3.

Bölüm

Güç Elektroniğinde Temel Kavramlar

ve Devre Türleri

Doç. Dr. Ersan KABALCI

AEK--207 GÜNEŞ ENERJİSİ İLE ELEKTRİK ÜRETİMİ

AEK
 Güç Elektroniğine Giriş

 Güç elektroniği elektrik mühendisliğinde enerji ve elektronik bilim

dalları arasında bir bilim dalıdır.

 Temelde bir kaynaktan yüke verilecek elektrik enerjisinin; yükün

gerektirdiği uygun bir şekle dönüştürülmesi ve denetlenmesi
konularını inceler.

 Güç elektroniğinin ilk çalışmaları AA!dan DA elde etmek için

yapılmıştır. Önceleri mekanik dönüştürücüler, sonra civa buharlı
doğrultucular kullanılmıştır.

2
 Güç Elektroniğine Giriş
 Yarı iletken doğrultucular 1920-30 yıllarında ortaya çıkmış; 1950’de
de ilk yarı iletken diyotlar yapılmış, 1957 de ise tristörler imal
edilmiştir.

 Tristörün icadı güç elektroniğinde devrim yaratmıştır. 1974 yılında ilk

mikroişlemcilerin piyasaya sürülmesiyle güç elektroniği dalında
çalışanlara yeni ufuklar açılmıştır.

 Güç elektroniğinin uygulama alanları son yıllarda hızla artmış;

iletişim, savunma, güç üretimi, iletimi ve dağıtımı, enerji dönüşümü,
ulaşım ve tüketici elektroniği gibi her alana yayılmıştır.

3
 Güç Elektroniğine Giriş
 Uygulama alanlarını dört kategoride incelenebilir:

Elektrik makinalarında sürücü ve denetim sistemleri,

Endüstriyel süreçler

Güç kaynakları

Kaynak / Kullanıcı arabirimleri

4
 Güç Elektroniği Devreleri
 Bir kaynaktan alınarak bir yüke verilecek elektrik enerjisinin
yükün gerektirdiği uygun bir gerilim ve frekansa dönüştürülmesi
için kullanılan güç elektroniği devrelerine genel olarak güç
dönüştürücüleri denir.
 Güç dönüşümü dört ayrı biçimde yapılabilir:

5
 Güç Elektroniği Devreleri
 Dönüşüm şekline göre:

 Doğrultucular: Kontrollü ve Kontrolsüz olmak üzere iki sınıfa

ayrılırlar.
 Kontrolsüz:Diyotlarla ve çıkış gerilimi ortalaması sabit;
 Kontrollü: 0 ile max. arasında ayarlanabilir, ayrıca negatif gerilim elde
edilebilir, güç yönü değişir.

 Eviriciler: Bir DA kaynaktan bir veya çok fazlı AA eldesinde

kullanılır. DA giriş genelde sabittir. AA çıkış genliği ve frekansı sabit
veya değişken olabilir.

 DA Kıyıcılar : Sabit genlikli DA-DA dönüşüm için kullanılır.

6
 Güç Elektroniği Devreleri
 AA Kıyıcılar: Sabit genlik ve frekansta (temel frekans) bir AA
kaynaktan aynı frekansta ancak değişken genlikli AA üretmek için
kullanılır.

 Ara devreli çeviriciler: Sabit bir DA kaynağından ayarlanabilen bir

DA veya sabit bir AA kaynağından ayarlanabilen genlik ve
frekansta bir AA üretmek için kullanılır. Dönüşüm sırasında ara
devre vardır. Ara devreli AA çeviriciler özellikle asenkron motorları
beslemede kullanılır.

 Doğrudan frekans çeviriciler: Bir ara devre oluşturmadan doğrudan

yapılan frekans dönüşümüdür. Bu güç dönüştürücülere çevrim-
çevirgeç ya da cycloconverter de denir.

7
Güç Elektroniği Devreleri

8
 Güç Elektroniği Devreleri

Yarı iletken güç elemanları;

Diyot,

Tristör,

Triyak,

Kapıdan tıkanabilen tristör (GTO),

Bipolar güç transistörü,

Güç mosfeti,

Yalıtılmış kapılı bipolar transistör (IGBT)

9
 Güç Elektroniğinde Doğrultucu Devreler
Doğal komütasyonlu ve problemsiz devrelerdir,

 Tristör ve diyotlarla gerçekleştirilir.

Uygulama alanları:

DC motor kontrolü,

akümülatör şarjı,
galvano teknikle kaplama ve
DC gerilim kaynakları şeklinde sıralanabilir.

