

   m sin t Alternatif akımın zamana bağlı grafiği

V  Vm sin t
V  Vm sin t I  I m sin t

Vm Im
Ve  Ie 
2 2

2
 Kimyasal Etkisi:

Akım için etkin değerin karesinin gösterimi

Alternatif Akımın Etkileri :

Alternatif akım devresine bağlanmış olan bir volt-
Isı Etkisi: metrenin elektrotları nöbetleşerek anot ve katot
olurlar.
Bir alternatif akımın ısıtma ve aydınlatma alanla-
Bu nedenle, alternatif akımla elektroliz yapılamaz
rında bir doğru akım yerine kullanılmasında hiç
ve aküler doldurulamaz.
bir sakınca yoktur. Alternatif akım geçen R di-
rençli bir tel ısınır.

Alternatif akım devreleri:

Alternatif akımın şiddeti durmadan değiştiği için
ısınında değişmesi gerekir.
A) Sadece R Dirençli Devre :
Direnç,alternatif akımda da aynı görevi yapar. Akım
Alternatif akımların frekansı 50 s dir. Bu demektir ki
ve gerilim aynı fazdadır.
1s lik bir zaman içinde bu akımın geçtiği bir iletken-
den yayılan ısı 100 kez maksimum 100 kez sıfır
olacaktır. Isının bu kadar çabuk değişmesi kullanma V  Vm sin t
alanlarının hiçbirisinde bir sakınca doğurmaz.
I  I m sin t
Tel direnci R olan bir iletkenden Alternatif akım
geçtiğinde açığa çıkan ısı enerjisi doğru akımınkine
benzer şekilde;

W  I e R.t
2
bağıntısı ile bulunur.

3
B) Sadece Bobinli(Selfli) Devre:

Omik direnci ihmal edilen bir bobine bir alternatif emk

V  Vm sin(t   )
uygulanırsa bobinde akımın değişmesinden dolayı bir
öz indüksiyon emk sı doğar. I  I m sin(t   )
Bobinin alternatif akıma karşı göstermiş olduğu
dirence bobinin indüktansı denir .

V  Vm sin(t   )

I  I m sin(t   )

1 1
Xc  
.C 2f .C

X L  .L  2f .L

D) RLC Devresi :

C) Sadece Kondansatörlü (Kapasitör) Devre:

Bir kondansatörlü devreye doğru akım kaynağı bağ-

landığında belli bir süreden sonra akım geçmezken,
alternatif akım uygulandığında devreden yönü ve
büyüklüğü değişen bir akımın geçtiği görülür.

Bir kondansatöre alternatif akım uygulandığında V  Vm sin(t   )

gerilim artarken akım azalmakta ve gerilim maksi-
I  I m sin(t   )
mum değerini aldığında akım sıfır değerine inmek-
tedir.

4
XL > XC ise, XC > XL ise,

V  VR  (VC  VL ) 2
2
V  VR  (VL  VC ) 2
2

RLC Devresinde ısıya harcanan güç:

Ve R
P  I e R  I e .I e .R  .I e .R  Ve .I e
2

Z Z

P  Ve .I e cos 
Z  R2  ( X L  X C )2
cos  → güç çarpanı

5
RLC (Rezonans) Devresi:
Direnç, bobin ve kondansatörden oluşur. Tüm
alıcılarda, vericilerde, Uzaktan kumanda aletlerinde,
cep telefonlarında böyle bir devre vardır.
XL > XC olursa “devre rezonans halindedir” denir.
Z  R2  ( X L  X C )2
ZR
Bir RLC devresinde rezonans halinde empedans en
küçük değerini aldığından devre akımı en büyük
değerini alır.
O halde bir RLC devresinde akımın en büyük değe-
rini alabilmesi için ya kaynak frekansı değiştirilerek
XL=XC yapılır, ya da frekans sabit tutulup L ve C ya
da her ikisi birden değiştirilerek devre rezonans
haline getirilebilir.
Radyo alıcılarında C’yi değiştirmek suretiyle alıcını
titreşim frekansı, vericinin titreşim frekansı ile rezo-
nans haline getirilmektedir.