10
Güç Elektroniğinde Doğrultucu Devreler

Şekil 1- Genel AA-DA 11

Dönüştürücü Yapısı
Güç Elektroniğinde Doğrultucu Devreler

12
 Güç Elektroniğinde Doğrultucu Devreler

s= Dalga Sayısı AA Şebeke  DA Yük Doğrultucu Mod

q= Faz Sayısı AA Yük DA Kaynak Evirici Mod
Şekil 2- Temel AA-DA Dönüştürücü Devreler
13
 Güç Elektroniğinde Doğrultucu Devreler
 Üst ve alt sıradan herhangi birisi kullanılırsa Yarım Dalga Doğrultucu, her ikisi
de kullanılırsa Tam Dalga Doğrultucu elde edilir.
 Serbest geçiş diyotu, yük akımının sürekliliğini sağlar. Çıkış gerilimi Udα çok
dalgalı da olsa, büyük değerli yük endüktansından dolayı çıkış akımı Id sürekli
ve sabit kabul edilir.
 Serbest geçiş diyotu olmadığında, sürekli kabul edilen DC yük akımını, hem
üst hem de alt sıra elemanlar eşit aralıklarla ve sırayla geçirilirler.

Şekil 3- Doğrultucu Yapıları

14
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
 Şekil 4(a)’da temel yarım dalga doğrultucu devre
görülmektedir. Şekil 4(b), akım ve yük geriliminin
grafiklerini göstermektedir. Kaynak gerilimi T
periyodunda ve Vm maksimun değerinde sinüs dalgası
şeklindedir.

 Devre eşitliği,

vS  v D  v R (1)

i(t) = 0 için vD = 0 olduğundan, akım eşitliği

vS Vm sin t (2)
i(t )  
R R

Eş. 2’de , belirlenen kaynak frekansına tekabül

etmekte ve eşitlik sadece i(t) > 0 için geçerlidir. Böylece,
maksimum akım, vs Vm’ ye eşit olduğunda oluşur ve Eş. 3
eşitliği ile verilir.
V
Im  m (3)
R
Şekil 4- Yarım dalga doğrultucu
15
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
 Şekil 4(a)’da temel yarım dalga doğrultucu devre
görülmektedir. Şekil 4(b), akım ve yük geriliminin
grafiklerini göstermektedir. Kaynak gerilimi T
periyodunda ve Vm maksimun değerinde sinüs dalgası
şeklindedir.

 Devre eşitliği,

vS  v D  v R (1)

i(t) = 0 için vD = 0 olduğundan, akım eşitliği

vS Vm sin t (2)
i(t )  
R R

Eş. 2’de , belirlenen kaynak frekansına tekabül

etmekte ve eşitlik sadece i(t) > 0 için geçerlidir. Böylece,
maksimum akım, vs Vm’ ye eşit olduğunda oluşur ve Eş. 3
eşitliği ile verilir.
V
Im  m (3)
R
Şekil 4- Yarım dalga doğrultucu
16
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
 Bu devre için ilgili büyüklükler, ortalama yük akımı
ve gerilimidir. Ortalama akım, dalga biçiminin
periyodu üzerinde i(t)’ nin integrali ile bulunur.
1 T (4)
T 0
I ort = i(t )dt

 İkinci yarım saykıl için i(t) = 0 olduğundan, bu

integral 0-T/2 yarım periyodu üzerinde
değerlendirilir.
1 T /2 (5)
I ort =  I m sin tdt
T 0

 Eş. 5 eşitliğinin integral işlemi Eş. 6 eşitliği ile

sonuçlanır ve yarım dalga devre karakteristiğini
ifade eder:
Im (6)
I ort =

 Gerilimin dalga şekli akımın dalga şekliyle aynı
olduğundan, ortalama yük gerilimi için 5.8 eşitliğine
benzer ilişki vardır.
Vm
Vort = (7)
Şekil 4- Yarım dalga doğrultucu 
17
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
 Bazı durumlarda, akımın RMS değeri istenilir. Bu
değer, RMS değerinin tanımından bulunur.
0,5
1
i(t )  dt  ( 8)
T
I RMS 
T

0
2

 Burada da, integral yarım periyot üzerinden

değerlendirilir:
0 ,5
 1 T /2 
    I m sin t  dt 
2
I RMS (9)
T 0 

Im
I RMS  (10)
2

 (10) eşitliğinin sonucu, yarım dalga devrenin dalga

biçiminin karakteristiğidir.
 Şekil 4(b)’deki grafik, diyotun tepe kaynak
gerilimine eşit bir ters gerilimi tıkaması gerektiğini
gösterir. Bu değer verilen bir devre için uygun diyot
doğrultucu seçiminde de gereklidir.
Şekil 4- Yarım dalga doğrultucu
18
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
Şekil 5’te görüldüğü gibi omik yüklü bir yarım dalga
doğrultucu 20 ’luk bir yükü beslemekte ve kaynak
gerilimi 240 V RMS, 60 Hz dir. Aşağıdakileri bulunuz:
(a) tepe yük gerilimi, (b) tepe yük akımı
(c) ortalama yük gerilimi, (d) ortalama yük akımı
(e) RMS yük akımı, (f) yükün gücü
Şekil 5- Yarım dalga doğrultucu

 a) Tepe yük gerilimi = Vm  1,414VRMS  (1,414)(240)  339,4 V

Vm 339,4
 b) Tepe yük akımı =   16,97 A
R 20
Vm 339,4
 c) Ortalama yük gerilimi =   108 V
 