I
cos   1
V

Radyo alıcıları, titreşimini ünite içinde öğrendiğimiz

doğal frekanslı LC devresine sahiptir. LC devresinin
V  Vm sin t
salınım frekansı, antenin algıladığı radyo sinyallerin-
den hangisinin frekansıyla çakışıyorsa o frekansa ait
I  I m sin t elektromanyetik titreşimlerle beslenir.

Dolayısıyla alıcı devrede sadece doğal frekansa

uygun olan istasyon frekansı için büyük genlikli
1
.L  elektriksel titreşimler oluşur.
.C
1 Diğer istasyonlardan sinyal gelse de sadece bir istas-
2f .L 
2f .C yondan gelen sinyal alınır. LC devresinin frekansı
radyo alıcısının istasyon ayar düğmesi döndürülerek
1 yani değişken sığacın sığası değiştirilip başka istas-
f 
2 LC yon yayını tercih edilebilir.

6
Radyonun alıcı devresi resimde görülmektedir. Bu salınımlar eğer sistemin doğal frekansına eşit
olursa, sistemin genliği sonsuza dek artma eğilimi
gösterir; bu olaya rezonans denir .

Mekaniksel titreşimdeki olayların birçoğu LC titreşim-

Örneğin 1940 yılında Washington’da yapılmış olan
lerine de uygulanabilir. Örneğin, mekaniksel bir titre-
Tacoma köprüsünde yaşanmıştır. Bu köprü rüzgar
şim aynı frekanslı bir dış kuvvetle desteklenirse
etkisiyle rezonansa girerek yıkılmıştır.
titreşim, genliği sürekli büyüyen titreşime dönüşür.

Buna rezonans denir. Salıncakta sallanan bir

çocuğa periyodik itme vermek salınımı rezonansa
Soru 1:
getirir.

Rezonans mühendislikte teknik olarak; “genliğin

sonsuza gitmesi” şeklinde açıklanır.
Periyodik bir etkinin altında olan sistemde salınımlar
olduğunu biliriz.
Salınımlar esnasında sistemin normal durumuna göre
yaptığı yer değiştirme miktarına genlik denir.

7
Soru 2: Soru 5:

Soru 6:

Soru 3:

Soru 7:

Soru 4:

8
Soru 8: Soru 11:

Soru 9:

Soru 12:

Soru 10:

9
Soru 13: Soru 15:

Soru 16:

Soru 14:

Soru 17:

10
Soru 18: Soru 21:

Soru 19:

Soru 22:

Soru 20:

11
Soru 23: Soru 25:

Soru 24: Soru 26:

12
Soru 27: Soru 29:

Soru 30:
Soru 28:

Soru 31:

13
Soru 32: Soru 34:

Soru 35:

Soru 33:

Soru 36:

14
Soru 37: Soru 39:

Soru 40:

Soru 38:

15
Soru 41: Soru 43:

LYS 2011

Soru 44:

Soru 42: Şekildeki alternatif akım devresinde K ve N

noktaları arasındaki etkin potansiyel farkı 3 volttur.
Direncin K, L uçları arasındaki etkin potansiyel
farkı da 3 volt olduğuna göre, makaranın L, M ve
kondansatörün M, N uçları arasındaki etkin
potansiyel farkları aşağıdakilerden hangisi
olabilir? (Makaranın saf direnci önemsizdir.)

L, M arasındaki M, N arasındaki

A) 1V 2V
B) 2V 1V
C) 2V 3V
D) 3V 2V
E) 3V 3V
LYS 2011

16
Soru 45: Soru 46:

CEVAP ANAHTARI
1-D 2-C 3-D 4-E 5-D

6-E 7-A 8-E 9-B 10-D

11-D 12-C 13-E 14-E 15-B

16-E 17-A 18-D 19-B 20-E

21-E 22-B 23-C 24-D 25-E

26-A 27-E 28-D 29-C 30-C

31-D 32-C 33-C 34-D 35-E

36-B 37-B 38-E 39-B 40-D

41-B 42-B 43-C 44-E 45-A

46-E

17