I m 16,97
 d) Ortalama yük akımı =   5,4 A
 
I m 16,97
 e) RMS yük akımı =   8,48 A
2 2

 f) Yükün gücü = ( I RMS )2 R  8,482 (20)  1440 W

19
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler

 Tam dalga fonksiyonu, bir köprü doğrultucu

veya sekonderi orta uçlu bir transformatör ile
sağlanabilir. Şekil 6(a)’daki devrede köprü
doğrultucu kullanılmaktadır.

 Yarım dalga durumunda olduğu gibi, kaynak

gerilimi ve yük direnci aynıdır. Tam dalga
devresi, yarım dalgada olduğu gibi devreden
bir akım geçirir fakat yükteki akım ikinci yarım
dalgada da vardır.

 Diyot köprüsü akım yönlendirici modu içinde

işlem yapar; böylece alternatif kaynak akımı
Is yük direncinde tek yönlü akıma dönüşür.

20
Şekil 6- Tam dalga doğrultucu
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler

 Tam Ortalama ve RMS değerleri, yarım dalga

durumuna benzer bir şekilde bulunabilir:

1 T
I ort 
T  i (t ) dt
0 L
(11)

1  T /2 T
 (12)
T 0 T / 2
I ort  I sin  t dt   I sin  t dt
m m 

 2 (13)
I ort    I m
 

 Burada, tam dalga ortalamasının yarım dalga

ortalamasının iki katının olduğuna dikkat
edilmelidir. Bu durum, iki akım-zaman
grafiklerinin incelenmesiyle rahatlıkla
anlaşılabilir.

21
Şekil 6- Tam dalga doğrultucu
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
 Benzer şekilde ortalama yük gerilimi aynı faktörle verilir, böylece:

2
Vort   Vm (14)
 
 RMS akımı yine RMS tanımından bulunur :
1
0 iL (t )
T 2
I RMS  dt
T (15)

 1 T /2 1 T 
I RMS    ( I m sin t ) dt   ( I m sin t ) 2 dt 
2
(16)
T 0 T T /2 
 (16) eşitliğinin incelenmesiyle, ikinci yarım saykılın negatif işaretinin bir farklılık
meydana getirdiği görülmez ve matematiksel işlemin sonucu herhangi bir
sinüsoidal dalganın RMS değeri ile aynıdır.
Im (17)
I RMS 
2

22
 Kontrolsüz Doğrultucu Devreler
Şekil 7’de görülen omik yüklü bir tam dalga doğrultucu
20 ’luk bir yükü beslemekte ve kaynak gerilimi 240 V
RMS, 60 Hz dir. Aşağıdakileri bulunuz:
(a) tepe yük gerilimi, (b) tepe yük akımı
(c) ortalama yük gerilimi, (d) ortalama yük akımı
(e) RMS yük akımı, (f) yükün gücü
Şekil 7- Tam dalga doğrultucu

 a) Tepe yük gerilimi = Vm  1,414VRMS  (1,414)(240)  339,4 V

Vm 339,4
 b) Tepe yük akımı =   16,97 A
R 20
 2  2
 c) Ortalama yük gerilimi =   Vm    339,4  216 V
   

 d) Ortalama yük akımı 2 2

  m  16,97  10,8 A
I 
   
I m 16,97
 e) RMS yük akımı =   12 A
2 2

 f) Yükün gücü = ( I RMS ) ( R)  (12,0) ( 20)  2880 W

2 2

23
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
 Şekil 4(a)’daki diyot, Şekil 8(a) da gösterildiği gibi
bir SCR ile değiştirilir ve SCR’nin iletimi yarım
dalgada açısı kadar geciktirilirse Şekil 8(b) deki
grafikler elde edilir. Bu grafiklerde, SCR t1
zamanında iletime geçirilir ki bu  / ile verilir.

 Bu devre için ilgili büyüklükler, ortalama yük akımı

ve gerilimidir. Ortalama akım, dalga biçiminin
periyodu üzerinde i(t)’nin integrali ile bulunur.

1 T
I ort =  iL (t ) dt (18)
T 0
1 T /2
I ort   I m sin tdt (19)
T t1

 (19) eşitliğinde, integral t1 den başlatılır çünkü akım

sadece t1-T/2 için sıfır olmayan değerdedir.
I 
I ort   m (1  cos  ). (20)
 2 

24
Şekil 8- Yarım dalga kontrollü doğrultucu
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
 Aynı eşitlik, Vm yerine Im konulmasıyla
gerilim için de uygulanır :

V 
Vort   m (1  cos  ) (21)
 2 

 Yük akımının RMS değeri, temel tanımlar

kullanılarak bulunur ve 5.32 eşitliğinde
verilir.
1 T /2
I RMS    2
( I m sin t ) dt
T t1
(22)
 Sadeleştirme sonucu, sonuçta Eş. (23)
eşitliği bulunur:
I      sin 2  (23)
I RMS   m  1      
 2     2 

25
Şekil 8- Yarım dalga kontrollü doğrultucu
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
Şekil 9’da görülen omik yüklü yarım dalga faz kontrollü
doğrultucu 20 ’luk bir yükü beslemekte ve kaynak
gerilimi 240 V RMS, 60 Hz dir. Devre =40 ile
çalışmaktadır Aşağıdakileri bulunuz:
(a) tepe yük gerilimi, (b) tepe yük akımı
(c) ortalama yük gerilimi, (d) ortalama yük akımı
(e) RMS yük akımı, (f) yükün gücü
Şekil 9- Yarım dalga doğrultucu

 a) Tepe yük gerilimi = Vm  1,414VRMS  (1,414)(240)  339,4 V

Vm 339,4
 b) Tepe yük akımı =   16,97 A
R 20
 Vm   339, 4 
 c) Ortalama yük gerilimi =   (1  cos  )    (1  cos 40)  95, 4 V
 2   2 
 Im   16,97 
 d) Ortalama yük akımı  (1  cos  )   (1  cos 40)  4,77A
2
   2  
 e) RMS yük akımı =  I       sin 2    16,97    40   sin 80  
I RMS   m  1          1       8, 20 A
 2       2    2    180   2  

 f) Yükün gücü = ( I RMS )2 ( R)  (8,20)2 (20)  1345 W

26
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
 Şekil 7’daki diyot, Şekil 10.(a) da gösterildiği
gibi SCR’lerle değiştirilir. SCR’ler α faz
gecikme açısında çift olarak kontrol edilirler.

 Bu devre için ortalama yük akımı ve gerilimleri

aşağıdaki gibi hesaplanır.
Şekil 10- Tam dalga kontrollü doğrultucu  Formülde t1   /  ve t 2  t1  T / 2 dir.

I  (24)
I ort   m (1  cos  )
 
V 
I ort   m (1  cos  ) (25)
 R 

 Ortalama gerilimi ise,

V 
Vort   m (1  cos  ) (26)
 

27
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
 Yük akımının RMS değeri, yarım dalga
durumundaki Eş. (23) eşitliğinin yeniden
düzenlenmesi ile elde edilir.

 Burada yarım dalga durumu ile karşılaştırıldığında,

dalga başına iki pals vardır. RMS değeri, Eş. (23)
Şekil 10- Tam dalga kontrollü doğrultucu eşitliğine göre 2 kat daha fazladır. Sonuç RMS
değeri Eş. (27) eşitliğinde verilmektedir;

 I       sin 2 
I RMS   m  1        (27)
 2       2 

28
 Kontrollü Doğrultucu Devreler
Şekil 11’de görülen omik yüklü tam dalga faz kontrollü
doğrultucu 20 ’luk bir yükü beslemekte ve kaynak
gerilimi 240 V RMS, 60 Hz dir. Devre =40 ile
çalışmaktadır Aşağıdakileri bulunuz:
(a) tepe yük gerilimi, (b) tepe yük akımı
(c) ortalama yük gerilimi, (d) ortalama yük akımı
(e) RMS yük akımı, (f) yükün gücü
Şekil 11- Tam dalga kontrollü doğrultucu

 a) Tepe yük gerilimi = Vm  1,414VRMS  (1,414)(240)  339,4 V

Vm 339,4
 b) Tepe yük akımı =   16,97 A
R 20
 Vm   339, 4 
 c) Ortalama yük gerilimi =   (1  cos  )    (1  cos 40)  190,8 V
    
 Im   16,97 
 d) Ortalama yük akımı   (1  cos  )    (1  cos 40)  9,54 A

    
 e) RMS yük akımı =  I       sin 2    16,97    40   sin 80  
I RMS   m  1          1       11, 60 A
 2       2    2    180   2  

 f) Yükün gücü = ( I RMS ) ( R)  (11,60) (20)  2699W

2 2

29
30